Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΥΤΗ ΑΦΙΕΡΩΝΕΤΑΙ ΣΤΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΜΟΥ ΠΑΤΕΡΑ, ΤΟΝ ΠΑΝΟΣΙΟΛΟΓΙΩΤΑΤΟ ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗ π. ΛΑΥΡΕΝΤΙΟ ΓΡΑΤΣΙΑ, ΩΣ ΑΡΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΓΑΠΗΣ ΑΝΤΙΔΩΡΟΝ.

Transcript

1 ΠΕΡΙ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ Ήτοι, έκθεσις συνοπτική των αρχών της Ορθοδόξου Θεολογίας εις κεφάλαια ΙΒ (12) πονηθείσα υπό Μιχαήλ Κωνσταντίνου Μπερκουτάκη εν έτει σωτηρίῳ 2013

2 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΥΤΗ ΑΦΙΕΡΩΝΕΤΑΙ ΣΤΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΜΟΥ ΠΑΤΕΡΑ, ΤΟΝ ΠΑΝΟΣΙΟΛΟΓΙΩΤΑΤΟ ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗ π. ΛΑΥΡΕΝΤΙΟ ΓΡΑΤΣΙΑ, ΩΣ ΑΡΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΓΑΠΗΣ ΑΝΤΙΔΩΡΟΝ. 2

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΜΕΡΟΣ 1ο: ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΚΑΙ ΟΡΘΟΠΡΑΞΙΑ Κεφάλαιον Α : Περί του πρωτείου της αγάπης...σελ. 5 Κεφάλαιον Β : Περί του ευσεβισμού (pietismus)..σελ. 7 ΜΕΡΟΣ 2ο: ΖΩΗ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ Κεφάλαιον Γ : Περί της εισόδου εις το απόθετον κάλλος...σελ. 11 Κεφάλαιον Δ : Περί της κακοδοξίας.....σελ. 14 Κεφάλαιον Ε : Περί της Παραδόσεως...σελ. 17 ΜΕΡΟΣ 3ο: Η ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ Κεφάλαιον ΣΤ : Περί της Αγίας Γραφής εν τῃ Παραδόσει σελ. 21 Κεφάλαιον Ζ : Περί Θεοπνευστίας και ασυνεννοησίας.σελ. 23 Κεφάλαιον Η : Περί του γλωσσομονισμού.....σελ. 25 ΜΕΡΟΣ 4ο: Ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ Κεφάλαιον Θ : Περί της Θεογνωσίας...σελ. 28 Κεφάλαιον Ι : Περί της Βασιλείας των Ουρανών...σελ. 31 Κεφάλαιον ΙΑ : Περί της οδού προς την Θέωσιν......σελ. 32 Κεφάλαιον ΙΒ : Περί της ψευδωνύμου θεολογίας...σελ. 36 Επιμύθιον: Εξομολόγησις εκ της ιστορίας του βίου.... σελ. 38 3

4 4

5 Η ΜΕΡΟΣ 1ο: ΚΕΦΑΛΑΙΑ Α - Β ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΚΑΙ ΟΡΘΟΠΡΑΞΙΑ «ὁλόκληρος ἡ πορεία τῆς ἐν Θεῷ ζωῆς μου ὡδήγησεν ἐμὲ εἰς τὴν πεποίθησιν, ὅτι ἑκάστη παρέκκλισις τῆς νοερᾶς ἡμῶν συνειδήσεως ἀπὸ τῆς ὀρθῆς κατανοήσεως τῆς ἀποκαλύψεως ἀντανακλᾶ ἀναποφεύκτως ἐπὶ τῶν ἐκδηλώσεων τοῦ πνεύματος ἡμῶν εἰς τὴν πράξιν τῆς καθ ἡμέραν ἡμῶν ὑπάρξεως. Ἄλλαις λέξεσιν: Ἡ ἀληθῶς δικαία ζωὴ προϋποθέτει ὀρθὴν ἀντίληψην περὶ τοῦ Θεοῦ, περὶ τῆς Ἁγίας Τριάδος» (Γέρων Σωφρόνιος Σαχάρωφ, «Ὀψόμεθα τὸν Θεὸν καθώς ἐστι», ἔκδ. 1992, σελ. 14) Κεφάλαιον Α : Περὶ τοῦ πρωτείου τῆς ἀγάπης. χριστιανική διδασκαλία είναι καταγεγραμμένη στην Αγία Γραφή και στα έργα των Πατέρων της Εκκλησίας. Η ασφαλής όμως γνώση της προϋποθέτει την ορθή κατανόηση ορισμένων παράλληλων ζητημάτων που κατά τη γνώμη μας αποτελούν τα μόνα ασφαλή θεμέλια της ορθής κατανόησής της. Τα ζητήματα αυτά σχετίζονται τόσο με τον τρόπο λειτουργίας του μυστηρίου της Θεολογίας, όσο και με την ορθή γλωσσική του διατύπωση. Αυτά τα ζητήματα θα προσπαθήσουμε το κατά δύναμιν να αναπτύξουμε συνοπτικά στη συνέχεια του λόγου μας. Ας αρχίσουμε λοιπὸν με την παρουσίαση της σχέσης που υφίσταται ανάμεσα στο δόγμα και το ήθος, ανάμεσα στην ορθοδοξία και την ορθοπραξία. Ό λοι οι μεγάλοι Πατέρες και Διδάσκαλοι της Εκκλησίας αγωνίστηκαν για την ορθή διατύπωση και επιβολή των ορθόδοξων δογμάτων. Ο Μέγας Αθανάσιος για παράδειγμα και οι Καππαδόκες Πατέρες αγωνίστηκαν για τη διατύπωση και επιβολή του Τριαδολογικού δόγματος, ο Άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας και ο Ά- γιος Μάξιμος ο ομολογητής αγωνίστηκαν για τη διατύπωση και επιβολή του Χριστολογικού δόγματος κ.ο.κ. Στον αγώνα αυτό γνώρισαν διωγμούς, φυλακίσεις, εξορίες και μαρτύρια, ενώ παράλληλα σήκωσαν το βαρύ σταυρό της συκοφαντίας και του ανθρώπινου κατατρεγμού. Παρόλα αυτά έμειναν μέχρι τέλους ανυποχώρητοι στα ζητήματα που αφορούσαν την ορθότητα της χριστιανικής πίστης και αγωνίστηκαν έως θανάτου για την υπεράσπιση της δογματικής διδασκαλίας της Εκκλησίας. Οι διάφοροι αιρετικοί, που είχαν κατά κανόνα με το μέρος τους την κοσμική ε- ξουσία και επεδίωκαν τις πολιτειακές επεμβάσεις στα εσωτερικά ζητήματα της Εκκλησίας, χρησιμοποίησαν κάθε θεμιτό και αθέμιτο μέσο για να αναγκάσουν τους Πατέρες να παρεκκλίνουν έστω και κατ ελάχιστο από την ορθή διατύπωση της χριστιανικής πίστης. Αντιμετώπισαν όμως πάντα τη γενναία και ανένδοτη αντίστασή 5

6 τους, η οποία εκφράζεται συνοπτικά με τα λόγια του Αγίου Μάρκου Εφέσου του Ευγενικού: «ου χωρεί συγκατάβασις εις τα της Ορθοδόξου Πίστεως». Η άτεγκτη στάση τους γεννά μια σειρά από λογικά ερωτήματα. Γιατί οι Πατέρες εμμένουν στην ορθή διατύπωση της χριστιανικής πίστης; Γιατί εμφανίζονται ανυποχώρητοι στο ζήτημα αυτό; Γιατί αγωνίζονται μέχρι θανάτου για την ορθή διατύπωση και επιβολή των ορθόδοξων δογμάτων; Αν η στάση τους δεν έχει κάποια πρακτική αξία, τότε προς τι οι αιματηρές διαμάχες με τους αιρετικούς που για αιώνες συντάραξαν τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία; Δεν θα ήταν άραγε σωστότερο να φανούν οι Πατέρες διαλλακτικοί απέναντι στις προκλήσεις των αιρετικών και να επιδιώξουν μια ειρηνική σύνθεση των διαφορών που τους χώριζαν από αυτούς, αποβλέποντας στην αποκατάσταση της ομόνοιας και της αγάπης μεταξύ των χριστιανών; Γιατί απουσιάζει παντελώς από τη ζωή και το έργο τους η έννοια του λεγόμενου «πρωτείο της αγάπης» που τόσο έντονα προβάλλεται σήμερα από ορισμένους θεολογικούς κύκλους; Η κοινή απάντηση όλων αυτών των ερωτημάτων βρίσκεται στη στενότατη σχέση που υφίσταται ανάμεσα στο δόγμα και το ήθος, ανάμεσα στην ορθοδοξία και την ορθοπραξία. Οι Πατέρες δεν υποχωρούν στα ζητήματα που σχετίζονται με την ορθότητα της χριστιανικής πίστης, γιατί γνωρίζουν πως τα δόγματα δεν είναι αφηρημένες θεωρητικές αρχές, δεν είναι νοησιαρχικά δημιουργήματα της ανθρώπινης σκέψης, τα οποία ο χριστιανός καλείται να αποδεχθεί διανοητικά, αλλά αντίθετα αποτελούν την ορθή γλωσσική διατύπωση της οντολογικής «γνώσης» που προσφέρει στον κτιστό άνθρωπο η αληθινή ένωσή του με τον άκτιστο Θεό. Και μέσα από αυτή τη «γνώση» και την ορθή γλωσσική της διατύπωση ορίζεται το ορθόδοξο ήθος, η αληθινή δηλαδή ζωή που μπορεί να οδηγήσει τον κάθε άνθρωπο στην προσωπική του έ- νωση με το Θεό και στην πραγμάτωση της αγιότητας. Α ποκαλυπτικός στο σημείο αυτό είναι ο λόγος του αββά Αγάθωνα, τον οποίο και παραθέτουμε από το Γεροντικό: «Λέγανε για τον αββά Αγάθωνα, ότι κάποιοι πήγαν να τον συναντήσουν, γιατί άκουσαν πως είχε πολλὴ διάκριση. Και θέλοντας να δοκιμάσουν τον γέροντα, αν οργίζεται, του είπαν: Εσύ είσαι ο Αγάθων; Μας είπαν για σένα πως είσαι πόρνος και υπερήφανος. Ναι, έτσι είναι. Απάντησε ατάραχος ο αββάς Αγάθων. Τότε του λένε: Εσύ είσαι ο Αγάθων, ο φλύαρος και κατάλαλος; Ναι, εγώ είμαι. Αποκρίθηκε και πάλι αυτός. Τότε λοιπόν του λένε: Εσύ είσαι ο Αγάθων, ο αιρετικός; Και αποκρίθηκε ο γέροντας: Όχι, αιρετικός δεν είμαι. Τότε οι επισκέπτες τον παρακάλεσαν, λέγοντας: Πες μας, γιατί όλα όσα σου είπαμε τα αποδέχθηκες, ενώ αυτόν το λόγο δεν μπόρεσες να τον βαστάξεις; Και ο γέροντας απάντησε: Τα πρώτα που μου είπατε τα αποδέχομαι, γιατί αυτό είναι όφελος για την ψυχή μου, αλλά το να περιπέσει ο άνθρωπος στην αίρεση είναι χωρισμός από το Θεό και ε- γώ δεν θέλω να χωριστώ από το Θεό. Όταν άκουσαν οι επισκέπτες αυτή την απάντηση, θαύμασαν τη διάκριση του γέροντα και έφυγαν ωφελημένοι». Ο αββάς Αγάθων δεν υπήρξε μεγάλος Θεολόγος. Θα μπορούσε μάλιστα με βάση τη διανοητική του μόρφωση να χαρακτηρισθεί ως αγράμματος ή απαίδευτος. Παρόλα αυτά είχε σαφή συνείδηση της σημασίας που έχει η ορθή πίστη για τη χριστιανι- 6

