ανθεκτικότητα και ευελιξία, εκτιµά την ποικιλοµορφία των απόψεων και αυτό επειδή τα άτοµα µαθαίνουν από όλους και η εµπειρία µοιράζεται για χάρη της

Transcript

1 ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΩΝ Ι ΡΥΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΜΕ ΣΤΟΧΟ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΕΙΦΟΡΙΑ: ΤΟ ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΜΣ «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ» ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΖΑΜΠΕΡΗΣ ΝΕΖΑΜ 1, ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΒΑΣΙΛΗΣ 2, ΠΑΠΑ ΟΜΑΡΚΑΚΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ 3 1 Απόφοιτος ΠΜΣ «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση», Πανεπιστήµιο Αιγαίου 2 ρ Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήµιο Αιγαίου 3 Υπ. ρ Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήµιο Αιγαίου 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το ταξίδι της τεχνολογικής εξέλιξης και της βιοµηχανικής ανάπτυξης που επέλεξε ο άνθρωπος για να απολαµβάνει κατά βούληση τα πλεονεκτήµατά τους µοιάζει πλέον επιπόλαιο και ασυµβίβαστο ακόµα και µε την αισιόδοξη λογική κάποιων ότι οι µελλοντικές γενιές µπορούν να επιβιώσουν σε αυτό το υποβαθµισµένο περιβάλλοντα κόσµο. Η κλιµατική αλλαγή, η συσσώρευση τοξικών χηµικών ουσιών, το ενεργειακό έλλειµµα και η πλήρης χρησιµοποίηση της γήινης φωτοσυνθετικής ικανότητας από τον άνθρωπο είναι µόνο µερικά από τα περιβαλλοντικά προβλήµατα που αντιµετωπίζει η ανθρωπότητα (Diamond, 2006: 20-21). Ο σηµερινός πολιτισµός που προωθεί το καταναλωτισµό και ακολουθεί τους εφήµερους στόχους για ικανοποίηση των υλιστικών αναγκών (Dahl, 2007) συνεχίζει να ασκεί καταστρεπτικές περιβαλλοντικές πιέσεις στην ήδη επιβαρυµένη κατάσταση του πλανήτη. Η πεποίθηση ότι δεν υπάρχει κανένα όριο στην ικανότητα της φύσης να ανταποκριθεί σε αυτές τις απαιτήσεις αποδεικνύεται ουτοπική (BIC, 1995). Οι επιπτώσεις αυτών των προβληµάτων επηρεάζουν, µεταξύ άλλων, και την ποιότητα της ανθρώπινης ζωής δηµιουργώντας κοινωνικές ανισότητες (Γεωργόπουλος, 2006: 327), ένα ζήτηµα όχι µόνο πολιτικό, οικονοµικό ή κοινωνικό αλλά και ηθικό (Τσιρώνης, 2003: 12). Τα περιβαλλοντικά προβλήµατα και η οικολογική κρίση έχουν πολύ έντονο κοινωνικό χαρακτήρα και για την αντιµετώπισή τους επιβάλλεται ο επαναπροσδιορισµός της σχέσης του ανθρώπου µε το περιβάλλον, έτσι ώστε να επιτευχθεί η αρµονική τους συνύπαρξη (Γεωργόπουλος, 2002: 480). Απαιτείται η αλλαγή του τρόπου ζωής, η αναδιαµόρφωση της συµπεριφοράς µε έµφαση στη δηµιουργία ενός αξιολογικού κώδικα που να διασφαλίζει το ενδιαφέρον για όλες τις µορφές ζωής, να δηµιουργεί περιβαλλοντικό ήθος (Καΐλα κ.ά., 2005: 11) και «να διαµορφώνει συνειδητούς πολίτες µε γνώσεις, ευαισθησίες, φαντασία και επίγνωση των σχέσεων που τους συνδέουν µε το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον» (UNESCO, 1975). 2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 2.1 ΑΕΙΦΟΡΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Η εδραίωση µιας βιώσιµης ή αειφορικής ανάπτυξης (sustainable development) απαιτεί τη σύζευξη της διατήρησης της φύσης µε την οικονοµική ανάπτυξη και την αποδοχή ότι δεν βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση, αλλά αποτελούν η µία προϋπόθεση της άλλης (Σιούτη, 1995 Αγγελίδης, 1993). Το περιβάλλον δεν αποτελεί διακοσµητικό στοιχείο στην αναπτυξιακή διαδικασία, αλλά µια ουσιαστική διάσταση της ίδιας της ανάπτυξης. Κατά συνέπεια, δεν πρέπει να τίθεται το δίληµµα: «περιβάλλον ή ανάπτυξη» (UNESCO, 1992). Η αειφορία, όπως και αν ερµηνεύεται, προϋποθέτει ότι τα τρία διακριτά, αλλά και αλληλοεξαρτώµενα συστήµατα της οικονοµίας, της κοινωνίας και της φύσης λειτουργούν ικανοποιητικά. Η συνθήκη αυτή δεν είναι ικανή για την επίτευξη του υψηλού στόχου της αειφορίας, είναι όµως αναγκαία (Hinterberger & Luks 1998). Η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης, όπως έχει διαµορφωθεί στις διεθνείς διασκέψεις, στηρίζεται σε τρεις ισότιµους 1

2 άξονες, την οικονοµία, το περιβάλλον και την κοινωνία σε διεθνές, περιφερειακό, εθνικό, τοπικό και οικιακό επίπεδο (UNESCO, 2005). Σύµφωνα µε τον Γεωργόπουλο (1998: 60), ο όρος βιώσιµη ανάπτυξη σηµαίνει εντελώς διαφορετικά πράγµατα για κάθε λαό και κράτος καθώς φαίνεται να εξαρτάται από τις εκάστοτε συνθήκες και ανάγκες. Έχει διαστάσεις κοινωνικές, πολιτικές, οικονοµικές και περιβαλλοντικές, πολλές φορές συγκρουόµενες. Σε κάθε περίπτωση, διευκρινίζεται ότι «η ανάπτυξη είναι αειφόρος όταν βελτιώνει την ποιότητα ζωής στο πλαίσιο των ορίων που θέτει η φέρουσα ικανότητα των οικοσυστηµάτων που υποστηρίζουν τη ζωή» (IUCN, UNEP & WWF, 1991). Πρόκειται για µια ανάπτυξη διαχρονική που απευθύνεται στους ανθρώπους ολόκληρου του πλανήτη και εγγυάται µία πρόοδο που δεν περιορίζεται σε µία µερίδα ανθρώπων που κατοικούν σε µια συγκεκριµένη περιοχή (Γεωργόπουλος, 1998: 60). Σύµφωνα µε τη δέσµευση της ΕΕ για την αειφόρο - βιώσιµη ανάπτυξη (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2006): «Αειφόρος ανάπτυξη σηµαίνει ότι οι ανάγκες της παρούσας γενιάς καλύπτονται χωρίς να υποθηκεύεται η ικανότητα των επόµενων γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες βασίζεται στις αρχές της δηµοκρατίας, της ισότητας των φύλων, της αλληλεγγύης, του κράτους δικαίου και του σεβασµού των ανθρωπίνων δικαιωµάτων» Για την επίλυση των προβληµάτων η προσοχή της κοινωνίας πρέπει να στραφεί προς τη φιλοσοφία της αλληλεξάρτησης φύσης - κοινωνίας και την αντίληψη της επιτακτικής αναγκαιότητας της παράλληλης εξέλιξης κοινωνικών και φυσικών συστηµάτων προς την αειφορία (Huckle & Martin, 2001). Για την επίτευξη αυτού του στόχου πολλές έρευνες αναδεικνύουν την εκπαίδευση για παροχή γνώσεων, δεξιοτήτων και διαµόρφωση στάσεων ως απόλυτα απαραίτητη προϋπόθεση ( ηµητρίου, 2005: 321). Η εκπαίδευση είναι ο µηχανισµός που µπορεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες της σηµερινής εποχής παρέχοντας στον άνθρωπο τη δυνατότητα πρόσβασης στη γνώση για να αντιλαµβάνεται και να γνωρίζει πληρέστερα τον κόσµο, αλλά και τον ίδιο τον εαυτό του (UNESCO, 1999: 15-18). 