ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ - ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΜΗΜΑ: ΜΗΧΑΝΙΚΟΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ: ΙΩΑΝΝΗΣ ΗΛΩΡΙΔΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΙΩΑΝΝΗΣ ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΦΛΕΒΑΡΗΣ 2020

2 (Εικόνα εξωφύλλου: ΑΡΓΙΑ ΜΗΤΗΡ ΠΑΣΗΣ ΚΑΚΙΑΣ ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Πάνο Χατζηπροκοπίου για την επίβλεψη της εργασίας. Θα ήθελα να δηλώσω, επίσης, ότι η εργασία υπολείπεται σε πολλά σημεία. Οφείλω να απολογηθώ για το σύνολο της αλλά εν τέλει και για τη θεματολογία της. Συντάχθηκε υπό πίεση χρόνου έτσι ώστε να κατάφερω να ορκισθώ στο χρονοδιάγραμμα που είχα θέσει. Οφείλω να ομολογήσω ότι οι αρχικές μου βλέψει ήταν διαφορετικές όσον αφορά το όνειρο που με συνεπήρε και αποφάσισα να ασχοληθώ με το συγκεκριμένο και τόσο σύνθετο ζήτημα. Τέλος, είμαι ευγνώμων που φοίτησα στο τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης καθώς διέυρυνε την αντίληψη μου ως άνθρωπο. Ιωάννης Ηλωρίδης 2/2/2020 2

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα διπλωματική εργασία πραγματεύεται ζητήματα που αφορούν τη σχέση χώρου και εξουσίας. Ξεκινάει από μια απόπειρα ερμηνείας της έννοιας του εδάφους και πως αυτό σχετίζεται με την πολιτική εξουσία, αναλύοντας την ιστορική μορφή του έθνους-κράτους αλλά και τις μεταβολές που υφίσταται στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Με βάση αυτό το ευρύτερο υπόβαθρο, η εργασία εξετάζει ως μελέτη περίπτωσης το μακεδονικό χώρο, με αφορμή τη συμφωνία των Πρεσπών. Αφορμή αποτέλεσε το νέο «μακεδονικό ζήτημα» που ανέκυψε στο τέλος του 20 ου και τις αρχές του 21ου αιώνα γύρω από το θέμα της ονομασίας της γειτονικής χώρας και των ελληνικών αντιδράσεων. Επιχειρείται μια ιστορική και χαρτογραφική τοποθέτηση του Μακεδονικού χώρου διαχρονικά, από το αρχαίο Μακεδονικό βασίλειο ως τις μέρες μας, με στόχο την απάντηση κρίσιμων ερωτημάτων σχετικά με τις μετατοπίσεις και μεταλλάξεις κρατικών μορφών, πολιτικών συνόρων, διοικητικών διαιρέσεων, αλλά και τοπωνυμίων. Τα ερωτήματα αυτά προσεγγίζονται μεθοδολογικά μέσα από ιστορική και χαρτογραφική ανασκόπηση. Τα κύρια της εργαλεία είναι ιστορικοί χάρτες, αντιπροσωπευτικοί σημαντικών περιόδων ή γεγονότων που σχετίζονται με το θέμα. Λέξεις-κλειδιά: ιστορική χαρτογραφία,μακεδονία, μακεδονικό ζήτημα, Σερβία, Ελλάδα, Βουλγαρία, Γιουγκοσλαβία, Συμφωνία των Πρεσπών 3

4 The Macedonian Question - A historic and cartographical analysis ABSTRACT This present thesis deals with issues concerning the relationship between space and power. At first, an attempt is being made to approach the concept of territory and how territory is related to political power, discussing the historical political-territorial form of the nation-state and how this is being transformed in the globalisation era. Setting this wider theoretical context as a base, this thesis examines the Macedonian space as a case study, inspired by the 2018 Prespes agreement. It debarks from the new Macedonian question that came up towards the end of the 20th century and the beginning of the 21st surrounding the dispute over the appellation of the former Yugoslav republic following Greek reactions. The thesis attempts a historical and cartographic placement of the Macedonian space over time, from the ancient kingdom up to this day, aiming at responding to critical questions regarding the shifts and transformations of state forms, political boundaries, administrative divisions but also place names. These questions are approached methodologically through a historical and cartographic retrospect. The basic tools employed are historic maps, which are considered representative of critical historical moments or events related to the topic. key-words: historical cartography, Macedonia, Macedonian question, Serbia, Greece, Bulgaria, Yugoslavia, agreement of Prespes 4

5 ΠΕΡΙΟΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΘΝΟΣ-ΚΡΑΤΟΣ, ΕΔΑΦΙΚΟΤΗΤΑ & ΕΞΟΥΣΙΑ Έδαφος, εδαφικοποίηση, πολιτική Μια θεώρηση για το έθνος-κράτος Απόπειρα ορισμού του έθνους κράτους Τα βασικά συστατικά του έθνους-κράτους και ο μεθοδολογικός εθνικισμός Έδαφος και Παγκοσμιοποίηση Προσεγγίζοντας την παγκοσμιοποίηση Παγκοσμιοποίηση και διάβρωση του έθνους-κράτους Ο μακεδονικός χώρος από την αρχαιότητα ως την Οθωμανική περίοδο Το μακεδονικό βασίλειο πριν και μετά το Μ. Αλέξανδρο Η «ιστορική» Μακεδονία ως ρωμαϊκή και βυζαντινή επαρχία Η κάθοδος των Σλάβων στα Βαλκάνια Διοικητικές διαιρέσεις του μακεδονικού χώρου κατά τη βυζαντινή περίοδο Η Οθωμανική κατάκτηση: Η Μακεδονία υπό οθωμανικό καθεστώς Χωρική Οργάνωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τον 19ο αιώνα και ο γεωγραφικός χώρος της Μακεδονίας Το «μακεδονικό ζήτημα»: η Μακεδονία τον 19ο αιώνα μέχρι το Β παγκόσμιο πόλεμο Εδαφική περιοχή και λαοί στη Μακεδονία τον 19ο-20ο αιώνα Κατανομή Μαθητών στα σχολεία και χάρτες Η διεκδίκηση της Μακεδονίας Η μεγάλη Ιδέα Η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου Οι προβληματικές στην περιοχή Διαμάχες για το Μακεδονικό έδαφος και ανακατανομές εδαφών ( ) Βαλκανικοί πόλεμοι -Διάλυση οθωμανικής αυτοκρατορίας -Επαναπροσδιορισμός συνόρων των κρατών ( ) Συννενόηση Ελλάδος-Βουλγαρίας-Σερβίας Ο 1ος βαλκανικός πόλεμος Σχέσεις Σερβίας-Ελλάδος-Βουλγαρίας κατά τους βαλκανικούς πολέμους ος βαλκανικός πόλεμος Συνθήκη του Βουκουρεστίου Α παγκόσμιος πόλεμος: Το βαλκανικό μέτωπο ( ) Συνθήκη των Σεβρών,της Λωζάνης και ανταλλαγές πληθυσμών Τα Bαλκανικά κράτη και η συμμαχία Little Entente Μακεδονικό ζήτημα 1921 και έπειτα ΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΚΑΤΑ ΤΟ Β ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ ΚΑΙ ΕΠΕΙΤΑ Τα εδάφη της Μακεδονίας κατά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο Η Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία Η διαμάχη για το «Μακεδονικό» τη δεκαετία του Από τη FYROM στη Συμφωνία των Πρεσπών ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

6 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα διπλωματική εργασία πραγματεύεται ζητήματα που αφορούν το χώρο και τη σχέση του με την (γεω)πολιτική εξουσία. Ξεκινάει από μια απόπειρα ερμηνείας της έννοιας του εδάφους και πως αυτό σχετίζεται με την πολιτική διαχείριση. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στη ιστορική μορφή του έθνους-κράτους ως πολιτική οντότητα όπου ταυτίζονται έδαφος, πολιτική εξουσία και έθνος, ενώ σημειώνεται η τεκτενόμενη διάβρωση του στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Με βάση αυτό το ευρύτερο θεωρητικό υπόβαθρο, η εργασία εξετάζει ως μελέτη περίπτωσης το μακεδονικό χώρο, με αφορμή τις πρόσφατες σχετικά εξελίξεις και τη συμφωνία των Πρεσπών. Σκοπός της εργασίας είναι η ανάλυση του Μακεδονικού χώρου υπό το πρίσμα της ιστορίας και της χαρτογραφίας. Πιο συγκεκριμένα γίνεται μια προσπάθεια ιστορικής και χαρτογραφικής τοποθέτησης του Μακεδονικού χώρου διαχρονικά, από το αρχαίο Μακεδονικό βασίλειο ως τις μέρες μας. Τα βασικά ερευνητικά ερωτήματα έχουν ως εξής: Πώς μετατοπίζονται ιστορικά τα πολιτικών σύνορα στην περιοχή; Πώς μεταβάλλονται οι διοικητικές διαιρέσεις; Σε ποιο βαθμό διατηρείται το τοπωνύμιο «Μακεδονία»; Τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν ήταν εκτενείς πηγές ιστορικής φύσεως αλλά και μέθοδοι όπου αφορούν την ιστορική χαρτογραφική ανασκόπηση. Εντοπίσθηκαν και αναλύθηκαν ιστορικοί χάρτες, κάποιοι βέβαια μεταγενέστεροι, που αντιπροσωπεύαν το χώρο της πολιτικής εξουσίας και αποδεικνύουν τις γεωπολιτικές αλλαγές που υφίσταται ο γεωγραφικός μακεδονικός χώρος είτε λόγω πολέμων, επιδρομών, πληθυσμιακών μετακινήσεων, πολιτικών αλλαγών. Θα χρειασθεί να ξεκαθαρισθεί ότι το μακεδονικό ζήτημα αποτελεί μια δυσδιάκριτη έννοια και ότι η παρούσα εργασία προσπαθεί να τοποθετήσει τα ιστορικά γεγονότα συναρτήσει των χαρτών που έχουν συλλεχθεί και αποτυπωθεί. Τα ζητήματα που προκύπτουν αφορούν τις συνοριακές διεκδικήσεις και μετάλλαξής του μακεδονικού χώρου. Ενός χώρου που τα σύνορα του είναι δυσδιάκριτα με την απαρχή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και εν συνεχεία μέχρι και το σήμερα. Το έδαφος και η πολιτική επι αυτού μεταβάλλονται και διαρκούν όσο και οι πολιτικές οντότητες που διοικούν το μακεδονικό χώρο. Καταληκτικά πρόκειται για ένα χώρο με ιστορία ετών ο οποίος έχει δεχθεί πολλαπλές ανακατατάξεις απο γεωγραφική σκοπιά αλλά επίσης είναι γαλουχημένος από αρκετές εθνικές διεισδύσεις. Στο 2ο κεφάλαιο γίνεται μια αυτούσια μεταφορά τμήματος της ερευνητικής μου εργασίας που ονομάζεται Το έδαφος και η κινητικότητα ως ροές στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, όπου και αποτυπώνονται κάποιες βασικές έννοιες που αφορούν την εργασία. Οι έννοιες που αναλύονται στο πρώτο κεφάλαιο είναι αλληλοσυνδεόμενες και εκφράζουν το χώρο και το έδαφος σε σχέση με την εξουσία και την πολιτική. Προσπαθούν να αποτυπώσουν την πολιτική διάσταση του εδάφους και του χώρου δηλώνοντας τις διεργασίες που συμβαίνουν πάνω σε αυτά. Από το 3ο κεφάλαιο και έπειτα η εργασία επικεντρώνεται στη μελέτη περίπτωσης. Το ζήτημα που εξετάζεται είναι το πως μεταβάλλεται ο γεωγραφικός χώρος της Μακεδονίας συναρτήσει με τις πολιτικές/κρατικές οντότητες. Πιο συγκεκριμένα, στο 2ο κεφάλαιο πραγματοποιείται μια ιστορική ανασκόπηση της έννοιας Μακεδονία η οποία έχει χωρικές, γεωγραφικές και πολιτικές διαστάσεις. Δεν μπορεί να αποφευχθεί η αλληλένδετη σύνδεση του γεωγραφικού και ιστορικού χώρου της Μακεδονίας με το μεγάλο στρατηλάτη Μέγα Αλέξανδρο. Με το πέρασμα στη ρωμαϊκή βυζαντινή αυτοκρατορία δηλώνεται στην παρούσα εργασία οι διοικητικές οπτικές επάνω στο μακεδονικό χώρο ενώ κατά τον 7ο αιώνα αυτός ο χώρος αμφισβητείται από τις επιδρομές και τις πρακτικές κινητικότητας που παρατηρήθηκαν στην χερσόνησο του Αίμου και αφορούσαν τις εγκαταστάσεις των Σλάβων. Με την πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και την επέλαση των Οθωμανών ο γεωγραφικός χώρος της Μακεδονίας είχε αποκτήσει ποικιλόμορφη εθνική σύσταση χαρακτηριζόμενος συνολικά από 9 εθνικές ομάδες. Η αυθεντικότητα της περιοχής ως προς την αυτούσια ελληνικότητα της είναι άτοπη καθώς ένα πολυπολιτισμικό υποκείμενο έχει πάρει μορφή στο χώρο όπου και εντοπίζεται να λειτουργεί σε πλήρη αρμονία μεταξύ των εθνικών ομάδων. 6

7 Στο 4ο κεφάλαιο, γίνεται μια χωρική ανάλυση της διαρκής διαπραγμάτευσης των συνόρων των βαλκανικών εθνών-κρατών που τείνουν να δημιουργούνται από τη σταδιακή συρρίκνωση της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ένας χωρικός δείκτης που ερμηνεύει τις εθνότητες που κατοικούσαν στη Μακεδονία αποτελούν στατιστικά στοιχεία για την ύπαρξη σχολείων με βάση την εθνικότητα των συμμετοχόντων στα βιλαέτια1 της Θεσσαλονίκης και του Μοναστηρίου Αυτά τα στοιχεία έχουν συλλεχθεί από ένα ελληνικό ιστορικό βιβλίο που διαπραγματεύεται την απαρχή του Μακεδονικού ζητήματος2. Στην προσωπική μου αφομοίωση του βιβλίου ενέκρινα ότι ο Μαζαράκης τείνει προς ένα ιστορικό εθνικισμό με στόχο την ενδυνάμωση της ελληνικής ταυτότητας. Παρόλα αυτά, στο βιβλίο Μακεδονία 4000 χρόνια ιστορίας και πολιτισμού, το όποιο προσωπικά έχει μια φερέγγυα διάσταση και αυτό γιατί είναι εγκλυοπαιδικής φύσεως, τα δηλωθέντα σχολεία ταυτίζονται με χάρτες τους οποίους εντόπισα στο συγκεκριμένο βιβλίο. Κατά την απαρχή του 20ου αιώνα, ο γεωγραφικός και όχι ιστορικός χώρος της Μακεδονίας αποτελεί ένα χωρικό στοιχείο πόθου από τα αναδυόμενα έθνη-κράτη της Σερβίας, της Ελλάδος και της Βουλγαρίας. Στο 4ο κεφάλαιο καταγράφονται οι εχθροπραξίες αλλά και οι συμβάσεις που συνέβησαν στην περιοχή με στόχο τη συνοριακή τακτοποίηση της περιοχής. Η Σερβία, η Ελλάδα και η Βουλγαρία αποτέλεσαν τους βασικούς διεκδικώντες της μακεδονικής περιοχής. Για να εξυπηρετηθεί η ιστορική δικαιοσύνη πάνω στο ζήτημα πραγματοποιείται μια χαρτογραφική και ιστορική ανάλυση όπου και δείχνει τις ιστορικές διεργασίες που πήραν μορφή στο χώρο της Μακεδονίας. Στο 5ο κεφάλαιο αναλύεται η επίδραση της Γιουγκοσλαβίας στο μακεδονικό χώρο ενώ η Σερβία και το τμήμα της βόρειας Μακεδονίας ανήκει πλέον στην κομμουνιστική ένωση. Κατά το 2ο παγκόσμιο πόλεμο η Βουλγαρία διεκδικεί ξανά σοβαρά τμήματα του μακεδονικού χώρου ενώ τμήμα του γεωγραφικού χώρου της βόρειας Μακεδονίας βρίσκονται υπό την επιρροή της Γιουγκοσλαβίας ενώ η ελληνική όψη για τη διεκδίκηση του μακεδονικού χώρου βρίσκεται από απειλή. Με τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας το 1990 ανεγείρονται τα έθνη-κράτη όπου και διεκδικούν μια συλλογική ταυτότητα. Αυτό συνθέτει του Σλάβους της βόρειας Μακεδονίας όπου αυτοαναγνωρίζονται ως Μακεδόνες ενώ η εθνκή σύσταση του χώρου περιλαμβάνει και την αλβανική εθνική ομάδα. Παρατηρείται μια αμφισβήτηση της Ελλάδος προς την ονοματολογία του βόρειο μακεδονικού χώρου ως Μακεδονία και αυτό γιατί υπάρχουν φόβοι διεκδίκησης της μακεδονικής περιοχής από την τότε ονοματιζόμενη ΠΓΔΜ( Πρώην Γιουγκοσλαβικη Δημοκρατία της Μακεδονίας). Στο καθεστώς της παγκοσμιοποίησης νέα κράτη εγείρονται τα οποία αναζητούν ταυτότητα όπως αυτό της ΠΓΔΜ. Εν τέλει και καταληκτικά, το μακεδονικό ζήτημα λύνεται με τη συμφωνία των Πρεσπών από την κυβέρνηση του Σύριζα όπου και η ονοματολογία της γειτονικής χώρας από ΠΓΔΜ μεταβάλλεται σε Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας. Τέλος στο 6ο κεφάλαιο δηλώνονται τα συμπεράσματα της εργασίας και πως αυτά υπάγονται στις γεωπολιτικές ανακατάξεις που συνέβησαν καθόλη την περίοδο της έννοιας της Μακεδονίας Διοικητική οργάνωση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας Ι.Κ. Μαζαράκης-Αίνιαν,ΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ και Η γέννηση του νέου Μακεδονικού ζητήματος.εκδόσεις Δωδώνη.2008