7 κή ζωή και γι αυτὸ απαντά στους επισκέπτες του ως μεγάλος Θεολόγος. Αποδέχεται ανεπιφύλακτα με αληθινή χριστιανική αυτομεμψία τις κατηγορίες των επισκεπτών του, αν και δεν είναι αληθινές, γιατί γνωρίζει πως ο αμαρτωλός έχει περιθώρια και ελπίδα σωτηρίας, ενώ αρνείται να αποδεχθεί την κατηγορία της αίρεσης, γιατί γνωρίζει πως ο αιρετικός είναι οριστικά χωρισμένος από το Θεό, άσχετα με το εάν η ζωή του είναι τυπικά ενάρετη ή όχι. Ο Θεόπνευστος λόγος του αββά Αγάθωνα μας υπενθυμίζει πως η ορθή πίστη προηγείται από την ορθή ευσέβεια και μάλιστα αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση της απόκτησή της. Θ α μπορούσαμε να κατανοήσουμε καλύτερα τη στενή σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην πίστη και τη ζωή μέσα από ένα παράδειγμα προσιτό στην εμπειρία μας. Πριν από το κτίσιμο ενός σπιτιού προηγείται η εκπόνηση ενός αρχιτεκτονικού σχεδίου. Στο σχέδιο αυτό αποτυπώνεται με ακρίβεια ο τρόπος της κατασκευής του και ρυθμίζονται λεπτομερώς όλα τα σχετικά με αυτήν ζητήματα. Έστω λοιπόν ότι ο υπεύθυνος μηχανικός κάνει ένα λάθος στο σχεδιασμό του σπιτιού. Αν για παράδειγμα ξεχάσει να σχεδιάσει τα παράθυρα ή την πόρτα ενός δωματίου, τότε το λάθος του θα έχει οπωσδήποτε πρακτικές συνέπειες για τους ανθρώπους που θα ζήσουν στο σπίτι. Οι άνθρωποι αυτοί, για να μείνουμε στο ανωτέρω παράδειγμα, θα έχουν στο σπίτι τους ένα σκοτεινό δωμάτιο ή ένα δωμάτιο στο οποίο δεν θα έ- χουν πρόσβαση. Σε κάθε περίπτωση το όποιο λάθος στο αρχιτεκτονικό σχέδιο θα έ- χει οπωσδήποτε πρακτική επίπτωση στη ζωή των ανθρώπων που θα ζήσουν στο σπίτι. Έτσι το σχέδιο του σπιτιού, αν και το ίδιο δεν είναι σπίτι, σχετίζεται άμεσα με αυτό, γιατί ορίζει με ακρίβεια τον ορθό τρόπο της κατασκευής του. Αυτή ακριβώς είναι η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο δόγμα και το ήθος της Εκκλησίας. Και στην περίπτωση αυτή είναι αδύνατον να υπάρξει ένα λάθος στην πίστη της Εκκλησίας και το λάθος αυτό να μην έχει πρακτικές συνέπειες στο χριστιανικό ήθος, να μην αλλοιώνει δηλαδή το λάθος αυτό με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο την αληθινή χριστιανική ευσέβεια. Η συνείδηση της άρρηκτης ενότητας του δόγματος με το ήθος αναγκάζει τους Πατέρες να εμμένουν άτεγκτα στην ακρίβεια της ορθόδοξης πίστης και καθιστά κάθε έννοια του λεγόμενου «πρωτείου της αγάπης» απόλυτα ασυμβίβαστη με το έργο και τη διδασκαλία τους. Π Κεφάλαιον Β : Περί του ευσεβισμού (pietismus). αρά τη στενότατη σχέση που υφίσταται ανάμεσα στη χριστιανική πίστη και τη χριστιανική ζωή, ο σύγχρονος χριστιανός αδυνατεί να κατανοήσει το πώς η δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας ορίζει καίρια το χριστιανικό ήθος. Έτσι ως χριστιανοί νοιώθουμε συχνά την ανάγκη να ομολογήσουμε την πίστη της Εκκλησίας ή και να την υπερασπιστούμε έναντι των διάφορων αιρετικών, αλλά παράλληλα αγνοούμε πλήρως τον τρόπο με τον οποίο αυτή η πίστη διαμορφώνει τον ορθό τρόπο του βίου. Σήμερα για παράδειγμα ένας ορθόδοξος χριστιανός μπορεί να διαλέγεται με έναν μάρτυρα του Iεχωβά για το εάν ο Θεός υπάρχει ως Αγία Τριάδα ή ως Μονάδα Προσώπων, ή με έναν ρωμαιοκαθολικό για το εάν το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται μόνον από τον Πατέρα ή από τον Πατέρα και τον Υιό, αλλά ταυτόχρονα αν κανείς μιλήσει μαζί τους για τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται το χριστιανικό ήθος, έκπληκτος θα παρατηρήσει πως μεταξύ τους δεν υπάρχουν ουσιαστικές 7

8 διαφορές. Λίγο ή πολύ οι ηθικές επιλογές ενός ορθόδοξου, ενός μάρτυρα του Iεχωβά και ενός ρωμαιοκαθολικού είναι ταυτόσημες. Το φαινόμενο αυτό οφείλεται κατά τη γνώμη μας στον χωρισμό της πίστης από τη ζωή, στο χωρισμό του δόγματος από το ήθος, στο χωρισμό της ορθοδοξίας από την ορθοπραξία. Ο χωρισμός αυτός πηγάζει από την άγνοια της «οντολογικής ή υπαρξιακής διάστασης των δογμάτων». Με τον όρο αυτό δηλώνουμε τον τρόπο με τον οποίο η ορθόδοξη δογματική διδασκαλία ορίζει και διαμορφώνει το χριστιανικό ήθος. Μόνο όμως μέσα από την οπτική γωνία της οντολογικής διάστασης των δογμάτων μπορεί κανείς να κατανοήσει τον αγώνα των Πατέρων για τη διατύπωση και επιβολή της ορθής πίστης. Και κατά την αντίστροφη έννοια, η συνειδητοποίηση της οντολογικής διάστασης των δογμάτων είναι αυτή που φανερώνει τις οδυνηρές συνέπειες της αδυναμίας των χριστιανών να κατανοήσουν την άρρηκτη ενότητα της χριστιανικής πίστης με τη ζωή και τη λατρεία της Εκκλησίας. Τ ο χωρισμό της δογματικής διδασκαλίας από τη χριστιανική ηθική ορίζουμε ως «ευσεβισμό» (ή πιετισμό από το λατινικό pietas που σημαίνει ευσέβεια). Ο ευσεβισμός ως θεολογική αντίληψη γεννήθηκε στη Δύση περί τα τέλη του 17ου αιώνα και αρχικά εμφανίστηκε ως μια ειρηνική αντίδραση στη βιαιότητα της Μεταρρύθμισης. Ειδικότερα, κατά την περίοδο της Μεταρρύθμισης η διαμάχη ανάμεσα στο ρωμαιοκαθολικό και τον προτεσταντικό κόσμο δεν εξαντλήθηκε στο θεολογικό επίπεδο, αλλά οδήγησε σε εμφύλιες και διεθνείς πολεμικές συγκρούσεις που συνταράξαν για αιώνες τους λαούς της Ευρώπης. Η οξύτητα της θεολογικής αντιπαράθεσης και κυρίως οι σφαγές που πραγματοποιήθηκαν και από τις δύο πλευρές με ψυχολογικό άλλοθι την ιερή επιθυμία για την επικράτηση της «ορθής πίστης» οδήγησαν ορισμένους χριστιανούς, που προέρχονταν κυρίως από τον προτεσταντικό κόσμο, στην άρνηση της σωτηριολογικής διάστασης των δογμάτων της χριστιανικής πίστης. Πάνω στην άρνηση αυτή ο ευσεβισμός επιχείρησε να θεμελιώσει την απόδειξη του ουτοπικού και ανώφελου χαρακτήρα των θεολογικών και πολεμικών συγκρούσεων της Μεταρρύθμισης, προτείνοντας ως λύση του προβλήματος την πρόταξη της ατομικής ηθικής έναντι της δογματικής διδασκαλίας. Για τον ευσεβισμό η ενιαία ατομική ηθική είναι η λογική βάση πάνω στην οποία οι δύο αντίπαλες παρατάξεις θα μπορούσαν να στηρίξουν την υπέρβαση των διαφορών τους και την οικοδόμηση της ειρηνικής τους συνύπαρξης. Έτσι απέναντι στην αφηρημένη διανοητική περί Θεού αντίληψη, που εκφράζεται κυρίως μέσα από τις δομές της σχολαστικής θεολογίας, ο ευσεβισμός αντιπαρέθεσε την αυτόνομη θρησκευτική πράξη, την ατομική ευσέβεια, τη δικανική αρετή, η οποία νοείται ως συνεπής υποταγή σε κάποιον υπερφυσικό «νόμο» και αποτιμάται αντικειμενικά με βάση τις συμβατικές κατηγορίες της κοινωνικής ηθικής. Παρά τις καλές προθέσεις που σίγουρα υπήρξαν, ο ευσεβισμός δεν πέτυχε το σκοπό του. Αντίθετα στην προσπάθειά του να αντιμετωπίσει τη νοσηρότητα της δυτικής θρησκευτικότητας, κατέληξε σε έ- να ακόμη λάθος, στον πλήρη δηλαδὴ χωρισμό της πίστης από τη ζωή. Για τον ευσεβισμό τα δόγματα δεν είναι παρά οι «θεωρητικές αρχές» της χριστιανικής πίστης που δεν έχουν καμία πρακτική αξία ή ακόμη και πραγματική υπόσταση, ενώ κάθε λόγος για αυτές θεωρείται μάταιος και αποπροσανατολιστικός. Με βάση αυτή τη θεμελιώδη αντίληψη ο ευσεβισμός αντιμετωπίζει τα δόγματα ως αναπόδεικτα αξι- 8