2.2 ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΕΙΦΟΡΙΑ Σχετικά µε τον αποφασιστικής σηµασίας ρόλο της εκπαίδευσης για την προώθηση της αειφορίας, στην Ατζέντα 21 στη ιάσκεψη του Ρίο (1992) χαρακτηριστικά υπογραµµίζεται ότι «η εκπαίδευση είναι κρίσιµη συνθήκη για την προώθηση της αειφορικής ανάπτυξης καθώς και για τη βελτίωση της ικανότητας των ανθρώπων να προσεγγίζουν θέµατα περιβάλλοντος και ανάπτυξης». «Για να είναι αποτελεσµατική η εκπαίδευση για το περιβάλλον και την ανάπτυξη θα πρέπει να πραγµατεύεται θέµατα σχετικά µε τη δυναµική του φυσικού, βιολογικού και κοινωνικο-οικονοµικού περιβάλλοντος και της ανθρώπινης ανάπτυξης, να ενσωµατώνεται σε όλες τις επιστήµες και να χρησιµοποιεί τις θεσµοθετηµένες και άτυπες µεθόδους, καθώς και τα µέσα της αποτελεσµατικής επικοινωνίας» (UNCED, 1992). Η εκπαίδευση έχει καταλυτικό ρόλο στην ανάπτυξη δηµιουργικής σκέψης (Ξανθάκου, 1998: 64-65) µε στόχο τη βιώσιµη ανάπτυξη και µπορεί να συνεισφέρει τα µέγιστα αναδεικνύοντας ευέλικτους και ενεργούς πολίτες που να µπορούν να διαχειρίζονται τα κρίσιµα κοινωνικά, οικονοµικά, περιβαλλοντικά ζητήµατα. Θεµέλιος λίθος είναι η ενεργός συµµετοχή στην διαδικασία δράσης για το µέλλον και όχι η απλή συµβολή στη συζήτηση περί του µέλλοντος. Απλές και πρόχειρες λύσεις δεν αποδίδουν στο ζητούµενο πεδίο εφαρµογής. Πρόσφορο έδαφος διαφαίνεται στην βιωµατική µάθηση-εµπειρία, η οποία δίνει την δυνατότητα να αποκτηθεί καλύτερη αντίληψη των προβληµάτων στις πραγµατικές τους διαστάσεις, έτσι ώστε οι µαθητές να προετοιµαστούν για τη συµµετοχή στη βελτίωση των προβληµάτων. Απαιτείται επιµονή στις διαφορετικές οπτικές των πραγµάτων, στην εξάσκηση δηµοκρατίας, στη συµµετοχή για τη λήψη αποφάσεων (Rizzi, 2002). Σήµερα πλέον οι εκπαιδευτικές προσεγγίσεις χρησιµοποιούνται και από άλλα περιβαλλοντικά εργαλεία της διαχείρισης, όπως είναι η πολιτική, η νοµοθεσία κ.ά. -που 2

3 θεωρούνται από κάποιους ως τα «αληθινά εργαλεία»- για την αποτελεσµατικότερη επίλυση των προβληµάτων (Collier & Smith, 2007). Από τη βιβλιογραφική έρευνα καταδεικνύεται µε σαφήνεια ο σηµαντικός ρόλος της ΠΕ, η αναγκαιότητα εφαρµογής των προγραµµάτων εκπαίδευσης για την αειφόρο ανάπτυξη και στις τρεις µορφές της -τυπική, µη τυπική, άτυπη- και η σπουδαιότητα της συνεργασίας ατόµων, φορέων κ.ά., όχι µόνο σε διεθνές και εθνικό, αλλά και σε τοπικό επίπεδο (UNESCO, 2005). Η εκπαίδευση, όπως τονίζεται στο Κίεβο (UNECE, 2003), βελτιώνει την ικανότητα των πολιτών και το κίνητρό τους για αξιοποίηση γνώσεων και πληροφοριών, συµµετοχή στη λήψη αποφάσεων και στα τεκταινόµενα, πρόσβαση στην πληροφορία και στη δικαιοσύνη. Είναι σηµαντικό να γίνει κατανοητό ότι η εκπαίδευση για την αειφόρο ανάπτυξη είναι µια επένδυση για το µέλλον. Η επιτυχία της εκπαίδευσης αυτής προϋποθέτει ότι οι άνθρωποι, ως άτοµα και ως κοινωνίες, συνειδητά προσπαθούν να εναρµονιστούν µε τη φύση, µαθαίνουν να αντιλαµβάνονται τη σχέση ανθρώπου - φύσης ως µια ενεργητική διαδικασία που συνεχώς αναδηµιουργείται. Στο Φόρουµ Παγκόσµιας Εκπαίδευσης το 2000 στο Ντακάρ, η εκπαίδευση επιβεβαιώνεται ως το θεµελιώδες ανθρώπινο δικαίωµα, ως κλειδί για τη βιώσιµη ανάπτυξη, την ειρήνη, τη σταθερότητα και ως µέσο για την αποτελεσµατική συµµετοχή στις κοινωνικοοικονοµικές τάσεις της καλπάζουσας παγκοσµιοποίησης. Πέρα από την απλή γνώση και ενηµέρωση, στο επίκεντρο τίθεται η ανάδειξη του ρόλου των πολιτών, η δράση και η συµµετοχή (UNESCΟ, 2004). Η εκπαίδευση των πολιτών και η διαµόρφωση µιας νέας περιβαλλοντικής κουλτούρας, αποτελεί το ζητούµενο για την επίτευξη µιας νέας διακυβέρνησης, όπου οι πολίτες θα εκπροσωπούνται στις δράσεις για τη διασφάλιση της ποιότητας της ζωής (Huckle, 2006a). Με αυτές τις προϋποθέσεις οι ευαισθητοποιηµένοι πολίτες θα είναι ικανοί να αναλάβουν ποικίλους ρόλους στην κοινότητα και να λειτουργούν υπεύθυνα στην καθηµερινότητά τους, ως επαγγελµατίες και εργαζόµενοι, ως φορείς διαχείρισης, ανάπτυξης και αναβάθµισης του περιβάλλοντος (UNESCO, 2005). 2.3 ΤΟ ΠΜΣ «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ» ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ Η συνεργασία των εκπαιδευτικών ιδρυµάτων και της τοπικής αυτοδιοίκησης στο πεδίο της περιβαλλοντικής έρευνας, µελέτης, κατάρτισης προγραµµάτων και εκπαίδευσης σε θέµατα περιβάλλοντος είναι σηµαντική. Μια συνεργασία που έχει τη δυνατότητα να αξιοποιήσει συναισθήµατα, κίνητρα και γνώσεις -ψυχικές λειτουργίες του πράττειν (Καΐλα κ.ά., 2002: 290)- σε συνδυασµό µε στάσεις και συµπεριφορές, µε στόχο την ανάληψη ευθύνης και τη δράση προς την κατεύθυνση της αειφορίας. Στο πλαίσιο αυτό, το πανεπιστήµιο, ως κοινωνικός και δηµόσιος θεσµός, µπορεί να συµβάλει στη λύση των κοινωνικών προβληµάτων και να προάγει την υπευθυνότητα και τη συνειδητοποίηση (Ξανθάκου & Καΐλα, 2002: 52). Όπως αναφέρουν οι Goodfellow και Andrew-Power (2007), ένα εκπαιδευτικό ίδρυµα χρειάζεται να έχει ένα από κοινού διαµορφωµένο όραµα, ευρείας αποδοχής, πλήρως εναρµονισµένο µε το πνεύµα και το ήθος του ιδρύµατος, να αναπτύσσει προγράµµατα εκπαίδευσης και να δραστηριοποιείται µαζί µε την τοπική κοινότητα, να δηµιουργεί και να ενθαρρύνει αµοιβαίες συνεργασίες, να προωθεί τη δια βίου µάθηση για κοινοτική ευηµερία και να τροφοδοτεί τα προγράµµατα µε υπαρκτά ζητήµατα µέσω της εµπλοκής των διαφόρων κοινωνικών οµάδων. Το ΠΜΣ «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση» του Πανεπιστηµίου Αιγαίου ήδη από τα πρώτα βήµατα της λειτουργίας του, µε συµµετοχικότητα µοιράζεται την ευθύνη, εµπλέκει διδάσκοντες και διδασκόµενους στον προγραµµατισµό και τη λήψη αποφάσεων. Καταδεικνύει την καινοτοµία, αναλαµβάνει το ρίσκο και την ασφάλεια, διαθέτει 3

