ΣΤΟ ΕΞΩΦΥΛΛΟ: PICASSO: Λιθογραφία, 1949 ΜΑΚΕΤΤΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ: Λάζαρος Ζήκος

Transcript

1

2 ΣΤΟ ΕΞΩΦΥΛΛΟ: PICASSO: Λιθογραφία, 1949 ΜΑΚΕΤΤΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ: Λάζαρος Ζήκος

3

4 Τίτλος Πρωτοτύπου: Dionysus, Mythos und Kultus 1933 ISBN Γι' αυτή την έκδοση, τη μετάφραση και την εισαγωγή Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 1991 I. Νικολόπουλος & Σία Ε.Ε. Μαυρομιχάλη 15, , Αθήνα Τηλ Fax:

5 Walter F. Otto ΔΙΟΝΥΣΟΣ ΜΥΘΟΣ KAI ΛΑΤΡΕΙΑ εισαγωγή, μετάφραση ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΛΟΥΠΑΣΑΚΗΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Τ ^ ^ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ

6

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Προλογικό 9 Πρόλογος. 13 I. Μύθος και Λατρεία 15 Π. Διόνυσος Προκαταρκτική παρατήρηση Πατρίδα της διονυσιακής λατρείας Ο γιος του Δία και της Σεμέλης Οι μύθοι της Επιφανείας του Ο ερχόμενος Θεός Το σύμβολο της μάσκας Τάραχος και σιγή Ο μαγεμένος κόσμος Η ζοφερή μανία Σύγχρονες θεωρίες για την εξήγηση της διονυσιακής παράνοιας μαινόμενος θεός Το κλήμα Η αποκάλυψη του Διονύσου στο φυτικό βασίλειο Το στοιχείο του υγρού Ο Διόνυσος και οι γυναίκες Αριάδνη Η μοίρα του Διονύσου Διόνυσος και Απόλλων Καταληκτική παρατήρηση για την τραγωδία 202 Ευρετήριο 206 Αρχαίες Πηγές 209 Πίνακας Προσώπων 210

8

9 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ Μοιάζει, αυτονόητο το αίτημα προσέγγισης, επιστροφής, κοινωνίοος, επαφής, ή όποιο άλλο όνομα κι αν λαμβάνη, με τον αρχαίο κόσμο* αυταπόδεικτο το ότι είμαστε οι κληρονόμοι του ττνεύματός του που πρέπει από καιρού εις καιρόν να ελέγχουμε τους εαυτούς μας για την καλή ή όχι χρήση της δωρεάς που λάβαμε. Επί τέλους. Σχολαστική σκέψη. Αναγέννηση, Διαφωτισμός, Ρομαντισμός και ό,τι άλλο ακολούθησε, το οποίο δεν μπορεί να αποδοθή υπό έναν τίτλο, καλούνται ως αψευδείς μάρτυρες των όσων είπαμε ότι εξυπακούονται. Ήδη όμως φύσει το αίτημα ενέχει την παραδοχή ότι αυτό για το οποίο κάνουμε λόγο ουδόλως είναι δεδομένο αλλά, μάλλον, συνιστά το αεί ζητούμενο και απορούμενο. Ο έμμονος τούτος, μέχρι σημείου υστερίας, ζήλος του ττνεύματος να μεταλάβη από τα νάματα αυτού που αποκαλείται αρχαίος κόσμος, τι άλλο δείχνει από την απόσταση του κοινού αισθήματος ζωής ως προς αυτά, τι άλλο μαρτυρεί έξω από μια διαταραγμένη έως εσχάτων επικοινωνία; Την κατάσταση αυτή μόνο να επιδεινώση θα μπορούσε η αντίληψη ότι το υφιστάμενο καθεστώς θα έπρεπε να αποδοθή σε παραμορφώσεις που επισυσσώρευσαν προηγούμενοι. Σχήματα οριστικά του ανθρώπινου βίου μπορούν να καταγγέλωνται μόνο ως ανενεργά πλέον, σημείο όμως της ζωτικότητας που άλλοτε διέθεταν, εξ αυτού, άλλωστε, ήταν εις θέση και να εκττνεύσουν. Η αρχαιογνωσία, έτσι, μόνο ως αυτογνωσία θα μπορούσε να έχη κάποιο νόημα, αν είναι καθόλου να το έχη. ^ Γνωρίζοντ(χς εκ των προτέρων την αιτηματική φύση αυτής της προσπάθειας, συνειδητοποιώντοος πως συνιστά μόνο μια κλήση, εγκαι-

10 10 WALTER F. OTTO νιάζεται εδώ μία επαφή με τον χώρο της αρχαιογνωσίοος* αρωγοί της, οι καθ' ύλην αρμόδιοι, επιφανείς ξένοι μελετητές φιλόλογοι. Η εμμεσότητα, την οηοία (τπεύδουμε απ' αρχής να επκ^ημάνουμε, δεν έχει κατ' ανάγκην αρνητική μόνο όψη. Αν μη τι άλλο, είναι κατά πολύ προτιμώτερη από μία ψευδαίσθηση αμεσότητας και την έπαρση που αφεύκτως την συνοδεύει. Η εγκαινιαζόμενη με το έργο αυτό του Όττο σειρά, αν είναι όντως να αποτελή μια κλήση, αυτήν ακριβώς την έπαρση πρέπει να έχη ως στόχο να αναχαιτίση. Ο διαπρεπής φιλόλογος της Τυβίγγης Βάλτερ Όττο ( ) έκανε έργο ζωής την μελέτη της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής θρησκείας. Παρ' ότι τα δημοσιεύματά του είναι πολυάριθμα, τα αυτοτελή του βιβλία είναι λίγα για μισόν αιώνα δημιουργικής παρουσίοος: Τα Manen -ή περί των αρχεγόνων μορφών της πίστης στους νεκρούς^ Βόννη Οί θεοί της Ελλά8ος, Η εικόνα του θείου στον καθρέπτη του ελληνικού-πνεύματος^ Βόννη Διόνυσος. Μύθος και Λατρεία^ Φρανκφούρτη Ο ποιητής και οι αρχαίοι θεοί^ Φρανκφούρτη Η Μορφή και το Είναι. Σΰλλεκτες πραγματείες για τον Μυθο και την σημασία του για την Ανθρωπότητα^ Ντύσσελντορφ/Κολωνία Θεοφάνεια^ Αμβούργο Εκτός αυτών υπάρχουν και χειρόγραφες σελίδες που συγκροτούν τα Κατάλοιπά του. Ασφαλώς το τοπίο δεν είναι πλέον το ίδιο όπως την εποχή που ξεκινούσε, στα τέλη του περασμένου αιώνα, την πορεία του ο Όττο. Ο Δαρβινισμός, ο Ιστορισμός και όποια άλλη έκφανση του θετικιστικού ττνεύματος που κυριάρχησε κατά τον προηγούμενο αιώνα και στην έρευνα επί του αρχαίου κόσμου, έχουν τεθή προ πολλού στο περιθώριο. Η Εθνολογία, η Ψυχολογία, η Ανθρωπολογία, η Θρησκειολογία και ονόματα όπως ο Κερένυ, ο Φρέιζερ, ο Μαλινόφσκι, ο Γιουγκ, ο Κασσίρερ, ο Αεβυ-Μπρύλ, ο Ντυμεζίλ, ο Ελιάντε, ο Πεττατζόνι κ.α. έχουν αποφασιστικά επιδράσει στην ανάσχεση του χειμάρρου του ε- πιστημονισμού ο οποίος απειλούσε, στο όνομα μκχς εντελώς αναιμικής, όπως αποδείχθηκε, σύλληψης περί προόδου, να καταττνίξη, απονεκρώνοντοος οριστικά, κάθε ικμάδα ζωής. Η Κλασσική Φιλολογία, από πλευράς της, αρκέσθηκε στον αιώνα μοις ως επί το πολύ να ακολουθή,

11 ΔΙΟΐνΤΣΟΣ Μύθος και Λατρεία 11 εντυπωσιαζόμενη από αυτές, τις ανακαλύψεις των παραπάνω θεωρήσεων που διαδραμάτισαν εναλλακτικά ρόλο μηχανοδηγού του συρμού για τις ημέρες μας σ' αυτές (χς προστεθή και ο Δομισμός, με τις διάφορες παραλλαγές του. Η περίπτωση όμως του Όττο είναι ριζικώς διαφορετική. Οι καταβολές του εντοπίζονται στους γερμανούς ποιητές Χαίλντερλιν και Γκαίτε και φιλοσόφους κυρίως Σέλλιγκ και Νίτσε. Και η από την αυτογνωσία εκκινούσα και στην αυτογνωσία αποσκοπούσα αρχαιογνωσία έχει το νόημα της απόκρισης σε μια κλήση. Οι διανοηματικές και οι συναισθηματικές-συγκινησιακές οδοί επικοινωνίίχς με το αρχαίο πνεύμα χωρίς να είναι ψευδείς, είναι πλανερές, με άλλα λόγια δεν επαρκούν ως απάντηση στο γιατί της όδευσης, δεν είναι αρκετά αρχέγονες. Αρχέγονη είναι η εμφάνεια και η εκκάλυψη του θείου που καλεί σε απάντηση, ο άνθρωπος, επομένως, χωρίς να αναιρήται ως σκέψη ή ως συναίσθημα είναι το ον που καλείται και, με την σειρά του, καλεί. Η απόκριση αυτή και μαζί η κλήση είναι ο μύθος και η λατρεία. Η προγραμματική αυτή θέση του Όττο αναλύεται διεξοδικά στο πρώτο μέρος του βιβλίου του Διόνυσος. Μύθος και. Λατρεία. Για την όποια συζήτηση επ' αυτής της θέσης επιφυλλασόμαστε σε κάποια μελλοντική παρουσίαση έργου του στοχαστή. Το παρόν, τώρα, έργο μεταφράζεται από την 3η, αμετάβλητη έκδοση του 1960 (Wissenschaftliche Buchgesellschaft Darmstadt). Από τον ίδιο τον Όττο παραδίδεται μόνο το Ευρετήριο της σελίδος 205. Τα δυο άλλα ευρετήρια έχουν συνταχθή από τον μεταφραστή, προκειμένου ο αναγνώστης να έχη μία, κατά το δυνατόν, πλήρη εικόνα του εύρους των ττηγών εκ των οποίων αντλεί ο στοχαστής μας στο έργο του αυτό. Μολονότι όχι σε αρμόζουσα θέση, (χς εκφρασθούν εδώ και οι εγκάρδιες ευχαριστίες του μεταφραστή προς την δ. Α. Μελίστα για την σε κρίσιμη ώρα συνδρομή της. Ούτε νοσταλγία για το απολωλός ούτε έπαρση στο όνομα μκχς δήθεν υπέρβασης δικαιολογούνται, διότι έτσι απλώς συσκοτίζεται ο- ποιαδήποτε απόπειρα εννόησης. Αν δεν συμφιλιωθούμε με ό,τι απορ-

12 12 WALTER F. OTTO ρίπτουμε, θα μπορούμε, ασφοολώς, να κομπάζουμε για μία επίτευξη σαφήνειας, θα πρόκειται, όμως, για μια σαφήνεια τόσο άγονη και στείρα που θα καταλήγη αναιρετική τόσο του εαυτού της όσο και ημών αυτών. Κάθε τι προβληματικό ενέχει δυνάμει την δημιουργία. Θ.Λ.