9 ώματα άσχετα με τη ζωή των πιστών, τα οποία ο χριστιανός αποδέχεται ή απορρίπτει με τον ίδιο τρόπο που αποδέχεται ή απορρίπτει τις θεωρητικές αρχές ενός φιλοσοφικού συστήματος ή μιας πολιτικής ιδεολογίας. Σ το Δυτικό κόσμο ο ευσεβισμός εκφράστηκε θεολογικά με διάφορες μορφές. Οι πιο γνωστές είναι το περίφημο «πρωτείο της αγάπης» και η λεγόμενη «θεωρία των κλάδων». Την πρώτη από αυτές τη χαρακτηρίσαμε ήδη ως απόλυτα α- σύμβατη με τη διδασκαλία των Πατέρων (βλπ. Κεφ. Α ). Η θεωρία των κλάδων ισχυρίζεται πως καμία από τις χριστιανικές «εκκλησίες» δεν κατέχει μόνη της το πλήρωμα της Αλήθειας, αλλά κάθε μία από αυτές κατέχει μόνον ένα μέρος Της και συνεπώς όλες μαζί στο σύνολό τους αποτελούν «τὴ Μία, Ἁγία, Καθολικὴ καὶ Ἀποστολικὴ Ἐκκλησία», για την οποία γίνεται λόγος στο Σύμβολο της Πίστεως. Εννοείται φυσικά πως και αυτή η αντίληψη είναι απόλυτα ασύμβατη με τη διδασκαλία των Πατέρων, αφού εξ ορισμού προϋποθέτει χάριν της «ενότητας» του χριστιανικού κόσμου την άρνηση ενός μέρους από την Αλήθεια της ορθόδοξης πίστης και την αποδοχή ενός μέρους της κακοδοξίας των αιρέσεων. Οι δύο αυτές βασικές εκφράσεις του ευσεβισμού είναι εξαιρετικά επίκαιρες στις ημέρες μας, γιατὶ πάνω τους στηρίζεται εν πολλοίς η θεολογική θεμελίωση του λεγόμενου «Οικουμενικού Διαλόγου». Με τον όρο αυτό δηλώνεται η προσπάθεια της ένωσης των κακόδοξων χριστιανικών ομολογιών με την αληθινή Εκκλησία του Χριστού στη βάση όμως όχι της αναζήτησης και αποδοχής της Αλήθειας που μαρτυρείται στην Παράδοση, αλλά της σύνθεσης των δογματικών διαφορών τους. Έχοντας πλήρη συνείδηση της βαρύτητας του λόγου μας τολμάμε με κάθε επιφύλαξη να πούμε πως ο ευσεβισμός τείνει να εμφανιστεί σήμερα ως μία καινοφανής αίρεση στο χώρο της Εκκλησιολογίας, η οποία γενικά χαρακτηρίζεται ως «Οικουμενισμός». Ο Οικουμενισμός ως αίρεση αρνείται την ίδια τη φύση της Εκκλησίας, αφού επιχειρεί να στηρίξει τη σωτηρία του ανθρώπου όχι στη μετοχή του στην Αλήθεια (Θέωση), αλλά σε μία κτιστή και θνησιγενή ευσέβεια που είναι χωρισμένη από τον Τριαδικό Θεό, τη μόνη πηγή της Ζωής. Σημειωτέον ότι την αιρετική έννοια του Οικουμενισμού αντιδιαστέλλουμε από την αντίστοιχη έννοια του «Ορθόδοξου Οικουμενισμού», γνώρισμα του οποίου κατά τους Ιωσήφ Βρυέννιο και άγιο Μάρκο Ε- φέσου τον Ευγενικό είναι η προσπάθεια ένωσης των χριστιανών όχι στη βάση της σύνθεσης των δογματικών τους διαφορών, αλλά της εύρεσης και αποδοχής της Αλήθειας που μαρτυρείται στην Παράδοση της Εκκλησίας. Ο ευσεβισμός ως θεολογική αντίληψη δεν περιορίστηκε στο χώρο της δυτικής θεολογίας. Με πολλούς τρόπους πέρασε και στο χώρο της ορθόδοξης Ανατολής, προκαλώντας ανυπολόγιστη ζημιά στις συνειδήσεις των πιστών. Θα αναφέρουμε ενδεικτικά τις δύο σπουδαιότερες εκφράσεις του. Στην επίδραση του ευσεβισμού οφείλεται κατά τη γνώμη μας η περιθωριοποίηση της δογματικής διδασκαλίας που έντονα παρατηρείται στις ημέρες μας. Συχνά κυκλοφορεί μεταξύ των χριστιανών η διάχυτη αντίληψη πως η δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας α- φορά μόνο τους «ειδικούς» της ακαδημαϊκής θεολογίας, πως η φυσική της θέση βρίσκεται στα επιστημονικά θεολογικά συγγράμματα, στα αμφιθέατρα των θεολογικών σχολών και στα διάφορα θεολογικά συνέδρια, ενώ ως αντικείμενο μελέτης α- φορά αποκλειστικά ένα στενό και εξειδικευμένο κοινό. Με βάση αυτή την εσφαλ- 9

10 μένη αντίληψη ο επίσκοπος, ο ιερέας, ο ιεροκήρυκας και ο κατηχητής αποφεύγουν συστηματικά να διδάξουν στο λαό μας ακόμη και τις θεμελιώδεις αλήθειες της χριστιανικής πίστης, αφού αυτό θεωρείται εκ προοιμίου άχρηστο και περιττό. Έτσι ό- μως μοιραία η χριστιανική διδασκαλία παύει να είναι λόγος για την Αλήθεια και τη Ζωή και εκπίπτει σε μία στείρα ηθικολογία που είναι απόλυτα συμβατή με τις αντίστοιχες ηθικολογίες του δυτικού χριστιανικού κόσμου. Το φαινόμενο αυτό έχει καταγγελθεί εξαντλητικά και δεν χρειάζεται να το σχολιάσουμε περισσότερο. Γενικά χαρακτηρίζεται από πολλούς με τον όρο «πιετισμός» (η χρήση του όρου δεν είναι τελείως άστοχη, αλλά νομίζουμε πως ο όρος «πιετισμός» έχει σαφώς ευρύτερη θεολογική σημασία, την οποία ήδη αναπτύξαμε ανωτέρω). Επίσης στην επίδραση του ευσεβισμού στον ορθόδοξο κόσμο οφείλεται και το φαινόμενο που γενικά χαρακτηρίζεται ως «συντηρητισμός» ή και ως «σύνδρομο του ορθοδοξοαμυντορισμού». Με τους όρους αυτούς δηλώνεται η θεωρητική διδασκαλία των δογμάτων της χριστιανικής πίστης χωρίς την παράλληλη ανάπτυξη της οντολογικής τους διάστασης. Ειδικότερα, στις ημέρες μας ακόμη και όταν επιχειρείται η διδασκαλία των δογμάτων, αυτή κατά κανόνα συντελείται χωρίς καμία αναφορά στη σχέση τους με το ορθόδοξο ήθος. Έτσι όμως τα δόγματα προσφέρονται στους πιστούς αποκομμένα από την οντολογική Αλήθεια και Ζωή που «σημαίνεται» μέσα σε αυτά και η όποια γνώση τους εξαντλείται στην καλύτερη περίπτωση στη διανοητική τους αφομοίωση. Και σε τελική ανάλυση, σε τι διαφοροποιεί η στάση αυτή τον ορθόδοξο κόσμο από το δυτικό χριστιανισμό; Είναι μάλλον επίκαιρος ο λόγος του Αποστόλου που λέει πως οι χριστιανοί των έσχατων χρόνων θα είναι άνθρωποι «ἔχοντες μόρφωσιν εὐσεβείας, τὴν δὲ δύναμιν αὐτῆς ἠρνημένοι» (Β Τιμ. 3,5). Θ α μπορούσαμε τέλος να παρομοιάσουμε τον ευσεβισμό με ένα σύννεφο που καλύπτει τον ουρανό και εμποδίζει τις ακτίνες του ήλιου να φωτίσουν τον κόσμο. Ο ρωμαιοκαθολικός και ο προτεσταντικός κόσμος δεν χάνουν στην πραγματικότητα κάτι από την παρουσία του, αφού ζουν μέσα στη νύκτα και το πνευματικό σκοτάδι της άγνοιας του Θεού. Η Εκκλησία όμως βλάπτεται πολλαπλά από την παρουσία του, γιατί το σύννεφο αυτό σαν πνευματική ομίχλη εμποδίζει τα πιστά μέλη της να ανακαλύψουν την οδό της Θεώσεως και της αληθινής Θεογνωσίας. 10