8 2. ΕΘΝΟΣ-ΚΡΑΤΟΣ, ΕΔΑΦΙΚΟΤΗΤΑ & ΕΞΟΥΣΙΑ 2.1. Έδαφος, εδαφικοποίηση, πολιτική Με τον όρο έδαφος αποδίδεται η λέξη territory, που δηλώνει ταυτόχρονα την επικράτεια, την περιοχή. Αρχικά, με βάση την επιστημολογία των φυσικών επιστημών, το έδαφος αποτελείται από υλικά στοιχεία διατεταγμένα μέσα στο γεωγραφικό χώρο σύμφωνα με τους νόμους της φυσικής. Ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να μεταβάλλει και να οριοθετεί το χώρο και άρα το έδαφος για συγκεκριμένους σκοπούς, με στόχο τη βελτίωση του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος. Από τα παραπάνω καταλαβαίνει κανείς ότι η διαμόρφωση και η διαχείριση του εδάφους, ιδιαίτερα με την έννοια της επικράτειας (territory) αποτελεί στον πυρήνα της πολιτική διαδικασία. Σύμφωνα με τον Jean Gottmann (1975, σελ.29): «Ως έδαφος ορίζεται το τμήμα ενός γεωγραφικού χώρου που ταυτίζεται με τις χωρικές προεκτάσεις της κυβερνητικής εξουσίας. Αποτελεί τη φυσική δεξαμενή και το στήριγμα του πολιτικού σώματος που οργανώνεται από την κυβερνητική δομή. Περιγράφει είτε τη χωρική αρένα του πολιτικού συστήματος μέσα σε ένα έθνος-κράτος είτε ένα μέρος αυτού που είναι εφοδιασμένο με ένα είδος αυτονομίας. Επίσης χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις θέσεις μέσα στο χώρο των διάφορων πολιτικών ενοτήτων που συμμετέχουν στο ευρύτερο σύστημα των διεθνών σχέσεων. Η επακριβής ουσία της έννοιας έδαφος θεωρείται ο ιδανικός σύνδεσμος μεταξύ του χώρου και της πολιτικής. Καθώς όμως,η εδαφική κατανομή των διάφορων μορφών πολιτικής εξουσίας έχει ιδιαίτερα μεταβληθεί με το πέρας της ιστορίας, ο όρος έδαφος μπορεί να αποτελεί μια προσέγγιση στη σχέση μεταξύ χρόνου και πολιτικής.» Καταλαβαίνει κανείς, ότι η έννοια του εδάφους αποτελεί μια περίπτωση όπου πρέπει να αναλυθεί και να ερμηνευθεί πολυπαραγοντικά. Κατά τον Brighenti (2010,σελ: 53), η έννοια του εδάφους αποτελεί ένα ζήτημα κρίσιμης σημασίας και φέρεται να είναι πολυσήμαντη και αμφίσημη ως προς τον πυρήνα της, αντανακλώντας το γεγονός ότι οι κοινωνικές επιστήμες κατέχουν πολλαπλές διαστάσεις και είναι αντι-παραδειγματικές.. Τα παραπάνω γεγονότα αντικατροπτίζουν τον πλούτο ερμηνειών στο ζήτημα τι εστί τελικά έδαφος. Ένα μεγάλο μέρος κοινωνικών επιστημόνων, με κύριο αν και ανεπίσημο αντιπρόσωπο τους τη Saskia Sassen3, τείνουν να θεωρούν ότι η έννοια του εδάφους αντικατροπτρίζεται ως ένα σύνολο που αποτελείται εν μέρει από νομικά στοιχεία, όπως η εξουσία και τα δικαιώματα. Οι διαδικασίες πολιτικής, νομικής και οικονομικής φύσεως συνθέτουν σύνολα που χαρακτηρίζονται από ετερογένεια δημιουργώντας έτσι μια πολυδιάστατη ερμηνεία του εδάφους (Brighenti,2010,σελ:54). Επαγωγικά, οι παραπάνω λειτουργικές θεωρήσεις ενεργούν ως καθοριστικός παράγοντας αλλά και ως εργαλεία στη διαμόρφωση του εδάφους. Σίγουρα, το έδαφος αποτελεί το φυσικό χώρο όπου παίρνουν μορφή οι πολιτικές διεργασίες και επαγωγικά αυτές οι διεργασίες αναδιαμορφώνουν τη φύση της πολιτικής εξουσίας. Είναι εμφανές πως η έννοια του εδάφους δεν είναι απλά ένα γεωγραφικό τμήμα όπου οι ανθρώπινες διεργασίες συμβαίνουν αλλά η μορφή του καθορίζεται από την εκάστοτε εξουσία. Επιπλέον, η πολιτική διαχείριση του εδάφους χαρακτηρίζεται από μια τάση επέκτασης των ορίων του και αποτελεί προϊον συνεκτικής οργάνωσης και διαχείρισης. Παρόλα αυτά, το έδαφος δεν αποτελεί το πολιτικό σώμα που ασκεί εξουσία παρά εκφράζει το πώς μορφοποιείται η εξουσία στο χώρο. Δεν υπάρχει πουθενά νόημα να θεωρήσουμε ότι το κράτος επεκτείνει την εξουσία του σε μια περιοχή, και αυτό Sassen, S. (2006) Territory, Authority, Rights: From Medieval to Global Assemblages. Princeton, NJ: Princeton University Press. 3 8

9 διότι αυτή η περιοχή εν τέλει είναι η επίδραση συγκεκριμένων κοινωνικών σχέσεων που συμπεριλαμβάνουν σχέσεις εξουσίας (Brighenti,2010,σελ: 57). Επαγωγικά γίνεται αντιληπτό ότι το έδαφος δεν καθορίζεται από το χώρο παρά καθορίζει το χώρο μέσα από μοτίβα σχέσεων. Μόνο όταν οι σχέσεις μεταξύ των δρώντων (έθνη-κρατη, πολυεθνικές εταιρείες, άτομα), παρά του χώρου, τοποθετηθούν στον εννοιολογικό πυρήνα του εδάφους, γίνεται εφικτό να θεσπισθούν οι τρόποι με τους οποίους οι χωρικές και μη χωρικές περιοχές υπερτίθενται η μια προς την άλλη αναπαράγοντας έτσι πολλαπλούς συνδέσμους (Brighenti,2010,σελ: 57). Το έδαφος, επομένως, αποτελεί στον πυρήνα του αλλά και στην καθολική του όψη προϊόν των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών διεργασιών που συμβαίνουν στον πλανήτη Γη. Θεωρείται από τον Brighenti (2010,σελ: 58) ότι το έδαφος είναι το αποτέλεσμα της υλιστικής περιγραφής των κοινωνικών σχέσεων. Είναι γεγονός ότι οι δρώντες αποδίδουν ένα σύνολο γνωστικών και κανονιστικών σχεδίων τα οποία διεκπερώνονται από πραγματιστικές μεθόδους 4, όπως οι διαδικασίες (διαδικασίες για την κατεύθυνση ενός συγκεκριμένου χώρου), οι προσδοκίες περί αμοιβαίας αναγνώρισης (τελετουργίες διάδρασης, αποζημιώσεις), τα κεκτημένα εξουσίας αλλά και οι ιεραρχίες. Τα παραπάνω υποννοούν μία αντίληψη που αντιλαβάνεται το έδαφος ως δυναμική διαδικασία και όχι ως φυσικό αντικείμενο (Brighenti, 2010). Σε αναλογία με τις φυσικές διαδικασίες, ο τρόπος με τον οποίο διαμορφώνεται η εδαφική επικράτεια και η επίδραση που έχει στην κοινωνική πραγματικότητα, περιγράφεται από την έννοια της εδαφικοποίησης. Όταν ο χώρος σκαλίζεται και διαμορφώνεται από ένα ζώο έτσι ώστε να δημιουργήσει μια περιοχή (επικράτεια), αυτό υπονοοεί ένα θεμελιώδη μετασχηματισμό του προήγουμενου περιβάλλοντος (Brighenti,2010,σελ: 58). Κατά τους Deleuze και Guattari (1987,σελ ), το έδαφος χαρακτηρίζεται από δύο αξιοσημειώτες επιδράσεις: i) Την αναδιοργάνωση των λειτουργιών: όταν οι λειτουργικές δραστηριότητες εδαφικοπιούνται αναγκαίως αλλάζουν ρυθμό. Αυτό περιγράφεται σαν αναδυόμενο θέμα εξειδίκευσης ή επαγγελματισμού: αν ένα εδαφικό τμήμα συχνά μετατρέπεται σε επαγγελματικό τμήμα, συμβαίνει γιατί τα επαγγέλματα θεωρούν ότι διάφορες δραστηριότητες εκτελούνται στο ίδιο περιβάλλον, και ότι αυτή καθεαυτή δραστηριότητα δεν έχει άλλους εκπροσώπους στο ίδιο έδαφος. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να εντείνεται η εξειδικευση και οι δραστηριότητες να ανταγωνίζονται μεταξύ τους στην ίδια περιοχή ii) Την ανασύνταξη των δυνάμεων: Εδώ συμβαίνει και η λεγόμενη εδαφικοποίηση, δηλαδή η ταύτιση μιας ομάδας ή ενός ατόμου με ένα συγκεκριμένο χώρο όπου καλείται να θεσπίσει τα ατομικά ή συλλογικά όρια του χώρου αυτού.η διαδικασία αυτή σχετίζεται με τη θρησκεία και τα τελετουργικά (δηλ. όχι με λειτουργικές, αλλά με συμβολικές δραστηριότητες), όπου όλες οι δυνάμεις «του χάους», από διαφορετικά περιβάλλοντα (της φύσης, της γης, κλπ), συγκροτούνται ως ενότητα στην κάθε περιοχή. Κατά την προσωπική μου ερμηνεία, ουσιαστικά η διαδικασία της εδαφικοποίησης αφορά ένα φαντασιακό εκρεμμές μεταξύ ανταγωνισμού και συναγωνισμού,των ειδών που καθορίζουν και καθορίζονται από το περιβάλλον, το οποίο φλερτάρει νοηματικά με πράξεις αλληλουχίας όπου συμβαίνουν επί του εδάφους. 4 9 Πραγματισμός: φιλοσοφική σχολή, κυρίαρχη στις Η.Π.Α. κατά το πρώτο τέταρτο του 20 ου αιώνα, βασισμένη στην αρχή ότι η χρησιμότητα, η εφαρμοσιμότητα και η πρακτικότητα των ιδεών,των τρόπων ενέργειας και των σχεδίων είναι τα κριτήρια της αξίας τους. Εξαιρεί την προτεραιότητα της πράξης έναντι της θεωρίας, της εμπειρίας έναντι των αμετάβλητων αρχών και υποστηρίζει ότι οι ιδέες δανείζονται τα νοήματά τους από τις συνέπειες τους και τις αλήθειες τους από την επαλήθευση τους.επομένως, οι ιδέες είναι κατ ουσίαν, εργαλεία και σχέδιο δράσης. ΠΑΠΥΡΟΣ LAROUSSE BRITANNICA,2007,ΤΟΜΟΣ 43Ος,σελ: 524

10 Εικόνα 1: Εκρεμμές επί χάρτου Πηγή: Σε σχέση με τα ζητήματα της μετανάστευσης που απασχολούν αυτή την εργασία, Εδώ καθιστάται ενδιαφέρον να θιχθεί καταληκτικά η συλλογιστική του Brighenti (2010,σελ:58) πάνω σε μια διάσταση της εδαφικοποίησης που διαμορφώνει σχέσεις μεταξύ διαφορετικών ομάδων με σημείο αναφοράς το έδαφος(2010,σελ:58): «Οι εδαφικές πρακτικές είναι ενας φαντασιακός μηχανισμός όπου κάποιος καταρχήν αναγνωρίζεται είτε ως εισβολέας είτε σα μέλος ομάδας σε σχέση με την περιοχή κάποιου άλλου. Οι χώροι και οι τόποι μπορούν πολεοδομικά και αρχικτεκτονικά να υποστηρίξουν συγκεκριμένες δραστηριότητες, αλλά αν η ικανότητα να φανταζόμαστε τις σχέσεις έχει χαθεί, ακόμα και ο πιο προσεγμένα σχεδιασμένος χώρος θα ήταν άδειο καβούκι.. Είναι η φαντασία που επιτρέπει την κατάταξη, το διαχωρισμό και την αναγνώριση. Από την πλευρά του, το έδαφος δεν αποτελεί το φυσικό παράγοντα για τέτοιου είδους αναγνώριση. Αντίθετα, η αναγνώριση και ο διαχωρισμός μεταξύ δύο βασικών τύπων ομοειδών( μέλη του ίδιου είδους) είναι που συνθέτουν το νόημα της περιοχής. Η επιλεκτική ενσωμάτωση και ο επιλεκτικός αποκλεισμός συνδυάζονται έτσι ώστε να δημιουργήσουν ένα μηχανισμό ιεράρχισης που αποτελεί τη βάση για το σχηματισμό των κοινωνικών ομάδων. Η ενσωμάτωση και ο αποκλεισμός ανταποκρίνονται σε ανοίγματα και κλεισίματα που αποτελούν τις βασικές λειτουργίες της εδαφικής μηχανής. Ως τέτοιες, μπορούν να εφαρμοσθούν σε διάφορες σχεσιακές διαστάσεις, γεννώντας έτσι μοτίβα ηγεμονίας, ελέγχου και αντίστασης» Μια θεώρηση για το έθνος-κράτος Απόπειρα ορισμού του έθνους κράτους Στη σύχρονη εποχή, οι κυρίαρχες διαδικασίες εδαφικοποίησης και η σχέση εδάφους και εξουσίας συνδέονται με τα έθνη-κράτη. Το έθνος-κράτος εμφανίζεται ιστορικά ως μία κρατική μορφή όπου συμπίπτουν μία ορισμένη επικράτεια, μια εννιαία πολιτική οντότητα κι ένα σύνολο ανθρώπων. Η χωρική οργάνωση των εθνών-κρατών είναι πολύπλευρη και διαφοροποιημένη όπου και συνήθως η ύπαρξη και η διαιώνιση τους βασίζεται στην κυριαρχία μια ομάδας πάνω σε κάποια άλλη. Ο Jean Gottmann (1975, σελ:34) θεωρεί πως μια ισχυρή άμεση σχέση μεταξύ των ανθρώπων και του εδάφους πήρε μορφή με την Αμερικάνικη και Γαλλική επανάσταση στο τέλος 10

11 του 18ου αιώνα. Και οι δυο επαναστάσεις βασίζονταν στην εδαφική, πολιτική και εθνική ενότητα, όμως διαφοροποιούνταν ως προς τη σχέση του εδάφους και της πολιτικής οντότητας: 1. Η Γαλλική Επανάσταση (1789) είχε ως στόχο την κοινωνική ενότητα του λαού της Γαλλίας στα θεσπισμένα χωρικά όρια της. Η Γαλλική Επανάσταση επιδίωξε ο λαός να γίνει η εξουσιαστική αρχή δίνοντας έμφαση στην κοινωνική ισότητα. 2. Η Αμερικάνικη Επανάσταση ( 1776) είχε ως στόχο την ανεξαρτητοποίηση των αποικιών που είχαν δημιουργηθεί από τους Αποικιοκράτες. Η Αμερικάνικη Επανάσταση επιδίωξε, εξαιτίας κιόλας τη γεωγραφικής τοποθεσίας, στον πολιτικό διαχωρισμό και σε μια περιφερειακή πολιτική οργάνωση αντί της εδαφικής ομοιογένειας. Αυτές οι επαναστάσεις έθεσαν σα θεσμικό νόμο την ενότητα της εθνικής περιοχής μέσα σε οικονομικούς όρους, ως μιας ενοποιημένης αγοράς αγαθών και ενός χώρου ελεύθερης μετακίνησης των ανθρώπων. Κατά τον Jean Gottmann (1975, σελ:39) τα δημοκρατικά και κοινοβουλευτικά καθεστώτα προσπαθούν να επιφέρουν μια ισορροπία έτσι ώστε να επιτευχθεί καλύτερη εσωτερική συνεργασία και εθνική ενότητα. Τα περισσότερα έθνη-κράτη βασίζονται σε μια σχέση μεταξύ κέντρων διοίκησης και περιφερειών. Αυτή η διοικητική δομή αποτελεί και τον πυρήνα των εθνών κρατών- ο δυισμός δηλαδή μεταξύ κέντρου και περιφερειών. Σύμφωνα με τον Gottmann (1975, σελ:40) η πληθώρα των περιφερειών αποτελεί τον κανόνα, οι οποίες συνυπάρχουν με μια σχετική ποικιλομορφία των τοπικών ενδιαφερόντων και μια συνεχή πάλη που συμβαίνει μέσα στους πολιτικούς θεσμούς. Ταυτόχρονα με την ενοποίηση και ομογενοποίηση στο εσωτερικό τους, τα έθνη-κράτη διαφοροποιήθηκαν και αναγνωρίστηκαν και εξωτερικά, εδραιώνοντας την κυριαρχία τους και στα δύο επίπεδα. Ο Jurgen Habermas (1996,σελ. 126) προσδιορίζει το έθνος-κράτος λέγοντας ότι ο θεσμικός πυρήνας του διαμορφώνεται από ένα νομικό και υψηλά διαφοροποιημένο σύστημα διαχείρισης το οποίο μονοπωλεί τα νόμιμα μέσα της βίας και διαχειρίζεται τον τομέα της εργασίας μέσα σε μια ελεύθερη αγορά που χαρακτηρίζεται από οικονομικές λειτουργίες. Με τη βοήθεια του στρατού και της αστυνομίας, το κράτος διατηρεί την αυτονομία του- εκτός και εντός των συνόρων- επιδιώκοντας την κυριαρχία του. Η κυριαρχία μπορεί να ορισθεί ως η διαδικασία όπου η πολιτική εξουσία καθορίζει το νόμο και την τάξη μέσα στα σύνορα του έθνους-κράτους και κατ έπεκταση τη συνοχή των συνόρων του στο παγκόσμιο περιβάλλον, μέσα στο οποίο τα έθνη-κράτη αναγνωρίζουν το ένα το άλλο με διεθνής διεθνείς νόμους Τα βασικά συστατικά του έθνους-κράτους και ο μεθοδολογικός εθνικισμός Κατά τους Wimmer & Glick Schiller (2002, σελ: 308), όσον αφορά το χώρο του δυτικού κόσμου, υπάρχουν τέσσερα βασικά συστατικά που τροφοδοτούν το έθνος-κράτος σαν υπόσταση: 1. Η κυριαρχική οντότητα, δηλαδή η εξουσία που ασκεί πολιτική μέσω δημοκρατικών διαδικασιών. 2. Οι πολίτες που νομιμοποιούνται μέσω της άσκησης των δικαιωμάτων τους. 3. Οι άνθρωποι ως μια ομάδα υποχρεωτικής αλληλεγγύης, δηλαδή μια ευρεία οικογένεια ενωμένη από κοινές υποχρεώσεις υποστήριξης. 4. Οι άνθρωποι ως εθνική κοινότητα που δεν χαρακτηρίζονται από διακρίσεις ή διαβάθμιση κύρους. Αυτά τα τέσσερα στοιχεία κατά τον Wimmer (2002, σελ:308) συνθέτουν έναν και μοναδικό άνθρωπο ο οποίος ουσιαστικά αντιπροσωπεύει το έθνος-κράτος σα θεσπισμένη μορφή. Η δημοκρατία, η ιδιότητα του πολίτη, η κοινωνική ασφάλεια και το εθνικό συναίσθημα αποτελούν την κορυφή του προτάγματος των εθνών-κρατών όπως αυτά αναδύθηκαν μετά το 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Με την εδραίωση του έθνους-κράτους στους τέσσερις αυτούς πυλώνες, πλέον αυτό το εθνικό φαντασιακό μπορεί να πάρει μορφή στην επιφάνεια της γης και να περιγραφεί χωρικά. 11