13 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο Διόνυσος, η παρουσίαση του οποίου κατ' ανάγκην δεν υττήρχε στο βιβλίο μου ((Ot Θεοί της Ελλά8ος)) (1929), επειδή δεν εντάσσεται στον κύκλο των γνήσιων ολύμπιων θεών, στους οποίους ήταν το βιβλίο αφιερωμένο, αποτελεί τώρα το αντικείμενο ενός ξεχωριστού βιβλίου. Ο τρόπος της εδώ αντίληψης των πραγμάτων απέχει σημαντικά από τον συνήθη τρόπο εξέτασης. Κατά κοινή, πάντως, παραδοχή α- ναμένεται από μια διερεύνηση της πίστης των αρχαίων στους θεούς να προβάλλη μια εξελικτική ιστορία αρχίζοντας από μία αφετηριακή ωμότητα και καταλήγοντοις στην αίγλη και την περιωττή των κλασσικών μορφών. Εδώ, αντιθέτως, το κρίσιμο σημείο της ιδιοφυΐας τοποθετείται στην αφετηρία, πριν από κάθε δράση ποιητών και καλλιτεχνών ως ατόμων, η οποία δεν θα ήταν καν νοητή χωρίς αυτήν την ισχυρή παρώθηση* ψχ απέναντι σ' αυτήν την αρχέγονη δημιουργία οι νεώτερες πινελιές, όσο σημαντικές κι αν είναι καθ' αυτές και δι' εαυτές, πρέπει να φαίνωνται άνευ σημασίας. Όποιος αποκαλεί αυτόν τον τρόπο σκέψης ανιστορικό, περιορίζει την έννοια του ιστορικού με α- ρωγό την προκατάληψη πως ό,τι το κρίσιμο και αξιόλογο σε κάθε τι μεγάλο δεν είναι η παρείσφρυση και η αφετηρία αλλά η προοδευτική κίνηση που αποδίδει ολοένα σημααία και ττνοή στο αττνευμάτιστο, σε ό,τι ττηγάζει από μόνη την ανάγκη. Η προϋπόθεση αυτή αντιφάσκει προς την ομόφωνη μαρτυρία και την συνείδηση που έχουν για τον εαυτό τους όλες οι θρησκείες* όχι όμως μόνον αυτό: είναι ασύμβατη με την φύση και την μοίρα του δημιουργικού εν γένει, όπου και όπως

14 14 WALTER F. OTTO κι αν αυτό προβάλλη στον κόσμο. Βλέπει κανείς πόσο έντονα χρειάζεται μία αναθεμελίωση η σπουδή των θεϊκών μορφών. Για τον λόγο αυτό, τούτο το βιβλίο ξεκινάει με το πρόβλημα του μύθου και της λατρείας εν γένει και μόνο κατόπιν αυτού περνά στον Διόνυσο. Γνωρίζω καλά ότι αποτελεί τόλμημα να μιλά κανείς για τον έλληνα θεό που υττηρξε ιερό όνομα και άπειρο σύμβολο για τα επιφανή μας ττνεύματα. Ευχή μου, αυτές οι σελίδες που αφιερώνω στην μνήμη αυτού του μεγάλου να μην είναι τελείως ανάξιές του. Φρανκφούρτη, Αύγουστος 1933 W.F.Otto.

15 I ΜΤΘΟΣ KAI TVATPEIA

16

17 ΔΙΟΐνΤΣΟΣ Μύθος και Λατρεία 17 1 Στον αγώνα κατανόησης της αρχαιοελληνικής θρησκείοίς διασταυρώνονται και παλεύουν σήμερα δυο σχολές, των οποίων τη μια μπορεί κανείς να χαρακτηρίσ^τ] λαογραφική, την άλλη φιλολογική. Και οι δυο ζητούν να εισδύσουν στις απαρχές της θρησκευτικής πίστης για να κατανοήσουν βάσει αυτών την κατοπινή εξέλιξη. Οι οπαδοί της λαογραφικής κατεύθυνσης είναι πεπεισμένοι ότι το αρχέγονο περιεχόμενο αυτής της πίστης ομοιάζει κατ' ανάγκην στις απλο'ικές παραστάσεις που συναντά ή που πιστεύει ότι συναντά κανείς και σήμερα ακόμη στους πρωτόγονους λαούς και σε απόκεντρες αγροτικές περιοχές της Ευρώπης. Μια φορά, σκέπτεται κανείς, οι θεμελιώδεις αντιλήψεις όλων των λαών είναι ανάγκη να καθοριζωνται κατά τον ίδιο τρόπο από απλές ανάγκες και τον κοινό νου. Σ' αυτήν την πρώιμη εποχή, μια έννοια της οποίοις μας δίνουν, υποτίθεται, οι πρωτόγονοι πολιτισμοί, χρειάζεται κανείς λοιπόν ν' αναδιφήση και τις θρησκευτικές παραστάσεις των ελλήνων. Για τον λόγο αυτό, αναζητείται το αρχέγογο νόημα κάθε μιας θείοις μορφής στις περιφέρειες της χρησιμότητ(χς κατά την απλούστερη έκφανσή της και μένει κανείς πλήρως ικανοποιημένος όταν σε μια από αυτές τις μορφές αποδώσίτ] τον χαρακτηρισμό «θεός της βλάστησης». Στους θεωρητικούς, τα αξιώματα των οποίων προέρχονται από την λαογραφία και την εθνοψυχολογία, αντιτάσσονται οι φιλόλογοι. Το αξίωμά τους είναι, ανα περιορισθούμε στους έλληνες και να σκεφθούμε ελληνικά οτιδήποτε ελληνικό». Έτσι το διατύπωσε πρόσφατα ο Wilamowitz ο οποίος με το αξιοθαύμαστο έργο του «Η Πίστη των Ελλήνων» έγινε ο μεγάλος εκπρόσωπός τους. Καταφέρθηκε με οξύ-

18 18 WALTER F. OTTO τητα, μάλιστα όχι σπάνια με πικρή ειρωνεία, κατά των αντιλήψεων και μεθόδων της άλλης κατεύθυνσ5τ]ς ώστε να δικαιούται να αναμένη κανείς στη δική του πραγμάτευση μία άλλης υφής απάντηση στα θεμελιώδη ερωτήματα. Απογοήτευση όμως είναι αυτό που θα δοκιμάση γιατί φανερώθηκε ότι η φιλολογική σχολή ως εκπρόσωπος της οποί(χς είχε το δικαίωμα να αποφαίνεται, συμφωνεί πλήρως σε κάθε κρίσιμο ζήτημα με την αντίπαλο της. Και οι δύο λοιπόν εφαρμόζουν την βιολογικής προελεύσεως έννοια της εξέλιξης κατά τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Όπως δηλαδή η Βιολογία πίστευε πως δικαιούται να θεωρή ότι μία γραμμή σταθερής ανάπτυξης οδηγεί από τους κατώτερους φθάνοντας ως τους ανώτατους οργανισμούς, έτσι θέτουν και αυτές οι κατευθύνσεις σκέψεως απλές, δήθεν, αντιλήψεις στην αφετηρία μιας εξέλιξης της θρησκευτικής σκέψης, αντιλήψεις από τις οποίες μέσα από βαθμιαίες μεταβολές αναδύονται, υποτίθεται, οι θείες μορφές κατά την ακμή τους. Βεβαίως η ίδια η Βιολογία με την πάροδο του χρόνου υποχρεώθηκε σε μεγαλύτερη μετριοφροσύνη και στην αναγνώριση αιφνίδκχς νέ(χς δημιουργί(χς εκεί όπου προηγουμένως έβλεπε μόνο προοδευτική κίνηση. Παρά ταύτα δεν είναι αυτή η κρίσιμη ένσταση κατά της μεθόδου της θρησκειολογίας μοος. Όταν όμως η Βιολογία μιλούσε για εξέλιξη, έθετε πάντοτε στην αφετηρία έναν οργανισμό ο οποίος, όσο απλο'ώ^ά κι αν αντιμετωπιζόταν, διέθετε υποχρεωτικά σε κάθε περίπτωση την κεφαλαιώδη ιδιότητα ενός οργανισμού: συνιστούσε ένα αυτοφυές όλον. Στις θεωρητικές όμως κατασκευές της θρησκειολογίας η εξέλιξη δεν προχωρεί κινούμενη από την απλή ζωή στην πολλαπλούστερη και υψηλότερη αλλά από το άζωο στο ένζωο. Γιατί τα περιεχόμενα της πίστης που θεωρούνται από αυτήν αρχέγονα δεν είναι παρά εννοιακά σχήματα στα οποία απουσιάζει παντελώς η μορφή της ζωής. Αυτό μπορεί με μεγαλύτερη σαφήνεια να δειχθή στις παρατηρήσεις που ο Wilamowitz αφιερώνει στο ιστορικό γίγνεσθαι των θεών. Αποκρούει με αγανάκτηση τις απόψεις ερευνητών που προσανατολίζονται στα πλέον αλλότρια πολιτιστικά δεδομένα* αν κανείς όμως εξετάση ποιες κατά την γνώμη του είναι οι αρχέγονες μορφές θρησκευτικών αντιλήψεων, η διαφορά δεν μοιάζει, τελικώς, τόσο σημαντική. Αυτό