11 ΜΕΡΟΣ 2ο : ΚΕΦΑΛΑΙΑ Γ - Ε ΖΩΗ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ «Πρὸ τῆς ὑπὸ τοῦ Θεοῦ ἐπισκέψεως, ἀναγιγνώσκων τὸ Εὐαγγέλιον ἢ τὰς ἐπιστολὰς τῶν Ἀ- ποστόλων, δὲν κατενόουν ἀληθῶς ὁποία ὀντολογικὴ πραγματικότης ἐγκρύπτεται ἐντὸς ἑκάστου λόγου τῆς Ἁγίας Γραφῆς. Αὐτὴ αὕτη ἡ ζωὴ κατέδειξεν εἰς ἐμὲ ὅτι ἄνευ τῆς ζώσης πείρας τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς συναντήσεως μετὰ τῶν ἀρχῶν καὶ κοσμοκρατόρων τοῦ σκότους τοῦ αἰῶνος τούτου, τῶν πνευμάτων τῆς πονηρίας ἐν τοῖς ἐπουρανίοις (Ἔφεσ. 6,12), μόνη ἡ διανοητικὴ μάθησις δὲν ὁδηγεῖ πρὸς τὴν ὀντολογικὴν ἔννοιαν τῆς πίστεως ἠ- μῶν» (Γέρων Σωφρόνιος Σαχάρωφ, «Ὀψόμεθα τὸν Θεὸν καθώς ἐστι», ἔκδ. 1992, σελ. 13) Κεφάλαιον Γ : Περί της εισόδου εις το απόθετον κάλλος. Η Θεολογία της Εκκλησίας εκφράζεται μέσα από τις δομές της ανθρώπινης γλώσσας. Αυτό δεν σημαίνει πως η Θεολογία και η γλωσσική της διατύπωση ταυτίζονται. Οι έννοιες αυτές, αν και σχετίζονται στενά, αποτελούν στην πραγματικότητα δύο ξεχωριστές οντολογικές κατηγορίες. Άλλο πράγμα είναι η Αλήθεια και η Ζωή και άλλο πράγμα είναι ο λόγος για την Αλήθεια και τη Ζωή. Η σχέση Θεολογίας και γλώσσας είναι το δεύτερο ζήτημα που πρέπει να αναπτύξουμε στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε ορθά τη χριστιανική διδασκαλία. Ο Χριστός είπε στους μαθητές κατά το Μυστικό Δείπνο: «Ἐγὼ Εἰμι ἡ Ὁδὸς καὶ ἡ Ἀλήθεια καὶ ἡ Ζωή, οὐδεὶς ἔρχεται πρὸς τὸν Πατέρα, εἰ μὴ δι Ἐμοῦ» (Ιωάν. 14,6). Ο ίδιος λοιπόν ο Κύριος ως Θεάνθρωπος ταυτίζει τον Εαυτό Του με το πλήρωμα της Αλήθειας και της Ζωής. Αυτό σημαίνει πως ο Θεός είναι η απόλυτη Αλήθεια, πως ο Θεός είναι η μοναδική πηγή και το πρότυπο της Ζωής. Λίγο αργότερα μάλιστα στην αρχιερατική Του προσευχή ο Κύριος θα αποκαλύψει στους μαθητές πως η γνώση αυτής της Αλήθειας ταυτίζεται με την απόκτηση της αιώνιας Ζωής: «αὕτη δέ ἐστιν ἡ αἰώνιος Ζωή, ἵνα γινώσκωσί Σὲ τὸν μόνον ἀληθινὸν Θεὸν καὶ ὅν ἀ- πέστειλας Ἰησοῦν Χριστόν» (Ιωάν. 17,3). Η οντολογική γνώση του Θεού, η οντολογική γνώση της Αλήθειας που «κρύβεται» πίσω από τη γλωσσική διατύπωση της ορθόδοξης Θεολογίας χαρακτηρίζεται από τους Πατέρες ως «το απόθετον κάλλος» και η απόκτησή της ταυτίζεται με την απόκτηση της ίδιας της αιώνιας Ζωής, με την απόκτηση δηλαδή της Βασιλείας των Ουρανών. Οι Πατέρες έχουν σαφή συνείδηση της διάκρισης που υφίσταται ανάμεσα στην Αλήθεια και τή γλωσσική της διατύπωση, αλλά και της στενής σχέσης που τις συνδέει. Έτσι από τη μία μεριά μας διδάσκουν πως μόνη η διανοητική γνώση της ορθής γλωσσικής διατύπωσης της Αλήθειας δεν είναι αρκετή για τη σωτηρία μας, ενώ από την άλλη μεριά αγωνίζονται για την ορθή γλωσσική διατύπωση της Αλήθειας και την επιβο- 11

12 λή της, αφού αυτή υποδεικνύει στους πιστούς την οδό της σωτηρίας. Πιο απλά, η ορθή γλωσσική διατύπωση της Αλήθειας δεν είναι ο σκοπός της χριστιανικής ζωής, αλλά το μέσο που οδηγεί στην πραγμάτωση του σκοπού της. Θ α μπορούσαμε να κατανοήσουμε καλύτερα τη διάκριση της Θεολογίας από την ορθή γλωσσική της διατύπωση μέσα από ένα παράδειγμα προσιτό στην εμπειρία μας. Όλοι έχουμε δει παλιές ασπρόμαυρες κινηματογραφικές ταινίες. Σε αυτές εμφανίζονται μόνο δύο χρώματα, το άσπρο και το μαύρο, ενώ όλα τα άλλα γνωστά χρώματα απουσιάζουν. Ας υποθέσουμε λοιπόν πως οι άνθρωποι έχουμε α- πό τη γέννησή μας την ικανότητα να διακρίνουμε μόνο δύο χρώματα, το άσπρο και το μαύρο. Στην περίπτωση αυτή θα βλέπαμε τον κόσμο όπως μας τον παρουσιάζουν οι παλιές ασπρόμαυρες ταινίες, ενώ θα απουσίαζε από τη ζωή μας τόσο η εμπειρία των άλλων χρωμάτων, όσο και οι λέξεις που χρησιμοποιούμε σήμερα για να τα δηλώσουμε. Ας υποθέσουμε πάλι πως κάτω από κάποιες συνθήκες ανεξάρτητες από τη θέλησή μας αποκτάμε για μια στιγμή, μόνον εμείς και κανένας άλλος, την ικανότητα να διακρίνουμε όλα τα γνωστά μας χρώματα. Η πρωτόγνωρη εμπειρία αρχικά θα μας ξαφνιάσει και θα μας συγκλονίσει. Αμέσως μετά θα αναρωτηθούμε γιατί μπορέσαμε να την αποκτήσουμε και θα γεννηθεί μέσα μας η επιθυμία να τη μετατρέψουμε σε μόνιμη και αναφαίρετη κατάσταση. Σε αυτή μάλιστα την κατεύθυνση θα στρέψουμε το ενδιαφέρον και τον αγώνα μας. Παράλληλα, αν είμαστε άνθρωποι αγαθής προαίρεσης, θα λυπηθούμε όσους στερούνται την εμπειρία των χρωμάτων. Όταν τέλος ανακαλύψουμε την οδό που μας οδήγησε στην οντολογική τους γνώση, από αγάπη προς όσους τη στερούνται, θα προσπαθήσουμε να τους περιγράψουμε με ανθρώπινες λέξεις την εμπειρία μας και να τους υποδείξουμε την ο- δό που οδηγεί στην απόκτησή της. Πως όμως μπορούμε να περιγράψουμε την εμπειρία του κόκκινου ή του πράσινου ή του μπλε χρώματος σε όσους τα αγνοούν οντολογικά και ως εκ τούτου δεν έχουν λέξεις που να ορίζουν την εμπειρία τους; Και είναι άραγε ποτέ δυνατόν να τους μεταδώσουμε με ανθρώπινες λέξεις την οντολογική γνώση των χρωμάτων που αγνοούν; Α υτό ακριβώς είναι το έργο των μεγάλων Πατέρων και Διδασκάλων της Εκκλησίας. Ειδικότερα, οι Πατέρες, όπως και όλοι οι Άγιοι, αγωνίζονται να τηρήσουν τις εντολές του Χριστού και πολεμούν μέχρι θανάτου εναντίον των παθών. Ο πνευματικός αγώνας της χριστιανικής ζωής υπερβαίνει κατά πολύ τα μέτρα της κτιστής ανθρώπινης φύσης και ο άνθρωπος μπορεί να εξέλθει από αυτόν νικητής μόνον εάν ενωθεί πραγματικά με το Θεάνθρωπο Χριστό. Η σωτηριώδης ένωση του ανθρώπου με το Χριστό συντελείται δια μέσου των μυστηρίων της Εκκλησίας. Με τον επίπονο αγώνα τους οι Πατέρες ενώνονται με το Χριστό, ελκύουν την άκτιστη Χάρη του Θεού και φτάνουν στον Φωτισμό, στὴν πραγμάτωση δηλαδή τῆς Θεώσεως και την απόκτηση της αληθινής Θεογνωσίας. Η γνώση όμως που προσφέρει στον άνθρωπο η μετοχή του στις άκτιστες Ενέργειες του Θεού είναι οντολογική και όχι γλωσσική, ενώ ως προς τη φύση της βρίσκεται έξω από κάθε κτιστή εμπειρία και ορισμό. Σε προσωπικό επίπεδο οι Πατέρες μετά από την επίσκεψη της πρώτης «θεωρίας» του Θεού περνούν μέσα από την οδυνηρή εμπειρία της «Θεοεγκαταλείψεως». Κατά τη μακρόχρονη συνήθως αυτή περίοδο διδάσκονται μέσα από την έ- λευση και την άρση της ενέργειας της Χάρης την οδό της αληθινής Θεοκοινωνίας 12