12 Κατά τους Wimmer and Glick Schiller (2002, σελ: 309) εμφανίζεται ένας ισομορφισμός μεταξύ της ιδιότητας του πολίτη, της εξουσίας, των ομάδων αλληλεγγύης και του εθνικού αισθήματος μέσα στα χωρικά σύνορα ο οποίος είναι ταυτόχρονος. Θεωρείται πως είναι εύκολο να παρατηρήσει κανείς ότι η ιδιότητα του πολίτη αντικατοπτρίζεται στο πλαίσιο ενός εθνικού νομικού συστήματος, η κυριαρχία στο πολιτικό σύστημα, το έθνος στο πολιτισμικό σύστημα και οι ομάδες αλληλεγγύης στο κοινωνικό σύστημα (Wimmer and Glick Schiller, 2002, σελ 309). Συμπληρωματικά και καταληκτικά, σύμφωνα με τον Habermas (1996,σελ.128), το κράτος κατάφερε να ομογενοποιήσει την ιδέα του έθνους. Η πρώτη σύγχρονη μορφή της συλλογικής ταυτότητας έπαιξε καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση δημοκρατικού καθεστώς μέσα στα όρια του έθνους-κράτους. Η εθνική συνείδηση των ανθρώπων, συνδυαστικά με ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό υπόβραθρο, συνέβαλλε στην πολιτική δράση των πολιτών. Ο Habermas θεωρεί ότι η εθνική κοινότητα παρήγαγε ένα νέο είδος σύνδεσης μεταξύ ανθρώπων που παραμένουν άγνωστοι μεταξύ τους. Το παραπάνω είχε ως αποτέλεσμα να εγκαθιδρύσει ένα δημοκρατικό καθεστώς νομιμότητας αλλά και να καλλιεργήσει την κοινωνική συνοχή. Η συλλογική αυτή και κατ επέκταση εθνική ταυτότητα καθίστα δυνατή τη διαμόρφωση νέων σχέσεων όπου η κοινωνική συνοχή χαρακτηρίζεται από πολιτικές διαδικασίες. Ιδιαίτερα μετά το τέλος του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου αρχίζει να δημιουργείται μια τάση κανονικοποίησης των εθνών-κρατών σε διάφορους τομείς, που πηγάζει εν μέρει και από την εξουσία που άσκησαν οι κοινωνικές επιστήμες (Wimmer and Glick Schiller, 2002). Σύμφωνα με τους Wimmer and Glick Schiller (2002), η ανάδειξη εθνικών ζητημάτων θέματα οικονομίας, πολιτικής και κοινωνίας συνδέθηκε άμεσα με την ανάπτυξη του μεθοδολογικού εθνικισμού. Ως μεθοδολογικός εθνικισμός μπορεί να ορισθεί ο ιδεολογικός προσανατολισμός που προσεγγίζει τη μελέτη των κοινωνικών και ιστορικών διεργασιών σα να εμπεριέχονται μέσα στα σύνορα των μεμονωμένων εθνών-κρατών. Αρχικά ο μεθοδολογικός εθνικισμός είχε το ρόλο του «διερμηνέα» στη διαδικασία της κινητικότητας του κεφαλαίου και της εργασίας (Wimmer and Glick Schiller,2002, σελ 305), καθώς τόσο το κεφάλαιο και η εργασία παρουσιάζουν την τάση για μετακίνηση ανάμεσα στους ανεπτυγμένους και λιγότερο ανεπτυγμένους πολιτισμούς. Με το πέρασμα του χρόνου όμως και σε καθεστώς Ψυχρού Πολέμου, αντικαταστάθηκε ως ένας μηχανισμός κυριαρχίας και εκμετάλλευσης μεταξύ των εθνών-κρατών, αφού σιωπηρά αναπαρήγαγε το εθνικό κράτος σα βασική μονάδα ανάλυσης (Wimmer and Glick Schiller, 2002, σελ 305). Κύριος στόχος του μεθοδολογικού εθνικισμού σαν αντικείμενο θεωρίας και εφαρμογής, ήταν ο έλεγχος της κινητικότητας σε παγκόσμιο επίπεδο, με κύριους δρώντες τα έθνη-κράτη κάτι που σε μεγάλο βαθμό συνεχίζεται και σήμερα Έδαφος και Παγκοσμιοποίηση Προσεγγίζοντας την παγκοσμιοποίηση Η θέση του έθνους-κράτους ως κυριάρχου παράγοντα της κοινωνικής οργάνωσης διαβρώνεται από εξωτερικές δυνάμεις όπως της παγκοσμιόποιησης και της αναβάθμισης των εξουσιών σε διεθνικά επίπεδα (Koopmans,1999,σελ:653). Σύμφωνα με τον Arjun Appadurai (1999, σελ:230), βρισκόμαστε στην ακμή της παγκόσμιας τάξης η οποία χαρακτηρίζεται από την ανάδυση πολλών δυνάμεων οι οποίες υπονομεύουν τη λειτουργία της εθνικής κυριαρχίας των εθνών-κρατών υπό τους όρους της οικονομίας, των νόμων και της πολιτικής πειθαρχίας. Αυτό έχεις ως αποτέλεσμα το σταδιακό τέλμα των εθνών-κρατών και τη μετάλλαξη της παγκόσμιας εξουσίας σε διεθνική διοίκηση που υλοποιείται από παγκόσμιους οργανισμούς. Η παγκοσμιοποίηση και η ανάπτυξη των τηλεπικοινωνιών έχουν ενεργοποιήσει μια ταχύτατη αναπαραγωγή των διεθνικών και των διατοπικών δικτύων που ξεπερνούν τα όρια των πόλεων και των κρατών- ουσιαστικά πέρα από τα όρια μεγάλων κοινωνιολογικών θεωρήσεων και των 12

13 οριοθετημένων δεδομένων (Sassen,2010,σελ:4). Η σημαντικότητα της παγκόσμιας διασυνδεσιμότητας ως σημαντικό στοιχείο του 21ου αιώνα είναι αναγνωρiσμένη, και με τη σειρά της προωθεί στη δημιουργία διεθνικών κοινωνικών χώρων (Roudometof, 2005,σελ:114). Ο Apparudai (1999, σελ:230) προσπαθεί να ορίσει την παγκοσμιοποίηση ως εξής: «Ζούμε σε έναν κόσμο όπου ουσιαστικά χαρακτηρίζεται από αντικείμενα σε κίνηση. Αυτά τα αντικείμενα περιλαμβάνουν ιδέες και ιδεολογίες, ανθρώπους και αγαθά, εικόνες και μηνύματα, τεχνολογίες και τεχνικές. Αυτός ο κόσμος είναι ένας κόσμος ροών. Επιπλέον όμως είναι ένας κόσμος δομών, οργανισμών και άλλων σταθερών κοινωνικών μορφών. Αλλά οι φαινομενικές σταθερότητες που παρατηρούμε είναι, υπό ενδελεχή εξέταση, τα μέσα για να διαχερίζομαστε τα αντικείμενα που χαρακτηρίζονται από κίνηση. Το ισχυρότερο από αυτά τα φαινομενικά σταθερά μέσα είναι το έθνος-κράτος το οποίο σήμερα χαρακτηρίζεται παντού από μετακινουμένους πληθυσμούς, διεθνικές πολιτικές μέσα στα εθνικά σύνορα και κινούμενους σχηματισμούς τεχνολογιών και εξειδίκευσης. Όμως το να θεωρήσει κανείς ότι η παγκοσμιοποίηση αφορά έναν κόσμο αντικειμένων σε κίνηση το ζήτημα θα υποτιμηθεί. Οι διάφορες ροές που παρατηρούνται- ανθρώπων, εικόνων, λόγων- δεν είναι σύγχρονες, συγκλίνουσες, ισομορφικές ή χωρικά συνεπής. Αποτελούν, στον πυρήνα τους, σχέσεις διαχωρισμού. Με αυτό εννοώ ότι οι διαδρομές ή οι κατευθύνσεις που ακολουθούν τα διάφορα αντικείμενα έχουν διαφορετικές ταχύτητες, διαφορετικούς άξονες, διαφορετικά σημεία εκκίνησης και τερματισμού και διαφορετικές σχέσεις με τις θεσμικές δομές σε διαφορετικές περιοχές, έθνη ή κοινωνίες. Επιπλέον αυτοί οι διαχωρισμοί επισπεύδουν διάφορα προβλήματα και τριβές σε διαφορετικές τοπικές καταστάσεις. Πράγματι, είναι οι διαχωρισμοί μεταξύ των διαφόρων κατευθύνσεων που χαρακτηρίζουν έναν κόσμο σε κίνηση όπου ουσιαστικά παράγει προβλήματα βιοπορισμού, ισότητας, ταλαιπωρίας, δικαιοσύνης και διακυβέρνησης.» Στην απόπειρα εξερεύνησης των ζητημάτων της εργασίας, ο συγγραφέας επικαλείται την Triandafyllidoy (2018,σελ:4) η οποία θεωρεί πως η παγκοσμιοποίηση αναφέρεται στη διεύρυνση, στην εμβάθυνση και στην επιτάχυνση της παγκόσμιας διασυνδεσιμότητας, και μπορεί να περιγραφεί και να κατανοηθεί υπό όρους τεσσάρων κοινωνικo-χωρικών διαστάσεων που αναφέρονται5 ως εξής: 1. Επεκτασιμότητα- αναφερόμενη στη διεύρυνση των κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών δραστηριοτήτων ανά τα σύνορα. 2. Ένταση- αναφερόμενη στην εντατικοποίηση της διασυνδεσιμότητας και τα μοτίβα της διάδρασης και των ροών. 3. Ταχύτητα- αναφερόμενη στην επιτάχυνση των παγκόσμιων αλληλεπιδράσεων και διαδικασιών. 4. Επίδραση- αναφερόμενη στη στενότερη αλληλεπίδραση του τοπικού και το παγκόσμιου με τρόπους όπου τοπικά γεγονότα ίσως επιδρούν σε απομακρυσμένες περιοχές. Τα παραπάνω χωρικά γεγονότα επηρεάζουν τους θεσπισμένους εδαφικούς σχηματισμούς είτε από άποψη πολιτικής είτε από από άποψη οικονομίας. Κατά τον Cohen(2002, σελ: 75) η παγκοσμιοποίηση αποτέλεσε την πιο διαδεδομένη έκφραση για να περιγράψει τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές αλλαγές που αναδιαμόρφωσαν το χάρτη της παγκόσμιας πολιτικής τα τελευταία χρόνια. Με το πέρασμα του χρόνου συμβαίνουν θεσμικές αλλαγές στη φύση και στο ρόλο των συνόρων τα οποία διαχωρίζουν κράτη μεταξύ τους/αλλά και μέσα στο διεθνές περιβάλλον και αναρυθμίζονται οι σχέσεις μεταξύ των κρατών και του διεθνούς περιβάλλοντος. Held, D., A. McGrew, D. Goldblatt and J. Perraton (2003), Rethinking globalisation, in D. Held and A. McGrew (eds), The Global Transformations Reader: An Introduction to the Globalisation Debate (2nd edn).cambridge: Polity Press, pp

14 Παγκοσμιοποίηση και διάβρωση του έθνους-κράτους Ο Miles Kahler6 προσπαθεί να εξηγήσει πως η έννοια του εδάφους και η παγκοσμιοποίηση έρχονται είτε σε αντιπαραβολή είτε σε συνεργασία επηρεάζοντας έτσι το ρόλο του έθνους-κράτους: 1. Παρόλο που κράτη συνεχίζουν να ανταγωνίζονται για μια περιοχή, συχνά βίαια, οι λόγοι για τις συγκεκριμένες εδαφικές τοποθετήσεις παραμένουν ασαφείς. Εξειδικευμένες εξηγήσεις για μια γενικότερη αύξηση στη σημαντικότητα των εδαφικών μεριδίων, τη στιγμή που μια περιοχή εμφανίζεται να έχει φθίνουσα σημασία, συγκεκριμένες εδαφικές τοποθετήσεις μπορεί να παρακινηθούν με πολιτικούς τρόπους έτσι ώστε να ενισχυθεί η διαμάχη. Η παγκοσμιοποίηση σε κάποιες περιπτώσεις έχει ενδυναμώσει αυτές τις τοποθετήσεις/διεκδικήσεις ενώ σε άλλες τείνει να τις εξασθενεί. Είναι γεγονός ότι η παγκοσμιοποίηση παρέχει ένα πλαίσιο για αλλαγές σε ζητήματα εδαφικότητας. 2. Αν και μεγάλο μέρος διακρατικών συγκρούσεων έχει μειωθεί τις τελευταίες δεκεατίες, οι εδαφικές διαμάχες παραμένουν επιρρεπείς στην κλιμάκωση τους και δύσκολο να επιλυθούν.συγκρούσεις εντός των συνόρων των εθνών-κρατών εμφανίζουν συχνά μια εδαφική διάσταση που έχει παρόμοιες επιδράσεις στη διατήρηση του ίδιου του έθνους-κράτους. Οι εδαφικές διεκδικήσεις προκαλούν διαμάχες και η παγκοσμιοποίηση εντείνει το εύρος αυτών των διεκδικήσεων μεταξύ και εσωτερικά των εθνών-κρατών. Οι επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης μπορούν επίσης να έχουν διαφορετικές επιδράσεις στις διακρατικές διαμάχες αλλά και στις συγκρούσεις στο εσωτερικό των εθνών-κρατών. 3. Τέλος, η μικροπολιτική των εδαφικών διεκδικήσεων και των εδαφικών μεριδίων συμβάλλουν στην κατασκευή των εδαφικών καθεστώτων- την εδαφικότητα που χαρακτηρίζουν οι εγχώριοι και διεθνείς οργανισμοί. Το ρόλο αυτό επιτελούν τα σύνορα όπου συχνά θεωρούνται ως πηγές διαμάχης και σύμβολα συγκρούσεων, εμπόδια για τη μετακίνηση και μεθόριες περιοχές για τη στρατιωτική άμυνα. Καθώς οι οργανισμοί νομιμοποιούν τις εδαφικές διεκδικήσεις, τα θεσπισμένα σύνορα παίζουν κεντρικό ρόλο στη μείωση των διαμαχών.οι πολιτικές δικαιοδοσίες ενδέχεται να ταιριάζουν με τα εδαφικά όρια ή μπορεί να έχουν μια «δύσκολη» σχέση μεταξύ του καθορισμένου χώρου. Η παγκοσμιοποίηση και οι συγκρούσεις επηρεάζουν το καθεστώς των συνόρων και των δικαιοδοσιών και αυτό είναι κάτι που αλλάζει με το πέρασμα του χρόνου Territoriality and Conflict in an Era of Globalization. Miles Kahler and Barbara F. Walter, eds. New York: CambridgeUniversity Press, xii and 340 pp., tables, diagrams, notes, appendices, and index.

15 3. Ο μακεδονικός χώρος από την αρχαιότητα ως την Οθωμανική περίοδο 3.1. Το μακεδονικό βασίλειο πριν και μετά το Μ. Αλέξανδρο Ακόμα απο την αρχαιότητα και την ιστορική δράση του Θουκυδίδη γίνεται γεωγραφικός διαχωρισμός στο εύρος του μακεδονικού χώρου. Ο Θουκυδίδης διαχώριζει τη Μακεδονία σε Άνω και Κάτω Μακεδονία από μια φυλετική σκοπιά στην προκείμενη περίπτωση όπου στην Άνω Μακεδονία κατοικούσαν οι Λυγκηστές και οι Ελιμιώτες αλλά και άλλα φύλα ενώ στην Κάτω Μακεδονία βρισκόταν η μακεδονική φυλή. [ ] ἐσβαλοῦσιν ἐς τὴν κάτω Μακεδονίαν ἧς ὁ Περδίκκας ἦρχεν. τῶν γὰρ Μακεδόνων εἰσὶ καὶ Λυγκησταὶ καὶ Ἐλιμιῶται καὶ ἄλλα ἔθνη ἐπάνωθεν ἃ ξύμμαχα μέν ἐστι τούτοις καὶ ὑπήκοα βασιλείας δ ἔχει καθ αὑτά. [Μετάφραση] [ ] να εισβάλει στην Κάτω Μακεδονία, όπου βασίλευε ο Περδίκκας. Διότι υπάρχει και Άνω Μακεδονία, στην οποία κατοικούν οι Λυγκηστές και οι Ελιμιώτες και άλλα φύλα, τα οποία είναι σύμμαχα και υπήκοα των κάτω Μακεδόνων, αλλά έχουν δικούς τους βασιλείς. (Θουκυδίδης )7 Χάρτης 1: Το μακεδονικό Βασίλειο κατά το θάνατο του Φιλίππου του Β Πηγή: Βικιπαίδεια File:Map_Macedonia_336_BC-en.svg

16 Επί του Φιλίππου του Β, ο εκτεταμένος πυρήνας του μακεδονικού βασιλείου, εκτείνονταν απο την Πιερία και τη Βοττιαία, αποτελώντας μια γραμμή από τον κόλπο του Αιγαίου και εκτεινόταν περίπου 60 μίλια βόρεια προς τα νότια με πολλαπλά εύρη εξαιτίας των φυσικών χαρακτηριστικών της περιοχής και της φύσεως των σχέσεων με τους γειτονικούς λαούς. Συμπεριλαμβανόμενος με την ακτή του Θερμαϊκού, η περιοχή ευσταθούσε με τα εδάφη στη δύση, στο νότο και στο βορρά ο οποίος έφθανε αυξανόμενα σε μεγάλα υψόμετρα όπως λόφεων, και έπειτα σε χαμηλότερα βουνά αλλά και σε κορυφές βουνών. Αυτά τα βουνά και τα ποτάμια που διέσχιζαν τα εδαφικά αυτά σημεία όριζαν και τα σύνορα. Έτσι ο πυρήνας είναι γνωστός ως Νότια Μακεδονία όπου και θα συνεχίσει να ορίζεται ως το κέντρο του βασιλείου ακόμα και αν υπήρχαν προϋποθέσεις για μεγαλύτερες χωρικές διαστάσεις (Roisman & Worthington,2010). Χάρτης 2: Η αυτοκρατορία του Μ. Αλεξάνδρου Πηγή: Roisman & Worthington (2010) Ο παραπάνω χάρτης αποτυπώνει την ένταση της επεκτατικής ικανότητας του Μ. Αλεξάνδρου. Ξεκινώντας από την αρχαία Μακεδονία κατέκτησε όλες τις ενδιάμεσες περιοχές φτάνοντας στα βάθη της Ασίας όπου και σήμερα βρίσκεται η σύγχρονη Ινδία. Η χερσόνησος της Αραβίας έμεινε ανέπαφη από το πέρασμα του, προτιμώντας να εισχωρήσει στη βάθη της Ασίας. Επιπρόσθετα για να εξασφαλίσει τη στρατιωτική του επιβολή στην Ασία, ο Αλέξανδρος έπρεπε να συμμετέχει στην ενεργή διοίκηση του βασιλείου του, κάτι που δεν ήταν εύκολο εξαιτίας της γεωγραφικής κλίμακας και της πολυπολιτισμικης ποικιλομορφίας. Παρόλα αυτά, η αυτοκρατορία του συνεχώς μεταβαλλόταν από άποψη συνόρων και απορροφούσε νέους ανθρώπους και αυτό διότι ποτέ του δε σταμάτησε να κατακτεί νέα εδάφη. Αυτό δηλώνει, ότι ο Μέγας Αλέξανδρος αντιμέτωπιζε μέσα στη βασιλεία του, απο την Περσία ως την Ινδία, απο τα υποκείμενα του αλλά και από τα στρατεύματα του διαθέσεις επιστροφής στην πατρίδα. Αυτά τα έμφυτα προβλήματα και οι προκλήσεις παρεμπόδισαν μια αναγκαία διαχείριση και ενοποίηση των πολλαπλών λαών, προκλήσεις που υπάρχουν στο Δυτικό κόσμο ακόμα και σήμερα όταν κανείς έρχεται να αντιμετωπίσει τα ζητήματα του έθνους-κράτους ή να προσπαθήσει να κατασκεύασει μια ενωμένη και εθνική ταυτότητα (Roisman & Worthington, 2010). 16