19 ΔΙΟΐνΤΣΟΣ Μύθος και Λατρεία 19 θα αποσαφηνισθή μ' ένα παράδειγμα. Ο θεός Ερμής (π.β. I, 159 κε.) υποτίθεται πως δεν ήταν πρωταρχικά παρά μόνο ένας προστάτης, την παρουσία του οποίου οτημαίνουν οι πέτρινες στήλες και οι σωροί λίθων μπροστά στα αγροκτήματα και τους δρόμους. Όλα όμως τα σημεία τα προσδιοριστικά του χαρακτήρα του: η αμφισημία καθοδήγησης και παραπλάνησης, αιφνίδκχς δωρεάς και αφαίρεσης, σοφίας και δολιότητ(χς το ττνεύμα της ευμενούς αγάττης, η σαγήνη του λυκόφωτος, η ανεστιότητα νύκτας και θανάτου το πολλαπλό αυτό όλον που είναι ανεξάντλητο και όμως πουθενά δεν αποφάσκει την ενότητα της ουσί(χς του, υποτίθεται πως είναι στην πραγματικότητα ένα πλέγμα παραστάσεων που προέκυψαν προοδευτικά απ' τις βιοτικές συνθήκες των αφωσιωμένων στην λατρεία του θεού, από τις επιθυμίες και τις ροπές τους και εμπλουτίσθηκαν από την τέρψη της μυθολογίας. Για την αρχέγονη και μόνη γνήσια πίστη απομένει, κατά τον Wilamowitz, μόνο η ιδέα ενός προστάτη και αρωγού θεού η αντίληψη επομένως ενός Χ, που συντρέχει, κατά τα άλλα όμως δεν διαθέτει περαιτέρω ιδιότητες, εκτός από την δύναμη να βοηθή. Στην αφετηρία λοιπόν της διαδικασίοίς που ονομάζουν εξέλιξη υ- πάρχει ένα καθαρό μηδέν και, κατά τον τρόπο αυτό, η έννοια της εξέλιξης έχει απωλέσει το νόημά της. Γιατί σ* έναν θεό, όπως αυτός προϋποτίθεται εδώ, απουσιάζει κάθε φυσικότητα και ό,τι είναι στερημένο φύσης είναι μηδέν. Το τόσο συχνά και με τόση σοβαρότητα διατυπωμένο από τον Wilamowitz δόγμα «οι θεοί είναι παρόντες!», τ.έ.: η πίστη πρέπει προ παντός να είναι σίγουρη για τον εαυτό της, προτού μπορέση η q>αvτασία να ασχοληθή μαζί τους, αυτό το αξίωμα μένει ρήμα κενό. Αυτό που είναι να θεωρήται το πιο αξιοσέβαστο αντικείμενο. της πίστης αποδεικνύεται με την πρώτη «απόν» και η ένσταση που δικαίως εγείρει ο ίδιος ο Wilamowitz κατά της θεωρί(χς του Usener αφορά το ίδιο και την δική του: «Κανείς άνθρωπος δεν προσεύχεται σε μία έννοια». Ο προστάτης και αρωγός θεός δεν είναι παρά μια έννοια της διανοί(χς και δεν θα περνούσε από το νου κανενός, αν δεν ήταν ήδη δεδομένη η έννοια ((Θεός» από την εκπαίδευση και την κατήχηση, και μάλιστα ως η έννοια ενός παντοδύναμου όντος, η ολότητα του οποίου αποκλείει την μορφή και τον χαρακτήρα. Μόνο η δογματική έννοια ενός όντος, στην οποία εναρμονίζονται όλες οι

20 20 WALTER F. OTTO ιδιότητες έχει παραπλανητικά οδηγήσει στην ιδέα ότι κάτι τι που διαθέτει μόνο μία και μοναδική ιδιότητα και επι πλέον μάλιστα μια τόσο αφηρημένη όσο αυτή του αρωγού, μπορεί να μην είναι βεβαίως, ο Θεός, παρά ταύτα όμως ένας Θεός. Αυτό λοιπόν που μας παρουσιάζεται ως περιεχόμενο αρχέγονης πίστης είναι στην πραγματικότητα μια υστερογενής, αποκενωμένη πλήρως έννοια. Οπόταν η πίστη ανεγνώρισε με άμεση βεβαιότητα έναν Θεό εκεί μπορούσε να τον συλλάβη μόνο ως ένζωη οντότητα, όχι ως απλή δυνατότητα ή ισχύ. Αν όμως το αρχέγονο περιεχόμενο της πίστης κατείχε μια ουσία, ήταν ένα ένζωο όλον, τότε με έκπληξη θα ρωτήση κανείς γιατί ο χαρακτήρας τον οποίο υποχρεωτικά και αναγκαία είχε αυτό ως κάτι το ένζωο να μην είναι αυτός (χκριβώς που μας παρουσιάζεται μέσα στους ποικίλους κατοπτρισμούς του μύθου. Κατ' αυτόν τον τρόπο δεν θα αποκλειόταν καθόλου η ιδέα μιας εξέλιξης αλλά θα της αποδιδόταν ξανά το έλλογο νόημά της. Γιατί μόνο όπου υπάρχει ένα ον μπορεί να αρχίση μία εξέλιξη ή εκδίπλωση. Οι σκέψεις αυτές στρέφονται κατά του έργου του αξιοσέβαστου λογίου μόνον επειδή είναι ο αδιαμφισβήτητος αρχιτέκτονας της έως τώρα έρευνοος και για τον λόγο αυτό και η ασάφεια των θεμελιωδών εννοιών της προβάλλει σ' αυτόν κατά τον πλέον έκδηλο τρόπο. Γιατί η πλάνη εκείνων των άλλων, τις αντιλήψεις των οποίων πολέμησε με τόσο σθένος, είναι ακριβώς η ίδια με την δική του. Εξ άλλου και ο «θεός της βλάστησης», ο «θεός του θανάτου» και οι παρόμοιες γενικότητες με τις οποίες τόσο συχνά εξανεμίζει κανείς τις ένζωες μορφές των θεών, με την ιδέα ότι σ* αυτές τις γενικότητες εμπεριέχονται οι αρχέγονες συλλήψεις της θρησκευτικής συνείδησης, δεν είναι τίποτε άλλο από νεκρές έννοιες. Πώς θα ήταν ποτέ σε θέση να πληρώσουν την ανάγκη της κατάνυξης, να εξάρουν το ττνεύμα, να παραγάγουν τις ισχυρές μορφές της λατρεί(χς; Από μια έννοια δεν προκύπτει η ζωή και αν πρόκειται να κατανοηθούν ιστορικώς οι μεγάλες μορφές των θεών που κατάφεραν να θέσουν σε κίνηση το δημιουργικό ττνεύμα του πλέον ιδιοφυούς πολιτισμού δεν θα μπορούσε να σκεφθή κανείς λιγώτερο παραγωγική παρεμβολή από αυτήν. Η ίδια η λατρεία, στην μαρτυρία της οποίας κατ' εξοχήν επαφίεται

21 ΔΙΟΐνΤΣΟΣ Μύθος και Λατρεία 21 κανείς, θα μπορούσε να διδάξη ότι γονιμότητα και θάνατος δεν ανήκαν σε δυο διακεκριμένες περιοχές για την πίστη των πρώιμων χρόνων. Όποιος θα ακολουθούσε τέτοια ίχνη θα έπρεπε τελικώς να ανακαλύψη και τους συνεντικώτερους υπαρκτικούς κύκλους με ορμητήριο τους οποίους το θείο πράγματι μίλησε στην ένζωη πίστη. Για τον σκοπό αυτό θα ήταν βεβαίως ανάγκη να διευρυνθούν και να εξαρθούν οι προσωπικές μας ιδέες αντί να συλλαμβάνωνται με την εγκατάλειψή μοος ατϋοκλειστικά στην μικροψυχία. Γιατί η κερματισμένη, μηχανιστική μοος σκέψη δεν έχει την παραμικρή ιδέα τέτοιων υπαρκτικών κύκλων και της ενότητάς τους. Πως θα κατανοούσε την θε'ίκότητά τους. Με μια αφέλεια, η έκπληξη για την οποία δεν είναι ποτέ αρκετή, εισβάλει στην πίστη προς τους θεούς και διαλύει τους σχηματισμούς της για να τους συντάξη πάλι τεχνητά, σύμφωνα με το σχήμα μκχς ιστορικής διαδικασί(χς. Για την αναγκαία αξιοπιστία έχει μεριμνήσει η εθνοψυχολογία, κατά την θεωρία της οποί(χς η ενδεής σε περιεχόμενο έννοια του «ισχυρού» πρέπει να είναι αυτό που κυριαρχεί σε παμπάλαιες κοσμοαντιλήψεις με ονόματα όπως Mana, Orenda, κ.ο.κ. Αυτόν τον δήθεν πρωτόγονο τρόπο σκέψης τον οποίο υπονομεύει ήδη για να μην μείνουμε σε κάποιο άλλο σημείο η ύποπτη ομοιότητά του προς τον χαρακτήρα της δικής μοίς δυναμικής σκέψης, θέλουμε να τον αφήσουμε στην μελλοντική κρίση της λαογραφίας. Όπως όμως κι αν κριθή κάποτε, κανείς σκετττόμενος άνθρωπος δεν επιτρέπεται να μην διακρίνει σαφώς ότι δεν υπάρχει οδός που, εκκινώντας από «δυνάμεις» είτε τις χαρακτηρίζουμε «μαγικές» είτε τις κοσμούμε με ονόματα θρησκευτικής χροιάς, να βγάζη στους θεούς. Όποιος θεωρεί πιστευτό ότι τόσο αφηρημένες παραστάσεις έχουν προηγηθή χρονικώς της θεί(χς λατρείίχς, είναι υποχρεωμένος να αναγνώριση σ' αυτήν μια πλήρη εκ νέου δημιουργία και ένα ρήγμα με το παρελθόν, αν δεν θέλη να καταστήση τον εαυτό του υπόλογο μιας χωρίς νόημα εφαρμογής της έννοιας της εξέλιξης. Το χάσμα αυτό κοολύπτεται μόνο κατά πενιχρό τρόπο με ονόματα τόσο συγκεχυμένα και συγχρόνως απαιτητικά όπως αυτό του θεού της βλάστησης. Γιατί αυτό που σημαίνει κανείς μ' αυτό το όνομα δεν είναι άλλο από μια πρόφαση που επινοήθηκε ως αιτία για το γεγονός της (χνάπτυξης, το ίδιο αφηρημένη και άψυχη με την έννοια της ίδκχς της ανάπτυξης και που μέσα στην συνηθισμένη