13 που ο μακαριστός γέρων Σωφρόνιος Σαχάρωφ χαρακτήριζε ως «δογματική συνείδηση». Όταν τέλος μετά από τιτάνιο πνευματικό αγώνα οι Πατέρες αποκτούν την εμπειρία και τη δογματική συνείδηση της Χάρης, από αγάπη προς όσους τη στερούνται, νοιώθουν την ανάγκη να μας μιλήσουν για την ύπαρξη της Αλήθειας και της Ζωής, την οντολογική γνώση των οποίων τους χάρισε η ένωσή τους με το Θεό, και να μας υποδείξουν την οδό που οδηγεί στην απόκτησή τους. Σκοπός τους βέβαια είναι να μας οδηγήσουν στη Θέωση και την οντολογική γνώση του Θεού. Α πό εδώ αρχίζει το έργο της γλωσσικής διατύπωσης της Θεολογίας. Οι Πατέρες, στην προσπάθειά τους να περιγράψουν την εμπειρία της Αλήθειας και της Ζωής, αναγκάζονται να χρησιμοποιήσουν κτιστές ανθρώπινες λέξεις προκειμένου να δηλώσουν μέσα από αυτές την ύπαρξή της. Μοιάζουν δηλαδή οι Πατέρες με τον άνθρωπο που προσπαθεί να περιγράψει την εμπειρία των χρωμάτων σε όσους τα αγνοούν. Βασικό όργανό τους στον αγώνα της γλωσσικής διατύπωσης της Θεολογίας υπήρξε αναμφισβήτητα η άριστη γνώση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και φιλοσοφίας, από τις οποίες δανείστηκαν όρους και λογικές δομές προσιτές στους ανθρώπους της εποχής τους. Η ανθρώπινη όμως γλώσσα στην πραγματικότητα μπορεί μόνο να δηλώσει την ύπαρξη της Αλήθειας και της Ζωής και όχι να μεταφέρει την εμπειρία τους σε όσους τη στερούνται. Έτσι, για μείνουμε στο γνωστό μας παράδειγμα, όποιες λέξεις και να χρησιμοποιήσουμε για να περιγράψουμε την εμπειρία του κόκκινου χρώματος δεν μπορούμε να μεταφέρουμε την αληθινή του γνώση σε αυτόν που την αγνοεί. Το μόνο που μπορούμε να του προσφέρουμε μέσα από τις κτιστές ανθρώπινες λέξεις είναι η «μαρτυρία» της εμπειρίας. Μπορούμε δηλαδή να του αποκαλύψουμε πως υπάρχει μια εμπειρία ζωής, την οποία ο ίδιος αγνοεί, και να του υποδείξουμε την οδό που οδηγεί στην απόκτησή της. Αν όμως ο άνθρωπος δεν μπορέσει να αποκτήσει την αληθινή εμπειρία των χρωμάτων που σημαίνεται μέσα από τις λέξεις, τότε δεν ωφελείται σε τίποτα από τη διανοητική αφομοίωση της γλώσσας που τα περιγράφει. Τι αξία άραγε έχει το να διαβάζεις ή να γράφεις για την ενέργεια της Χάρης, αν δεν γνωρίσεις εκ πείρας τον τρόπο με τον οποίο αυτή κατεργάζεται τη σωτηρία του ανθρώπου; τι αξία έχει το να κατέχεις μια φωτογραφία της πηγής του νερού, αν δεν μπορέσεις ποτέ να ξεδιψάσεις από αυτήν; Συνεπώς το σημαντικό δεν είναι η διανοητική αφομοίωση της γλωσσικής διατύπωσης των δογμάτων, αλλά η απόκτηση της οντολογικής γνώσης της Αλήθειας και της Ζωής που «σημαίνεται» μέσα σε αυτήν. Η γλώσσα, για να χρησιμοποιήσουμε ένα άλλο παράδειγμα, δεν είναι ο γάμος, αλλά το προσκλητήριο του γάμου. Ε νώ όμως η διανοητική αφομοίωση και αποδοχή της ορθής γλωσσικής διατύπωσης της Θεολογίας δεν είναι το πραγματικό ζητούμενο στη χριστιανική ζωή, αυτή αποτελεί την άκρως απαραίτητη προϋπόθεση για την πραγματοποίηση της σωτηρίας μας. Η σημασία της άλλωστε φαίνεται από τον αγώνα των Πατέρων για την ορθή διατύπωση και επιβολή των ορθόδοξων δογμάτων (βλπ. Κεφ. Α ). Θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε καλύτερα τη σχέση της Θεολογίας με την ορθή γλωσσική της διατύπωση μέσα από ένα παράδειγμα προσιτό στην εμπειρία μας. Έ- στω ότι οδηγώ το αυτοκίνητό μου κατά μήκος μιας εθνικής οδού. Μέσα σε αυτό βρίσκεται και ένας φίλος μου. Σε κάποια στιγμή εμφανίζεται μπροστά μας μια μεγάλη 13

14 διασταύρωση που δίνει στους οδηγούς τη δυνατότητα να επιλέξουν δρόμους προς διάφορες κατευθύνσεις. Φυσικά οι κατευθύνσεις αυτές σημαίνονται με τις ανάλογες πινακίδες. Μία από αυτές γράφει: «ΠΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 200 ΧΛΜ». Εγώ σταματώ το αυτοκίνητό μου και βγαίνω από αυτό. Πλησιάζω την πινακίδα που υποδεικνύει το δρόμο προς τον προορισμό μου και γεμάτος χαρά φωνάζω: - Επιτέλους, φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη. Ο φίλος μου σκέφτεται πως μάλλον τρελάθηκα και προσπαθεί να με συνεφέρει: - Τι είναι αυτά που λες; μου λέει. Δεν είναι αυτή η Θεσσαλονίκη. Αυτή είναι α- πλώς μια πινακίδα που σου δείχνει το δρόμο προς τη Θεσσαλονίκη. Ο πραγματικός μας προορισμός απέχει 200 χιλιόμετρα από εδώ. Εάν νομίζετε πως η συμπεριφορά μου είναι παράλογη, θα σας απαντήσω πως, ναι, είναι παράλογη. Είμαι όμως τόσο παράλογος, όσο και ο χριστιανός που πιστεύει πως η διανοητική γνώση και αποδοχή της ορθής γλωσσικής διατύπωσης των δογμάτων είναι αρκετή για να εξασφαλίσει τη σωτηρία του. Αν πραγματικά θέλω να φτάσω στον αληθινό μου προορισμό πρέπει να αποφύγω δύο λάθη. Πρώτον δεν πρέπει να ταυτίσω την πινακίδα με τον προορισμό μου, μετατρέποντάς την σε αυτοσκοπό του ταξιδιού μου, και δεύτερον δεν πρέπει να περιφρονήσω την πληροφορία που αυτή μου προσφέρει, γιατί έτσι δεν θα βρω ποτέ το δρόμο που με οδηγεί στον προορισμό μου. Αν υποπέσω σε κάποιο από αυτά τα λάθη, τότε και στις δύο περιπτώσεις δεν θα φτάσω ποτέ στη Θεσσαλονίκη. Α Κεφάλαιον Δ : Περί της κακοδοξίας. ναφέραμε ήδη πως η ορθόδοξη Θεολογία ταυτίζεται στην πραγματικότητα με την οντολογική γνώση της Αλήθειας και της Ζωής που χαρίζει στον άνθρωπο η εμπειρία της Θεώσεως. Γι αυτὸν άλλωστε το λόγο στην Παράδοση της Εκκλησίας μόνον όποιος φτάνει στην αληθινή κοινωνία με το Θεό, μόνον όποιος αποκτά γνήσια εμπειρία της Θεώσεως, χαρακτηρίζεται ως «Θεολόγος». Η εμπειρία μάλιστα της Θεώσεως προηγείται χρονικά από τη γλωσσική της διατύπωση, από την καταγραφή δηλαδή των ορθόδοξων δογμάτων. Η γλωσσική διατύπωση των δογμάτων έρχεται πάντα εκ των υστέρων αφενός μεν για να υποδείξει στους πιστούς την ύπαρξη της Αλήθειας και της Ζωής και να τους οδηγήσει στην απόκτησή τους, αφετέρου δε για να τους προστατεύσει από την αλλοίωση του χριστιανικού ή- θους που προκύπτει από μια λανθασμένη γλωσσική διατύπωση της χριστιανικής διδασκαλίας που γενικά χαρακτηρίζεται ως «κακοδοξία» ή «αίρεση». Η κακοδοξία ή αίρεση είναι μια χριστιανική διδασκαλία που ανακατεύει την πίστη της Εκκλησίας με λάθη και ψέματα. Η αίρεση προσπαθεί να διατυπώσει γλωσσικά τη διδασκαλία της Εκκλησίας, αλλά η προσπάθειά της είναι αποτυχημένη. Ως προς το περιεχόμενό της η αίρεση δεν λέει ποτέ μόνο την Αλήθεια, αλλά και ποτέ δεν λέει μόνο ψέματα. Στην αιρετική διδασκαλία η Αλήθεια και το ψέμα ανακατεύονται με τρόπο που καθιστά δύσκολη τη διάκρισή τους. Έτσι οι πιστοί κινδυνεύουν να πλανηθούν, αποδεχόμενοι το λάθος και το ψέμα της αίρεσης ως Αλήθεια. Θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε τη διδασκαλία της αίρεσης με ένα ποτήρι γάλα μέσα στο οποίο κάποιος έριξε λίγες σταγόνες θανατηφόρο δηλητήριο. Το περιεχόμενο αυτού του ποτηριού μοιάζει πολύ με ένα ποτήρι καθαρό γάλα και 14