17 Χάρτης 3: Διαίρεση των κτήσεων του Μ. Αλεξάνδρου μετά το θάνατο του Πηγή: Βικιπαίδεια9 Με την πτώση του Μεγάλου Αλεξάνδρου, δημιουργήθηκαν τρεις μεγάλες μοναρχίες στη Μακεδονία, στη Συρία και στην Αίγυπτο. Η Μακεδονία διοικούνταν από την τοπική δυναστεία των Αντιγονιδών οι οποίοι είχαν λιγότερο εξουσιαστικό ρόλο από τους δυνάστες των άλλων μοναρχιών. Οι Μακεδόνιοι ευγενείς έφεραν τους εαυτούς τους ως προς την παράδοση της ομιλίας και της συμπεριφοράς του πρώην Βασιλιά (Αλέξανδρου). Οπουδήποτε αλλού οι Μακεδόνιοι βασιλείς υπερκατέκτησαν πληθυσμούς διαφορετικών μειγμάτων[kilvert,1979). Η έκταση της μακεδονικής επικράτειας περιορίσθηκε στα σύγχρονα εδάφη της Μακεδονίας και της Θράκης αλλά και της Θεσσαλίας Η «ιστορική» Μακεδονία ως ρωμαϊκή και βυζαντινή επαρχία Η διαμάχη μεταξύ της Μακεδονίας και της Ρώμης αποτέλεσε σημείο επικών διαστάσεων. 4 πόλεμοι σε μια περίοδο 70 ετών, έφεραν την Ελλάδα εντός του ρωμαϊκού ορίζοντα, όπου και εκ των υστέρων εγκαθίδρυθηκε μια ρωμαϊκή σφαίρα επιρροής, όπου και η Ρώμη κατέληξε ο άμεσος διοικητής μεγάλων μεριδοίων της περιοχής όπου και η μακεδονική εξουσία τελικά καταστράφηκε περί το 150 μ.χ. (Roisman & Worthington,2010). Ο Στράβωνας, Έλληνας γεωγράφος και ιστορικός, στο βιβλίο του Γεωγραφικά το οποίο είναι και το μοναδικό σωζόμενο έργο του, καλύπτει όλο το φάσμα των λαών και των χωρών οι οποίες ήταν Αρχείο:Macedonia_and_the_Aegean_World_c.200_el.png

18 γνωστές στου Έλληνες και τους Ρωμαίους την εποχή του Αυγούστου (27 π.χ μ.χ.). Τα Γεωγραφικά περιέχουν πλήθος χωρίων απο έργα άλλων συγγραφέων, παρέχοντας πληροφορίες για την ανάπτυξη της γεωγραφικής επιστήμης κατά την αρχαίοτητα, καθώς και για την ιστορία των χωρών τις οποίες μελετούνται. Σύμφωνα με το Στράβωνα (64/3 π.χ. - μετά το 24/5 μ.χ.): η Μακεδονία περιορίζεται εκ μεν δυσμών τη παραλία του Αδρίου, εξ ανατολών δε τη παραλλήλω ταύτης μεσημβρινή γραμμή τη διά των εκβολών Έβρου ποταμού και Κυψέλων πόλεως, εκ βορρά δε τη νοουμένη ευθεία γραμμή τη δια Βερτίσκου όρους και Σκάρδου( σημ. Sar planina) και Ορβήλου (σημ. Pirin) και Ροδόπης και Αίμου.εκ νότου δε τη Εγνατία οδώ από Δυρραχίου πόλεως προς ανατολάς ιούσι έως Θεσσαλονικείας (Κωνσταντακοπούλου,1983, σελ.9). Η Μακεδονία αποτέλεσε γεωγραφικό επίθεμα του ελληνικού χώρου από την αρχαίοτητα και αυτό επιβεβαίωνεται απο τις αναφορές του Στράβωνα στο συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο τόσο στην ονοματολογία του αλλά και στον προσδιορισμό του μέσω γεωγραφικών στοιχείων. Χάρτης 4: Η Μακεδονία υπό τους Ρωμαίους Πηγή: Σακελλαρίου (1982, σελ.133) Στο βιβλίο Μακεδονία 4000 χρόνια ιστορίας και πολιτισμού αναφέρεται ότι η Μακεδονία απογυμνώθηκε απο τις εξωτερικές της κτήσεις, χωρίς όμως να θιγεί η ακαιρεότητα των καθαυτό εδαφών της. Μόνο, για να αποτρέψει την αναβίωση της δύναμης της, η Ρώμη επέβαλε ένα μέτρο που έπληξε δριμύτατα την εθνική υπόσταση των Μακεδόνων: η Μακεδονία διαιρέθηκε σε τέσσερις μερίδες μεταξύ των κατοίκων τους απαγορεύθηκαν η γης εγκτησις και η επιγαμία. Η διαίρεση αυτή σεβάστηκε με εξαίρεση την περίπτωση της Παιονίας- τα ιστορικά σύνορα των περιοχών και κάθε μερίδα οργανώθηκε ως ανεξάρτητη διοικητική μονάδα με ένα διοικητικό κέντρο (Αμφίπολις, Πέλλα, Θεσσαλονίκη και Πελαγονία αντίστοιχα), όπου συνέρχονταν οι εκπρόσωποι των πόλεων της περιοχής για να εκλέξουν τους κοινούς άρχοντες (Σακκελλαρίου,1982). 18

19 Κατά την περίοδο άνθισης της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, άλλωστε, ο χώρος του ιστορικού Μακεδονικού βασιλείου βρίσκεται περίπου στο κέντρο της λεγόμενης Εγνατίας Οδού (Via Egnatia). Η Εγνατία Οδός αποτέλεσε το κύριο μεταφορικό σύστημα που συνέδεε το δυτικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με το ανατολικό. Βασικός σκοπός κατασκευής της ήταν η σύνδεση των ρωμαϊκών αποικιών από την Αδριατική Θάλλασα έως τον πορθμό του Βοσπόρου. Η οδός αποτέλεσε μια άμεση σύνδεση των βαλκανικών αποικιών με την πρωτεύουσα της Ρώμης. Στη δυτική Θράκη ιδρύθηκε η πόλη της Τραϊανούπολης, όπου εξελίχθηκε στο πιο σημαντικό διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο της Θράκης μέχρι και το 14ο αιώνα μ.χ. (Lolos, 2007,σελ:279). Επιπλέον ο ρόλος της πόλης ήταν η ανάληψη ευθύνης για τη συντήρηση της οδού. Επίσης, κατά τον Lolos (2007, σελ:280), παρατηρείται μια αύξηση των εμπορικών δραστηριοτήτων στην περιφέρεια της Ηπείρου, η οποία διευθύνεται από Ρωμαίους εμπόρους που έχουν εγκατασταθεί σε μεγάλες παραλιακές πόλεις και σημαντικά λιμάνια όπως το Δυρράχιο ή η Απολλωνία. Χάρτης 5: Via Egnatia Πηγή: Με την άνοδο του Χριστιανισμού ως νέα θρησκεία δημιουργήθηκαν προβληματικές στα όρια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αρχικά ο Κωνσταντίνος (324 μ.χ.) αναδιαμόρφωσε την κυβέρνηση της αυτοκρατορίας με ένα συνδυασμό προοδευτικών αναπτύξεων μέσα στους ήδη υπάρχοντες θεσμούς και με μια ριζοσπαστική κίνηση, ίδρυσε την Κωνσταντινούπολη. Οπότε ήταν ένας συνδυασμός μικρών βημάτων μέσα στους παραδοσιακούς θεσμούς, και με αυξανόμενα ριζοσπαστικά βήματα ίδρυσε την Χριστιανική Εκκλησία όπου και ο Κωνσταντίνος αναδιαμόρφωσε διανοητικά τη μορφολογία του βασιλείου του(potter,2004)ο θάνατος του Θεοδόσιου το 395 μ.χ. είχε ως αποτέλεσμα το διαχωρισμό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε δύο τμήματα. Ο Αρκάδιος ( μ.χ.) ανέλαβε το ανατολικό μέρος το οποίο άνθισε και έφτασε μέχρι το 1453 και το δυτικό ο Ονώριος( μ.χ.) που σύντομα καταλύθηκε απο τους Γότθους-Γερμανούς. 19

20 Η Βυζαντινή αυτοκρατορία δεν ονοματιζόταν ποτέ στην ιστορία της κατά αυτόν τον τρόπο. Υπάρχουν γεγονότα που επιβεβαιώνουν ότι ο όρος Βυζαντινός αναφερόταν μόνο στους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης. Οι κάτοικοι της αυτοκρατορίας αυτοαναφερόντουσαν ως Ρωμιοί και αυτό διότι η μετάβαση της πρωτεύουσας της Ρώμης προς την Κωνσταντινούπολη μετέφερε και αυτό το γεγονός της φαντασιακής ολοκλήρωσης του υπήκοου. Όσον αφορά την ορθοδοξία που αφομοιώθηκε απο την ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κρίθηκε σημαντικής σημασίας για την επιβίωση της. Έτσι μπορούμε να πούμε ότι το Βυζάντιο έμεινε ως μια αυτοκρατορία χαρακτηριζόμενη από το χριστιανικό θρήσκευμα στους μεσαιωνικούς χρόνους, υπονοώντας πάντοτε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Σακκελλαρίου,1982) Η περιφέρεια της Μακεδονίας μεταξύ του 4ου και του 6ου αιώνα γενικά συμπεριλάμβανε την περιοχή της ιστορικής Μακεδονίας. Ο ποταμός Νέστος συνέχισε να σχηματίζει το ανατολικό σύνορο της περιοχής μαζί με την περιοχή της Ροδόπης. Τα νησιά της Θάσου και της Σαμοθράκης ανήκαν στη Μακεδονία. Η νέα περιοχή της Δαρδανίας, διαμόρφωσαν τη διοίκηση Μυσιών, όπου βόρεια και πρωτεύουσα της Δαρδανίας αποτέλεσε το Σκούπι (τα σύγχρονα Σκόπια). Οι περιοχές της Ηπείρου και της Θεσσαλίας, περιοχές που ανήκαν στο παρελθόν στη ρωμαϊκή περιφέρεια της Μακεδονίας, πλέον οριοθετούν την ύστατη αρχαιότητα μεταξύ Ανατολής και της Δύσης. Οι περιφέρειες της Μακεδονίας, της Ηπείρου, της Θεσσαλίας, της Αχαΐας, της Κρήτης, και μερικών περιοχών ακόμη σχημάτισαν μαζί με τη Δαρδανία τη διοίκηση των Μυσιών περί το 325 (Roisman & Worthington, 2010). Χάρτης 6: Μακεδονία Πρώτη Μακεδονία Δευτέρα (475 μ.χ.) Πηγή: Roisman & Worthington (2010)10 10 Σελ.: xxvii 20

21 Κατά την Κωνσταντακοπούλου, στα μέσα του 5ου αιώνα εμφανίζεται σε έναν κατάλογο της Εφεσού (449) η επαρχία Μακεδονία πρώτη. Σύμφωνα με τον ίδιο κατάλογο στην επαρχία αυτή ανήκουν οι πόλεις Δόβηρος, Σέρραι, Κασσάνδρεια και Βέροια. Η δεύτερη μνεία της ίδιας επαρχίας βρίσκεται στους επισκοπικούς καταλόγους της επόμενης συνόδου, της Χαλκηδόνος (451), και ανήκουν σ αυτή εκτός απο τις παραπάνω πόλεις, η Παρθικόπολις, η Θάσος, η Ηράκλεια Λύγκου και οι Φίλιπποι. Μ.ια ακόμα επαρχία, η Μακεδονία δευτέρα, αναφέρεται στην Εκκλησιαστική Ιστορία του Γελάσιου Κυζικηνού ανάμεσα στις υπογραφές των επισκόπων που πήραν μέρος στην πρώτη οικουμενική σύνοδο της Νικαίας(325). Η Κωνσταντακοπούλου αναφέρει πως το 325 υπήρχε μια ενιαία επαρχία Μακεδονίας ενώ το 475 υπήρχαν δύο επαρχίες, η Μακεδονία πρώτη και η Μακεδονία δευτέρα (Κωνσταντακούλου,1983) 3.3 Η κάθοδος των Σλάβων στα Βαλκάνια Κατά τη Νυσταζοπούλου Πελεκίδου (1993), η κάθοδος των Σλάβων από την αρχική τους κοιτίδα προς τις νοτιότερες περιοχές, οι μετακινήσεις και οι επιδρομές τους εναντίον της Βυζαντινής αυτοκρατορίας προοίμιο των εγκαταστάσεων τους στη χερσόνησο του Αίμου αποτελούν συνέχεια της μεγάλης μετανάστευσης των λαών, των Γερμανικών φυλών και των Ούνων, που σημάδεψε το τέλος του αρχαίου κόσμου και την απαρχή των μέσων χρόνων και έδωσε στην Ευρώπη την εθνική φυσιογνωμία που έχει ως σήμερα. Θεωρείται πως μετά το θάνατο του Αττίλα (453 μ.χ.) και τη διάσπαση του Ουννικού κράτους έπαψε να υπάρχει η συνεκτική δύναμη που συγκρατούσε τα διάφορα βαρβαρικά φύλα ανάμεσα τους και τους Σλάβους-, που ως τότε ζούσαν κάτω από την κυριαρχία των Ούννων. Χάρτης 7: Βαρβαρικές εισβολές στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Στο τετράγωνο πλαίσιο υποδηλώνεται ο χώρος των επιδρομών των Ούνων στη βαλκανική Πηγή: Ο παραπάνω χάρτης, ο οποίος εκλείπει χρονολογίας και πηγής δημιουργίας, υποδηλώνει τις Ουννικές επιδρομές στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ως υπόδειγμα δηλώσεως αποτελεί η 21

22 σημαντικότητα εδάφους όπου ήταν θεσπισμένη η Βυζαντινή Αυτοκρατορία αλλά και την ανάγκη της Ουννικής φυλής για πολιτισμική εγκαθίδρυση. Η Μ. Νυσταζοπούλου Πελεκίδου (1993) συνεχίζει λέγοντας πως η πρώτη κάθοδος των Σλάβων προς τα νότια, ως την περιοχή της σημερινής Ρουμανίας, είχε αρχικά χαρακτήρα ειρηνικό, με τη μορφή βαθμιαίας διεισδύσεως ανάμεσα στους ντόπιους πληθυσμούς. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να θεωρείται δύσκολο να καθοριστεί με ακρίβεια ο χρόνος της αρχικής τους καθόδου. Η ιστορικός θεωρεί πως στα μέσα του 6ου αιώνα ήταν ήδη εγκαταστημένοι στα βόρεια του Δούναβη, ο οποίος αποτελούσε τότε σταθερό σύνορο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Από εκεί οι Σλάβοι ενεργούσαν επιδρομές εναντίον των βυζαντινών εδαφών. Οι πρώτες επιχειρήσεις των σλαβικών φύλων για μόνιμη εγκατάσταση σε βυζαντινά εδάφη χρονολογούνται οπωσδήποτε έπειτα του 582 μ.χ. και πριν το 641 μ.χ. Σε αυτό το χρονικό διάστημα των πενήντα περίπου χρόνων τοποθετείται η μόνιμη και ομαδική εγκατάσταση των Σλάβων στη χερσόνησο του Αίμου, γεγονός που άλλαξε την εθνολογική σύσταση του βόρειου τμήματος της Βαλκανικής (Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου,1993) Χάρτης 8: Κάθοδος και εγκατάσταση των Σλάβων στη χερσόνησο του Αίμου Πηγή: Στον παραπάνω χάρτη αποτυπώνεται η κάθοδος των σλαβικών φύλων και η προβληματική που δημιουργήθηκε στη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Το γεγονός επαληθεύεται ότι «οι Σλάβοι ξεχύθηκαν 22

23 προς τα νότια, στην Ελληνική Χερσόνησο εισχωρώντας ακόμη και στην Πελοπόννησο και εξαφανίζοντας την παλαιά επαρχιακή ζωής της Ελλάδος, ενώ ταυτόχρονα προχώρησαν ανατολικά διά της Μοισίας (Βουλγαρίας) προς τον Εύξεινο Πόντο. Νέα κύματα εισβολέων κατέκλυσαν τη Δαλματία (σημερινή Κροατία) και κατέστρεψαν την προήγουμενη πρωτεύουσά της, τα Σάλωνα (σημερινό Σπλίτ). Κατά την τέταρτη δεκαετία του 7ου αιώνα όλη η Βαλκανική, εκτός μόνο από τα παράλια, τα αλβανικά ορεινά διαμερίσματα και τη Θράκη, κατοικήθηκε γενικώς πυκνά από Σλάβους» (Σακκάς,1980) Η κάθοδος των Σλάβων ήρθε αντικρουόμενη με τις μαζικές εκτάσεις γης που κατάλαμβανε η αυτοκρατορία του Βυζαντίου την εποχή που βασίλεψε ο Ιουστινιανός Α ( μ.χ.). Η βυζαντινή αυτοκρατορία είχε αναχθεί σε μια πολύ ισχυρή εξουσία στο χώρο της Μεσογείου όπου και καταλάμβανε σημεία από πολλές χώρες που οριοθετούνται στο σύγχρονο κόσμο. Στο βιβλίο «Μακεδονία 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού» που συντάχθηκε υπό την εποπτεία του Μ. Β. Σακκελλαρίου (1982) αναφέρεται πως η βυζαντινή αυτοκρατορία, πολυεθνική εξαρχής, όπως η ρωμαϊκή από την οποία προέκυψε, συνέχισε την πολιτική της Ρώμης απέναντι στους ξένους λαούς: αντιμέτωπιζε με όπλα εκείνους που έρχονταν ως επιδρομείς με σκοπό τη λαφυραγωγία ή ως κατακτητές. Αντίθετα όχι μόνο ανεχόταν, αλλά και ευνοούσε την εγκατάσταση ξένων έθνοτήτων στα εδάφη της, όταν έκρινε ότι αυτό το μέτρο ήταν ωφέλιμο ή, τουλάχιστον, ακίνδυνο. Οι συγγραφείς του βιβλίου συνεχίζουν λέγοντας ως τη βορεινή ευρωπαϊκή περιφέρεια της αυτοκρατορίας υπήρχε σχετικά συμπαγής εγκατάσταση Σλάβων, συγκροτημένη σε αυθύπαρκτη διοικητική ενότητα της οποίας οι φυλετικές ομάδες, αυτοδύναμες και αυτοδέσποτες, δεν είχαν καμιά δέσμευση έναντιον του βυζαντινού μονάρχη ούτε την υποχρέωση πληρωμής φόρου. Επιπλέον, αξίζει να σημειωθεί η δράση άλλων σλαβικών ομάδων όπου εκμεταλλευόμενες την ερήμωση της υπαίθρου από τις συνεχείς επιδρομές, κατέβηκαν νοτιότερα σχημάτισαν νησίδες εγκαταστάσεων επί βυζαντινού εδάφους και τελούσαν «υπό πάκτον», βρίσκονταν δηλαδή σε σχέση υποτελείας και πλήρωναν φόρο στον αυτοκράτορα. Αυτή η νομική σχέση πρέπει να υπήρχε τουλάχιστον θεωρητικά, μεταξύ αυτοκρατορίας και των κατεσπαρμένων στα εδάφη της Μακεδονίας όπως και στη Θράκη και τη νότια Ελλάδα σλαβικών εγκαταστάσεων που αναφέρονται συνήθως με το όνομα «σκλαβηνίαι». Στο βιβλίο «Σλαβικές εγκαταστάσεις στη Μεσαιωνική Ελλάδα» (Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου 1993: σελ. 57) αναφέρονται τέσσερις μέθοδοι αφομοίωσης των σλαβικών φύλων όπου και η συγκεκριμένη διαδικασία διήρκησε τρεις αιώνες (7ος -10ος αιώνας μ.χ.). Αναφέρονται παρακάτω επιγραμματικά: 1. Η αναγνώριση της αυτοκρατορικής εξουσίας 2. Η στρατολόγησή τους στο βυζαντινό στρατό 3. Οι φορολογικές υποχρεώσεις 4. Ο διορισμός ως αρχόντων των Σκλαβηνιών βυζαντινών αξιωματούχων και όχι τοπικών Σλάβων αρχηγών. Το πιο σημαντικό, όμως, εργαλείο για την αφομοίωση των Σλάβων αποτέλεσε η διαδικασία του εκχριστιανισμού τους και η οργάνωση της Εκκλησίας. Η βυζαντινή αυτοκρατορία αποτέλεσε ένα κράτος βαθιά θρησκευτικό και ιμπεριαλιστικό όποτε γνώριζε τον τρόπο για να συντηρήσει την εξουσία του. Επιπλέον, οι Σλάβοι, όντας μέχρι τότε φυλή χωρίς ιεραρχικό και σημαντικό πολιτισμικό σύστημα, κατά την Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου (1993), επίδεχθηκαν την πιο ουσιώδη πολιτισμική παρέμβαση συνδυάζομενη με τον εκχριστιανισμό τους. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν γνωστή για τα μέσα χειραγώγησης του εξουσιαστικού συστήματος που είχε ανεγείρει και με διάφορες μεθόδους όπως τη διαρκη ανέργεση εκκλησιών προσπαθούσε να συντηρήσει το εύρος της αυτοκρατορίας της. Μια απο τις σημαντικές συμβολές της στο χωροταξικό σχεδιασμό της ήταν και η χρήση της θρησκειολογίας ως εργαλείο συντήρησης και ολοκλήρωσης της επικράτειας της στο σύγχρονο γεωγραφικό χώρος του πολιτιστικού κέντρου της γης. 23