22 22 WALTER F. OTTO στψ ιδέα του θεού φαντασία μας κατέστη αγνώριστη από τον πέπλο του σεβασμού. Κοινή λοιπόν και τις δυο μερίδες, που φαινομενικά εκπροσωπούν τόσο διάφορα αξιώματα, η αντίληψη κάθε συστατικού της ένζωης πραγματικότητοος μιας πίστης ως τυχαίοος συνέπεκχς μκχς δήθεν εξέλιξης και η αντιμετώπιση του αρχεγόνου περιεχομένου της μόνο στο πλαίσιο αναιμικών σχημάτων. Αναμφίβολα αυτός είναι ο λόγος που η νεώτερη έρευνα, με όλη της την κατάρτιση και την οξυδέρκεια και παρά τις σημαντικής αξίας επί μέρους διαπιστώσεις, γενικώς καταλήγει πάντοτε σε κενές και μονότονες αποφάνσεις. Το ερώτημα για το νόημα και την καταγωγή απαντάται κάθε φορά με κενές διατυπώσεις θρησκευτικής αντίληψης ή αίσθησης που ισχύουν, υποτίθεται, για όλους τους λαούς και τους πολιτισμούς και αποκτούν με τις εναλασσόμενες βιοτικές συνθήκες και ανάγκες ένα ανούσιο και συνεχώς μεταβίχλλόμενο επ' άπειρον περιεχόμενο. Τίποτε δεν παραπέμπει σε μια αποκάλυψη του θείου που εύλογα θα μπορούσε κανείς να ονομάση ελληνική τίποτε δεν μαρτυρεί το ττνεύμα που έμελλε κάποτε να εμπότιση την ιδέα της ελληνικής τέχνης και της ελληνικής γνώσης, και του οποίου η κλτισιπ Ίπταν η διδαγη εvόc νέου κόσαου. Οι φιλόλογοι ερευνητές εισδύουν βέβαια με σοβαρό μόχθο στον θρησκευτικό κόσμο ιδεών των ποιητών και των φιλοσόφων και προσάπτουν με τον Wilamowitz (1,10) στους «σύγχρονους ιστορικούς της θρησκείας» ότι το ενδιαφέρον τους λήγει με την εμφάνιση των μεγάλων θεών και αρχίζει πάλι μόνο ((όταν η αρχαία θρησκεία βρί(τκεται σε σήψη και στην θέση της εφορμά η αποκρουστική δεισιδαιμονία των μαγικών παττύρων» ο ατομοκεντρισμός τους όμως μπορεί να φαντασθή τους δημιουργούς παντός ό,τι είναι σημαντικό και βαθύ μόνο κατά την εικόνα των μεγάλων μεμονωμένων προσωπικοτήτων έτσι ώστε στην περίοδο πριν από την εμφάνισή τους και αυτό σημαίνει στην εποχή της απαρχής της ελληνικής θρησκείοις εναπομένει μόνο το άττνοο. Και κατά τον τρόπο αυτό η ((ιστορία» της ελληνικής πίστης εκκινεί αντί με αποκαλύψεις, με ένα μηδέν. Είναι καιρός για την απόφαση να αποδώσουμε με περισσότερη σοβαρότητα προσοχή στην παοάδοση και να μην καταπιέζουμε

23 ΔΙΟΐνΤΣΟΣ Μύθος και Λατρεία 23 πλέον, στο όνομα μκχς προκατοΰ^ηψης, το ήμισυ του άξιου κάθε τιμής περιεχομένου της. Και οι δύο πλευρές διακηρύσσουν ομόφωνα πως μόνον η λατρεία πρέπει να θεωρήται γνήσιος μάρτυς της θρησκευτικής πίστης ενώ ο μύθος δεν είναι παρά ποίηση. Πιστεύει κανείς πως δεν συναντά ανυπέρβλητες δυσκολίες όταν, με βάση τις σχετικές με την θεία λατρεία διευθετήσεις θέλη να συναγάγη συμπεράσματα για τα φρονήματα από τα οποία εκττήγασαν και για τις ιδιότητες των δυνάμεων για τις οποίες προωρίσθηκαν. Το οικείο μας συναίσθημα, σκέπτεται κανείς, και λίγος αναλογισμός, με την συνδρομή των αναλογιών που μοις παρέχουν πρωτόγονοι πολιτισμοί καθιστούν εύκολα προσιτό στην γνώση το αρχέγονο νόημα θεσμών που, πάντως, πρέπει νά υττηρετούσαν πρ(χκτικούς σκοπούς. αη λατρεία με όλες τις πρακτικές της», λέει ο Wilamowitz (I, 35), «αποβλέπει στην σύνδεση με τον Θεό και στην επίδραση επάνω του. Αυτό συντελείται σε δύο μέτωπα, απόκτηση της εύνοκχς και της χάρης του Θεού ή κατευνασμός της οργής του». 'Αλλοι προσθέτουν ότι αρχικώς πίστευε κανείς ότι με την λατρευτική πράξη εξαναγκάζει τον Θεό να κάνη αυτό που επιθυμεί, μάλιστα ότι στην πράξη καθ' αυτήν και δι' εαυτήν προσγράφει μία μαγική τελεστική δύναμη για την θετική έκβαση της οποί(χς μόνο σ' ένα μεταγενέστερο στάδιο θεωρούνταν επιτακτική και η εύνοια ενός Θεού. Δεν θα θίξουμε όμως αυτό το ζήτημα. Εν πάση περιπτώσει, όλοι συμφωνούν ότι οι λατρευτικές πράξεις ήταν πρωταρχικά προωρισμένες μόνον στην παραγωγή ενός ωφέλιμου αποτελέσματος για τον άνθρωπο. Κατ' αυτόν τον τρόπο θέλησε το ττνεύμα του συρμούς να προσαρμόση ένα από τα πλέον σεβάσμια φαινόμενα της παγκόσμκχς ιστορίας, μέσω μιας στο έποοκρο απλουστευτικής προϋπόθεσης, στον δικό του τον ιδιαίτερο τρόπο σκέψης και βιοτικό ύφος. Και όμως οι προσανατολισμένες στην θεία λατρεία πράξεις που εκτείνονται φθάνοντας α- κόμη και στην δική μας υπαρκτική θέση υποχρεούνται να το προει-

24 24 WALTER F. OTTO δοποιήσουν. Γιατί κανείς σοβαρός παρατηρητής δεν μπορεί να αποφυγή την εντύπωση ότι κάτω από οτιδήποτε το σύγχρονο αίσθημα ζωής εκλαμβάνει ως αλλότριο, η λατρεία είναι το κατ' εξοχήν αλλότρ,ιρ- το νόημα της ωφελιμότητας και η απόσπαση ωφέλους θα μπορούσαν, λοιπόν, ίσως να είναι οι πλέον ακατάλληλοι διερμηνείς γνήσιων λατρευτικών πράξεων. Κατά περίεργο τρόπο οι εκπρόσωποι της περί ωφελιμότητας θέσης δεν παρατηρούν καθόλου σε ποιές αντιφάσεις καταλήγουν. αοι θεοί είναι παρόντες!» αναφωνεί ο Wilamowitz και μιλάει μάλιστα για «αντιλήψεις» για τις οποίες ο άνθρωπος είπε: «αυτό είναι θεός» (I, 17). Κατά την στιγμή όμως οπότε θα ερχόταν στο φως της ημέρας όλη η σημασία της, η κραυγή λησμονήθηκε. Αν όντως κάποτε μίλησαν άνθρωποι κατ' αυτόν τον τρόπο άνθρωποι, για τους οποίους το όνομα του θεού είχε ακόμη την συγκλονιστική χροιά, που έχασε με την συνήθεια και το δόγμα, είναι αυτονόητο ότι η πρώτη του παρώθηση ήταν η επιδίωξη της εύνοκχς του μεγάλου ενώπιον του οποίου έτρεμαν; Προς τι, αναρωτιέται κανείς, η σπατάλη μεγαλείου στην οικονομία του σύμπαντος κόσμου όταν πρεπη κανείς να πιστεύη ότι άνθρωποι που κάποτε πράγματι συνάντησαν το μεγαλείο παρέμειναν το ίδιο μικροί σαν να είχαν να κάνουν με πάτρωνες που είναι ευάλωτοι από «κολακείες, υποσχέσεις, δώρα»; Είτε παύει κανείς να υποθέτη ότι η πίστη κάποτε ενός θεού, άξιου να φέρη αυτό το όνομα ήταν συνειδητή, ή ομολογεί ότι η πρώτη εκδήλωση στην οποία παρασύρθηκαν οι άνθρωποι από την εμφάνισή της υπήρξε υποχρεωτικά ενθουσιασμός, ευλάβεια, σεβασμός και τιμή. Και οι απαρχές της λατρεί(χς δεν θα παρείχαν καμμία σχετική μαρτυρία; Ωστόσο, όμως, αμέσως μόλις κανείς παραδεχθή ότι η λατρεία δεν απέβλεπε απλώς σε φανερές ωφέλειες, έχει εξαντληθή ο οτυτιμισμός που επαγγελόταν διεξοδική της γνώση και με μικρό κόπο είσδυση στο περιεχόμενο της πίστης που κείται πίσω της. Θα μπορούσε λοιπόν να επιτελεστή εν γένει το καθήκον αποκλειστικής απόδοσης τιμής σ' αυτήν και αποκλεισμού από τον μύθο κάθε δυνατότητοος φωτισμού; Ο μύθος όμως, λένε, είναι ποίηση και μόνο. Τι νόημα έχει αυτό; Σημαίνει ότι εκτυήγασε από την αυθαιρεσία της φαντασίας; Κανείς δεν το πιστεύει αυτό στα σοβαρά. Η γνήσια ποίηση