4 ανθεκτικότητα και ευελιξία, εκτιµά την ποικιλοµορφία των απόψεων και αυτό επειδή τα άτοµα µαθαίνουν από όλους και η εµπειρία µοιράζεται για χάρη της προόδου (Παπαβασιλείου και συν., 2006). Η γνώση για τη βιώσιµη ανάπτυξη που προωθήθηκε έντονα τις τελευταίες δεκαετίες διείσδυσε στους φορείς διαχείρισης στην Ελλάδα και ειδικά µετά το 1990 αποτέλεσε στόχο της περιφερειακής πολιτικής. Η επιτυχία, βέβαια, της εφαρµογής αποτελεσµατικών µέτρων εξαρτάται πρωτίστως από την υιοθέτησή τους από τις τοπικές κοινωνίες. Το ερώτηµα κατά πόσο στις ευαίσθητες περιβαλλοντικά περιοχές της Ελλάδας -και ειδικότερα στη Ρόδο- η τοπική κοινωνία διαθέτει τον απαιτούµενο βαθµό γνώσεων και φιλοπεριβαλλοντικών στάσεων σχετικά µε την αειφορία, επιχείρησαν να διερευνήσουν µελετητές που έθεσαν στο επίκεντρο της έρευνας, κυρίως τους µαθητές, αλλά και φοιτητές, που θα κληθούν να διαχειριστούν κρίσιµα θέµατα για το µέλλον του πλανήτη. Τα συµπεράσµατα επισηµαίνουν την ύπαρξη µιας γνωστικής βάσης, αλλά και την ανάγκη διεύρυνσης και συστηµατοποίησης αυτής της γνώσης και εφαρµογής της θεωρίας στην πράξη (Φώκιαλη κ.ά., 2005: Τζαµπερής, 2008: ). Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση βρίσκεται σήµερα σε δυναµική εξέλιξη και σε µια πορεία µετασχηµατισµού προς τη διάσταση της βιωσιµότητας, µετασχηµατισµού που βρίσκεται σε αργή αλλά σταθερά επιταχυνόµενη τροχιά µε τη συνειδητή συµβολή και συµµετοχή όλων των εµπλεκόµενων πλευρών. Ιδιαίτερα σηµαντική στην πορεία αυτή θεωρείται η ενεργός συµµετοχή των πολιτών στις δράσεις που αναλαµβάνονται σε τοπικό επίπεδο (Dillon, 2008), αλλά και η σύνδεση των τοπικών µε τα παγκόσµια ζητήµατα (Huckle, 2002). Η συνεργασία των εκπαιδευτικών ιδρυµάτων µε τους τοπικούς φορείς εµπεριέχει µια δυναµική που µπορεί να οδηγήσει στην αποτελεσµατικότερη επίτευξη των στόχων αυτών µέσα από το σχεδιασµό συντονισµένων εκπαιδευτικών δράσεων. Το ΠΜΣ «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση» του Πανεπιστηµίου Αιγαίου (ΠΜΣ), στο πλαίσιο µιας τέτοιας συνεργασίας, διαθέτει πλήρως την απαιτούµενη τεχνογνωσία και έχει τη δυνατότητα να εκπονεί προγράµµατα σχεδιασµένα από καθηγητές και διδάσκοντες µε πολυετή δραστηριότητα και εµπειρία, διεθνείς δηµοσιεύσεις και αναγνώριση, από τους συνεργάτες του Προγράµµατος και από οµάδες εργασίας πλαισιωµένες από υποψήφιους διδάκτορες. Τα προγράµµατα αυτά βασίζονται στις γενικές αρχές της διεπιστηµονικότητας, της δια βίου µάθησης και της ενεργού συµµετοχής (Παπαβασιλείου και συν., 2006). Το ΠΜΣ διαθέτει το πλεονέκτηµα των µηχανισµών που µπορούν να ενθαρρύνουν τους νέους για ενεργό συµµετοχή σε συνεργασίες τοπικού και διεθνούς επιπέδου, προκειµένου να συµβάλλουν στην επίλυση των περιβαλλοντικών προβληµάτων. Οι εµπνευστές των προγραµµάτων καθοδηγούνται από την ιδέα της αλλαγής και η εισαγωγή της έννοιας της αειφόρου ανάπτυξης είναι το βασικό τους µέληµα. Η ενεργός δράση του ανθρώπινου δυναµικού του ΠΜΣ εγγυάται ότι η διαχείριση των προγραµµάτων υποστηρίζει την καινοτοµία, τη σαφήνεια του σκοπού και την έγκαιρη επένδυση στην ανατροφοδότηση. Η ποικιλία ενεργειών και κατευθύνσεων καθώς και ο ρεαλιστικός προγραµµατισµός αποτελούν βασικά σηµεία. Σε ό,τι αφορά στην εκµάθηση, αναδεικνύεται υψηλός βαθµός συνειδητοποίησης και βαθιά κατανόηση της αειφόρου ανάπτυξης, καλό θεωρητικό υπόβαθρο στις εκπαιδευτικές µεθόδους, φαντασία στην παιδαγωγική. Αναφορικά µε την επικοινωνία, αναζητούνται νέοι συνεργάτες και µε σεβασµό και συναίνεση, επιχειρείται διαχείριση της επικοινωνίας και µοίρασµα της γνώσης. Το ιδακτικό προσωπικό του αποτελείται από τα µέλη.ε.π. του ΤΕΠΑΕΣ και γενικότερα του Πανεπιστηµίου Αιγαίου, από συµβασιούχους διδάσκοντες, και από µία σειρά καταξιωµένων Ελλήνων και ξένων επιστηµόνων, για την κάλυψη του φιλόδοξου, απαιτητικού, και πολυεπιστηµονικού προγράµµατος σπουδών. Οι φοιτητές είναι απόφοιτοι Πανεπιστηµιακών Σχολών και Τεχνολογικών Ιδρυµάτων. Τα δύο σηµαντικότερα στοιχεία που προσδιορίζουν το δυναµικό αυτό παράγοντα, είναι το υψηλό επίπεδο και η 4

5 πολυσυλλεκτικότητα, καθώς ανάµεσα στους µεταπτυχιακούς φοιτητές υπάρχουν Νηπιαγωγοί, άσκαλοι, Φιλόλογοι, Βιολόγοι, Φυσικοµαθηµατικοί, Καθηγητές Φυσικής Αγωγής, Καθηγητές Αγγλικής Φιλολογίας, Θεολόγοι, Χηµικοί, Περιβαλλοντολόγοι, Γεωπόνοι, ασοπόνοι, ασολόγοι, Μηχανικοί, Οικονοµολόγοι, Καθηγητές Πληροφορικής και Τουριστικών επαγγελµάτων κ.ά. Σηµαντική προτεραιότητα στη φιλοσοφία του Προγράµµατος Σπουδών αποτελεί η πρακτική εφαρµογή των θεωρητικών γνώσεων και η έξοδος της εκπαιδευτικής οµάδας από την «τάξη», µε στόχο τη µελέτη διαφόρων πεδίων τόσο του φυσικού όσο και του δοµηµένου περιβάλλοντος. Σύµφωνα µε τις βασικές γραµµές της φιλοσοφίας του ΠΜΣ, δηλαδή την έµφαση στην πολυπλευρικότητα, την πρακτική προσέγγιση και την άµεση επαφή µε τους φορείς και τα συγκεκριµένα πεδία δράσης, οργανώνονται επισκέψεις, σε σχολεία, Μη Κυβερνητικές Περιβαλλοντικές Οργανώσεις, ΜΜΕ, Επιχειρήσεις κ.ά. Οι επισκέψεις αυτές επικεντρώνονται στην πρακτική άσκηση και στη δηµιουργική ενασχόληση των φοιτητών σε πραγµατικές συνθήκες. Το έργο και η προσφορά του Π.Μ.Σ. Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης επεκτείνεται και στην έκδοση επιστηµονικών συγγραµµάτων και στη δηµοσίευση ανακοινώσεων σε έγκριτα επιστηµονικά περιοδικά της χώρας της και του εξωτερικού (Παπαβασιλείου και συν., 2006). Παράλληλα επιχειρείται η ανάπτυξη διεπιστηµονικών, διαπανεπιστηµιακών και διακρατικών συνεργασιών του προγράµµατος, για την ανάδειξη των παραγόµενων επιστηµονικών «προϊόντων» µελέτης και έρευνας των διδασκόντων και των διδασκοµένων, στο πλαίσιο ανάπτυξης του Π.