24 Στο σημαντικότατο βιβλίο Μακεδονία 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού (Σακελλαρίου, 1982) αναφέρεται το εξής: «Ο αυτοκράτωρ και οι σύμβουλοί του εκμετάλλευθηκαν αυτήν την ευκαιρία, για να εδραιώσουν το βυζαντινό γόητρο και κύρος στην Κεντρική Ευρώπη. Στράφηκαν τότε προς τον Κωνσταντίνο και το Μεθόδιο, οι οποίοι ήταν ήδη σημαίνουσες προσωπικότητες ο Μεθόδιος ήταν ηγούμενος ονομαστής μονής και διέθεταν ευρύτατη διπλωματική πείρα. Υπήρχε όμως και ένας άλλος λόγος για την επιλογή του αυτοκράτορος: οι δύο αδελφοί γνώριζαν άριστα τη σλαβονική. Σύντομα οι δύο αδελφοί ξεκίνησαν για τη μακρινή Μοραβία (Τσεχία). Από το σημείο αυτό η δράση τους ανήκει στην παγκόσμια ιστορία. Ο Κωνσταντίνος μετονομάστηκε Κύριλλο, όταν έγινε μοναχός και ο Μεθόδιος έγινα οι Απόστολοι των Σλάβων. Δεν έδωσαν μόνο στους νεοπροσηλύτους το αλφάβητο, την ερμηνεία της Βίβλου και τα λειτουργικά κείμενα. Διαμόρφωσαν τη φιλολογική γλώσσα των σλαβικών λαών, τους οποίους μύησαν στην παράδοση του ελληνικού και του ευρωπαϊκού πολιτισμού» Είναι δεδομένο ότι τα σλαβικά φύλα ήλθαν σε επαφή με την Βυζαντινή Αυτοκρατορία κατά τον 7ο αιώνα. Πραγματοποιήθηκαν πολλές προσπάθειες απο τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία για την απώθηση τους έτσι ώστε να ωθήσει την αυτοκρατορία στο γεγονός της συντήρησης. Παρά ταύτα η πολυπληθυσμικότητα των σλαβικών φυλών ανάγκασε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία να θεσπίσει τη λειτουργία του Εκχριστιανισμού της. Θεώρησε πιθανά ωφέλιμο να υπάγει τα σλαβικά φυλά εντός των διοικητικών της ορίων με την υπόθεση ότι θα συντηρήσει και θα διευρύνει την εξουσία και την αυτονομία της αυτοκρατορίας της. 24

25 3.4. Διοικητικές διαιρέσεις του μακεδονικού χώρου κατά τη βυζαντινή περίοδο Σημαντικό όμως είναι να δειχθεί η επικράτεια της Μακεδονίας ως διοικητικό υποκείμενο στα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Χάρτης 9: Θέματα χερσονήσου Αίμου-10ος αιώνας Πηγή: Σακκελλαρίου (1982, σε.319) Η βασική χωρική ιδέα της Μακεδονίας στη συνολική άποψη του ιστορικού κόσμου, και του αρχαίου, βασίζεται άτυπα στην παράδοση των Ελλήνων και Ρωμαίων γεωγράφων που μεταβίβασαν αυτήν την κληρονομιά στους Βυζαντινούς γεωγράφους και στις συνθήκες τους1. Αυτό αποδεικνύεται απο ένα παράδειγμα όπου και ειπώθηκε στα Εθνικά του Στεφάνου του Βυζαντινού, ενός αυτοκράτορα πιο σύγχρονου απο τον Ιουστινιανό, ο οποίος παρέχει μια διευκρίνηση που αφορά τη Μακεδονική Πόλη όπου για παραπάνω απο 8 πόλεις που οριοθετούνται απο τη δύση ως το Δυρράχιον και στην ανατολή ως το σημερινό Βόλο. Η παραπάνω ιστορική αναφορά, αποδεικνύει ότι η Μακεδονία στα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ήταν ένας γεωγραφικός χώρος με ευμέγεθη όρια και σύνορα. 25

26 Χάρτης 10: Τα χωρικά εδάφια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας Πηγή: Criz, Cartwright, & Hurni (2012) Ο παραπάνω χάρτη υποδηλώνει τις διάφορες γεωγραφικές περιοχές και πως αυτές με τη σειρά τους ήταν διαιρεμένες στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου, της Χερσονήσου του Αίμου αλλα και της Μικράς Ασίας. Η Μακεδονία αφορά το εδάφιο TIB11 και ΤΙΒ16. Αναφέρθηκε με βάση τις αναφορές στην εγκυκλοπαίδεια ότι η Μακεδονία ήταν γεωγραφικός χώρος που αφορούσε και σημεία που ανήκουν στη Θεσσαλία. Στο βιβλίο Mapping Different Geographies αναφέρεται ότι η Βυζαντινή Μακεδονία και τμήματα της όπως Macedonia Prima, Dardania, Epirus Nova, Pravalitana and Dacia Mediterranea επικυρώνονται απο FWF- Austrian Science Fund (Kriz et al, 2012). Για πρακτικούς λόγους η ιστορική περιοχή της Μακεδονίας στο σήμερα αντιστοιχεί στις χώρες της Ελλάδος, της Βόρειας Μακεδονίας και της Βουλγαρίας. Οι ιστορικές πηγές κειμένων, τα μνημεία και οι αρχαιολογικές αναφορές, τα ιστορικά ονόματα των μνημείων, των εδαφών και των ποταμών, και τέλος η φυσική κατάσταση της περιοχής σχηματίζουν τη βάση της έρευνας. Στο βιβλίο υποδηλώνεται η μακρά ιστορία του χώρου όπου και αποτελεί αναπόφευκτο εδάφιο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Έχει πραγματοποιηθεί ιστορική γεωγραφική έρευνα όσον αφορά τη Βυζαντινή αυτοκρατορία από την Αυστριακή Ακαδημία Επιστημών υπό του προγράμματος Tabula Imperii Byzantini (TIB) απο πολλές γενεές επιστημώνων ήδη απο το Σε αυτήν τη βάση εργασίας η οποία ορίσθηκε απο τους καθηγητές Herbert Hunger & Johannes Koder, αναδείχθηκε η σημαντικότητα της έρευνας για αυτόν τον σπουδαίο τομέα των Βυζαντινών σπουδών. Την κατάσταση στη βαλκανική άλλαξε ριζικά η έκβαση της Δ Σταροφορίας (1204). Έπειτα απο τη διάλυση του βυζαντινού κράτους και την ίδρυση στη θέση το της λατινικής αυτοκρατορίας της Κωνσταντινουπόλεως το 1204, ολόκληρη η περιοχή της Μακεδονίας υποτάχθηκε στο βασίλειο της Θεσσαλονίκης με ηγεμόνα τον Βονιφάτιο (Σακελλαρίου,1982) 26

27 Το βασίλειο της Θεσσαλονίκης αποτέλεσε τη νησίδα για επιθέσεις σε άλλες ελληνικές περιοχές, μέχρι και την Πελοπόννησο, όπου το Δεσποτάτο της Μόριας δημιουργήθηκε. Η περιοχή απο βορειο-ανατολική του Βασιλείου της Θεσσαλονίκης διαιρέθηκε μεταξύ της Βενετίας και πολλαπλών Δυτικών ευγενών, όπου και πήραν υπό τη διοίκηση τους τις υπάρχοντες καστρικές εγκαταστάσεις. Η νοτιοανατολική Θράκη, μέχρι την Αγαθούπολη, ανήκε στον Baldwin. Από την πρώην Βυζαντινή Αυτοκρατορία, οι Έλληνες διατήρησαν τη εξουσία τους στη Μικρά Ασία οι αυτοκρατορίες της Νίκαιας και της Τραπεζούντας και στα δυτικά Βαλκάνια- το Δεσποτάτο της Ηπείρου. Τις επόμενες δεκαετίες, οι σχέσεις μεταξύ της Βουλγαρίας και των περιφερειακών επερχόμενων κρατών διαφοροποιούνταν μεταξύ συμμαχιών και εχθροπραξιών. Η Βουλγαρία μπορεί να θεωρηθεί ως το διαδοχικό κράτος. Ωστόσο, η συμμαχία μεταξύ της νότιας Βουλγαρίας και των βόρειων γειτόνων αποτέλεσε μια σοβαρή απειλή για τη Γιοχάνιτσα. Έπειτα αυτού, ο Πάπας αναγνώρισε τον εαυτό του ως Βασιλιά της Βουλγαρίας. Η Θράκη, πλέον, αποτέλεσε μια περιοχή διαιρεμένη σε τρεις πολιτικους παράγοντες (Βούλγαρους, Λατίνους, και Βυζαντινές Δυνάμεις) (Curta,2017) Χάρτης 11: Χάρτης της Μακεδονίας το 1204 Πηγή: Σακκελλαρίου (1982, σελ.213) 3.5. Η Οθωμανική κατάκτηση: Η Μακεδονία υπό οθωμανικό καθεστώς Ο Απόστολος Βακαλόπουλος αναφέρει πως οι Οθωμανοί δεν άργησαν και πολύ να περάσουν απο τη μια ήπειρο στην άλλη. Στα 1353 κυριεύουν την Τζύμπη και στα 1354 την Καλλίπολη, ύστερα απο το μεγάλο σεισμό που γκρέμισε τα τείχη της. Από την εποχή εκείνη αρχίζει μια νέα ιστορική περίοδος όχι μόνο για τις ελληνκές χώρες, αλλά και για τις άλλες βαλκανικές και γι αυτήν ακόμη την Κεντρική Ευρώπη. Ο χριστιανικός κόσμος της χερσονήσου του Αίμου υφίσταται βαθμιαίες αλλαγές και μετασχηματίζεται. Η μόνιμη εκεί εγκατάσταση των Τούρκων επρόκειτο να επηρέασει βαθύτατα τόσο την πολιτική ζωή, όσο και τον πολιτισμό των λαών της. Οι ποικίλες αυτές επιδράσεις εξακολουθούν να είναι αισθητές ακόμη ως σήμερα (Βακαλόπουλος, 1988) 27

28 Χάρτης 12: Η Οθωμανική κατάκτηση των Βαλκανίων Πηγή: Η πτώση της Κωνσταντινούπολης απο τους Οθωμανούς Τούρκους το 1453 θεωρείται ως το τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ή αλλιως η απορρόφηση ενός κράτους υπό διάλυση απο ένα νέο επεκτακτικό υπερκράτος. Στην πραγματικότητα, η πολιορκία και η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης δεν ήταν μονόπλευρη όπως φέρεται να είναι. Η σημαντικότητα της χρονιάς του 1453 δε βασίζεται στην εξαφάνιση του κάτι του αρχαίου, αλλά στη γέννηση ενός καινούργιου ιδεολογήματος: της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην πλήρη αναπτυγμένη του μορφή, μια αυτοκρατορία που θα επικρατούσε ως το

29 Χάρτης 13: Η διοικητική έκταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας λίγο πριν την άλωση της Κωνσταντινούπολης Πηγή: Nicolle, Haldo, Turnbull (2007) Η Νοτιανατολική Ευρώπη έμελλε να δοκιμάσει την τελευταία βαρβαρική εισβολή στην ιστορία της Ευρώπης. Οι εξαιτερικά ανεπτυγμένες και με στοιχεία πρώϊμης αναγέννησης φεουδαρχικές κοινωνίες στις Βαλκανικές χώρες- Βυζάντιο, Βουλγαρία, Σερβία, Βοσνία, Ρουμανία βρέθηκαν σε δυσμενή θέση σε σύγκριση με τους νέους βαρβάρους(sugar,1994).ο Κύρρης(1986) συμπληρώνει πως η κατάκτηση των Βαλκανίων( δηλαδή του χώρου όπου άκμασαν τμήματα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας) από του Οθωμανούς δεν ήταν ένα βραχυχρόνιο γεγονός, αλλά απέβη μακρά και πολύπλοκη διαδικασία, που στην εξέλιξη της οι Βαλκάνιοι ηγεμόνες κατέβαλλαν απεγνωσμένες προσπάθειες για την αντιμετώπιση της νέας συμφοράς, είτε συνάπτοντας διαδοχικές συμμαχίες μεταξύ τους, είτε υπολογίζοντας στη βοήθεια της Κεντρικής και της Δυτικής Ευρώπης. Ο Κύρρης (1986)συνεχίζει λέγοντας πως καθόλην τη διάρκεια του Μεσαίωνα αν ξεκινήσει κανείς από το τέλος της Ρώμης και φτάσει στην άλωση της Κωνσταντινούπολης- δεν υπήρξε περίπτωση που ένας σχηματισμός με μόνιμα εγκατεστημένο παραγωγικό πληθυσμό, με δικά του φρούρια και καλλιεργήσιμες εκτάσεις, με αγορες με μεγάλη κίνηση και αναπτυγμένο πνευματικό πολιτισμό, μπόρεσε ν ανθέξει στη βαρβαρική εισβολή. Αν και αντιστάθηκαν στους Οθωμανούς επί ενάμισυ αιώνα, οι Βαλκανικοί λαοί τελικά έπεσαν κάτω από την κυριαρχία του επιδρομέα[13]. Το πραγματικό γεγονός είναι οτι η Οθωμανική επέκταση κατέλυσε προηγμένα και πολιτισμένα κράτη ανεξάρτητα απο την εθνική και τη θρησκευτική προέλευση των λαών τους. Με την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους στα 1430 ολοκληρώνεται η κατάληψη της Μακεδονίας. Η τάση φυγής των κατοίκων της προς ασφαλή μέρη, την οποία διαπιστώσαμε, συνεχίζεται κατά των πρώτων αώνων της κυριαρχίας τους. Θέλουν να αποφύγουν τα δεινά της σκλαβιάς, την κακοδιοίκηση, το παιδομάζωμα, τη βαριά φορολογία, τη σκληρότητα και τις ποικίλες άλλες αυθαιρεσίες των κατακτητών (Βακαλόπουλος, 1988). Κατά το Βακαλόπουλο, παρατηρείται μια εξαίρεση σε επίπεδα πόλεων που παρουσιάζουν σχετικη ασφάλεια χάρη στην επίκαιρη και στρατηγική του θέση, όπως π.χ. τη Θεσσαλονίκη, παρατηρείται ένα αληθινό ξερίζωμα των χριστιανικών πληθυσμών φαινόμενο που παρουσίαζεται τόσο στις χώρες της Μ. Ασίας, όσο και 29

30 της χερσονήσου του Αίμου. Έτσι πρέπει να ερμηνευθεί η υπεροχή του μουσουλμανικού στοιχείου μεταξύ στις περισσότερες πόλεις(βακαλόπουλος,1988) Υπάρχουν αρκετοί λόγοι, τους οποίους αναφέρει και η σχετική φιλολογία, που εξηγούν το γιατί η οθωμανική αυτοκρατορία δεν ήταν δυνατόν να συνυπάρξει ειρηνικά. ΟΙ συχνότερα αναφερόμενοι είναι: η ανάγκη για λάφυρα, που ήταν και ο σπουδαιότερος τρόπος να γεμίσει το θησαυροφυλάκιο του κράτους, οι ανάγκες για παραπάνω εδάφη όπου θα μπορούσαν να δημιουργήσουν τιμάρια και να ικανοποιήσουν έτσι τις απαιτήσεις της στρατιωτικής τάξης, η ανάγκη που όριζε ότι έπρεπε να υπάρχει διαρκής απασχόληση για το μεγαλύτερο κομμάτι του στρατού, ώστε μα αποφεύγονται αναταραχές στο εσωτερικό, το καθήκον για την εξάπλωση της επικράτειας του Ισλάμ και τέλος, αρχίζοντας απο την εποχή της βασιλείας του Μωάμεθ Β του Πορθητή μια σχεδόν ιμπεριαλιστική νοοτροπία που επέβαλε να γίνονται κατακτήσεις χάρη της κατάκτησης και μόνο (Sugar,1994). Χάρτης 13: Βιλαέτι της Ρούμελης Πηγή: Βικιπαίδεια11 Οι περιοχές, με την έννοια των καθορισμένων μονάδων περιοχής με συγκεκριμένους κυβερνήτες όπου και είχε αποδώσει εξουσία ο Σουλτάνος, πιθανότατα δεν υπήρχαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία πριν τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 14ου αιώνα (Imber,2002) Από το τέλος του 14ου αιώνα, δημιουργήθηκε μια ανάγκη για τυπική οργάνωση της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Δυτικά του Ελλήσποντου κοίτεται η Ρούμελη όπου και αντιπροσωπεύει τα εδάφη που κατακτήθηκαν στην Ευρώπη (Imber,2002)Αυτές οι διοικητικές οργανώσεις αναφέρονται και ως Βιλαέτια παρά τις λιγοστές πληροφορίες που υπάρχουν για την ακριβή οργάνωση των 11 ans_or_turkey_in_europe._1795.jpg 30

31 συγκεκριμένων διοικητικών μονάδων. Ο μακεδονική περιφέρεια υπαγόταν στο Εγιαλέτι της Ρούμελης. Αυτή η οργάνωση κράτησε από το Χωρική Οργάνωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τον 19ο αιώνα και ο γεωγραφικός χώρος της Μακεδονίας Κατά το Μαζαράκη (2008)όταν μιλάμε για Μακεδονία, έχουμε κατά νου ένα γεωγραφικό χώρο με ιστορική ενότητα, που περιελάμβανε την εποχή εκείνη τα δύο βιλαέτια, της Θεσσαλονίκης και του Μοναστηρίου, και το νότιο τμήμα από το βιλαέτι του Κοσυφοπεδίου, το οποίο βρισκόταν έξω απο τα όρια της Μακεδονίας (Μαζαράκης,2008)Το 1867 η χωρική οργάνωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας άλλαξε και η διοικητικές μονάδες των Εγιαλετίων μεταλλάχθηκαν σε Βιλαέτια. Παρακάτω παρετίθεται χάρτης με αναφορά στα Βιλαέτια της Θεσσαλονίκης, του Μοναστηρίου και του Κοσόβου όπου και αντιπροσωπεύουν τη σημερινή περιοχή της Μακεδόνιας. Χάρτης 14: Τα Βιλαέτια: (1) Θεσσαλονίκη, (2) Μοναστήρι, (3) Κόσοβο Πηγή: Βικιπαίδεια File:Vilayets_in_the_region_of_Macedonia_1907.png 31