25 ΔΙΟΐνΤΣΟΣ Μύθος και Λατρεία 25 δεν είναι ποτέ αυθαίρετη. Και ο φιλόλογος γνωρίζει πολύ καλά ότι οι αρχαίοι ποιητές επικαλούνταν την θεότητα να τους φώτιση με το ττνεύμα της αληθείοος. Αυτή όμως η αλήθεια δεν θα είναι η αλήθεια της θρησκευτικής πίστης αλλά μία, τρόπο τινά, καλλιτεχνική αλήθεια στην οποία θα προσέδιδαν σοβαρώτερη σημασία μόνον οι μεγάλες ποιητικές προσωπικότητες μέσα από τις οικείες σ' αυτές ιδέες. Δεν επιθυμούμε καθόλου να εισέλθουμε στην έννοια του καλλιτεχνικού, η παράξενη ασάφεια του οποίου αποτελεί ήδη διά μακρόν πρόσκομμα στην κατανόηση του ελληνικού μύθου. Ό τι κι αν θ^ωρή κανείς ουσία της ποιητικής δημιουργίοις και όσοι κι αν έχουν, είτε αυτό μπορεί να αποδειχθή είτε απλώς υποτίθεται, γράψει και συνεχίζουν να γράφουν ποίηση πάνω στον μύθο, πρέπει να είναι ξεκάθαρο για τον καθένα ότι όλη αυτή η ποίηση μεμονωμένων κοίλλιτεχνών προϋποθέτει ήδη ως θεμέλιο την ύπαρξη του μυθικού κοσμοειδώλου και ότι αυτός ο πρωτομύθος δεν μπορεί πάλι να εξηγηθή από αυτό που αποκαλούμε ποίηση. Όταν ο Wilamowitz απαιτή, και δικαίως το κάνει, να αναγνωρισθή η πρωτεύουσα θέση τού: «οι θεοί είναι παρόντες», αυτό σημαίνει, αν κοιταχθή ακριβέστερα: «ο μύθος είναι παρών» γιατί αν είναι αυτοί «παρόντες», αν έχουν μία ουσία, δεν μπορεί να στερούνται χαρακτήρος. Κατ' αυτόν τον τρόπο όμως είμαστε ήδη στον κόσμο του μύθου. Και ποιος θα τολμήση να αποφασίση προκαταβολικά ποιο μέτρο αφθονίας και συγκίνησης μπορεί να προσγραφή στις μορφές κατά την πρώτη τους εμφάνιση; Όμως, και η λατρεία, όποιες κι αν είναι οι απαιτήσεις σύμφωνα με τις οποίες έχει ως προς τις λεπτομέρειές της σχηματισθή, προϋποθέτει γενικά έναν, τουλάχιστον λανθάνοντα, μύθο. Το μεγαλείο το οποίο κλήθηκε να υττηρετήση πρέπει να υττήρξε ως τέτοιο μία ιερή ουσία, που σημαίνει: ένα πλήρες πραγματικότητιχς όλον. Και πάλι πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι δεν εναπόκειται σε καμμία γενική θέση ή θεωρία να προσδιορίση προκαταβολικά την πολλαπλότητα και το πλήθος στις αλληλουχίες που αφορούν στην ουσία αυτή. Πολλές αναμφίβολες θείες λατρείες της αρχαιότητας τελούν σε προφανή συνοχή με μυθικά συμβάντα. Στην Ελευσίνα οι τύχες της Δήμητρας και της θυγατέρας της παρουσιάζονταν ενώπιον κοινού με την μορφή λατρευτικών πράξεων. Οι γυναίκες θεραπαινίδες του Διο-

26 26 WALTER F. OTTO νύσου αντιστοιχούν με τα έργα και τα πάθη τους πλήρως στις συντρόφους που είναι στον μύθο άρρηκτα συνδεδεμένες μαζί του. Όπως αυτές, στην παράδοση για τον Λυκούργο που γνωρίζουμε από την läldcsa^ καταδιώχθηκαν σκληρά και πλήθος ακόμη άλλων μύθων αφηγούνται την δυσπραγία και τα βάσανά τους, έτσι ελάμβανε και στις διονυσιακές λατρείες χώρα μία καταδίωξη και κακομεταχείριση γυναικών. Η διονυσιακή θρησκεία, στην οποία είναι αφιερωμένη η πραγματεία που θα ακολουθήση, παρέχει πολλά και πολύ αξιοπρόσεκτα παραδείγματα μιας τέτοιας συμφωνίοίς. Αλλά και στους κύκλους άλλων θεών ο μύθος και η λατρεία είναι συχνά τόσο ομοειδή που το ένα μπορεί να εμφανίζεται ως αντικατοπτρισμός του άλλου. Η απλοϊκή ιδέα, που συναντούμε εξ άλλου και στην ίδια την αρχαιότητα, βλέπει στις λατρευτικές πράξεις αυτού του τύπου έναν κατοπτρισμό, μίμηση επομένως, του μύθου. Η νεώτερη επιστήμη απορρίπτει με αποφασιστικότητα αυτές τις σκέψεις και διακηρύσσει αντιστρόφως ότι η μυθική αφήγηση είναι μία φανταστική εικόνα που ανακλήθηκε από την λατρευτική πράξη, εικόνα με την γέννηση της οποίας έχει συχνά ήδη προ πολλού λησμονηθή το αυθεντικό της νόημα. Στην κρίση αυτή μοιάζει να αντιτάσσεται ένα γένος αφηγήσεων της υφής του θρύλου οι οποίες προφανώς επινοήθηκαν για την εξήγηση ακατανοήτων ονομάτων και εθίμων και γι' αυτό χαρακτηρίζονται αιτιολογικές. Θα έπρεπε όμως κανείς να σκεφθή ότι τέτοιες επινοήσεις δεν μπορούν ποτέ να συγκαλύψουν εντελώς την σκοπιμότητά τους και γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο διακρίνονται από τις μεγάλες αρχαίες δημιουργίες στις οποίες ο απροκατάληπτος παρατηρητής δεν μπορεί να ανακαλύψη τίποτε το οποίο να κατατείνη κάπου. Στην πραγματικότητα κανείς σώφρων δεν πιστεύει ότι όλες παρήχθησαν κατά τόσο έλλογο τρόπο. Μάλλον υποτίθεται ότι αποτελούν μεταφορά πρακτικών που συνάπτονται με την λατρεία των θεών στην μορφή αρχαίων ιερών περιστατικών, μία ποιητική μεταμόρφωση της λατρευτικής πράξης σε μία αφήγηση όπου τώρα θεοί και ήρωες αναλαμβάνουν τους ρόλους που ερμηνεύονται στην πραγματικότητα από ανθρώπους στην λατρεία τους. Χρειάζεται όμως κανείς απλώς να φαντασθή την προέλευση αυτής της δήθεν μεταφοράς για να σιγουρευθή ότι δεν μπορεί να πέρασε από το νου κανενός συμμετόχου στην λατρεία αν δεν προ-

27 ΔΙΟΐνΤΣΟΣ Μύθος και Λατρεία 27 ϋττήρχε ήδη ο μυθικός κόσμος στην σκηνή του οποίου θα μεταφέρωνταν οι πρακτικές της. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι και τα δύο μέρη έχουν εξ ίσου δίκηο και άδικο. Ούτε η λατρεία κλήθηκε από τον μύθο στην ζωή ούτε ο μύθος από την λατρεία. Και οι δύο αντιλήψεις, αν επιχειρήση κανείς να τις σκεφθή μέχρι τέλους, οδηγούν αναγκαία σε παραλογισμό. Η κατά τι παιδαριώδης εξήγηση της λατρείας, σύμφωνα με την οποία η λατρεία συγκροτήθηκε μιμούμενη τον μύθο, σίγουρα δεν δικαιώνει την σημασία της. Περισσότερο όμως από όλες τις προγενέστερες υποθέσεις και ονειροπολήσεις, η σύγχρονη θεωρία την παραγνώρισε και την απαξίωσε. Αλωμένη εντελώς και θαμπωμένη από την αυτοπεποίθηση του έλλογου και τεχνικού πολιτισμού της εποχής της δεν διέκρινε καθόλου το εκπληκτικό μεγαλείο της λατρεί(χς και από την ύπαρξή της συνέλαβε μόνον αυτό που θα μπορούσε να συλλάβη, ένα, ανοικτό αποκλειστικά στο ωφέλιμο, ττνεύμα από την ύπαρξη ενός καθεδρικού ναού. Όπως για το φαινόμενο της καλλιτεχνικής δημιουργί(χς, αν επρόκειτο κάποτε να χαθή ολοκληρωτικά για μ(χς, θα έπρεπε να εκπλαγούμε πρώτα, προτού αποτολμήσουμε μιά διείσδυση στο νόημά του, έτσι θα έπρεπε το φαινόμενο της λατρείοις, το οποίο στην πραγματικότητα μάς είναι, εκτός από κάτι αρχαϊκά υπολείμματα χαμένο, να αφυττνίζη μέσα μοος προ παντός ένα βαθύ δέος. Η λατρεία ως όλον ανήκει στις μνημειώδεις δημιουργίες του ανθρώπινου ττνεύματος. Για την απόκτηση της σωστής άποψης έναντι της πρέπει κανείς να την τοποθετήση πλάι στην αρχιτεκτονική, την εικαστική τέχνη, την ποίηση και την μουσική που όλες τους κάποτε βρέθηκαν στην υτυηρεσία της θρησκεί(χς. Είναι μία από τις μεγάλες γλώσσες με τις οποίες η ανθρωπότητα ομιλεί στο υψηλό και το κάνει όχι για οποιονδήποτε άλλον λόγο, παρ' εκτός επειδή πρέπει να μιλήση. Το υψηλό και το θείο δεν θα άξιζαν αυτά τα ονόματα αν απλά και μόνο εκφόβιζαν τον άνθρωπο και τον εξανάγκαζαν στην απόκτηση της εύνοιάς τους μέσα από χάρες. Η απόδειξη του μεγέθους τους είναι