Μ.Σ., καθώς και η ενίσχυση της διάχυσης των πληροφοριών των αποτελεσµάτων του έργου µε την ανάπτυξη υλικού προβολής αλλά κυρίως µε την πραγµατοποίηση επιστηµονικών συνεδρίων. 3. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ Η κατηγοριοποίηση των θεµάτων των διπλωµατικών εργασιών που εκπονήθηκαν στο ΠΜΣ «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση» του Πανεπιστηµίου Αιγαίου αποκάλυψε πλήθος πληροφοριών, που χρειάζεται να µελετηθούν και να υποβληθούν σε µεθοδική επεξεργασία, δηλαδή να αναλυθούν, να ταξινοµηθούν, να συγκριθούν και να συσχετισθούν µεταξύ τους ή µε άλλες πληροφορίες και να απεικονιστούν µε διάφορους τρόπους. Η διαδικασία ταξινόµησης σε κατηγορίες είναι γενικά γνωστή ως «ανάλυση περιεχοµένου» (Berelson, 1971: ). Ερευνητικά δηµιουργήσαµε µια οµάδα κατηγοριών που διαφωτίζουν τα ζητήµατα µελέτης και στη συνέχεια ταξινοµήσαµε το περιεχόµενο που συµφωνεί µε αυτές τις προκαθορισµένες κατηγορίες. Οι κατηγορίες αυτές ήταν ακριβώς καθορισµένες ώστε να ελαχιστοποιούν τις πιθανότητες προκατάληψης από τις κρίσεις των διάφορων ερευνητών (Bell, 1999). Οι κατηγορίες που δηµιουργήσαµε καθορίζονται από το σκοπό της έρευνας καθώς και από το γενικό θεωρητικό υπόβαθρο. Σύµφωνα µε το Bernard Berelson (1971) «η επιτυχία της ανάλυσης περιεχοµένου εξαρτάται από τις κατηγορίες που διαµορφώνονται». Επιπλέον, οι κατηγορίες θα πρέπει να είναι αποκλειστικές και εξαντλητικές. Η αποκλειστικότητα των κατηγοριών επιτυγχάνεται όταν κάθε µονάδα αντιπροσωπεύεται από ένα µόνο είδος στοιχείων. Οι εξαντλητικές κατηγορίες επιτυγχάνονται όταν όλα τα στοιχεία αντιπροσωπεύονται χωρίς εξαίρεση (Βάµβουκας, 2000: ). Η κατηγοριοποίηση των θεµάτων των διπλωµατικών εργασιών έγινε λοιπόν µε τη µέθοδο της ανάλυσης περιεχοµένου (content analysis), καθώς είναι κατάλληλη για επεξεργασία ποιοτικού υλικού και αποσκοπεί στον µετασχηµατισµό ποιοτικών δεδοµένων σε ποσοτικά και συνεπώς µετρήσιµα. Η ταξινόµηση των απαντήσεων έγινε ανάλογα µε το θέµα. Όσον αφορά στην κατηγοριοποίηση επαναλήφθηκε πολλές φορές σε διαφορετικά χρονικά διαστήµατα. Επίσης έλαβαν µέρος δύο ανεξάρτητοι µεταξύ τους εξειδικευµένοι µελετητές και αφού τέθηκαν τα κριτήρια (µονάδα ανάλυσης), έγινε η ταξινόµηση των 5

6 απαντήσεων και από εµάς τους ίδιους και τελικά επιλέχθηκε η πλειοψηφία ως προς τις συγκεκριµένες επιλογές, ώστε να εξασφαλιστεί η αξιοπιστία της ανάλυσης περιεχοµένου. 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Τα περισσότερα θέµατα των διπλωµατικών εργασιών που εκπονούν οι µεταπτυχιακοί φοιτητές, όπως προκύπτει από την έρευνα, είναι άρρηκτα συνδεδεµένα µε την τοπική κοινωνία της Ρόδου και παρουσιάζουν τοπικό ενδιαφέρον. Πίνακας 1 Περιοχές όπου επικεντρώνονται τα θέµατα Εργασίες των εργασιών Ν Ποσοστό % 1. Ρόδος 77 51,33 2. ωδεκάνησα και άλλα νησιά 10 6,67 3. Ελλάδα 44 29,33 4. Άλλες περιοχές του πλανήτη 19 12, Από τα δεδοµένα του πίνακα 1 σχετικά µε τις περιοχές στις οποίες επικεντρώνονται οι διπλωµατικές εργασίες, 77 αφορούν στη Ρόδο, 10 στα ωδεκάνησα και άλλα νησιά, 44 σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, ενώ 19 κινούνται σε διεθνές επίπεδο. Γίνεται φανερό, λοιπόν, ότι η πλειοψηφία των εργασιών, µε ποσοστό 58,00%, έχουν στο επίκεντρό τους τη Ρόδο και τα ωδεκάνησα, ενώ τα θέµατα από την υπόλοιπη Ελλάδα, συγκεντρώνουν ποσοστό 29,33%. Πίνακας 2 Κατηγορίες θεµάτων διπλωµατικών εργασιών Εργασίες Ν Ποσοστό % Ανθρωπογενές-δοµηµένο περιβάλλον και οικολογική ισορροπία 14 9,33 Βιώσιµες µορφές τουρισµού 5 3,33 Τοπικά περιβαλλοντικά προβλήµατα 9 6 οµή και λειτουργία χερσαίων και υδατικών οικοσυστηµάτων 22 14,67 Βιοποικιλότητα - απειλούµενα είδη - προστατευόµενες περιοχές 5 3,33 Ρύπανση- διαχείριση απορριµµάτων και ανακύκλωση 6 4 Περιοχές ιδιαίτερου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος 6 4 Αειφορία και τοπική ανάπτυξη Εναλλακτικές µορφές ενέργειας 9 6 Τοπική γεωργική ανάπτυξη και διατροφή 7 4,67 Περιβαλλοντική ηθική Σχεδιασµός - Υλοποίηση - Αξιολόγηση Π.Π.Ε. 13 8,67 Άλλα θέµατα Σύνολο Στην προσπάθεια κατηγοριοποίησης των θεµάτων, προέκυψαν δεκατρείς µεγάλες κατηγορίες οι οποίες περιλαµβάνονται στον πίνακα 2. Από την ανάγνωση του πίνακα διαπιστώνεται ότι τα θέµατα αειφορίας και τοπικού ενδιαφέροντος συγκεντρώνουν τη συντριπτική πλειοψηφία. 6

7 Κατηγορίες θεµάτων εργασιών Πίνακας 3 7 Ν Συνόλου Ν Ρόδου Ποσοστό Ρόδου 1. Ανθρωπογενές-δοµηµένο περιβάλλον και οικολογική ισορροπία ,86 2. Βιώσιµες µορφές τουρισµού ,00 3. Τοπικά περιβαλλοντικά προβλήµατα ,22 4. οµή και λειτουργία χερσαίων και υδατικών οικοσυστηµάτων ,00 5. Βιοποικιλότητα - απειλούµενα είδη - προστατευόµενες περιοχές ,00 6. Ρύπανση- διαχείριση απορριµµάτων και ανακύκλωση ,33 7. Περιοχές ιδιαίτερου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος ,33 8. Αειφορία και τοπική ανάπτυξη ,33 9. Εναλλακτικές µορφές ενέργειας , Τοπική γεωργική ανάπτυξη και διατροφή , Περιβαλλοντική ηθική , Σχεδιασµός Υλοποίηση - Αξιολόγηση Π.Π.Ε , Άλλα θέµατα ,04 Σύνολο Από τα δεδοµένα του πίνακα 3 προκύπτει ότι το µεγαλύτερο ποσοστό των εργασιών που αφορούν στην τοπική κοινωνία της Ρόδου επικεντρώνονται σε θέµατα αειφορίας και τοπικής ανάπτυξης, σε περιοχές του νησιού ιδιαίτερου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος, σε βιώσιµες µορφές τουρισµού, στις εναλλακτικές µορφές ενέργειας, στη ρύπανση, στη διαχείριση απορριµµάτων - ανακύκλωση και στην τοπική γεωργική ανάπτυξη και διατροφή. Ενδεικτικά, παρουσιάζουµε πιο αναλυτικά τα θέµατα κάποιων εργασιών τοπικού ενδιαφέροντος. Κάποια αναφέρονται στην προστασία της φυσικής και πολιτιστικής κληρονοµιάς, όπως π.