15 είναι εύκολο ο καθένας να ξεγελαστεί και να το πιει. Η επιλογή όμως αυτή έχει σοβαρότατες συνέπειες, αφού συνεπάγεται το θάνατο του ανθρώπου. Κατά αντίστροφη έννοια, η ορθόδοξη διδασκαλία μοιάζει με ένα ποτήρι καθαρό γάλα που δεν επιφέρει βλάβη στον ανθρώπινο οργανισμό, αλλά αντίθετα του προσφέρει πολύτιμα θρεπτικά στοιχεία απαραίτητα για τη συντήρηση της ζωής. Α ν και στην πνευματική ζωή δεν ισχύουν νομοτελειακοί κανόνες, ο πειρασμός της συστηματοποίησης μας ωθεί στη διατύπωση μιας λογικής αλληλουχίας που μας βοηθά να κατανοήσουμε τη συνήθη εξέλιξη των πραγμάτων στη διαδικασία της γλωσσικής διατύπωσης της Θεολογίας. Έτσι αρχικά η Εκκλησία οφείλει να αρκείται στην ήδη υπάρχουσα σε κάθε εποχή ορθή γλωσσική διατύπωση της Αλήθειας και της Ζωής. Οι Πατέρες μάλιστα τονίζουν ιδιαίτερα πως δεν είναι ούτε εύκολο, ούτε ακίνδυνο, το να ζητάμε βαθύτερη γνώση της Αλήθειας. Κάτι τέτοιο πρέπει να γίνεται μόνον όταν υπάρχει πραγματικά μεγάλη ανάγκη, όταν δηλαδή αυτό είναι άκρως απαραίτητο για τη σωτηρία των πιστών. Η αίρεση αγνοεί αυτό το βασικό πνευματικό νόμο. Έτσι θέτει θεολογικά ερωτήματα σχετικά με την Αλήθεια και τη Ζωή, η γνώση των οποίων δεν είναι απαραίτητη για τη σωτηρία των πιστών. Η στάση της πηγάζει από την υπερηφάνεια των αιρετικών, η οποία και τους αποκόπτει οριστικά από την ενέργεια της Θείας Χάρης. Στη συνέχεια η αίρεση προσπαθεί να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά με τη δύναμη της ανθρώπινης λογικής. Όλοι οι μεγάλοι αιρετικοί ήταν άνθρωποι με τεράστιες διανοητικές δυνατότητες και πολύπλευρη μόρφωση. Στὴν προσπάθειά τους όμως νὰ Θεολογήσουν ακολούθησαν τὴν ὁδὸ τῶν φιλοσόφων καὶ ὄχι τὴν ὁδὸ τῶν Πατέρων. Οι Πατέρες πρώτα φτάνουν στο Φωτισμό και τη Θέωση μέσω της κάθαρσης από τα πάθη και της έ- νωσής τους με το Χριστο και αφού αποκτήσουν την οντολογική γνώση της Αλήθειας προσπαθούν να την εκφράσουν με την ανθρώπινη γλώσσα. Οι αιρετικοί αντίθετα υποκινούμενοι από πάθος της υπερηφάνειας υπερτιμούν την αξία της κτιστής ανθρώπινης σοφίας και πιστεύουν πως μπορούν να μιλήσουν για την Αλήθεια και τη Ζωή χωρίς να φτάσουν στο Φωτισμό και τη Θέωση. Έτσι τελικά οι απαντήσεις που δίνουν στα ερωτήματα που οι ίδιοι αυτόκλητα έθεσαν ανακατεύουν την Αλήθεια με το ψέμα και οδηγούν στη διατύπωση της αιρετικής διδασκαλίας. Ο ι απλοί πιστοί δεν μπορούν να διακρίνουν με ασφάλεια το λάθος και το ψέμα της αίρεσης και ως εκ τούτου κινδυνεύουν να πλανηθούν. Ο κίνδυνος αυτός συνεπάγεται «κρίση» που αφορά τη σωτηρία του ανθρώπου και η κρίση με τη σειρά της αποτελεί την αφετηρία του έργου των Πατέρων. Οι Πατέρες μπορούν με ασφάλεια να διακρίνουν το λάθος και το ψέμα της αίρεσης, γιατί γνωρίζουν εκ πείρας την Αλήθεια και τη Ζωή που σημαίνεται μέσα από τη γλωσσική διατύπωση της Θεολογίας και συνεπώς οι ίδιοι δεν κινδυνεύουν να πλανηθούν. Ο κίνδυνος ό- μως της απώλειας των απλών πιστών τους συγκλονίζει και έτσι αναγκάζονται εκ των πραγμάτων αφενός μεν να υποδείξουν σε αυτούς το λάθος και το ψέμα της αίρεσης, αφετέρου δε να διατυπώσουν με ορθή γλωσσική διατύπωση την Αλήθεια στα σημεία που η αίρεση απέτυχε να το πραγματοποιήσει. Στη συνέχεια οι Πατέρες αγωνίζονται για τηνεπιβολή της ορθής πίστης. Το τελευταίο αυτό στάδιο της προσφοράς τους ολοκληρώνεται με τη σύγκληση των Οικουμενικών Συνόδων. Σε αυτές με το Φωτισμό του Αγίου Πνεύματος η Εκκλησία καταδικάζει επίσημα το λάθος και 15

16 το ψέμα της αίρεσης και επικυρώνει ως ορθή την αντίστοιχη διδασκαλία των Πατέρων. Μετά την επικύρωσής της από τις Οικουμενικές Συνόδους η διδασκαλία των Πατέρων ενσωματώνεται στην προγενέστερη Παράδοση της Εκκλησίας και το έργο της καταπολέμησης της αίρεσης ολοκληρώνεται. Θ α μπορούσαμε να κατανοήσουμε την πορεία της γλωσσικής διατύπωσης της Θεολογίας μέσα από ένα παράδειγμα προσιτό στην εμπειρία μας. Όλοι έχουμε φάει καρπούζι και εκ πείρας γνωρίζουμε το φρούτο αυτό. Ποτέ όμως δεν νοιώσαμε την ανάγκη να ορίσουμε γλωσσικά την εμπειρία που μας πρόσφερε η οντολογική γνώση του. Ποτέ δηλαδή δεν νοιώσαμε την ανάγκη να πάρουμε στα χέρια μας χαρτί και στυλό για να γράψουμε πως: «Το καρπούζι είναι κόκκινο, ζουμερό, γλυκό και ωφέλιμο για τον οργανισμό μας». Απλώς στην καθημερινή μας ζωή απολαμβάνουμε άφοβα το συγκεκριμένο φρούτο και αυτό είναι αρκετό. Ας υποθέσουμε λοιπόν πως μια ανοιξιάτικη ημέρα αγοράζουμε από το περίπτερο της γειτονιάς την εφημερίδα μας και καθόμαστε αναπαυτικά στην πολυθρόνα μας για να τη διαβάσουμε. Στο πρωτοσέλιδό της βλέπουμε ένα άρθρο με τον τίτλο: «ΘΑΝΑΤΗΦΟΡΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΑΠΕΙΛΕΙ ΤΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ». Ο συντάκτης του άρθρου ισχυρίζεται πως νέες επιστημονικές έρευνες απέδειξαν ότι το καρπούζι είναι κόκκινο, ζουμερό, πικρό και γεμάτο με θανατηφόρο δηλητήριο. Εμείς, διαβάζοντας το άρθρο, ξαφνιαζόμαστε, γιατί το περιεχόμενό του έρχεται εν μέρει σε αντίθεση με την εμπειρία μας. Εκείνη μάλιστα τη στιγμή αισθανόμαστε για πρώτη φορά την ανάγκη να ορίσουμε γλωσσικά την εμπειρία που μας πρόσφερε η οντολογική γνώση του συγκεκριμένου φρούτου. Έτσι σκεπτόμαστε: - Μα καλά, τι βλακείες γράφει αυτός εδώ!!! Το καρπούζι, ναι μεν είναι κόκκινο και ζουμερό, αλλά δεν είναι πικρό και δηλητηριώδες!!! Πίσω όμως από αυτές τις δύο γλωσσικές διατυπώσεις κρύβεται μια τεράστια υπαρξιακή επιλογή. Αν δεχθούμε ως αλήθεια τη γλωσσική διατύπωση της εμπειρίας μας, θα συνεχίσουμε άφοβα να τρώμε το φρούτο αυτό, ενώ αν δεχθούμε ως αλήθεια τη γλωσσική διατύπωση που προτείνει το άρθρο της εφημερίδας, πρέπει να μην το ξαναφάμε ποτέ (για να μην πούμε πως θα έπρεπε να ήμαστε ήδη νεκροί). Συνεπώς αυτό που στην πραγματικότητα διακυβεύεται πίσω από την αποδοχή της γλωσσικής διατύπωσης της αλήθειας είναι η οριοθέτηση του τρόπου της ζωής μας και εν προκειμένῳ η σχέση μας με το εν λόγῳ φρούτο. Και ενώ απορούμε για όσα διαβάσαμε, βλέπουμε στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας την ημερομηνία: «1η Απριλίου 2013». Καταλαβαίνουμε πως πρόκειται για το συνηθισμένο πρωταπριλιάτικο ψέμα της εφημερίδας και η απορία μας λαμβάνει αίσιο τέλος. Ε μείς μπορούμε εύκολα να κατανοήσουμε το λάθος της γλωσσικής διατύπωσης του πρωταπριλιάτικου άρθρου της εφημερίδας. Η οντολογική γνώση του καρπουζιού δεν μας αφήνει κανένα περιθώριο αμφιβολίας. Τι θα γινόταν όμως αν στη θέση μας είχε βρεθεί κάποιος άνθρωπος που ποτέ δεν είχε δει ή δεν είχε φάει καρπούζι; Αν για παράδειγμα διάβαζε το άρθρο αυτό ένας Εσκιμώος, θα μπορούσε με την ίδια ευκολία να κατανοήσει το λάθος και το ψέμα που κρύβεται μέσα στη γλωσσική του διατύπωση; Και αν τον βάζαμε να επιλέξει ανάμεσα στη δική μας γλωσσική διατύπωση και αυτή της εφημερίδας, θα ήταν εύκολο για αυτόν να διακρίνει και να επιλέξει την ορθή γλωσσική διατύπωση που θα τον οδηγούσε με α- 16