28 28 WALTER F. OTTO η ισχύς που γεννούν. Στο συναίσθημα της παρουσίας τους οφείλει ο άνθρωπος το ύψιστο για το οποίο είναι ικανός. Και το ύψιστο τούτο είναι μία γλωσσική δύναμη που μαρτυρεί το θαυμαστό σμίξιμο όπου συνελήφθη και γεννήθηκε. Κάθε αποκάλυψη διανοίγει και το ανθρώπινο φρόνημα και η δημιουργική δράση είναι το άμεσο αποτέλεσμά της. Ο άνθρωπος πρέπει να διατυπώση προς τα έξω το τερατώδες εκείνο που τον κατέλαβε. Αυτό το έκανε κάποτε ανοικοδομώντας ναούς που συνεχίσθηκε με το γιγάντιο έργο των καθεδρικών φθάνοντας μέχρι τους αιώνες που είναι πριν από μας. Ας τους ονομάζη κανείς οίκους του θείου μ' αυτό το όνομα εκφράζεται μόνο ένα μικρό μέρος της μεγάλης τους σημασίας. Είναι ο καθρέπτης και η έκφρασή του, τόκοι ενός ττνεύματος το οποίο πρέπει να παραγάγη μορφές όταν το αγγίξη η (χκτίδα του μεγαλείου. Η πλέον σεβάσμια από τις μεγάλες αυτές γλώσσες είναι η γλώσσα της λατρείας. Η εποχή της βρίσκεται πολύ πριν από μας. Και στ' αλήθεια δεν πρόκειται για θαύμα που ακριβώς η δική της γλώσσα έγινε για μας η πιο ξένη από κάθε άλλη. Γιατί μαρτυρεί, μία τέτοια εγγύτητα του υψηλού ώστε ο ίδιος ο άνθρωπος, άμεσα, προσφέροντας το ίδιο το πρόσωπο του, έπρεπε να γίνη η εκφραστική μορφή την οποία καλούνταν να δημιουργήσουν οι άλλες εκείνες γλώσσες από μεγαλύτερη απόσταση, με μέσον πέτρες, χρώματα, ήχους και λόγια. Γι' αυτό και πρόβοίλαν πιο ισχυρές με την εξαφάνιση της θεί(χς εγγύτητας ενώ η λατρεία αργά αργά πάγωσε. Ήταν όμως για χιλιετίες συνοδός τους και αρκετές από τις μορφές της είχαν μάλιστα σε ύστερες εποχές ακόμη την δύναμη να καλέσουν το θείο, η παρουσία του οποίου τις είχε κάποτε αφυττνίσει. Προς αυτά δεν αντιφάσκει το γεγονός ότι στην θεότητα προσφέρεται κατά την λατρεία κάτι που θα την ευχαριστήση και θα σημαίνη γι' αυτήν μία αξία και με το γεγονός ότι κατ' αυτόν τον τρόπο επισυνάπτεται και η φυσική επιθυμία του ανθρώπου να καταστή μέσω της εύνοιάς της ευτυχής. Ακόμη και όπου άνθρωποι συνδέονται μεταξύ τους με δέος και αγάττη, το πρώτο κίνητρο σεβασμού και προσφοράς είναι η ανάγκη να εκφράσουν ένα μεγάλο συναίσθημα* και όταν υποθέτουμε ίδιον όφελος θεωρούμε την διάθεση του χορηγού κατώτερη ή το δέος ανάξιο. Θα πρέττη όμως πράγματι τα ευτελή φρονήματα και

29 ΔΙΟΐνΤΣΟΣ Μύθος και Λατρεία πρακτικές των ανθρώπων μεταξύ τους να παρέχουν το πρότυπο για την επικοινωνία της ανθρωπότητας με τους θεούς; Τότε ας πάψη κανείς να χρησιμοποεί τόσο σεβάσμια λόγια όπως πίστη και προσευχή ας πάψη κανείς να κάνη λόγο για βιώματα και (χς μην απαξιώνη το όνομα της θρησκεί(χς για την περιγραφή μιας δεισιδαιμονικής παράνοιας και της κερδοσκοπικής εκμετάλλευσης της. Όποιος επιτρέπει στον εαυτό του να μιλά για το μεγάλο οφείλει να γνωρίζη το εξής: το ασφαλέστερο σημάδι του είναι ότι πρέπει να του απαντήσουν μεγάλα συναισθήματα. Οι μορφές της λατρείίχς είναι προσδιωρισμένες από την εγγύτητα της θεότητοις. Γι' αυτό πολλές από αυτές έχουν τον χαρακτήρα της άμεσης επικοινωνίοος μαζί της. Η θυσία εμφανίζεται ως ένα δώρο που είναι να λάβη, ένα δείπνο στο οποίο είναι να παρακαθήση* η προσευχή είναι ένοίς χαιρετισμός, εγκώμιο ή παράκληση. Η θέση όμως και η στάση του προσευχομένου είναι αναμφίβολα παλαιότερη από τα λόγια του και μία πιο πρωταρχική έκφραση του συναισθήματος θείοις παρουσίας, για το κράτος της οποίας η συγκίνηση, την οποία είναι ικανός, σύμφωνα με την εμπειρία του, να νοιώση ο άνθρωπος, δεν μπορεί πλέον να μοος προσφέρη καμμία ιδέα. Ό,τι οικοδόμησε αργότερα από πέτρες για να τιμήση τον Θεό, για το οποίο μας μιλούν ακόμη σήμερα οι καθεδρικοί ναοί, αυτό ήταν κάποτε ο ίδιος με τα τεταμένα στον ουρανό χέρια, όπως ένοις κίονας σε όρθια θέση, ή σκυμμένος στα γόνατα. Και αν από το άπειρο νόημα αυτής της στάσης έμεινε στο διάβα των χιλιετιών μόνο το απειροελάχιστο υπόλειμμα της προσευχής ανοικτό στην γενική κατανόηση, τούτο είναι απλώς το παράδειγμα της ίδιας χρεωκοπίας που δοκίμασαν και άλλες ακόμη μορφές πολιτισμού στην συνείδηση ύστερων εποχών. Η τελετουργία της θυσίας αίματος είναι μία δημιουργία, το μεγαλείο της οποίοος μπορούμε ακόμη κι εμείς οι ίδιοι να αισθανθούμε, μολονότι το νόημά της ήδη κατά τις εποχές που ακόμη τελούνταν ήταν σε μεγάλο ποσοστό χαμένο. Οι νεώτερες θεωρίες είτε μένουν στην αναλογία υπολογιστικών εκδουλεύσεων είτε έχουν την συνδρομή περισσότερο πολύπλοκων συλλογιστικών αποδεικνύουν απλώς ότι η όλη σύλληψη αυτής της τελετουργίοις δεν μπορεί να έχη προκύψει από τους κινητήριους άξονες της έλλογης ύπαρξης μιοος. Μόνο μια εμπειρία

30 30 WALTER F. OTTO θα μπορούσε να μας άνοιξη τα μάτια, εμπεφία για την οποία και η ελπίδα μόνον θα ήταν κάτι παράτολμο: αν θα μπορούσαμε να αισθανθούμε πάλι τι σημαίνει ότι ένας Θεός βρίσκεται σε άμεση εγγύτητα. Αυτό όμως δεν θα έπρεπε να μ(χς καταστήση ανίκανους να αναγνωρίσουμε μέσα στο κραταιό δράμα του ματωμένου ζώου την έκφραση μκχς φωνής όμοια με την οποία στο μεγαλείο βρίσκεται μόνο στα έργα της υψηλής τέχνης. Τίποτε δεν θα ήταν πιο παράλογο από την σύγχυση του στοιχείου της σκοπιμότητοος, που δεν λείπει εξ ολοκλήρου από καμμία γνήσια δημιουργία, με το ττνεύμα που δημιούργησε το διαμορφωμένο όλον. Αυτό θα σήμαινε να θεωρούμε την διαδικασία της απολίθωσης ως διαδικασία ζωής. Γιατί το διαφέρον και η ωφελιμότητα εισβάλλουν στο προσκήνιο πάντοτε στο μέτρο που σκοτεινιάζει το δημιουργικό ττνεύμα. Με ένα τέτοιο φρόνημα θα στεκώμασταν τελείως αμήχανοι μπροστά σ' εκείνες τις πράξεις της λατρείοος όπου οι αναλογίες της δικής μ(χς ύπαρξης δεν μας επιτρέπουν πλέον να υποθέσουμε καμμία σκοπιμότητα: στους χορούς, τις λιτανείες, τις δραματικές σκηνές κάθε τύπου. Ας μην πλανάται κανείς επί πολύ από τις μικρόψυχες έννοιες με τις οποίες μέλη απόκεντρων πολιτισμών πιστεύουν πως εξηγούν τα ακατανόητα έθιμά τους που εξακολουθούν εν ζωή. Ο σοβαρός παρατηρητής δεν μπορεί να αμφισβητή ότι οι χοροί και οι εξελίξεις της λατρείας τέθηκαν σε κίνηση και διαμορφώθηκαν από την επαφή με το θείο. Η παρουσία του τα πλήρωσε και τα συνάρπασε έτσι που συχνά δεν εξέφραζαν την στάση του ανθρώπου αλλά την ουσία και δράση του ίδιου του Θεού. Έτσι κατόπιν λέγεται ότι οι άνθρωποι μιμούνταν τον Θεό και την ιστορία του. Και αυτή είναι ακόμη κατά πολύ η πλέον εύλογη εξήγηση* ενώ η τόσο συνήθης σήμερα σκέψη ότι ως άνθρωποι ήθελαν να γίνουν θεοί, στην καλύτερη περίπτωση συμπίπτει με μία υστερογενή ερμηνεία. Τι καλύτερο μπορούσαν να κάνουν, αν η θεότητα ήταν όντως παρούσα, από το να γίνουν ζωντανά μνημεία του είναι της! Η θεότητα όμως δεν είχε ακόμη ιστορία που μπορούσε να αφηγηθή και να μιμηθή κανείς. Ο μύθος της επιβίωνε ως τελετουργική πράξη, στις κινήσεις της οποίας εκτυπώθηκε η ουσία και η δράση της λαμβάνοντας μία μορφή. Προτού οι πιστοί αντικρύσουν την εικόνα του