χ. «Ιδιωµατικά ονόµατα φυτών και φυτώνυµα τοπωνύµια της Ρόδου», «Η αειφορική διαχείριση νησιωτικών περιοχών µε πολιτισµικό και οικολογικό ενδιαφέρον. Η περίπτωση της ευρύτερης περιοχής της αρχαίας Κυµισάλας στη Ρόδο», σε περιοχές ιδιαίτερου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος π.χ. «Στάσεις µαθητών απέναντι στο Περιβάλλον: project στην Κοιλάδα του Αίθωνα», «Αξιοποίηση περιοχών ιδιαίτερου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος για την προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης: Η περίπτωση της περιοχής Καπί Αίθωνα Αρχαγγέλου», σε προστατευόµενα είδη, π.χ. «Συναισθήµατα και στάσεις των µαθητών της πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης της Ρόδου απέναντι στο ελάφι της Ρόδου (Dama dama)», «Γνώσεις και Στάσεις των µαθητών της ΣΤ Τάξης του ηµοτικού Σχολείου για το Dama Dama (Πλατόνι) της Ρόδου». Επιπλέον θέµατα αρκετών διπλωµατικών εργασιών αναφέρονται σε βιώσιµες µορφές τουρισµού, π.χ. «Ιαµατικά λουτρά της Καλλιθέας Ρόδου: Ανάπτυξη και σχεδιασµός περιβαλλοντικού προγράµµατος µε τη µέθοδο project», «Η ανάπτυξη του Τουρισµού στη Ρόδο: κοινωνικές και περιβαλλοντικές διαστάσεις», «Αειφορία και τουρισµός: η διαµόρφωση στάσεων και αντιλήψεων µέσα από τις τουριστικές σπουδές στη ωδεκάνησo», «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Τουρισµός: Στάσεις και γνώσεις των σπουδαστών Τουριστικής σχολής», «Αειφόρος ανάπτυξη και τουρισµός: ιερεύνηση του βαθµού ενηµέρωσης, ευαισθητοποίησης και εφαρµογής αειφόρων πρακτικών στα τουριστικά

8 καταλύµατα της Ρόδου. Εµπόδια και προοπτικές», σε θέµατα αειφορίας και τοπικής ανάπτυξης, όπως π.χ. «Το εργαστήρι της αειφόρου ανάπτυξης», σε θέµατα υδάτινων πόρων, όπως π.χ. «Ανάπτυξη διαθεµατικού σχεδίου εργασίας Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στο ηµοτικό Σχολείο: ποτάµι», «Ανάπτυξη διαθεµατικού σχεδίου εργασίας Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στο ηµοτικό Σχολείο: η θάλασσα», «Στάσεις και αναπαραστάσεις των µαθητών του δηµοτικού σχολείου για το ζήτηµα του νερού και τη διαχείρισή του», «Συγκριτική µελέτη των απόψεων εκπαιδευτικών πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης Κύπρου και Ρόδου σχετικά µε το ζήτηµα του νερού». Επίσης, σε θέµατα διατροφής, όπως π.χ. «Στάσεις νηπίων απέναντι σε διατροφικές συνήθειες: Μελέτη στο πλαίσιο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης», «Η Μεσογειακή διατροφή. Υγεία και περιβάλλον. Μελέτη περίπτωσης: Βιολογικοί πόροι και παραδοσιακές συνταγές της ωδεκανήσου». Επιπρόσθετα, σε θέµατα βιώσιµης Ανάπτυξης του ήµου, π.χ. «Η περιβαλλοντική Εκπαίδευση στο ηµοτικό Σχολείο ως πρόταση και προϋπόθεση για βιώσιµη ανάπτυξη στο ήµο Ρόδου», «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση σε αστικά πάρκα. Μελέτη περίπτωσης του Πάρκου Ροδίνι». Παράλληλα επιχειρείται η σύνδεση του δήµου µε το πανεπιστήµιο, όπως π.χ. «Τοπική κοινωνία και εκπαιδευτικοί θεσµοί στο πλαίσιο της αειφόρου ανάπτυξης: Η περίπτωση σύνδεσης του ήµου Ροδίων µε το Πανεπιστήµιο Αιγαίου. Απόψεις επαγγελµατιών», «Τοπική κοινωνία και εκπαιδευτικοί θεσµοί στο πλαίσιο της αειφόρου ανάπτυξης: Η περίπτωση σύνδεσης του ήµου Ροδίων µε το Πανεπιστήµιο Αιγαίου. Απόψεις µελών της πανεπιστηµιακής κοινότητας», «Τοπική κοινωνία και εκπαιδευτικοί θεσµοί στο πλαίσιο της αειφόρου ανάπτυξης: Η περίπτωση σύνδεσης του ήµου Ροδίων µε το Πανεπιστήµιο Αιγαίου. Απόψεις δηµοτών». Κάποιες διπλωµατικές εργασίες αναλύουν θέµατα τοπικής γεωργικής ανάπτυξης, όπως π.χ. «ιερεύνηση στάσεων, πρακτικών και εκπαιδευτικών αναγκών των αγροτών της Ρόδου σε θέµατα προστασίας του περιβάλλοντος που σχετίζονται µε την γεωργική παραγωγή», «Γεωργικές πρακτικές και αειφορία: Μελέτη περίπτωσης των αγροτών του ήµου της Νότιας Ρόδου», κάποιες άλλες αναφέρονται σε θεσµούς Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, π.χ. «Θεσµοί Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στο ήµο Πεταλούδων Ρόδου», «Ο ρόλος του Κ.Π.Ε. Πεταλούδων στον περιβαλλοντικό εγγραµµατισµό των µαθητών της Α/θµιας Εκπαίδευσης Ρόδου σχετικά µε τον οικότοπο της κοιλάδας των Πεταλούδων», στην τοπική Αυτοδιοίκηση, π.χ. «Ευαισθητοποίηση και Αντιλήψεις για το Περιβάλλον στους οργανισµούς Αυτοδιοίκησης στο νησί της Ρόδου, µε έµφαση στους µηχανικούς υπαλλήλους των οργανισµών». Ενδιαφέρουσες εργασίες αναφέρονται σε Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας, όπως π.χ. «Στάσεις και αντιλήψεις εκπαιδευτικών απέναντι στις ανανεώσιµες πηγές ενέργειας: Περίπτωση του νησιού της Ρόδου (φωτοβολταϊκά και ανεµογεννήτριες)», «Η χρησιµοποίηση Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας ως µέσο Βιώσιµης Ανάπτυξης και αντικείµενο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης: το παράδειγµα της Ρόδου», «Η συµβολή των Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας στην προστασία του Περιβάλλοντος: Απόψεις- ιερεύνηση Αντιλήψεων του Τοπικού Πληθυσµού». Επίσης, µελετώνται τα σχολικά κτήρια της Ρόδου, π.χ. «Καταγραφή του περιβάλλοντος χώρου των ηµοτικών σχολείων στη Ρόδο», «Αντιλήψεις των µαθητών του ηµοτικού Σχολείου για το περιβάλλον της αίθουσας διδασκαλίας», αλλά και διάφορα περιβαλλοντικά προβλήµατα τοπικού ενδιαφέροντος όπως η ατµοσφαιρική ρύπανση, π.χ. «Ατµοσφαιρική ρύπανση και περιβαλλοντικά ζητήµατα. Η ΕΗ της Ρόδου. Μελέτη περίπτωσης», τα απορρίµµατα, π.χ. «Γνώσεις και στάσεις των µαθητών της ΣΤ ηµοτικού σχολείου στο νησί της Ρόδου απέναντι στη Ρύπανση του περιβάλλοντος: Μελέτη απορριµµάτων», «ιαχείριση Απορριµµάτων στα Πλαίσια της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης: Η Εφαρµογή της Μεθόδου Project Βασισµένη σε Ένα Παιχνίδι», οι βιολογικοί καθαρισµοί, π.χ. «Γνώσεις και στάσεις των φοιτητών και µαθητών της Ρόδου απέναντι στα θέµατα βιολογικού καθαρισµού», οι παράκτιες περιοχές π.χ. «Ανθρωπογενείς δραστηριότητες και παράκτια ζώνη στην περιοχή της Λίνδου-Ρόδου», το άσος, π.χ., «Εκπαίδευση για 8