32 4. Το «μακεδονικό ζήτημα»: η Μακεδονία τον 19ο αιώνα μέχρι το Β παγκόσμιο πόλεμο 4.1.Εδαφική περιοχή και λαοί στη Μακεδονία τον 19ο-20ο αιώνα Η Μακεδονία ορίζεται γενικά ως η περιοχή που οριοθετείται από τα βουνά Σαρ στα βόρεια, από τα βουνά της Ροδόπης στα ανατολικά, από τη θάλασσα του Αιγαίου, το βουνό Όλυμπος και την οροσειρά της Πίνδου στα νότια, ενώ δυτικά οριοθετείται από τη λίμνη Οχρίδα. Η περιοχή αυτή περιλαμβάνει τους ποταμούς Αξιό και Στρυμώνα και τις πόλεις της Θεσσαλονίκης, της Καστοριάς, της Φλώρινας, των Σερρών, του Πετριτσίου, των Σκοπίων, της Οχρίδας και της Μπίτολα. Τον 19ο αιώνα η περιοχή αυτή δεν ευδοκιμούσε ιδιαίτερα. Ο πληθυσμός ήταν λιγότερος από δύο εκατομμύρια εντός τ/χλμ και διαιρούνταν σε 9 διακριτές ομάδες: Τούρκοι, Βούλγαροι, Έλληνες, Σέρβοι, Μακεδόνες, Αλβανοί, Βλάχοι, Εβραίοι και Αθίγγανοι. Καθώς ο πληθυσμός είχε προσμίξεις δεν υπήρχε μια καθαρή γραμμή διαχωρισμού μεταξύ των εθνοτήτων. Οι πόλεις συνήθως είχαν έντονα τούρκικα, ελληνικά και εβραϊκά στοιχεία. Στα χωριά και στις αγροτικές περιοχές υπήρχαν διαφορετκές εθνότητες απο πλευρά σε πλευρά. Επιπλέον, δεν ήταν δυνατός ο ακριβής προσδιορισμός του πληθυσμιακού αριθμού της κάθε ομάδας καθώς τα δημογραφικά στοιχεία αντανακλούσαν συγκεκριμένα συμφέροντα (Charles and Jelavich,2000). Εντοπίζονται όμως καταγραφές που αναφέρουν το πλήθος των σχολείων και τη σύσταση τους από εθνολογική σκοπιά Χάρτης 15: Κατανομή πληθυσμού κατά εθνικές ομάδες Πηγή: Σακελλαρίου (1982, σελ.249) Στον παραπάνω χάρτη αποτύπωνεται η διοικητική διαίρεση της κεντρικής και ανατολικής Μακεδονίας αλλά και η κατανομή του πληθυσμού κατά εθνικές ομάδες. Στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης τα σλαβικά φύλα, οι Έλληνες και οι Μωαμεθανοί παρουσιάζουν μια ισόρροπη κατανομή. Στις υπόλοιπες υπο-περιφέρειες κοντά στη Βέροια, τη Νάουσα και την Κατερίνη το 32

33 ελληνικό στοιχείο υπερτερεί. Στην περιφέρεια της Χαλκιδικής το ελληνικό στοιχείο παρουσιάζει αποκλειστικότητα. Στο βόρειο τμήμα του χάρτη το ελληνικό στοιχείο τείνει να εκλείπει με το σλαβικό στοιχείο να παρουσιάζει μεγάλη ποσόστωση. Ο συγκεκριμένος χάρτης υποδηλώνει ότι ο γεωγραφικός χώρος της Μακεδονίας, στο βόρειο τμήμα του εμφανίζει μεγάλο πληθυσμό σλαβικών λαών και αυτό στην εποχή που η Μακεδονία υπαγόταν στο Βιλαέτι της Θεσσαλονίκης. Υποδεικνύει ακόμη ότι κατά την περίοδο όπου η Μακεδονία άνηκε στην οθωμανική αυτοκρατορία η περιοχή χαρακτηριζόταν από μια πολυπολιτισμικότητα. Επιπλέον στα νότια σημεία της Μακεδονίας το ελληνικό στοιχείο, συμπεριλαμβανομένης της Χαλκιδικής τείνει να είναι αποκλειστικά πρωτεύον Κατανομή Μαθητών στα σχολεία και χάρτες Γεγονός αποτελεί ότι στις νότιες περιοχές της Μακεδονίας η ελληνική εθνότητα υπερτερούσε ενώ προς τα βόρεια οι Βούλγαροι ήταν περισσότεροι. Οι στατιστικές των χριστιανικών σχολείων της Μακεδονίας και της Θράκης παρουσίαζουν με ακρίβεια τη δύναμη και τις αδυναμίες του Ελληνισμού απο χωριό σε χώριο σε όλη την έκταση της Μακεδονίας. Οι Βούλγαροι ήταν ισχυροί μόνο στα βόρεια αν και παρά το γεγονός ότι εκεί υπήρχαν μεγάλα κέντρα του Ελληνισμού όπως το Κρούσοβο, η Στρώμνιτσα, το Μελενίκο και το Νευροκόπι που βρίσκονται σήμερα πέρα από τα ελληνικά σύνορα(μαζαράκης,2008) Παρακάτω παρατίθεται πίνακας με το σύνολο των σχολείων στα βιλαέτια της Θεσσαλονίκης και του Μοναστηρίου από το βιβλίο του Ιωάννη Μαζαράκη: ΒΙΛΑΕΤΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 521 ελληνικά σχολεία μαθητές 787 δασκάλους 319 βουλγαρικά σχολεία μαθητές 494 δασκάλους 10 ρουμάνικα σχολεία 383 μαθητές 28 δασκάλους 21 σέρβικα σχολεία 532 μαθητές 52 δασκάλους 477 ελληνικά σχολεία μαθητές 676 δασκάλους 242 βουλγαρικά σχολεία μαθητές 380 δασκάλους 39 ρουμάνικα σχολεία μαθητές 117 δασκάλους 32 σέρβικα σχολεία μαθητές 60 δασκάλους ΒΙΛΑΕΤΙ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ Πίνακας 1: Η κατανομή των σχολείων στα βιλαέτια της Θεσσαλονίκης και του Μοναστηρίου Πηγή: Ι.Κ. Μαζαράκης-Αίνιαν (2008, σελ.9) Από τα παραπάνω στοιχεία προκύπτει η κατανομή των μαθητών στα σχολεία με βάση την εθνικότητα των μαθητών. Είναι εμφανές το γεγονός κατά πόσο το ελληνικό στοιχείο υπερτερεί στα γεωγραφικά δεδομένα του μακεδονικού χώρου. Το μεγαλύτερο ποσοστό φοίτησης καταλαμβάνεται απο τους Έλληνες καθώς και τα περισσότερα σχολεία έχουν ελληνική ταυτότητα. Στο βιλαέτι της Θεσσαλονίκης εντοπίζονται περισσότερα σχολεία από αυτό του Μοναστηρίου. Γίνεται εμφανές το στοιχείο της πολυπολιτισμικότητας της περιοχής κατά τα τέλη του 19ου αιώνα αλλά γεγονός αποτελεί επίσης το πως τα ελληνικά σχολεία υπερτερούν σε σχέση με τα βουλγάρικα. 33

34 Χάρτης 16: Η κατανομή των σχολείων στο Βιλαέτι της Θεσσαλονίκης Πηγή: Σακκελλαρίου (1982, σελ.310) 34

35 Χάρτης 17: Η κατανομή των σχολείων στο βιλαέτι του Μοναστηρίου Πηγή: Σακκελλαρίου (1982, σελ.463) Οι παραπάνω πίνακες αλλά και οι χάρτες αποτυπώνουν τις βασικές εθνικές ομάδες που ζούσαν και κατοικούσαν στη μακεδονική επικράτεια. Τα βιλαέτια του Μοναστηρίου και της Θεσσαλονίκης φέρονται να αποτελούνται από 4 βασικές εθνικές ομάδες. Σίγουρα οι Μωαμεθανοί δε φοιτούσαν σε σχολεία και αυτό γιατί μια τέτοια διαδικάσια δεν υπαγόταν στην πολιτισμική τους παράδοση. 4 όμως εθνικές ομάδες δείχνουν την αναλογία των εθνικών ομάδων στο γεωγραφικό χώρο της Μακεδονίας. Τα ελληνικά σχολεία και αντίστοιχα οι Έλληνες μαθητές υπερτερούν σε μεγάλο βαθμό συγκριτικά με τους Βούλγαρους, τους Ρουμάνους και τους Σέρβους. Στο βιλαέτι της Θεσσαλονίκης ειδικότερα δε γίνεται να μη σχολιασθεί ότι ο αριθμός των Βουλγαρικών σχολείων είναι σημαντικός, χαρακτηρίζοντας έτσι ότι το βιλαέτι της Θεσσαλονίκης είχε σημαντικό αριθμό Βούλγαρων. Παρά το γεγονός αυτό, το ελληνικό στοιχείο στο χώρο της εκπαίδευσης στα βιλαέτια 35

36 της Θεσσαλονίκης και του Μοναστηρίου υπερτερεί, χαρακτηρίζοντας έτσι το χώρο της Μακεδονίας ως περιφέρεια που αναμφισβήτητα φέρει ισχυρό ελληνικό στοιχείο Η διεκδίκηση της Μακεδονίας Η μεγάλη Ιδέα Ο Βασίλης Κ. Γούναρης αναφέρει ότι από τη στιγμή που η λέξη Ελλάς επιλέχθηκε ως η καταλληλότερη ονομασία για το σύγχρονο κράτος των Ρωμιών, το ζήτημα της Μακεδονιας, στη θεωρία τουλάχιστον είχε κριθεί[18]. Η ιστορική γεωγραφία- κατά το γνωστό απόσπασμα του Στράβωνα- έθεσε τη γη του Αλεξάνδρου εντός της Ελλάδας, αλλά στην πράξη το ζήτημα δεν απασχολούσε άμεσα του Έλληνες. Οι εδαφικές φλοδοξίες τους δύσκολα ξεπερνούσαν τον Όλυμπο[18].Σημαντική συμβολή διαδραματίσε η Μεγάλη Ιδέα. Το πολιτικό όραμα το οποίο έγινε γνωστό ως Μεγάλη Ιδεά αποτέλεσε το κυριάρχο πλαίσιο της ελληνικής επίσης ιδεολογίας από το 1844 εώς το Στη βασική του μορφή, αυτό το ιδεατό οραματιζόταν την επέκταση των συνόρων του νεοσύστατου ελληνικού κράτους έτσι ώστε να συμπεριλάβει όλα τα υποκείμενα της Οθωμανική Αυτοκρατορίας(Diamandouros et al,2010) Παρά τη χρόνιο Οθωμανικό ζυγό, οι ελληνικές κυβερνήσεις που πέρασαν από τη διοίκηση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους οραματιζόταν μια Ελλάδα με γεωγραφικά σύνορα που προσομοίαζαν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και είχε ως στόχο την απελευθέρωση γεωγραφικών τμημάτων όπου κατοικούσαν ελληνόφωνοι πληθυσμοί. Η Μεγάλη Ιδέα βασίστηκε σε 4 σημεία: i) μία αλυτρωτική εθνικιστική ιδεολογία, ii) μία δυτική εκπολιτιστική αποστολή, iii) μια εθνοθρησκευτική αντίληψη ανεξαρτησίας, iv) ένα ιμπεριαλιστικό έργο αναβίωσης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας13 Χάρτης 18: Η Μεγάλη Ιδέα Πηγή: Βικιπαίδεια14 13 Diamandouros, N., Dragonas, T., & Keyder, C. (2010).Spatial Conceptions of the Nation: Modernizing Geographies in Greece and Turkey. I.B.Tauris

37 Η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου Η πραγματική σημασία της Μακεδονίας ήταν γεωγραφικής και γεωπολιτικής φύσεως. Η Βουλγαρία, η Ελλάδα και η Σερβία επιθυμούσαν να κατακτήσουν ένα μεγάλο μέρος της Μακεδονίας για τρεις κύριους λόγους: 1) για να διευρύνουν τα κράτη τους και να ενσωματώσουν περισσότερα έθνη σε αυτά, 2) για να αποκτήσουν τις πεδιάδες του Στρυμώνα και του Αξιού όπου τις διασχίζουν σιδηροδρόμοι όπου και θα μπορούσαν να προσφέρουν μεγάλα οικονομικά πλεονεκτήματα και 3) ήταν γεγονός ότι όποιος κατάφερνε να ελέγχει τη Μακεδονία θα είχε τη μεγαλύτερη ισχύ στη χερσόνησο του Αίμου. Ο τελευταίος λόγος ήταν το πιο σημαντικό ζήτημα για τις Μεγάλες Δυνάμεις. Οι Μεγάλες Δυνάμεις ήταν αυτές που αναγνώριζαν ότι η κατοχή της Μακεδονίας θα έδινε στον κάτοχο της μια ισχυρή στρατηγική θέση σε σχέση με την Κωνσταντινούπολη και το Βόσπορο. Το Πάσχα του 1860 η Βουλγαρική Εκκλησία αποσχίσθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και αυτονομήθηκε ως Βουλγαρικό Εξαρχάτο (Γούναρης, 2010), Θεοφανίδου, 2015). Αυτό αποτέλεσε και μια προσπάθεια ενδυνάμωση του βουλγαρικού εθνικισμού που είχε αρχίσει να εμφανίζεται περί το Αυτός ο βουλγαρικός εθνικισμός είχε ως όραμα της δημιουργία της Μεγάλης Βουλγαρίας μιας φαντασιακής στρατηγικής για την επέκταση της Βουλγαρίας στο μακεδονικό χώρο, όμοιας της ελληνικής Μεγάλης Ιδέας. Η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου ήρθε να επιβεβαιώσει αυτό το όραμα για τη δημιουργία μιας Μεγάλης Βουλγαρίας. Η δημιουργία του βουλγαρικού Εξαρχάτου αποτελέσε ένα αληθινό πλήγμα για ελληνικό κράτος. Σε αυτόν τον χάρτη αποτυπώνεται το ζήτημα της Μεγάλης Βουλγαρίας. Με τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου η Βουλγαρία λάμβανε μια πολύ μεγάλη χωρική και συνοριακή συνεκτικότητα. Με το συνέδριο του Βερολίνου η Βουλγαρία περιοριζόνταν στην τότε συνοριογραμμή της Βουλγαρίας έχοντας υπό προσάρτηση της Ανατολική Ρούμελη. Η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου φαντάζει μεγαλεπίβολη όσον αφορά τις γεωγραφικές διεκδικήσεις του βουλγαρικού έθνους προσαρτόντας τη Μακεδονία και τη Θράκη ως υποτμήματα της, δημιουργώντας έτσι ένα μεγάλο χωρικό συνθέτο οργανισμό που καταλαμβάνει σχεδόν όλα τα νότια Βαλκάνια. Με τη συνθήκη του Βερολίνου αυτές οι βλέψεις για προσαρτήσεις περιορίσθηκαν. Χάρτης 19: Η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου Πηγή: Taylor (1955) 37

38 Οι προβληματικές στην περιοχή Τα περισσότερα από τα σύγχρονα κρατικά συστήματα, που περιλαμβάνουν τις σύγχρονες θεωρήσεις για τα σύνορα, τις περιοχές και την κυριαρχία, μπορούν να εντοπισθούν στις πολιτικές αναθεωρήσεις που αναπτύσσονται στην Ευρώπη τον 16ο αιώνα. Αυτές οι αναθεώρησεις βασίονται στο φεουδαρχικό σύστημα εξουσίας και πως κατέληξε να γίνει ένα κεντροποιημένο σύγχρονο κρατικό σύστημα. Αυτό το σύστημα των ευρωπαϊκων κεντρικών κρατών έφερε την επιθυμία για μετακίνηση των ενδιαφερόντων στον ακριβή καθορισμό των συνόρων αλλά και στις διεκδικήσεις τους στα εδάφη που εξουσίαζαν μέσω του αποικιοκρατικού καθεστώτος.(diener and Hagen,2010). Μέσα σε αυτό το καθεστώς, ήταν αναμενόμενη η εμπλοκή των μεγάλων δυνάμεων στον επανακαθορισμό των συνόρων στην υπό διάλυση οθωμανική αυτοκρατορία. Χάρτης 20: Οι αλλαγές στην οθωμανική αυτοκρατορία Πηγή: Βικιπαίδεια 38

39 Παρά τα ευνοϊκα σημεία η Βουλγαρία αντιμετώπιζε ποικίλα προβλήματα με το πιο σοβαρό να αποτελεί το γεγονός ότι μετά τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου τόσο οι Έλληνες όσο και οι Σέρβοι είδαν τη Βουλγαρία, που υποστηριζόταν απο τη Ρωσία, ως κυρίαρχο αντίπαλο. Κατά αυτόν τον τρόπο, ενδιαφέροντα ζωτικής σημασίας απειλούνταν. Η βαλκανική πολιτική όλων των μεγάλων κρατών προσδιορίσθηκε από το παγκόσμιο ενδιαφέρον το οποίο μεταβαλλόταν συχνά. Απο τις τρεις δυνάμεις η Σερβία βρισκόταν στην πιο αδύναμη θέση. Πρωταρχικός σκοπός της Σερβίας αποτελέσε η προσπάθεια της να πείσει τις μεγάλες δυνάμεις ότι όντως είχε νόμιμες διεκδικήσεις στην περιοχή. Η απόπειρα αυτή δε βρήκε πρόσφορο έδαφος καθώς τα ενδιάφεροντα της Βουλγαρίας και της Ελλάδας για την περιοχή αναγνωρίσθηκαν αλλά όχι αυτά της Σερβίας. Το 1880 η Σερβία βρισκόταν σε μειονεκτική θέση όσον αφορά τη διεκδικήσεις της στο μακεδονικό χώρο. Αυτή την εποχή, δηλαδή και πριν τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου είναι η εποχή όπου αρχίζουν να παίρνουν μορφή τα βαλκανικά έθνη-κράτη. Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη,η Ελλάδα, η Σερβία, η Βουλγαρία και η Ρουμανία γίνονται παίκτες-δρώντες στη διεκδίκηση των εδαφών της οθωμανικής αυτοκρατορίας που ολοένα και συρρικνώνεται. Τα βαλκανικά έθνη όπως θα φανεί και παρακάτω έχουν σημείο επαφής το μακεδονικό χώρο καθώς όλες οι χώρες στοχεύουν στην απόκτηση και διεκδίκηση του μακεδονικού χώρου για τη γεωπολιτική του αξία. Ο χώρος της Μακεδονίας είχε πρόσβαση στη θάλασσα αλλά και εύφορες κοιλάδες. Το ζήτημα όμως ήταν το σλαβικό στοιχείο που ήταν ισχυρό στην περιοχή και εκεί βασίστηκαν οι εξωτερικές πολιτικές των βαλκανικών εθνών. Πέρα από την Ελλάδα, τη Βουλγαρία και τη Σερβία, η Ρουμανία κινητοποίησε τις διεκδικήσεις της για τη Μακεδονία. Γεγονός αποτέλεσε ότι στον ετερογενή πληθυσμό της Ρουμανίας υπήρχε μεγάλος πληθυσμός Βλάχων. Παρόλη την αδυναμία της διασυνδεσιμότητας του πληθυσμού και την έλλειψη ομογένειας από το 1900 η κυβέρνηση της Ρουμανίας υποχώρησε στο ζήτημα των βλαχικών σχολείων αποφασίζοντας την απαλλοτροίωση τους. Ο Σουλτάνος της οθωμανικής αυτοκρατορίας πείσθηκε να αναγνωρίσει το βλαχικό μιλλέτ ξεχωριστά απο το Οικουμενικό Πατριαρχείο δημιουργώντας πρόβλημα στη ρουμανική επικράτεια. Οι προθέσεις της Ρουμανίας ήταν να αποτρέψει τη Βουλγαρία να υλοποιήσει τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου. Επίσης η Ρουμανία ήλπιζε ότι οι διεκδικήσεις για τη Μακεδονία ήταν εφικτές έτσι ώστε να αποκτήσει επιπρόσθετο έδαφος στην τότε βουλγαρική Δοβρουτσά(Charles and Jelavich,2000) Για κάποιους ακαδημαϊκούς, η εφεύρεση της παράδοσης, συνδέεται με την ιδέα, οτι η διαμάχη για το μακεδονικό ζήτημα έχει να κάνει με τις αφηγήσεις περί της ταυτότητας (Mazower,1996). Ο Mazower συνεχίζει λέγοντας πως κατά τη διάρκεια της οθωμανικής περιόδου, στην περιοχή της Μακεδονίας δεν ήταν εφικτό να διαχωρισθούν οι εθνικότητες αφού ο πληθυσμός της Μακεδονίας ήταν πολυπολιτισμικός. Η θρησκεία ήταν το μέσο το οποίο παρείχε τη βασική παράμετρο για την αναγνώριση των ομαδικών ταυτοτήτων αλλά και του αυτο-προσδιορισμού (Mazower,1996). Εκείνη την εποχή υπήρχε η έναρξη της εθνικής κίνησης των Σλαβομακεδόνων. Η πρόταση αφορούσε του Σλάβους της Μακεδονίας που δεν ήταν γείτονες ούτε των Βουλγάρων ούτε των Σέρβων αλλά μιας διακριτής σλαβικής φυλής με μοναδική εθνική γλώσσα. Αυτά τα τμήματα των λαών επισκιάσθηκαν και υποτάχθηκαν από τς δυνάμεις της Βουλγαρίας και της Σερβίας. Αυτή όμως η κίνηση απέκτησε μεγάλη σημασία μελλοντικά. Όπως αναφέρε ο Mazower διακριτό χαρακτηριστικό των εθνικών ομάδων αποτέλεσε η θρησκεία. Αν και η μάχη για τη Μακεδονία αρχικά περιλάμβανε και τους Χριστιανούς της περιοχής δε θα πρέπε να αγνοηθεί ότι υπήρχε μεγάλος πλήθος Μουσουλμάνων, οι περισσότεροι εκ των οποίων ήταν Τούρκοι και Αλβανοί, αλλά κάποιοι ήταν Σλάβοι που είχαν γίνει νωρίτερα Μουσουλμάνοι. Αν και στα τελευταία στάδια της οθωμανικής αυτοκρατορίας αυτός ο πληθυσμός ευνόησε στη διατήρηση της οθωμανικής αυτοκρατορίας.(charles and Jelavich,2000) 39