17 σφάλεια στο ορθό ήθος; Σε αυτή την τραγική θέση βρίσκονται δυστυχώς οι απλοί πιστοί όταν αντιμετωπίζουν την πρόκληση της αίρεσης και αυτούς αγωνίζονται να διατηρήσουν στην οδό της σωτηρίας οι Πατέρες με το επίπονο έργο τους. Δ Κεφάλαιον Ε : Περί της Παραδόσεως. εν είναι εύκολο να ορίσουμε την έννοια της Παράδοσης της Εκκλησίας. Για την ακρίβεια, ενώ κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφοροι ορισμοί, κανείς α- πό αυτούς δεν έχει γίνει καθολικά αποδεκτός. Τολμάμε λοιπόν και εμείς να προσθέσουμε στους ήδη υπάρχοντες ακόμη έναν, αφήνοντας το έργο της αξιολόγησής του στην κρίση των αναγνωστών μας. Παράδοση είναι οτιδήποτε δημιουργήθηκε μέσα στην Εκκλησία με το Φωτισμό του Αγίου Πνεύματος. Την έννοια αυτού του ορισμού θα αναπτύξουμε στη συνέχεια του λόγου μας. Ε ίδαμε πως για τη χριστιανική διδασκαλία ο Θεός είναι το πλήρωμα της Αλήθειας και της Ζωής. Εφόσον όμως ο Θεός είναι από τη Φύση Του άπειρος, άρα και η Αλήθεια και η Ζωή, που ταυτίζονται με την ύπαρξή Του, είναι και αυτές στο πλήρωμά τους άπειρες. Ο άνθρωπος ως πεπερασμένο ον δεν μπορεί να γνωρίσει την Αλήθεια και τη Ζωή στην ολότητά τους, γιατί η κτιστή ανθρώπινη φύση δεν αντέχει το πλήρωμα αυτής της γνώσης. Από την άλλη μεριά ο άνθρωπος κατά τη χριστιανική διδασκαλία έχει την ικανότητα να μετέχει στις άκτιστες Ενέργειες του Θεού και μέσα από την ένωσή του με αυτές να αποκτά την οντολογική γνώση της Α- λήθειας και της Ζωής. Πως όμως μπορούν να συνυπάρχουν οι δύο αυτές αντίθετες θέσεις; Πως είναι δυνατόν ο άνθρωπος να αδυνατεί να γνωρίσει την Αλήθεια στο πλήρωμά της, αλλά παράλληλα να είναι και ικανός να τη γνωρίσει; Η απάντηση του ερωτήματος βρίσκεται στα λόγια που απηύθυνε ο Χριστός προς τους μαθητές κατά το Μυστικό Δείπνο: : «Ἔτι πολλὰ ἔχω λέγειν ὑμῖν, ἀλλ οὐ δύνασθε βαστάζειν ἄρτι. Ὅταν δὲ ἔλθῃ Ἐκεῖνος, τὸ Πνεῦμα τῆς Ἀληθείας, ὁ- δηγήσει ὑμᾶς εἰς πᾶσαν τὴν Ἀλήθειαν» (Ιωάν. 16,13). Ο Κύριος στο σημείο αυτό α- ναγγέλλει στους μαθητές πως το Άγιο Πνεύμα μετά την Πεντηκοστή θα συνεχίσει το έργο της διδασκαλίας Του. Τους εξηγεί μάλιστα πως το Άγιο Πνεύμα θα τους προσφέρει και άλλες διδασκαλίες που ο Ίδιος δεν τις παρέδωσε, αν και το επιθυμούσε, εξαιτίας της αδυναμίας τους να τις κατανοήσουν. Με τις διδασκαλίες αυτές ο Παράκλητος θα τους οδηγήσει, «εἰς πᾶσαν τὴν Ἀλήθειαν». Τι σημαίνουν άραγε αυτά τα λόγια του Κυρίου; Ο Θεός σε συνεργασία με τον άνθρωπο μέσα από το Σχέδιο της Θείας Οικονομίας κατεργάζεται τη σωτηρία μας. Για την πραγματοποίησή της ο Θεός φανερώνει στον άνθρωπο την Αλήθεια και τη Ζωή, τον ίδιο δηλαδή τον Εαυτό Του. Η φανέρωση του Θεού νοείται πάντα ως οντολογική μετοχή του ανθρώπου στην Αλήθεια και τη Ζωή. Η διαδικασία αυτής της φανέρωσης ορίζεται ως «αποκάλυψη». Η διαδικασία της αποκάλυψης είναι αχώριστα ενωμένη με την ανάγκη του ανθρώπου για την πραγμάτωση της σωτηρίας. Όταν λοιπόν ο άνθρωπος πρέπει να γνωρίσει βαθύτερα την Αλήθεια προκειμένου να εξασφαλίσει τη δυνατότητα της σωτηρίας και ζητά από το Θεό τη γνώση αυτή με υπαρξιακή αγωνία και πόνο ψυχής, τότε ο Θεός, απαντώντας στο αίτημα και την ανάγκη του ανθρώπου για σωτηρία, αίρει το πέπλο που τον εμποδίζει να μετέχει στην Αλήθεια. Έτσι ο άνθρωπος κατά το μέτρο της δωρεάς του Θεού γίνεται ικανός να «θεωρεί» την Αλή- 17

18 θεια βαθύτερα και συνεπώς να την γνωρίζει πληρέστερα, έστω και αν το πλήρωμά της παραμένει άπειρο στην ολότητά του. Τελικά το κριτήριο με το οποίο καθορίζεται το μέτρο της γνώσης της Αλήθειας είναι αφενός μεν η ανάγκη του ανθρώπου για την πραγμάτωση της σωτηρίας, αφετέρου δε τα όρια αντοχής της ανθρώπινης φύσης. Πιο απλά, ο Θεός δεν αποκαλύπτει στον άνθρωπο την Αλήθεια και τη Ζωή ούτε περισσότερο από όσο αντέχει η κτιστή φύση του, αλλά ούτε και λιγότερο από όσο είναι αναγκαίο για τη σωτηρία του. Με βάση τα ανωτέρω μπορούμε να κατανοήσουμε ορθά τα λόγια του Κυρίου. Όταν ο Κύριος λέει στους μαθητές πως το Άγιο Πνεύμα θα τους οδηγήσει «εἰς πᾶσαν τὴν Ἀλήθειαν» δεν εννοεί πως ο Παράκλητος θα τους χαρίσει το πλήρωμα της Αλήθειας και της Ζωής. Αυτό άλλωστε θα υπερέβαινε κατά πολύ τα όρια της ανθρώπινης φύσης. Επίσης τα λόγια αυτά δεν προϋποθέτουν κάποια ατέλεια ή έλλειψη στο διδακτικό έργο του Κυρίου που θα διορθωθεί ή θα συμπληρωθεί από το Άγιο Πνεύμα. Αντίθετα, όλα ό- σα μας δίδαξε ο Κύριος είναι απολύτως γνήσια και τέλεια. Τέλος, δεν σημαίνουν πως το Άγιο Πνεύμα θα διδάξει στους μαθητές «νέες» αλήθειες, διαφορετικές από αυτές που μας δίδαξε ο Χριστός. Εννοεί πως ο Παράκλητος με το Φωτιστικό Του έργο θα βοηθήσει τους μαθητές να γνωρίσουν βαθύτερα την Αλήθεια που τους αποκάλυψε ο Χριστός (την ίδια Αλήθεια και όχι κάποια άλλη) και θα χαρίζει στην Εκκλησία σε κάθε εποχή τη γνώση της Αλήθειας αυτής στο μέτρο που είναι αναγκαίο για τη σωτηρία των ανθρώπων. Σ το σημείο αυτό πρέπει να διευκρινίσουμε πως η Αλήθεια ως οντολογικό γεγονός είναι ενιαία. Αυτό σημαίνει πως ο Μωυσής, οι Προφήτες, οι Απόστολοι, οι Πατέρες και γενικά όλοι οι Άγιοι γνώρισαν τον ίδιο Θεό, απέκτησαν μέσα από την εμπειρία της Θεώσεως την οντολογική γνώση της ίδιας Αλήθειας και της ίδιας Ζωής. Γι αυτὸν άλλωστε το λόγο στο χώρο της Θεολογίας δεν έχουμε ποτέ «νέες» αλήθειες. Αυτό που πραγματικά συμβαίνει είναι ότι η ίδια Αλήθεια μέσα στα πλαίσια του Σχεδίου της Θείας Οικονομίας προοδευτικά αποκαλύπτεται βαθύτερα στον άνθρωπο ανάλογα με την ανάγκη της σωτηρίας του, χωρίς όμως ποτέ να εξαντλείται στο πλήρωμά της. Έτσι ο άνθρωπος γνωρίζει την Αλήθεια, αλλά ποτέ δεν εξαντλεί τη γνώση της. Απόδειξη του ενιαίου χαρακτήρα της Αλήθειας είναι πως οι διάφορες κατά καιρούς ορθές γλωσσικές διατυπώσεις της είναι πάντα «ομόλογες» μεταξύ τους. Με τον όρο «ομόλογες» δηλώνεται η απόλυτη συμφωνία ό- λων των ορθών γλωσσικών διατυπώσεων της Αλήθειας. Αυτό σημαίνει πως ό- ταν αυξάνεται η γνώση της Αλήθειας και συνεπώς διευρύνεται και η γλωσσική της διατύπωση, το «πλέον», δηλαδή το καινούργιο που προστίθεται στα ήδη υπάρχοντα, είναι πάντοτε σύμφωνο με αυτά και κατά αντίστροφη έννοια δεν έρχεται ποτέ σε αντίθεση μαζί τους. Το μυστήριο της Αγίας Τριάδας για παράδειγμα εμφανίζεται ελάχιστα και αινιγματικά στα χρόνια της Παλαιάς Διαθήκης. Σε αυτήν, αν και η Τριαδικότητα του Θεού υπονοείται ή ακόμη και μαρτυρείται σε καίρια χωρία της, κυριαρχεί η ιδέα της μοναδικότητας του Θεού, γιατί αυτή αντιδιαστέλλει τον Ισραήλ από τους πολυθεϊστικούς και ειδωλολατρικούς λαούς του περιβάλλοντός του. Αυτός ο ιδιαίτερος τονισμός της μοναδικότητας του Θεού δημιουργεί τη λανθασμένη αίσθηση της απόλυτης Υποστατικής μονοθεΐας. Στα χρόνια της Καινής Διαθήκης ο Χριστός μιλά με μεγαλύτερη σαφήνεια για το μυστήριο της Αγίας Τριάδας και 18