31 ΔΙΟΐνΤΣΟΣ Μύθος και Λατρεία 31 Θεού τους και συλλάβουν τη ζωή και τη δράση του με λόγια, υττήρξε ο Θεός τόσο πλησίον τους που το ττνεύμα τους, έχοντοίς νοιώσει την ττνοή του, ερεθίστηκε για καλλιτεχνική δημιουργία. Με το ίδιο τους το σώμα δημιούργησαν την εικόνα του. Και η έμψυχη φύση του κοςτοπτριζόταν στον εορταστικό γαρακτηρα των κινήσεων πολύ καιρό προτού ο βουβός και πένης σε λόγια μύθος αποκτήση ευγλωττία και ποιητική μορφή. Η μεγάλη εποχή γι' αυτόν τον μύθο με την στενή έννοια ξεκίνησε ευθύς μόλις η λατρεία άρχισε να χάνη την αρχέγονη φρεσκάδα της και την δημιουργική της ζωτική ισχύ και να παγιώνεται. Τότε δημιούργησαν πάλι μεγάλοι γλύπτες αντλώντοα^ από την ίδια θεία πληρότητα από την οποία εκττήγασαν οι λατρευτικές πράξεις. Και βρήκαν μέσα στην αφθονία των συγκινήσεών τους μία πολλαπλότητα είναι και γίγνεσθαι την οποία δεν είχε καταστήσει οφθαλμοφανή η λατρεία. Αυτή όμως η ουσία που αποτυπώθηκε στους λατρευτικούς θεσμούς ήταν παρούσα και για τους αοιδούς που αναμφίβολα άρθρωσαν από την ύπαρξη, την δράση, τις τύχες αυτής της ουσίοος σε τραγούδι αυτό που οι ανάδοχοι της λατρείας και τούτο είναι η κοινότητα έπρεπε να αισθάνωνται ως αλήθεια κατά την τέλεσή της. Το ένζωο είναι υπάρχει πάντοτε κατά τρόπο ανεξάντλητο. Άλλοι λαοί μπορεί να έλαβαν με την παρουσία του θείου ιερούς νόμους και απόκρυφη σοφία στο ελληνικό ττνεύμα το θείο αποκάλυψε μία μεγάλη θεατρική σκηνή, τα είδωλα της οποίας έθεσαν με μία απαράμιλλα καθαρότητα προ οφθαλμών τα θαύματα του θείου κόσμου. Το σεβάσμιο είναι, που ωθεί μέσα στην λατρεία καθενός θεού κ^ιτά τρόπο ακαταμάχητο προς την πράξη, φωτίστηκε και εκδιπλώθηκε σε μία αφθονία μορφών το άπειρο νόημα του θείου πρόβαλε στο φως ένζωων μορφών, κάτι που μπορεί να συγκριθή με αυτό που συνέβη αργότερα κατά καινούργιο τρόπο στην εικαστική τέχνη. Αυτό είναι ελληνικός τύπος. Μπορούμε να τον ονομάζουμε κάπως λιγώτερο θρησκευτικό από άλλους επειδή εδώ η πίστη στο Θεό δεν αποκοιλύπτει τον νόμο, την τιμωρία, την απόρριψη του κόσμου αλλά την ιερότητα του όντος και τους μεγάλους υπαρκτικούς κύκλους επικράτειες της δράσης των θεών ως αιώνια μορφοποίηση; Η προκατάληψη αυτή υ- πάρχει ωστόσο στο υπέδαφος του συνόλου της έως τώρα έρευνοις* και

32 32 WALTER F. OTTO για τον λόγο αυτό ήταν αναγκασμένη να εξηγή κάθε τι που δημιούργησε ο μύθος ως έργο ποιητικής φαντασίας χωρίς να αντιλαμβάνεται ότι είναι χρέος μας να γνωρίσουμε την θρησκεία του ελληνικού ττνεύματος. Γι' αυτήν ο μύθος ως τέτοιος δεν είναι ελάσσων μάρτυς σε σχέσ^τ] με την λατρεία* μάλιστα παρέχει περισσότερες πληροφορίες επειδή τα λατρευτικά σχήματα μας είναι λιγώτερο γνωστά και δυστυχώς πάρα πολύ συχνά σκοτεινά, ενώ η γλώσσα του μύθου δεν είναι απλώς ζωηρότερη αλλά και σαφέστερη. Η ολοκλήρωση του πάντως ανήκει στις εποχές οπότε οι αοιδοί δεν ήταν πλέον οι φωνές του ττνεύματος της κοινότητίχς και μόνο αλλά ως προσωπικότητες λάμβαναν την θεία αποκάλυψη η ατομική αυθαιρεσία επίσης, η προπετής προβολή υποθέσεων και η παιδαριώδης ανάγκη για εξηγήσεις έχουν στο πέρασμα των αιώνων επισωρεύσει άφθονο ποιητικό και φαντασιακό υλικό. Όμως έτσι παραμένει, παρά ταύτα, αν ιδωθή ως όλον, το επιφανέστερο φαινόμενο της ελληνικής θρησκείας. Όπως ο ηρωικός μύθος, ακόμη κι αν πλήθος των ιστοριών του έχουν αυτοδύναμα διαμορφωθή από ποιητικές προσωπικότητες, είναι ως συνολικό φαινόμενο αποκάλυψη του ηρωισμού που δεν μπορεί να αναχθή ξανά στην ποιητική δημιουργία, όπως εμείς την καταλαβαίνουμε, αλλά συνιστά μάλλον την προϋπόθεση κάθε ποιήσεως, έτσι ζη και ο μύθος των αρχέγονων μορφών του θείου που ήταν υποχρεωμένες να αποκαλύψουν στο ελληνικό ττνεύμα με ολοένα αύξοντα φωτισμό και ολοένα μεγαλύτερη εποπτικότητα το είναι τους. Το αληθινό χρέος της κριτικής μας όμως είναι να αναγνωρίσουμε κάθε τι το πεισματικό και παιδιάστικο και να το διακρίνουμε από τα μεγάλα χαρακτηριστικά με τα οποία κατέστη το θείο ορατό από το γεννημένο για την θέα ελληνικό ττνεύμα. Μέχρις εδώ γινόταν συνεχώς λόγος για το είναι του θείου, ενώ συνήθως μιλούν μόνο για θρησκευτικές παραστάσεις ή θρησκευτική πίστη.

33 ΔΙΟΐνΤΣΟΣ Μύθος και Λατρεία 33 Η νεώτερη θρησκειολογία προσπερνά με εκπληκτική απερισκεψία το ερώτημα για το οντολογικό περιεχόμενο αυτής της πίστης. Μάλιστα η μέθοδος που χρησιμοποιεί προϋποθέτει γενικά ότι δεν μπορεί να υπάρξη ένα είναι που να δικαιώνει τις λατρείες και τους μύθους Όμως δεν αναγνωρίζει ως θεμελίωση της λατρευτικής συμπεριφοράς της αρχαιότητοις τίποτε αντικειμενικό που δεν θα αττήλαυε της εμπιστοσύνης μ(χς από την καθημερινή ζωή και το οποίο δεν θα πιστεύαμε ότι συλλαμβάνουμε κατά πολύ πιο πρόσφορο τρόπο με την επιστημονική και πρακτική μας σκέψη. Ελαφρά μόνο νύξη κάνει ο Wilamowitz όταν στην εισαγωγή του βιβλίου του παρατηρεί: «Στους ιστορικούς της θρησκεί(χς έχει κανείς πολύ συχνά την εντύπωση σαν να ωδηγούσε η ιστορία στην αναίρεση της θρησκείας» {Η Πίστη των Ελλψων I, 9). Η νέα μ(χς αντίληψη της λατρείοος ως μκχς δημιουργίοος υττήρξε η καλύτερη προπαρασκευή για την υποβολή και την απάντηση του οντολογικού ερωτήματος. Αν οι λατρείες και οι μύθοι δεν ήρθαν στον κόσμο ως σκόπιμες πρακτικές και ανεύθυνα μυθεύματα αλλά ως δημιουργίες μνημειώδους τύπου όπως τα οικοδομήματα και τα γλυπτά, τότε πρέπει και η διαδικασία παραγωγής τους να κριθή έτσι όπως απαιτούν να κρίνωνται οι δημιουργικές διαδικασίες. Οι δημιουργοί είχαν πάντοτε την επίγνωση του ότι η πράξη της δημιουργίας πρέπει να τεθή σε κίνηση από κάτι που δεν είναι στο χέρι του ανθρώπου. Και όσο μεγαλύτερη ήταν η δημιουργική τους δύναμη τόσο πιο στέρεα υττήρξε η πίστη τους στο όντως ον και το μεγαλείο αυτού του κινούντος. Ακόμη και οι πλέον μετριόφρονες επίγονοι του μεγάλου δασκάλου δεν μπορούσαν να στερηθούν από την ιδέα της έμτυνευσης. Δυστυχώς η επιστήμη παρέλειψε να αξιολογήση τούτο το φαινόμενο ως προς την σημασία του. Ανεγνώρισε βέβαια το μέγεθος του συμβάντος κατά το οποίο γεννάται το ένζωο και δημιουργείται ζωή και μάλιστα με θαυμασμό* πιστεύει όμως ότι μπορεί να κρίνη την ίδια την διαδικασία χωρίς να υπολογίση τις εμπειρίες εκείνων που με όλο τους το είναι διεπλάκησαν σ' ένα τέτοιο συμβάν. Ό,τι είναι γνωστό για τον άνθρωπο για τον άνθρωπο όπως τον παρουσιάζει η αστική κοινωνία ο οποίος κατά πλεονεκτηματικό τρόπο έχει στην