40 4.3 Διαμάχες για το Μακεδονικό έδαφος και ανακατανομές εδαφών ( ) Παρόλη την ύπαρξη άλλων εθνοτήτων, οι κύριοι δρώντες στο μακεδονικό ζήτημα ήταν τα τρία γειτονικά κράτη της Βουλγαρίας, της Ελλάδος και της Σερβίας. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες του 19ου αιώνα συμμετείχαν σε μια κανονική μάχη για την κυριαρχία της Μακεδονίας. Τα μέσα τα οποία επιστρατεύτηκαν ήταν ο ανταγωνισμός μεταξύ των εκκλησιών, η διατήρηση των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και οι εθνοτικές κοινότητες. Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα κάθε έθνος είχε εγκαθιδρύσει ένα μεγάλο πλήθος σχολείων που αποτέλεσαν όργανα χάραξης κρατικής πολιτικής. Αλφαβητάρια, γραμματικές, ιστορικά βιβλία και προπαγαδινστικά φυλλάδια διαδόθηκαν για να υποστηρίξουν διαφορετικά εθνικά επιχειρήματα. Η οργάνωση των ανταγωνιζόμενων εθνικισμών δημιούργσε περαιτέρω δυσκολίες. Παρόλο που ο αρχικός τους σκοπός ήταν πολιτισμικής φύσεως κάποιες οργανώσεις αφιερώθηκαν να επιβάλλουν την άποψη τους μέσω βίας. (Diamandouros et al,2010) Το 1870 με σουλτανικό φιρμάνι ιδρύεται το Βουλγαρικό Εξαρχάτο, κατά παράβαση των χριστιανικών διατάξεων και χωρίς τη σύμφωνη γνώμη του Οικουμενικού Πατριαρχείου έχοντας ως έδρα την Κωνσταντινούπολη. Το φιρμάνι αυτό αναγνώριζε ουσιαστικά την κατάσταση που είχε διαμορφωθεί στην περιοχή της μετέπειτα Βουλγαρίας μετά τη βαθμιαία αφύπνιση του βουλγαρικού εθνικισμού που είχε αρχίσει να εμφανίζεται περί το 1840 και την εκδίωξη αργότερα των Ελλήνων κληρικών από την περιοχή μετά την επάνδρωση της με Βούλγαρους ιεράρχες. Η σύσταση του Βουλγαρικού Εξαρχάτου οδήγησε στη μείωσει της ισχύος του Πατριαρχείου στην Κωνσταντινούπολη και αποτέλεσε το μέσο για τη βουλγαρική ανεξαρτησία και την εκδήλωση φυλετικού μίσους κατά των Σέρβων, των Ρουμάνων και ιδιαίτερα των Ελλήνων, γεγονός που διατηρήθηκε μέχρι τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο. Η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου το 1878 φαντάσθηκε το όραμα της Μεγάλης Βουλγαρίας. Αυτή η συνθήκη πυροδότησε το ελληνικό επαναστατικό κίνημα στον Όλυμπο και τη δυτική Μακεδονία (Γούναρης,2010). Ωστόσο, η Βρετανία και η Αυστροουγγαρία αντιτάχθηκαν στη συγκεκριμένη συνθήκη, υπό το φόβο ότι μια ισχυρή Βουλγαρία θα αποτελούσε απειλή για την ισορροπία της χερσονήσου του Αίμου. Έτσι τον Ιούνιο του 1878 με το συνέδριο του Βερολίνου ακυρώθηκε η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου. Στο συνέδριο του Βερολίνου ορίστηκε η ίδρυση της αυτόνομης ηγεμονίας της Βουλγαρίας, η οποία εκτεινόταν γεωγραφικά από το Δούναβη έως τον Αίμο, και της οθωμανικής αυτόνομης επαρχίας της Ανατολικής Ρωμυλίας. Η Μακεδονία παρέμεινε στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Το Σεπτέμβριο του 1885 η ηγεμονία της Βουλγαρίας προσάρτησε την ανατολική Ρωμυλία και η ανεξαρτησία της αναγνωρίσθηκε το

41 Χάρτης 21: Το συνέδριο του Βερολίνου Πηγή: org/wiki/file:bulgaria_san_ Stefano_Berlin_1878_1885_ TB.png Προς το τέλος του 19ου, ο οργανωμένος εθνικισμός της Βουλγαρίας στη Μακεδονία, πήρε μορφή μέσω της IMRO (Internal Macedonian Revolutionary Organisation) όπου και εμφανίσθηκε το Ο σκοπός της ήτανε να ανατρέχει την οθωμανική αυτοκρατορία και να ιδρύσει ένα αυτόνομο μακεδονικό κράτος. Η IMRO ήταν φιλικά προσκείμενη στους Βούλγαρους καθώς αποτελούνταν από πρόσφυγες που μεταναστεύσαν από τη Μακεδονία προς τη Βουλγαρία γι αυτό και δέχθηκαν την υποστήριξη της βουλγαρικής κυβέρνησης. Στόχος της IMRO ήταν ο σχεδιασμός μια οργανωμένης εξέγερσης στο χώρο της Μακεδονίας με κύριο σκοπό την προσάρτηση της Μακεδονίας στη Βουλγαρία. Η IMRO αρχικά αφιέρωσε την ενέργεια της στην προετοιμασία μιας προσεκτικά σχεδιασμένης εξέγερσης που θα διεξαγόταν μελλοντικά. Οι κυβερνήσεις των Βαλκανικών κsρατών όσο και οι Μεγάλες Δυνάμεις αναγνώρισαν ότι υπήρχε κίνδυνος σε αυτές τις εξεγέρσεις και αυτό γιατί δεν έπρεπε να έρθει Ευρωπαϊκη κρίση και να διαταραχθεί το status quo των Βαλκανίων. Το αποκορύφωμα αυτών των προσπαθειών έγινε τον Αύγουστο του 1903 όταν η IMRO επίσπευσε την εξέγερση του Ίλιντεν. Ο στόχος της IMRO ήταν να προσαρτήσουν το βιλαέτι του Μοναστηρίου ως εισαγωγή για την ολοκλήρωση απελευθέρωσης της Μακεδονίας από τον οθωμανικό έλεγχο.(charles and Jelavich,2000) 41

42 Χάρτης 22: Η εξέγερση του Ίλιντεν Πηγή: Η εξέγερση του Ίλιντεν αποτέλεσε μια προσπάθεια των Βούλγαρων αυτονομιστών να αποσπάσουν τμήμα της Μακεδονίας έτσι ώστε αυτή η συγκεκριμένη διεκδίκηση να καταφέρει να προσαρτήσει ένα μεγάλο τμήμα της Μακεδονίας και να δημιουργήσει το όραμα της Μεγάλης Βουλγαρίας. Η Ελλάδα σε συννενόηση με τη Σερβία απέκοψε οποιαδήποτε προσπάθεια Βαλκανικοί πόλεμοι -Διάλυση οθωμανικής αυτοκρατορίας Επαναπροσδιορισμός συνόρων των κρατών ( ) Ο βαλκανικός σύνδεσμος που επρόκειτο να αρχίσει τη διαμάχη που στόχευε στον αποκλεισμό της οθωμανικής αυτοκρατορίας από την Ευρώπη σχηματίσθηκε υπό την παρακίνηση της Ρωσίας. Μετά την κατάρρευση της Βοσνίας η ρωσική κυβέρνηση έδωσε στην πολιτική των Βαλκανίων προτεραιότητα. Τον Οκτώβρη του 1909 έγινε μια συμφωνία με την Ιταλία η οποία και σηματοδότησε τη συνεργασία των δύο δυνάμεων για τις υποθέσεις των Βαλκανίων. Το 1911 η Ιταλία ξεκίνησε έναν πόλεμο κατά της οθωμανικής αυτοκρατορίας για να κατακτήσει την Τρίπολη. Η οθωμανική ήττα σε αυτή τη σύγκρουση και η συνέχιση της εσωτερικής αναταραχής στην αυτοκρατορία, όπως επίσης και της διεθνούς γενικής κατάστασης ενθάρρυνε τα βαλκανικά κράτη να ελπίσουν ότι τα μακεδονικά εδάφη σύντομα θα διαχωριζόνταν (Charles and Jelavich,2010). Η Βουλγαρία και η Σερβία ήταν τα πρώτα κράτη που ξεκίνησαν τις διαπραγματεύσεις. Την περίοδο τα έθνη της Βουλγαρίας και της Σερβίας ανέπτυξαν στενούς πολιτισμικούς, οικονομικούς και πολιτικούς δεσμούς. Η κυβέρνηση της Βουλγαρίας επιθυμούσε μια συμφωνία που ως κύριο στόχο έφερε την εγκαθίδρυση μια αυτόνομης Μακεδονίας η οποία αργότερα και εθελοντικά θα μπορούσε να προσαρτηθεί στη Βουλγαρία. Η Σερβία εν αντιθέση απέρριψε την ιδέα της αυτονομίας και ζήτησε να συμπεριληφθεί ως ενεργός παίκτης σε μια επικείμενη συμφωνία φοβούμενη για την κυριαρχία της υπό την απειλή της κυβέρνησης του Αμβούργου απο το Βορρά (Charles and Jelavich,2010). Μυστικές προτάσεις ανέφεραν ότι στο διαχωρισμό της περιοχής τα εδάφη βόρεια των βουνών Σαρ άνηκαν στη Σερβία ενώ τα εδάφη ανατολικά του ποταμού Στρυμώνα και του βουνού της Ροδόπης θα προσαρτηθούν στη Βουλγαρία. Η συννενόηση αυτή άφησε υπερβολικό όγκο εδαφών της Μακεδονίας χωρίς να ανατεθεί κάπου. Σε αυτήν τη μη ανατιθέμενη περιοχή, η κυβέρνηση της Σερβίας συμφώνησε πως οι μέγιστες διεκδικήσεις της θα 42

43 αφορούσαν μόνο την επέκταση των συνόρων της από την Κρίβα Παλάνκα κοντά στα βουλγαρικά σύνορα της βορειοανατολικής Μακεδονίας και έπειτα νοτιοδυτικά βόρεια από την πόλη του Βέλες και βόρεια από την Οχρίδα. Η ικανότητα των δύο συμμάχων θα χαρακτηριζόταν αν η ανάθεση του εδάφους μεταξύ των βουνών Σαρ στο Βορρά και της γραμ ης Παλάνκα-Βέλες-Οχρίδα στο νότο ερχόταν υπό σύμφωνη γραμμή. Η απόφαση έπρεπε να παρθεί από τον Τσάρο της Ρωσίας υπό καθεστώς τήρησης της συμφωνίας από τη μεριά της Σερβίας και της Βουλγαρίας. Με άλλα λόγια οι μέγιστες απαιτήσεις των Σέρβων μεταφράζονταν στο 1/3 της μακεδονικής γης που κατοικούνταν απο Σλάβους. Πρέπει να σημειωθεί ότι το ζήτημα ελέγχου της περιοχής αποτέλεσε το κέντρο της Σερβοβουλγαρικής διαμάχης που οδήγησε στο 2ο βαλκανικό πόλεμο (Charles and Jelavich,2010) Συννενόηση Ελλάδος-Βουλγαρίας-Σερβίας Πέρα από τη συμφωνία της Βουλγαρίας με τη Σερβία, η πρώτη ήρθε σε συννενόηση και με την Ελλάδα. Τα προήγουμενα χρόνια οι σχέσεις των δύο χωρών είχαν βελτιωθεί. Το υπήρξε μεγαλύτερη συνεργασία μεταξύ του Εξαρχάτου και του Πατριαρχείου. Ο κοινός εχθρός αποδείχθηκε η οθωμανική αυτοκρατορία (Charles and Jelavich,2010). Σε αντίθεση με τη ΣερβικήΒουλγαρική συνθήκη, η ελληνική-βουλγαρική συμφωνία που υπογράφηκε το Μάρτιο του 1912 αποτελέσε στον πυρήνα της μια αμυντική συμφωνία (Προφυλλίδης,1993). Η κυβέρνηση της Βουλγαρίας δεν μπορούσε να πάρει την έγκριση από την Ελλάδα για μία αυτόνομη Μακεδονία, και επιπλέον και τα δύο κράτη επιθυμούσαν τη Θεσσαλονίκη. Λόγω αντίπαλων διεκδικήσεων που δεν μπορούσαν να έρθουν σε συμβιβασμό, τα δύο κράτη υπέγραψαν ένα έγγραφο που δεν περιείχε τη λέξη Μακεδονία (Charles and Jelavich,2010). Η συμφωνία προέβλεπε αμοιβαία υποστήριξη σε περίπτωση που οι Τούρκοι επετίθεντο σε οποιαδήποτε απο τις δύο χώρες και επιβεβαίωσε την αμυντική της φύση Επιπλέον διαπραγματεύσεις ξεκίνησαν μεταξύ Ελλήνων και Σέρβων. Σύντομα έγινε εμφανές στα τεκταινόμενα του χώρου ότι η Ρωσία θέλησε να εγείρει θέμα βαλκανικού συνασπισμού και αυτό για να εμποδίσει την Αυστροουγγαρία να έχει λόγο στο μακεδονικό ζήτημα. Η Ρωσία εκείνη την περίοδο δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει μια κρίση όπου η μοίρα της περιοχής θα μπει σε προτεραιότητα σε σχέση με τις Μεγάλες Δυνάμεις. Επομένως, στη συνεργασία με άλλα ευρωπαϊκά κράτη, η ρωσική κυβέρνηση προσπάθησε να ηρεμήσει τα βαλκανικά έθνη προτείνοντας ένα σχέδιο ανασχηματισμού της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Στις 8 Οκτωβρίου του 1912, η Ρωσία και η Αυστροουγγαρία,, ως αντίπαλοι, συνεργάστηκαν για να προειδοποιήσουν τα βαλκανικά κράτη ότι τροποποιήσεις στην εδαφική ακεραιότητα της οθωμανικής αυτοκρατορίας δεν θα αναγνωριζόταν Ο 1ος βαλκανικός πόλεμος Παρόλη τη δήλωση των Μεγάλων Δυνάμεων ότι δε θα δεχθούν καμία διατάραξη των εδαφικών ρυθμίσεων στα Βαλκάνια, η Ελλάδα, η Σερβία και η Βουλγαρία στις 18 Οκτωβρίου του 1912 κήρυξαν πόλεμο στην οθωμανική αυτοκρατορία (Clogg, 2012). Τα υπόλοιπα βαλκανικά κράτη θα μπορούσαν να προσχωρήσουν μέσω βίαιης επίθεση στα οθωμανικά εδάφη. Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις εμπόδισαν τον οθωμανικό στρατό να λάβει ενισχύσεις, ενώ οι συμμαχικοί βαλκανικοί στρατοί της κοινοπραξίας επιτέθηκαν στους Οθωμανούς. Η κύρια βουλγαρική ώθηση ήταν κοντά στην Κωνσταντινούπολη,της οποίας τα περίχωρα ήταν πιο προσβάσιμα. Με τη βοήθεια των σερβικών δυνάμεων, ο βουλγαρικός στρατός ξεκίνησε την πολιορκία της Ανδριανούπολής. Παρόλο που οι Βούλγαροοι έσπευσαν στη Θεσσαλονίκη, οι Έλληνες την είχαν ήδη καταλάβει την προηγούμεη ημέρα, στις 8 Νοεμβρίου. Οι εχθροπράξιες συμπεριλάμβαναν μεγάλο μέρος του μακεδονικού εδάφους. Οι Σέρβοι κατέλαβαν το λιμάνι του Durazzo προκειμένου να αποκτήσουν διέξοδο προς τη θάλασσα. Οι Έλληνες επιτέθηκαν στα Ιωάννινα. Αυτές οι εχθροπραξίες έφεραν τη μοίρα του αλβανικού λαού στο επίκεντρο της προσοχής των Μεγάλων Δυνάμεων (Charles and Barbara Jelavich,2010). Οι νέοι βαλκάνιοι σύμμαχοι επέτυχαν μεγάλα κέρδη σε βάρος των Τούρκων. Το βελτιωμένο ναυτικό της Ελλάδας της έδινε τον έλεγχο του Αιγαίου και της επέτρεψε 43