19 τις σχέσεις των Προσώπων Της, ενώ λίγο αργότερα οι Απόστολοι θα αναπτύξουν ακόμη πιο διεξοδικά το θέμα αυτό. Στην περίοδο τέλος της Εκκλησίας οι Πατέρες, αγωνιζόμενοι να αντικρούσουν τις προκλήσεις των αιρέσεων, θα προβούν σε ακόμη λεπτότερες διακρίσεις σχετικά με το μυστήριο της Αγίας Τριάδας και θα μας α- ναπτύξουν πληρέστερα τα σχετικά με την αιώνια ύπαρξη Της. Όσα όμως μας είπαν για την Αγία Τριάδα οι Πατέρες είναι απόλυτα σύμφωνα με όσα μας είπαν για Αυτήν ο Μωυσής, οι Προφήτες, ο Χριστός και οι Απόστολοι, γιατί όλοι αυτοί γνώρισαν και διατύπωσαν γλωσσικά ο καθένας στην εποχή του την ίδια Α- λήθεια. Και κατά αντίστροφη έννοια, η συμφωνία της διδασκαλίας των Πατέρων για την Αγία Τριάδα με την αντίστοιχη διδασκαλία της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης αποτελεί απτή αντικειμενική απόδειξη της ορθότητάς της και ασφαλή εγγύηση της γνησιότητάς της. Α ξίζει τέλος να διευκρινίσουμε πως ακόμη και μετά τη θεολογική προσφορά των Πατέρων η γνώση του μυστηρίου της Αγίας Τριάδας δεν εξαντλείται. Υ- πάρχουν και άλλες πτυχές της που τις αγνοούμε, γιατί η γνώση τους δεν είναι α- ναγκαία για τη σωτηρία μας. Παρόλα αυτά, αν στο μέλλον χρειαστεί να γνωρίσουμε κάποια από αυτές, ώστε να εξασφαλιστεί η σωτηρία μας, τότε ο Παράκλητος θα μας την αποκαλύψει. Ας αποτολμήσουμε ένα παράδειγμα. Γιατί άραγε τα Πρόσωπα της Θεότητας είναι Τρία και όχι δύο ή τέσσερα ή πέντε; Σίγουρα αυτό δεν είναι τυχαίο, αλλά υπάρχει κάποιος λόγος. Αυτός ο λόγος δεν μας αποκαλύφθηκε μέχρι σήμερα, γιατί η γνώση του δεν είναι αναγκαία για τη σωτηρία μας, αφού καμία αίρεση δεν έθεσε ποτέ το ζήτημα αυτό, προσπαθώντας αποτυχημένα να το ερμηνεύσει. Αν όμως στο μέλλον εμφανιστεί μια τέτοια αίρεση και η γνώση αυτής της πτυχής του μυστηρίου της Αγίας Τριάδας αποκτήσει σωτηριολογικές διαστάσεις, τότε ο Κύριος θα Φωτίσει έναν Θεολόγο και θα του αποκαλύψει τη γνώση της. Αυτός με τη σειρά του θα διατυπώσει γλωσσικά με ορθό τρόπο τη βαθύτερη Αλήθεια που του χάρισε ο Θεός και θα τη διδάξει στην Εκκλησία. Μέχρι τότε οφείλουμε να αρκούμαστε σε όσα ήδη γνωρίσαμε από τους Πατέρες, αφού αυτά είναι αρκετά για τη σωτηρία μας και αποτελούν ομόλογη συνέχεια της Αλήθειας που αποκαλύπτεται στην Αγία Γραφή και γενικά στην προγενέστερη Παράδοση. Τελικά στο γεγονός της Θεολογίας συνεργάζονται δυο παράγοντες: Ο Θεός που επιθυμεί τη σωτηρία μας και αποκαλύπτει τον Εαυτό Του όσο είναι αναγκαίο και δυνατό, και ο άνθρωπος που α- γωνίζεται για τη σωτηρία του και ζητά από το Θεό τη σώζουσα Αλήθεια. Θ α ήταν ίσως παράλειψη αν στο σημείο αυτό δεν προβαίναμε σε μία σημαντική διευκρίνιση. Υπάρχουν μεταξύ των ερευνητών δύο διαφορετικές προσεγγίσεις σχετικά με το ζήτημα της ανάπτυξης της γλωσσικής διατύπωσης της Θεολογίας. Η πρώτη υποστηρίζει πως η ανάπτυξη της γλωσσικής διατύπωσης της Θεολογίας δεν προϋποθέτει βαθύτερη γνώση της Αλήθειας. Σύμφωνα με αυτήν οι εκφραστές της Παράδοσης (Προφήτες, Απόστολοι, Πατέρες) και γενικά όλοι οι Ά- γιοι γνωρίζουν την Αλήθεια όχι ανάλογα με την ανάγκη πραγμάτωσης της σωτηρίας, αλλά ανάλογα με το μέτρο της προσωπικής τους δεκτικότητας και εντός φυσικά των ορίων αντοχής της ανθρώπινης φύσης. Στη συνέχεια οι Πατέρες, ανταποκρινόμενοι στις ανάγκες της εποχής τους και τις προκλήσεις των αιρέσεων, αναπτύσσουν μόνο τη γλωσσική διατύπωση της Αλήθειας. Σύμφωνα λοιπόν με την προσέγ- 19

20 γιση αυτή μέσα στο πλαίσιο της Παράδοσης το μόνο πράγμα που πραγματικά αυξάνει δεν είναι η μετοχή στην Αλήθεια, αλλά η γλωσσική διατύπωση της Αλήθειας. Η δεύτερη προσέγγιση αντίθετα υποστηρίζει πως η ανάπτυξη της γλωσσικής διατύπωσης της Θεολογίας προϋποθέτει πάντα τη βαθύτερη γνώση της Αλήθειας. Σύμφωνα με αυτή οι Πατέρες μπόρεσαν να αποκτήσουν βαθύτερη γνώση της Αλήθειας σε σχέση με τους προγενέστερους εκφραστές της Παράδοσης (ακόμη και από τους Αποστόλους) και τότε μόνο κατέστησαν ικανοί να προβούν στην ανάπτυξη της γλωσσικής διατύπωσης της Θεολογίας. Σύμφωνα λοιπόν με την προσέγγιση αυτή μέσα στο πλαίσιο της Παράδοσης δεν αυξάνει μόνο η γλωσσική διατύπωση της Αλήθειας, αλλά και η οντολογική της γνώση. Δεν είναι εύκολο να αποφανθεί κανείς με ασφάλεια για το ποια από τις δύο προσεγγίσεις είναι η ορθότερη. Έτσι περιοριζόμαστε στην παρουσίασή τους, αφήνοντας την κρίση τους στους αναγνώστες. Όσον όμως αφορά την προσωπική μας γνώμη, συντασσόμαστε με τη δεύτερη από αυτές, την οποία αποδεχόταν και υποστήριζε σθεναρά ο μακαριστός καθηγητής της πατρολογίας κ. Στυλιανός Παπαδόπουλος, ενώ εμμέσως φαίνεται να αποδέχεται στα έργα του και ο μακαριστός γέρων Σωφρόνιος Σαχάρωφ. Μ ε βάση τα ανωτέρω μπορούμε πλέον να κατανοήσουμε ορθότερα την έννοια και τη λειτουργία της Παράδοσης. Η Εκκλησία με πνευματική διάκριση και μεγάλη υπομονή παρακολουθεί και αξιολογεί όλα τα χριστιανικά έργα. Απώτερος σκοπός της είναι να διακρίνει αυτά που δημιουργήθηκαν με το Φωτισμό του Αγίου Πνεύματος, τα έργα δηλαδή που ανταποκρίνονται στην ορθή γλωσσική διατύπωση της Αλήθειας και της Ζωής. Αφού λοιπόν η Εκκλησία εντοπίσει τα έργα αυτά, τα α- ναγνωρίζει επίσημα ως γνήσια έκφραση της χριστιανικής πίστης, τα ενσωματώνει στην προγενέστερη Παράδοσή της και τέλος τα προσφέρει στους πιστούς ως ασφαλή οδηγό στην πνευματική τους πορεία προς τη σωτηρία. Η Εκκλησία επιλέγει και εντάσσει στην Παράδοσή της μόνο τα έργα που κατά την κρίση της γράφτηκαν από Θεολόγους, από τους πιστούς δηλαδή που έφτασαν στη Θέωση και απέκτησαν γνήσια οντολογική γνώση της Αλήθειας και της Ζωής. Αυτό άλλωστε είναι και το μόνο ασφαλές κριτήριο που εγγυάται τη γνησιότητα των έργων αυτών και την ορθότητά τους. Ο σημαντικότερος φορέας και εκφραστής της Παράδοσης είναι η Αγία Γραφή (Παλαιά και Καινή Διαθήκη), ενώ μετά από αυτήν ξεχωρίζουν ως προς την αξία τα έργα των μεγάλων Πατέρων και Διδασκάλων της Εκκλησίας που καταπολέμησαν τις αιρέσεις. Σε αυτά τα έργα η προγενέστερη Παράδοση επιβεβαιώνεται, αφού η διδασκαλία τους είναι Θεόπνευστη και συνεπώς ισόκυρη και ομόλογη με την Αγία Γραφή, αλλά παράλληλα και αναπτύσσεται δημιουργικά όπου αυτό είναι αναγκαίο για τη σωτηρία των πιστών. 20