9 την αειφορία στο δάσος: µελέτη σε µαθητές δηµοτικού. ιερεύνηση αντιλήψεων των µαθητών που φοιτούν σε δηµοτικά σχολεία στη Ρόδο για το δάσος και τα συναφή περιβαλλοντικά ζητήµατα και περιβαλλοντική εκπαίδευση στο δασικό περιβάλλον µε αξιοποίηση των δασικών προστατευόµενων περιοχών στο νησί της Ρόδου», οι πυλώνες της.ε.η., π.χ. «Αξιολόγηση της συνειδητοποίησης του πολίτη σχετικά µε τα (µη - ιοντίζουσα) ηλεκτροµαγνητικά (EMF) πεδία που παράγονται από τα ηλεκτροφόρα καλώδια στους πυλώνες και τους υποσταθµούς στην κατοικηµένη και σχολική κοινότητα: εµπειρική έρευνα σε ενηλίκους και µαθητές του γυµνασίου στην περιοχή Ροδίνι της Ρόδου». Πολλές διπλωµατικές εργασίες αναφέρονται στα υπόλοιπα νησιά της ωδεκανήσου, όπως π.χ. «Η Προστασία του Περιβάλλοντος ως Παράµετρος του Οικοτουρισµού. Ανίχνευση των περιβαλλοντικών στάσεων και ανάλυση των τάσεων για οικοτουριστική ανάπτυξη στην Όλυµπο Καρπάθου», «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Οικιστικό Περιβάλλον. Η περίπτωση του Καστελόριζου», «Αξιολόγηση αποτελεσµάτων εφαρµογής πολιτικών αειφόρου ανάπτυξης σε νησιωτικές περιοχές. Η περίπτωση της νήσου Τήλου» κ.λπ., αλλά και για το Αιγαίο γενικότερα, όπως «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Θαλάσσιο Περιβάλλον: Υγρότοποι και Απειλούµενα Είδη των Νησιών του Αιγαίου», «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Θαλάσσιο Περιβάλλον: Υγρότοποι των Νησιών του Αιγαίου», «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Θαλάσσια Βιοποικιλότητα: Βιολογικοί Εισβολείς στο Αιγαίο», αλλά και τη Μεσόγειο «Ο κόσµος των σφουγγαριών της Μεσογείου» κ.ά. Αρκετές από τις διπλωµατικές εργασίες, αλλά και αποσπάσµατα αυτών είτε έχουν παρουσιαστεί σε σηµαντικά πανελλήνια και διεθνή συνέδρια, είτε έχουν δηµοσιευθεί σε έγκυρα επιστηµονικά περιοδικά. 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Από τα δεδοµένα της έρευνας προκύπτει ποικιλία θεµάτων. Το µεγαλύτερο ποσοστό των εργασιών έχουν στο επίκεντρό τους τη Ρόδο και τα ωδεκάνησα και αναφέρονται σε θέµατα αειφορίας και τοπικής ανάπτυξης, σε περιοχές του νησιού ιδιαίτερου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος, σε βιώσιµες µορφές τουρισµού, στις εναλλακτικές µορφές ενέργειας, στη ρύπανση, στη διαχείριση απορριµµάτων - ανακύκλωση και στην τοπική γεωργική ανάπτυξη και διατροφή. Η ανάλυση περιεχοµένου των διπλωµατικών εργασιών καταδεικνύει πως υπάρχει έγκυρη και λεπτοµερής ανάλυση των περιβαλλοντικών προβληµάτων και η βιωσιµότητα των επιθυµητών αλλαγών όσων πρέπει να επιτευχθούν είναι ξεκάθαρη. Επιπλέον, τα αποτελέσµατα των εργασιών ελέγχονται σε σχέση µε τους στόχους, τη στρατηγική και την τακτική που ακολουθήθηκε. Προτεραιότητα δίνεται στα τοπικά προβλήµατα, χωρίς να παραµελείται σύνδεσή τους µε τα παγκόσµια. Επιδιώκεται η µελέτη των ζητηµάτων της αειφορίας, η ανάπτυξη οραµάτων και η διατύπωση εναλλακτικών ιδεών. Το περιεχόµενο και οι γενικές κατευθύνσεις των διπλωµατικών εργασιών υποστηρίζουν τις διαστάσεις της ΠΕ -«σχετικά µε», «µέσα στο» και «υπέρ του» περιβάλλοντος. Ειδικότερα, αφορούν πρώτα από όλα στο τοπικό, οικείο περιβάλλον, αλλά αναδεικνύουν και τη συσχέτισή του µε το ευρύτερο, ενθαρρύνουν τη διερεύνηση επίκαιρων προβληµάτων, την εξερεύνηση του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, την οµαδική εργασία, την ανάληψη δράσης και εφαρµόζουν ποικιλία διδακτικών προσεγγίσεων ανάλογα µε τις ανάγκες του κοινού. Η σηµερινή περιβαλλοντική κρίση απαιτεί κοινωνικές λύσεις και όχι τεχνικές. Η εκπαίδευση για το περιβάλλον και την αειφορία µπορεί να καλύψει την ανάγκη της κοινωνίας να αλλάξει οπτική γωνία για τη ζωή µέσα από µια νέα εκπαιδευτική διαδικασία που θα οδηγήσει στην αλλαγή. Μια τέτοια εκπαίδευση προάγει την κοινωνική συµµετοχή, τη βελτίωση της σχέσης µεταξύ των ανθρώπων και αναπτύσσει µια δίκαιη και ορθολογική κοινωνία (Huckle, 2006b). H διαµόρφωση του ενεργού πολίτη µέσα από τα προγράµµατα εκπαίδευσης αφορά στον ενεργό, δηµιουργικό, κριτικό, παγκόσµιο πολίτη, που µε 9

10 δηµοκρατική υπευθυνότητα και ατοµική ευθύνη είναι ικανός να συνδυάζει τη θεωρητική γνώση µε καινοτόµες ιδέες και πρακτικές, να αναπτύσσει πρωτοβουλίες και να µην πτοείται έναντι των εµποδίων (Huckle, 2006c). Στο πλαίσιο αυτό η αειφορία προσλαµβάνει και ηθική διάσταση καθώς απαιτεί τη βαθιά κατανόηση του φυσικού κόσµου και του ρόλου του στην ανάπτυξη της ανθρωπότητας, τόσο στην υλική όσο και την πνευµατική. Επιβάλλεται ο άνθρωπος να αναλάβει την ευθύνη µε βάση την πνευµατική του ανάπτυξη, για να µην τίθεται πλέον στα πεδία ανταγωνισµού η αειφόρος διαχείριση του περιβάλλοντος (BIC, 1995). Η δηµιουργία του κατάλληλου πλαισίου για την καλύτερη κατανόηση της έννοιας της αειφορίας και την προώθηση των πρακτικών της αειφόρου ανάπτυξης χρειάζεται ένα χώρο όπου η εκπαιδευτική πράξη, µέσα από καινοτόµες, δηµιουργικές και πρωτότυπες ιδέες και εφαρµογές, θα διεισδύει βαθύτερα στην τοπική κοινωνία. Με στόχο τη δηµιουργία ενός πλαισίου για έρευνα και εκπαίδευση για το περιβάλλον και την αειφορία από το ΠΜΣ «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση» του Πανεπιστηµίου Αιγαίου και την τοπική αυτοδιοίκηση οποιασδήποτε βαθµίδας, η µελέτη αυτή επικεντρώνεται στις διάφορες προσεγγίσεις της εκπαίδευσης και τα οφέλη που απορρέουν από αυτή για απόκτηση γνώσεων και διαµόρφωση στάσεων, ώστε ο ενηµερωµένος πολίτης να είναι σε θέση να εγερθεί και να συµβάλλει τόσο στην ανεύρεση