34 34 WALTER F. OTTO διάθεση του ωρισμένες δεξιότητες δράσης και σκέψης και ενίοτε αφήνεται να προβιβασθή σε υψηλότερη θέση μέσα από έργα πολιτισμού δημιουργημένα ήδη προ πολλού αυτός ο κοινός τόπος τής φαίνεται, μεγεθυμένος κατάλληλα, να επαρκή για την κατανόηση ό,τι κραταιότερου έχει ποτέ δημιουργηθή. Και αυτή η στενότητα της άποψης φαινομενικά μόνο έχει δοκιμάσει μία διαπλάτυνση από την ενασχόληση με άλλους πολιτισμούς* γιατί πρόκειται απλά και μόνο για προκατάληψη αν φρονούμε πως οι αντιλήψεις και δεξιότητες που γενικώς συναντώνται σ' αυτούς θα μπορούσαν να εξηγήσουν την συγκρότηση των αρχαίων τους κρατικών θεσμών και λατρειών. Το δημιουργικό φαινόμενο πρέπει να παρέγη την μαρτυρία του εαυτού του. Και η μαρτυρία αυτή είναι μονοσήμαντη: το ανθρώπινο ττνεύμα δεν μπορεί εξ ιδίων δυνάμεων ούτε και υπό τις πιο ευνοϊκές των περιστάσεων να γίνη δημιουργικό αλλά χρειάζεται ώθηση και διέγερση από ένα θαυμαστό άλλο τι και η επενέργεια αυτού του άλλου, όσο υψηλή κι αν είναι η εκτίμηση για το άνθρώπινο τάλαντο, συνιστά το πλέον σημαντικό τμήμα του συνολικού q>αιvoμέvoυ της δημιουργίας. Τούτο είναι αυτό που έχουν οι δημιουργοί όλων των εποχών δηλώσει, επικοολούμενοι μία προερχόμενη από ανώτερα όντα έμπνευση. Όταν ο Όμηρος καλή τις Μούσες να τον διδάξουν* όταν ο Ησίοδος διηγείται ότι άκουσε το τραγούδι των Μουσών και χρίσθηκε από αυτές τις ίδιες ποιητής, συνηθίζουμε να μην βλέπουμε σε τέτοιες δηλώσεις άλλο από την αναγκαία συνέπεια μιας πίστης στους θεούς που δεν έχει για μας πλέον καμμία ισχύ. Αν όμως ακούσουμε τον Goethe να διαβεβαιώνη με σοβαρότητα ότι οι μεγάλες σκέψεις δεν είναι στο χέρι κανενός ανθρώπου αλλά πρέπει να γίνωνται αποδεκτές με σεβασμό και ευγνωμοσύνη ως δώρο και χάρη, τότε μαθαίνουμε να βλέπουμε τις ομολογίες ενός Ομήρου, ενός Ησιόδου και πολλών άλλων υπό ένα νέο φως. Είτε πιστεύουμε στον Απόλλωνα και τις Μούσες είτε όχι, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι στις δημιουργικές πράξεις μεγάλου διαμετρήματος ανήκει κατ'ανάγκην η ζώσα συνείδηση της παρουσίας ενός ανωτέρου όντος και ότι η κρίση μοις δεν μπορεί ποτέ να δικαιώση το φαινόμενο μκχς τέτοκχς δημιουργίοις, όταν δεν έχη είδηση αυτής της πραγματικότητοος. Και τα μικρότερα ακόμη ττνεύματα που, σε μία κατά μέγα μέρος προδιαγεγραμμένη ακτίνα δράσεως, παράγουν νέες

35 ΔΙΟΐνΤΣΟΣ Μύθος και Λατρεία 35 μορφές λιτής κλίμακοος έχουν σίγουρα επίγνωση του μυστηριακού και θαυμαστού που τους συμβαίνει. Όσο περισσότερο όμως ανερχόμεθα στις μεγάλες, τις αρχέγονες και ρηξικέλευθες δημιουργίες, τόσο σαφέστερη και κραταιότερη γίνεται αυτή η επίγνωση. Περισσότερο από κάθε άλλη δημιουργία μαρτυρεί η λατρεία μία συνάντηση με το υπερανθρώπινο. Αρχικώς όμως η διάκριση δεν ήταν τόσο μεγάλη όσο φαίνεται σήμερα. Τα πολλαπλά μορφώματα, που τα χαρακτηρίζουμε τέχνες, βρίσκονταν κάποτε πολύ πιο κοντά στην λατρεία, μάλιστα (χνήκαν στην ίδια την περιφέρειά της. Αυτή αύτη η γλώσσα δημιουργήθηκε αναμφίβολα σε επικοινωνία με το υψηλό, το κινούν τον κόσμο* προτού μπορέση να υττηρετήση την κατοονόηση των ανθρώπων πρόβαλε με μία αρχέγονη δύναμη ως αίνος και προσευχή. Για τις τέχνες μπορούμε ακόμη να παρατηρήσουμε το πώς αποσπάσθηκαν από την αλληλουχία με την λατρεία και εκκοσμικεύθηκαν. Αναμφίβολα κλήθηκαν στην ζωή από μία ισχυρώτερη και βαθειάς αίσθησης ττνοή του θαυμαστού, την ύπαρξη του οποίου συνεχίζει να μαρτυρή πάντοτε το συναίσθημα της κατοχής και της χάρης, και σήμερα ακόμη οπότε οι τέχνες μοιάζουν να είναι τελείως αυθυπόστατες. Όταν λοιπόν αντικρύζουμε το αρχέγονο, την πρωταρχική δύναμη, πρέπει να χαρακτηρίζωνται όλες οι δημιουργικές δραστηριότητες του ανθρώπου αδιακρίτως ως λατρευτικές πράξεις. Ανάμεσά τους όμως υπάρχει έν^χς στενώτερος κύκλος που δεν μπόρεσε ποτέ να εκκοσμικευθή επειδή εδώ ο ίδιος ο άνθρωπος ως σωματικό και ττνευματικό ον συνιστά το υλικό μορφοποίησης του υψηλού. Αυτό είναι οι λατρευτικές μορφές με μία ιδιάζουσα έννοια. Μπόρεσαν μόνο να νεκρωθούν ή να αφανισθούν, όχι όμως να εκκοσμικευθούν. Οι άλλοι στέκουν σε μια κάποια απόσταση προς το αίνιγμα του θαυμαστού* και ακόμη κι αν δεν θα μπορούσαν να υπάρχουν ή να συνεχίσουν να υπάρχουν χωρίς να λάβουν από αυτό μία σπίθα ζωής, δεν μπορούμε όμως να μην σκεφθούμε αυτήν την απόσταση ως συστατικό τους. Η δημιουργία imc λατοείατ: από την απουσία αυτής της απόστασης. Έχει μ' ένα πιεστικό συναίσθημα εγγύτητας του υ- περανθρώπινου συνδεθή ώστε ο άνθρωπος με το ίδιο του το είναι να παρασύρεται στην πράξη της δημιουργικής μορφοποίησης. Ενώ οι γλύτττες και οι δημιουργοί μορφών κάθε είδους γνωρίζουν από εμττνεύ-

36 36 WALTER F. OTTO σεις και φωτισμούς και, όσο μεγαλύτεροι είναι, τόσο πιο σεβάσμια παραπέμπουν στο μυστήριο που κυριαρχεί επάνω τους, η λατρεία μαρτυρεί την εμφάνεια του θείου. Στο επίκεντρο όλων των θρησκειών στέκει η εμφάνεια του Θεού. Η έλευση του, η παρουσία του δίνει σε όλες τις αρχέγονες μορφές της νόημα και ζωή. Κατ' αυτόν τον τρόπο φθάνουμε σ' ένα πρωτεύον συμβάν που δεν μπορεί πλέον να συλληφθή ως προϊόν ανθρώπινων σκέψεων, μορφοποιήσεων και βιοτικών συνθηκών αλλά συνιστά την προϋπόθεση τους. Έναντί τους ακόμη και το ερώτημα εάν συνέβη κάτι στην εξωτερική πραγματικότητα ή εάν μία «ιδέα» κατέλαβε τον άνθρωπο, είναι άνευ αντικειμένου. Οι ενίχλλακτικές λύσεις είναι φαινομενικές μόνο. Γιατί ακόμη κι όταν λέμε ((ΐδέα», πρέπει να διαπιστώνουμε ότι έχουμε να κάνουμε με κάτι μη αναγώγιμο,με τον υποκινητή και τον πλοηγό της διασκεπτικής εργασίοις, όχι με ένα από τα πορίσματά της. Η νεώτερη επιστήμη έχει θεωρήσει κεφαλαιώδες καθήκον της την παραγωγή του πρωτεύοντος αυτού δεδομένου από τους πολύ γνωστούς νόμους της σκέψης και της αίσθησης και, όπου αυτοί δεν επαρκούν, την εισαγωγή κατ* αντίστοιχο τρόπο άλλων κατηγοριών σκέψης έτσι π.χ. έκανε ο Ernst Cassirer, που, υποτίθεται, έχουν καταφέρει για την συγκρότηση ενός μυθικού κοσμοειδώλου το ίδιο που φαίνεται πως πέτυχαν οι δικές μας κατηγορίες για την συγκρότηση του δικού μ(χς εμπειρικού κόσμου. Και οι υπόλοιπες ακόμη, εν μέρει πολύ τεχνητές, υποθέσεις δεν λαμβάνουν καθόλου υπ' όψιν τους το θεμελιώδες φαινόμενο του θρησκευτικού, μάλιστα υπάρχουν ακριβώς για να αποτρέπουν, όσο μπορούν, την αναγνώρισή του. Σε τι βοηθεί όμως η υπόδειξη νόμων της διανοίοος όταν δεν αναγνωρίζεται κάτι το οποίο έχει χορηγήσει στην έλλογη σκέψη την κατεύθυνση και την αποστολή της; Ποιο το όφελος της επίκλησης ανθρωπίνων αναγκών, επιθυμιών και υπαρκτικών μορφών όταν αυτές ακριβώς χρήζουν κατ' απολύτως επιτακτικό τρόπο εξηγήσεως; Θα έπρεπε κανείς όμως να αντιληφθή ότι είναι απονενοημένη η αναγωγή των κεφαλαιωδών μορφών της πίστης στους θεούς σε ένα ήδη εκ των προτέρων έτοιμο απόθεμα παραστάσεων, αναγκαιοτήτων και ιδεωδών. Γιατί αυτά τα ίδια, μολονότι μοιάζουν να αντιστοιχούν σε ωρισμένα δεδομένα του εξωτερικού και εσωτερικού κόσμου χρειάζονται.