λύσεων, όσο και στην επίλυση των προβληµάτων που ταλανίζουν πρωτίστως την τοπική κοινωνία. Όπως, επίσης, η εκπόνηση κατάλληλων προγραµµάτων διαµορφωµένων κατά τέτοιο τρόπο ώστε να προετοιµάζουν και να εισάγουν τους µαθητές από πολύ νωρίς σε ζητήµατα που έχουν σχέση µε την κατάσταση του τοπικού και παγκόσµιου περιβάλλοντος, ώστε µε συναίσθηση ευθύνης, µε αντίληψη των προβληµάτων της καθηµερινότητας, µε δυνατότητα παρέµβασης και αλλαγών, να συµµετέχουν και να συµβάλουν για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής χωρίς αρνητικές επιπτώσεις για τον πλανήτη (Huckle, 2006a). Η διερεύνηση των τοπικών ζητηµάτων µπορεί να συµβάλλει στην προστασία του περιβάλλοντος και τη διατήρηση των χαρακτηριστικών της περιοχής µας, καθώς της προσδίδουν την ιδιαίτερή της φυσιογνωµία. Παράλληλα, µπορεί να διευρύνει τη βάση πληροφοριών που απαιτείται για την καλύτερη λήψη αποφάσεων. Η σύνδεσή τους µε τα παγκόσµια ζητήµατα, στο πλαίσιο της αειφόρου ανάπτυξης, αποτελεί θεµελιώδη παράγοντα προόδου. Είναι πεποίθηση κοινής αποδοχής ότι η επίτευξη της αειφορίας µπορεί να καρποφορήσει µέσα από τη διαµόρφωση ενεργών πολιτών µε φιλοπεριβαλλοντικές στάσεις, όπως έχει προαναφερθεί και όχι µέσα από άκαρπες, άκαµπτες απόψεις ή επιπόλαιες ιδεολογίες στο πεδίο εξεύρεσης λύσεων στα προβλήµατα που αφορούν στο περιβάλλον. Είναι επιτακτική ανάγκη να γίνει κατανοητό ότι η εκπαίδευση για το περιβάλλον και την αειφορία είναι µια πορεία που εστιάζεται στην κριτική διερεύνηση και ανάλυση των θεµάτων, στην κατανόηση της κοινωνικής, οικονοµικής και πολιτικής τους συσχέτισης, στην αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων (Huckle, 1991) και αντιµετωπίζεται ως µια δια βίου διαδικασία που ξεκινά από την παιδική ηλικία και ξεπερνά τα όρια της τυπικής εκπαίδευσης (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2006). 6. ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Στο πλαίσιο της συνεργασίας του ΠΜΣ «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση» του Πανεπιστηµίου Αιγαίου και την τοπική αυτοδιοίκηση προτείνεται να εκπονούνται µελέτες και έρευνες, όχι µόνο από τους καθηγητές, υποψήφιους διδάκτορες και µεταπτυχιακούς ή προπτυχιακούς φοιτητές, αλλά και από τους εκπαιδευτικούς πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης, τους µαθητές, όπως, επίσης, από µη-κυβερνητικές οργανώσεις και πολίτες. Προτείνεται, ακόµα, η δηµιουργία δικτυακού τόπου όπου το ευρύ κοινό θα έχει πρόσβαση στο εκπαιδευτικό υλικό των κατάλληλα διαµορφωµένων προγραµµάτων. Στο συγκεκριµένο δικτυακό τόπο θα πρέπει να επιδιωχθεί η δηµιουργία φόρουµ για την ανταλλαγή ενηµέρωσης, γνώσεων, πληροφοριών, τεχνογνωσίας και απόψεων µε στόχο την 10

11 υποστήριξη του εκπαιδευτικού έργου αποµακρυσµένων, κυρίως, µαθητικών οµάδων. Είναι απαραίτητο να επιχειρηθεί, επίσης, η συνεργασία µε άλλους εκπαιδευτικούς και επιστηµονικούς φορείς για την προώθηση αµοιβαίων στόχων. Λαµβάνοντας υπόψη τα παραπάνω και µε γνώµονα την αποτελεσµατικότητα που επιβάλλει την ανάπτυξη αρκετών δεξιοτήτων στην παιδαγωγική και στη διαχείριση των προγραµµάτων, για την κάλυψη των τοπικών αναγκών µπορούν να συµπεριληφθούν ακόµα τα εξής: Υλοποίηση επιµορφωτικών προγραµµάτων για τους πολίτες. Συνεργασία µε τις διευθύνσεις πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης για βιωµατική εφαρµογή των προγραµµάτων µέσα από εργαστήρια σε οµάδες µαθητών. Έκδοση ενηµερωτικού δελτίου για ευαισθητοποίηση και παροχή γνώσης στο τοπικό κοινό, µε στόχο την ενεργό συµµετοχή στην επίλυση των περιβαλλοντικών προβληµάτων της περιοχής. Συνεργασία µε άλλα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύµατα στον τοµέα έρευνας σε θέµατα περιβάλλοντος και ανταλλαγής πληροφοριών. ιοργάνωση συνεδρίων, ηµερίδων και συζητήσεων στρογγυλής τραπέζης για πληροφόρηση και συµµετοχή των πολιτών σε θέµατα της καθηµερινότητας. Συνεργασία µε τα Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης της χώρας για ανταλλαγή πληροφοριών, εµπειριών και τεχνογνωσίας. Προώθηση στα ΜΜΕ οπτικο-ακουστικού και έντυπου υλικού σχετικά µε τα τοπικά περιβαλλοντικά ζητήµατα για προβολή και δηµοσίευση. Η αναγκαιότητα µιας τέτοιας συνεργασίας που θα απαντά πιο άµεσα στις ανάγκες της κοινωνίας στον τοµέα της εκπαίδευσης για το περιβάλλον, είναι προφανής, ιδιαίτερα αν αναλογιστεί κανείς ότι η ΠΕ στην Ελλάδα είναι προαιρετική και δεν εφαρµόζεται επαρκώς στα σχολεία, είναι περιθωριακή χωρίς καθορισµένο χρόνο µέσα στο ωρολόγιο πρόγραµµα, µε περιορισµένη συµµετοχή εκπαιδευτικών, δεν αξιολογείται και είναι ασαφής ως προς τη θεµατολογία και τη µεθοδολογία της (Καλαϊτζίδης & Ουζούνης, 2000: ). 7. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνόγλωσση Αγγελίδης, Ζ. (1993). Εισαγωγή στην περιβαλλοντική εκπαίδευση. Θεσσαλονίκη: Art of Text. Βάµβουκας, Μ. (2000). Εισαγωγή στην Ψυχοπαιδαγωγική Έρευνα και Μεθοδολογία. (Στ Εκδοση). Αθήνα: Γρηγόρης Γεωργόπουλος, Α. (1998). Η προβληµατική της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Στο Οικολογία και επιστήµες του περιβάλλοντος. Αθήνα: Στοχαστής / ΙΠΕ. Γεωργόπουλος, Α. (2002). Περιβαλλοντική ηθική. Αθήνα: Gutenberg. Γεωργόπουλος, Α. (2006). Γη. Ένας µικρός και εύθραυστος πλανήτης. Αθήνα: Gutenberg. ηµητρίου, Α. (2005). Αντιλήψεις εκπαιδευτικών πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης για περιβαλλοντικά ζητήµατα. Στο Μ. Καΐλα, Ε. Θεοδωροπούλου, Α. ηµητρίου, Γ. Ξανθάκου, Ν. Αναστασάτος (επιµ), Περιβαλλοντική εκπαίδευση. Ερευνητικά δεδοµένα & εκπαιδευτικός σχεδιασµός. Αθήνα: Ατραπός. Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2006). Εκσυγχρονισµός της εκπαίδευσης και της κατάρτισης: µια ουσιαστική συµβολή στην ευηµερία και την κοινωνική συνοχή στην Ευρώπη. Επίσηµη εφηµερίδα C 79 της Ανάσυρση στις 14/7/2007 από την ιστοσελίδα Καΐλα, Μ., Θεοδωροπούλου, Ε., ηµητρίου,., Ξανθάκου, Γ. & Αναστασάτος, Ν. (2005). Περιβαλλοντική εκπαίδευση. Ερευνητικά δεδοµένα και εκπαιδευτικός σχεδιασµός. Αθήνα: Ατραπός. Καΐλα, Μ., Πολεµικός, Ν., Κοντάκος, Α. & Γκόβαρης, Χρ. (επιµ.) (2002). Σύγχρονοι παιδαγωγικοί προβληµατισµοί. Αθήνα: Ατραπός. Καλαϊτζίδης,. (2007). Η αναγκαιότητα της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Ανάσυρση στις 10/2/2008 από εφηµερίδα Ελευθεροτυπία _text/id=

12 Καλαΐτζίδης,. & Ουζούνης, Κ. (2000). Περιβαλλοντική εκπαίδευση. Θεωρία και πράξη. Ξάνθη: Σπανίδη. Ξανθάκου, Γ. (1998). Η δηµιουργικότητα στο σχολείο. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Ξανθάκου, Γ. (2007). Σχεδιάζοντας µια φανταστική οικογένεια. Αθήνα: Ατραπός. Ξανθάκου, Γ. & Καΐλα, Μ. (2002). Το δηµιουργικής επίλυσης πρόβληµα. Αθήνα: Ατραπός Παπαβασιλείου, Β., Καΐλα, Μ., Θεοδωροπούλου, Ε., Αναστασάτος, Ν., Μουστάκας, Λ. (2006). Παρουσίαση του Προγράµµατος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση» του Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Πανεπιστηµίου Αιγαίου. Παιδαγωγικά ρεύµατα στο Αιγαίο, 2, Σιούτη, Γ. (1995). Βιώσιµη ανάπτυξη και προστασία του περιβάλλοντος. Στο Μ.Σ. Σκούρτος & Κ. Σοφούλης, Η περιβαλλοντική πολιτική στην Ελλάδα. Αθήνα: τυπωθήτω. Τζαµπερής, Ν. (2008). Γνώσεις και στάσεις των φοιτητών και µαθητών της Ρόδου απέναντι στα θέµατα βιολογικού καθαρισµού. Μεταπτυχιακή διπλωµατική εργασία. Πανεπιστήµιο Αιγαίου, ΤΕΠΑΕΣ, Ρόδος. Τσιρώνης, Χ. (2003). Κοινωνικός αποκλεισµός και εκπαίδευση στην Ύστερη Νεωτερικότητα. Θεσσαλονίκη: Βάνιας. Φώκιαλη, Π., Μουστάκας, Λ., Παπαβασιλείου, Β., Παπαδοµαρκάκης, Ι., Τσαγρής, Φ., Φιλιππάκη, Κ. & Χαντζιάρα, Θ. (2005). Εµπειρική έρευνα για τη διαµόρφωση στάσεων και αντιλήψεων σε θέµατα αειφόρου ανάπτυξης: η περίπτωση των µαθητών των λυκείων της Ρόδου. Στο Μ. Καΐλα, Ε. Θεοδωροπούλου, Α. ηµητρίου, Γ. Ξανθάκου & Ν. Αναστασάτος (επιµ), Περιβαλλοντική εκπαίδευση. Ερευνητικά δεδοµένα και εκπαιδευτικός σχεδιασµός (σσ ). Αθήνα: Ατραπός. Diamond, J. (2006). Κατάρρευση. Πώς οι κοινωνίες επιλέγουν να αποτύχουν ή να επιτύχουν. Αθήνα: Κάτοπτρο. UNESCO (1999). Εκπαίδευση. Ο θησαυρός που κρύβει µέσα της. Έκθεση της ιεθνούς Επιτροπής για την Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα, µτφρ. Οµάδα εργασίας του Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας. Αθήνα: Gutenberg. Ξενόγλωσση Berelson, B. (1971). Content Analysis in communication research. New York: Hafner Publishing Company. BIC-Bahai International Community (1995). The prosperity of humankind. London: Bahá'í Publishing Trust. Collier, G. & Smith, P. (2007). The Australian Association for Environmental Education: A professional association adapting in a changing world. Εισήγηση στη ιάσκεψη για την περιβαλλοντική εκπαίδευση Learning in a changing world, Durban 1-7 July Dahl, A. (2007). Ethical challenges of climate change. Εισήγηση στο 11ο ετήσιο συνέδριο του International Environmental Forum, Οτάβα, Οκτωβρίου Ανάσυρση 25/6/08 από Dillon, J. (2008). Towards sustainable communities: some examples from England. Εισήγηση στην Ηµερίδα «Περιβάλλον & Αειφορική Ανάπτυξη», Ρόδος, 16 Μαΐου. Goodfellow, M. & Andrew-Power, K. (eds) (2007). Raising standards: making sense of the sustainable schools agenda. London: Specialist Schools and Academies Trust. Ανάσυρση στις 10/10/08 από SSAT%20 Raising_standardsV3%20Sus%20Schools.pdf. Hinterberger, F & Luks, F. (1998). Dematerialisation Employed and Competition in Globalised Economy. Wuppertal: Wuppertal Institut. Huckle, J. (2002). Educating for sustainability. Birmingham: National Primary Trust. 12

13 Huckle, J. (2006a). Teaching and learning in ESD: the case for critical pedagogy. Πανεπιστηµιακές σηµειώσεις, εργαστήριο 4-8 εκεµβρίου, Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Σπουδών «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση», ΤΕΠΑΕΣ, Πανεπιστήµιο Αιγαίου, Ρόδος. Huckle, J. (2006b). Philosophical framework for ESD Understanding society and nature and sustainable development. Πανεπιστηµιακές σηµειώσεις, εργαστήριο 4-8 εκεµβρίου, Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Σπουδών «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση», ΤΕΠΑΕΣ, Πανεπιστήµιο Αιγαίου, Ρόδος. Huckle, J. (2006c). Ethics, values and consumer education in ESD. Πανεπιστηµιακές σηµειώσεις, εργαστήριο 4-8 εκεµβρίου, Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Σπουδών «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση», ΤΕΠΑΕΣ, Πανεπιστήµιο Αιγαίου, Ρόδος. Huckle, J. & Martin, A. (2001). Environments in a changing world. New Jersey: Prentice Hall. IUCN, UNEP & WWF (1991). Caring for the earth: a strategy for sustainable living. Gland, Switzerland: IUCN. Rizzi R. (2002). Exercises to introduce the concept of sustainable development. In Education for sustainable development toolkit. University of Tennessee, USA UNECE (2003). Statement on education for sustainable development by the UNECE Ministers of the Environment. Fifth Ministerial Conference Environment for Europe, Kiev, Ukraine, May, ECE/CEP/102/Rev.1 UNESCO (1975). The international workshop on environmental education. Final report. Belgrade, Yugoslavia. Paris: UNESCO-UNEP. UNESCO (1992). Environment or development - A false alternative. CONNECT, XVII, 3. UNESCΟ (2004). Draft UNECE strategy for education for sustainable development. 2nd Regional Meeting on Education for Sustainable Development, Rome, July, cep/ac.13/2004/8/add.1, 18May. UNESCO (2005). UN Decade of Education for Sustainable Development , International Implementation Scheme, Draft, Παρίσι: UNESCO. 13