44 να απελευθερώσει τη Χίο, τη Μυτιλήνη και τη Σάμο. Οι ελληνικές στρατιές έκαναν θεαματικές προελάσεις στη Μακεδονία όπου και κατέλαβαν τη Θεσσαλονίκη. Χάρτης 23: Τα έθνη μετά τους Βαλκανικούς πολέμους Πηγή: Αυτή είναι και η μορφή των εθνών-κρατών μετά τον 1ο βαλκανικό πόλεμο. Τα πρώτα έθνη-κράτη έχουν σχηματισθεί. Όσον αφορά το μακεδονικό χώρο είναι διαιρεμένος μεταξύ Βουλγαρίας και Ελλάδος ενώ η οθωμανική αυτοκρατορία έχει συρρυικνωθεί κατά πολύ στη βαλκανική χερσόνησο Σχέσεις Σερβίας-Ελλάδος-Βουλγαρίας κατά τους βαλκανικούς πολέμους Για την κυβέρνηση της Σερβίας τα μόνα εναλλακτικά εδάφη ήταν αυτά που δόθηκαν αρχικά στη Βουλγαρία. Το ερώτημα που προέκυψε τώρα ήταν αν οι κάτοικοι που κατοικούσαν στη Μακεδονία ήταν Σέρβοι ή Βούλγαροι ή κατά κάποιους ιστορικούς Σλαβομακεδόνες. Η Βουλγαρία είχε καταφέρει να επεκτείνει τον έλεγχο της στις ακτές της Αιγαίου. Αυτό το γεγονός σε συνδυασμό με την επιρροή που ασκούσε στο μακεδονικό χώρο την κατέστησε πρωτεύουσα δύναμη στη χερσόνησο του Αίμου. Η ελληνική κυβέρνηση ήταν δυσαρεστημένη με την παρουσία βουλγαρικών δυνάμεων μόλις λίγα μίλια βόρεια της Θεσσαλονίκης. Επιπλέον η κυβέρνηση της Σερβίας αρνήθηκε να παραχωρήσει τα εδάφη της στη Μακεδονία (Charles and Belavich,2010). Η Ελλάδα με τη Σερβία ήλθαν σε συννένοηση χωρίζοντας τη Μακεδονία σε βόρεια και νότια. Η Ελλάδα θα κατοχύρωνε το νότιο τμήμα ενώ η Σερβία το βόρειο. Ο διαχωρισμός αυτός άφησε το ανατολικό τμήμα για τη Βουλγαρία. 44

45 ος βαλκανικός πόλεμος Η Ελλάδα και η Σερβία με μία συνθήκη τον Ιούνιο του 1913 συμφώνησαν να μοιραστούν τα εδάφη που κέρδισαν στη Μακεδονία και σε ένα άρθρο που στρεφότα καθαρά εναντίον της Βουλγαρίας συναποφάσισαν να υποστηρίζουν ο ένας τον άλλον, ακόμα και με τη χρήση στρατιωτικών δυνάμεων, προκειμένου να εφαρμόσουν τη συμφωνημένη διανομή (Clogg,2012). Πεπεισμένη απο τη στρατιωτική της ανωτερότητα και από την εξέλιξη κατανομής των εδαφών η κυβέρνηση της Βουλγαρίας, στις 29 Ιουνίου του 1913 έκανε ξαφνική επίθεση στη Σερβία και την Ελλάδα, ξεκινώντας έτσι το 2ο βαλκανικό πόλεμο. Η Βουλγαρία επιτέθηκε εναντίον των πρώην συμμάχων της, δηλαδή ενάντια στην Ελλάδα και τη Σερβία, ενώ η Ρουμανία αποφάσισε τώρα να μπει και αυτή στον όλεμο, καταλαμβάνοντας τη Δοβρουτσά, που μέχρι εκείνη τη στιγμή ήταν μέρος της Βουλγαρίας. Η Ελλάδα μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης προχώρησε στην κατάληψη της Δράμας, των Σερρών και της Καβάλας, ενώ η Τουρκία ανακατέλαβε την Ανδριανούπολή. Ο 2ο βαλκανικός πόλεμος είχε μικρή διάρκεια και οι Βούλγαροι ολότελα νικημένοι αναγκάσθηκαν να διαπραγματευθούν. Με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου, τον Αύγουστο του 1913, η Βουλγαρία παραχώρησε το μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας στην Ελλάδα και τη Σερβία, αν και διατήρησε την Αλεξανδρούπολη (Clogg,2012). Χάρτης 24: 2ος βαλκανικός πόλεμος Πηγή: Βικιπαίδεια15 15https://en.wikipedia.org/wiki/Second_Balkan_War#/media/File:Second_Balkan_War.png 45

46 Συνθήκη του Βουκουρεστίου Η συμφωνία του Βουκουρεστίου στις 10 Αυγούστου του 1913 καταστάλλαξε τον ανταγωνισμό για τον διαχωρισμό των αλβανικών και μακεδονικών εδαφών. Οι όροι της συμφωνίας θα κατέστρεφαν τη Βουλγαρία. Η Ανδριανούπολη και το μεγαλύτερο μέρος της ανατολικής Θράκης επαναστράφηκε υπό τον οθωμανικό έλεγχο. Η Ρουμανία πήρε την νότια Δοβρουτσά. H Ελλάδα επέκτεινε τα σύνορά της περίπου 50 μίλια βόρεια της Θεσσαλονίκης και ανατολικά πέρα από λιμάνι της Καβάλας. Στη δυτική Ελλάδα προσαρτήθηκε η Ήπειρος συμπεριλαμβανομένων των Ιωαννίνων. Η Σερβία σχεδόν διπλασίασε το μέγεθος της με την απόκτηση μεγάλου μέρους της Σλαβικής Μακεδονίας, συμπεριλμβανομένων των περιοχών που νωρίτερα είχε συμφωνήσει να μην τις διεκδικήσει. Το Σαντζάκ του Νόβι Πάζαρ διαχωρίστηκε μεταξύ της Σερβίας και του Μοντενέγκρο, δίνοντας κοινό σύνορο. Στη Βουλγαρία παραχωρήθηκε μόνο ένα μικρό μέρος της ανατολικής Μακεδονίας στην πεδιάδα του Στρυμώνα, αλλά απέκτησε και μία έκταση παράλληλη με την ακτή του Αιγαίου συμπεριλαμβανομένου του λιμανιού του Δεδεαγάτς. H συμφωνία προνόησε για την ανεξαρτησία της Αλβανίας (Charles and Belavich,2010) H συμφωνία του Βουκουρεστίου είχε μεγάλη σημασία για τα βαλκανικά κράτη καθώς με ελάχιστες ρυθμίσεις τα σύνορα που ορίστηκαν παρέμειναν αμετάβλητα. Επίσης καθορίστηκαν τα σύνορα των βαλκανικών κρατών στη Μακεδονία. Επιπλέον, η συμφωνία σηματοδότησε την απέλαση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας από την Ευρώπη, με εξαίρεση την Κωνσταντινούπολη και μία μικρή περιοχή της Θράκης. Επομένως, οι βαλκανικοί πόλεμοι οδήγησαν στην πραγματοποίηση του στόχου που έθεσαν οι αρχηγοί των βαλκανίων κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Μέχρι το τελευταίο μέρος του αιώνα ο κύριος σκοπός κάθε κυβέρνησης ήταν η απόκτηση εδαφών που αφορούσαν αρχικά πληθυσμό της δικής τους εθνικότητάς. Το 1912 και το 1913 αυτές οι θεωρήσεις απέκτησαν δευτερεύουσα σημασία και πρωτευουσα σημασία απέκτησε η διατήρηση ισχύος στην χερσόνησο και η απόκτηση εδαφών για στρατηγικούς ή οικονομικού λόγους. Τέλος, αυτήν την περίοδο εμφανίστηκε στον χάρτη το τελευταίο από τα βαλκανικά κράτη, η Αλβανία (Charles and Belavich,2010). Η Βουλγαρία δεν παραιτήθηκε ποτέ από το όραμα της Μεγάλης Βουλγαρίας που ορίστηκε στη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου και δεν παραδέχτηκε την απώλεια των δυτικών περιοχών υπέρ της Γιουγκοσλαβίας (Γούναρης,2010) 46

47 Χάρτης 25: Συνθήκη του Βουκουρεστίου Πηγή: Α παγκόσμιος πόλεμος: Το βαλκανικό μέτωπο ( ) Τον Ιούλιο του 194 η Αυστροουγγαρία ξεκίνησε πόλεμο κατά της Σερβίας με επίθεση κατά του Βελιγραδίου στο βόρειο σύνρο της Σερβίας με την Αυστρία. Παρόλο που από τον Αύγουστο μέχρι το Δεκέμβριο του 1918 οι Σέρβοι δέχτηκαν 3 επιθέσεις, τελικά κατάφεραν να διώξουν τους εισβολείς και να επανακτήσουν την πρωτεύουσα της Σερβίας. Μέχρι το τέλος του 1914 οι Αυστροούγγροι είχαν επιστρέχει στο δικό τους έδαφος (Hunt,2017). Αργότερα, το 1915, η Γερμανία έπειση τη Βουλγαρία να συμμετάσχει στον πόλεμο απο την πλευρά των κεντρικών Δυνάμεων. Με τη Βουλγαρία ως σύμμαχο, οι Γερμανοί ήταν σε θέση να χρησιμοποιήσουν τους σιδηδροδρόμους της Βουλγαρίας για να υποστηρίξουν τους Οθωμανούς. Ο βουλγαρικός στρατός μαζί με το γερμανικό και τον αυστρο-ουγγρικό επιτέθηκαν κατά των Σέρβων. Θορυβημένοι η Βρετανία και η Γαλλία επιχείρησαν να διαπραγματευθούν με την Ελλάδα και συγκεκριμένα ζήτησαν το ιππικό στη Θεσσαλονίκη να κινηθεί βόρεια ώστε να βοηθήσει τη Σερβία. Ωστόσο οι Βούλγαροι εμπόδισαν αυτήν την κίνηση. Οι Βουλγαροι θέλησαν να οδηγήσουν τους 47

48 συμμάχους τους πέρα από την Ελλάδα, αλλά οι Γερμανοί τους κράτησαν πίσω, ελπίζοντας να δελεάσουν την Ελλάδα να συμμετάσχει με τις Μεγάλες Δυνάμεις. Έτσι ξεκίνησε η σέρβικη υποχώρηση (Hunt,2017), Το 1916 το υπόλοιπο του σερβικού στρατού, ο Σέρβος βασιλιάς κα πλήθος πολιτών κατευθύνθηκαν δυτικά προς τα Αλβανικά βουνά μέσα στο χειμώνα. Οι κεντρικές Δυνάμεις κατέλαβαν τη Σερβία(Hunt,2017). Το Μάιο του 1916 τα βουλγαρικά στρατεύματα εισέβαλαν χωρίς μάχη στην Ανατολική Μακεδονία. Τον Αύγουστο του 1916 ολοκληρώθηκε η κατάληψη της Ανατολικής Μακεδονίας και ο βουλγαρικός στρατός εισέβαλε στη Φλώρινα(Γούναρης,2010). Η Ελλάδα μπήκε στον πόλεμο τουν Ιούνιο του 1917 και με τη μάχη του Σκρα το Μάιο του 1918, όπου και οι ελληνικές δυνάμεις ηττήθηκαν ολοκληρωτικά,ξεκίνησε η αντεπίθεση των δυνάμεων της Ανάτ στο μακεδονικό μέτωπο(γούναρης,2010). Κατά τον Α παγκόσμιο πόλεμο οι Βούλγαροι ως σύμμαχοι των Κεντρικών Δυνάμεων βρήκαν την ευκαιρία να εισβάλλουν στη Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη καθώς και στις βαλκανικές περιοχές που διεκδικούσαν με τις αναπόφευκτες καταστροφές και διωγμούς του ελληνικού κυρίως πληθυσμού (Μαζαράκης, 2008). Χάρτης 26: Τα μέτωπα του Α παγκοσμίου πολέμου Πηγή: pathways/firstworldwar/maps/ europe1914.htm 4.6. Συνθήκη των Σεβρών,της Λωζάνης και ανταλλαγές πληθυσμών Με τη λήξη του Α Παγκόσμιου Πολέμου και ύστερα από τις συνθήκες του Neuilly και τω Σεβρών καθορίστηκαν για ακόμη μία φορά τα γεωγραφικά σύνορα των χωρών στη βαλκανική χερσόνησο (Μαζαράκης,2008),(Γούναρης,2010),(Προφυλλίδης,1993). H συνθήκη του Neuilly επίσης προέβλεπε την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας. Έτσι από τις περιοχές της Μακεδονίας έφυγαν εκείνοι που θεωρούσαν τον εαυτό τους Βούλγαρο, ενώ ήρθαν οι Έλληνες από τη Βουλγαρία και την Ανατολική Ρωμυλία. Συνολικά Έλληνες της Βουλγαρίας ανταλλάχθηκαν με Βούλγαρους της Μακεδονίας και Θράκης μέχρι το Παράλληλα, μετά τη συνθήκη της Λωζάνης έφυγαν και οι Τούρκοι που κατοικούσαν στη Μακεδονία και στη θέση τους εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες από την Μικρά Ασία και των Πόντο. Με αυτόν τον τρόπο διαφοροποιήθηκε ριζικά η σύσταση του πληθυσμού (Μαζαράκης.2008)Τον Ιανουάριο του 1920 ιδρύθηκε η «Βαλκανική Κομμουνιστική Ομοσπονδία» και η Σερβία άρχισε να διεκδικεί σερβική μειονότητα στην ελληνική Μακεδονία (Γούναρης,2010) 48

49 Καθώς η Ελλάδα συμμετείχε στον πόλεμο χωρίς ανταλλάγματα, ο Βενιζέλος ήταν υποχρεωμένος να δώσει σκληρή μάχη για τη δικαίωση των θυσιών της Ελλάδας. Με τη συνθήκη των Σερβών που υπογράφτηκε τον Ιούλιο του 1920 παραχωρήθηκε στην Ελλάδα η Θράκη εκτός από την Κωνσταντινούπολη και τα περίχωρά της, η Ιωνία από το Αδραμύτιο μέχρι της Έφεσο, με βάθος εντός της Μικρασιατικής γής 100 περίπου χιλιομέτρων και δημιουργούνται η Αρμενία και ο Πόντος ως ανεξάρτητα κράτη. Με την υποστήριξη των Αγγλο-Γάλλων ο Ελληνικός στρατός αποβιβάζεται στη Σμύρνη. Είναι σημαντικό ωστόσο ότι η συνθήκη των Σεβρών αγνόησε τους Τούρκους εθνικιστές του Κεμάλ που ήδη οργανώνονταν στην Ανατολική Τουρκία μεταξύ Αρμενίας και Κουρδιστάν με την υποστήριξη των Σοβιετικών (Προφυλλίδης,1993) Το Νοέμβριο του 1920 ο Βενιζέλος δεν εκλέχθηκε βουλευτής, και έτσι την υλοποίηση της συνθήκης των Σεβρών και την υποχρέωση σε συνθηκολόγηση των ανερχόμενων δυνάμεων του Κεμάλ ανέλαβαν οι αντίπαλοί του. Η κομμουνιστική Ρωσία αντιστέκεται στην εθνική ολοκήρωση της Ελλάδας. Στην κομμονιστική Διεθνή του 1921 υποστηρίχθηκε το εθνικιστικό κίνημα του Κεμάλ και ζητείται η απόδοση των Στενών και της Κωνσταντινούπολης στην Τουρκία (Προφυλλίδης,1993). Οι Συμμαχικές Δυνάμεις εξακολουθούν να διατηρούν ισχυρά συμφέροντα στο χώρο της Τουρκίας. Οι Γάλλοι ομαλοποίησαν τις σχέσεις τους με τον Κεμάλ, μετά τον τερματισμό των εχθροπραξιών στην Κιλικία το Εντωμεταξύ οι Ιταλοί είχαν ήδη καταλάβει τα Δωδεκάννησα. Ο Ελληνικός στρατός το 1921 κατευθύνθηκε προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Οι Μεγάλες Δυνάμεις υποστήριξαν τον Κεμάλ με αποτελέσμα να έρθει η καταστροφή για τους Έλληνες και ο ξεριζωμός τους από τη Μικρά Ασία. Στο διάστημα ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας έχασε πάνω από ψυχές (Προφυλλίδης,1993) Μετά από διαπραγματεύσεις υπογράφεται η συνθήκη της Λωζάνης το 1923, σύφωνα με τη οποία έγινε υποχρεωτική ανταλλαγή ορθοδόξων της Τουρκίας με μόλις μουσουλμάνους που βρίσκονταν στην Ελλάδα. Από την ανταλλαγή των πληθυσμών εξαιρέθηκαν οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης και οι μουσουλμάνοι των νομών Ξάνθης και Ροδόπης (Προφυλλίδης,1993) 49

50 Χάρτης 27: Συνθήκη των Σεβρών Πηγή: Χάρτης 28: Συνθήκη της Λωζάνης Πηγή: 50

51 4.7. Τα Bαλκανικά κράτη και η συμμαχία Little Entente Από γεωγραφική άποψη η Ρουμανία και η Γιουγκοσλαβία άνηκαν στην Κεντρική Ευρώπη και επίσης άνηκαν μαζί με την Τσεχοσλοβακία. Αυτά τα κράτη ήρθαν σε συνεννόηση το 1921 με κοινό στόχο τη διατήρηση των συνόρων που είχαν συμφωνηθεί. Γι αυτό το σκοπό κατέληξαν σε διμερείς συμφωνίες για την παροχή στρατιωτικής βοήθειας κατά της επίθεσης από την Ουγγαρία και την Βουλγαρία. Η Little Entente βρήκε κύρια υποστήριξη στη Γαλλία που ενδιαφερόταν για τη διατήρηση των όρων των συμφωνιών. Για 15 χρόνια μετά τον Α παγκόσμιο πόλεμο, μόνο η Ιταλία φιλονίκησε για την γαλλική ηγεμονία στα Βαλκάνια. Η Γαλλία έδωσε ηθική, οικονομική και διπλωματική υποστήριξη στο Βελιγράδι σε διπλωματικές διαμάχες μεταξύ της Ρώμης και του Βελιγραδίου, οι οποίες ισχυροποιήθηκαν συγκεκριμένα από την υπογραφή της Ιταλο-αλβανικής συμφωνίας των Τιράνων τον Νοέμβριο του 1926 και την αμυντική συμμαχία του 1927 (Roucek,1946). Χάρτης 29: Little Entente Πηγή: H αντιπαλότητα μεταξύ του Παρισιού και της Ρώμης φαινόταν σε αρκετά σημεία, για παράδειγμα το Μουσολίνι ισχυρίστηκε αρκετές φορές την αναγκαιότητα για επανεξέταση της συμφωνίας δίνοντας ικανοποίηση στους στόχους της Ουγγαρίας και της Βουλγαρίας. Επίσης, ο Μουσολίνι έκανε πλήθος προσπαθειών να αποκτήσει κυρίαρχο ρόλο στις βαλκανικές περιοχές και προσπάθησε να επηρεάσει ένα είδος οργανισμού που θα μπορούσε να αντιπαραχθεί στην Γαλλική επιρροή που ακούσε η Little Entente(Roucek.1946) To 1933 η Γαλλία κυριάρχησε στην ευρωπαϊκή τάξη και η δεύτερη περίοδος ξεκίνησε. Η βαλκανική συμφωνία αποτέλεσε μία πλευρα των προσπαθειών που έκαναν τα μικρά βαλκανικά κράτη για την διατήρηση του απειλούμενου μεταπολεμικού συστήματος. Τον Φεβρουάριο του 1934 τέσσερα βαλκανικά έθνη -Ελλάδα, Τουρκία, Ρουμανία και 51

52 Γιουγκοσλαβία- ανέλαβε να εγγυηθεί τη διατήρηση των συνόρων αυτών των εθνών. Προς αυτήν την κατεύθυνση, ο δρόμος είχε χαραχτεί από την ελληνο-ρουμανική συμφωνία για αναστολή των επιθέσεων και της διαιτησίας, 1928, την ρουμανο-βουλγαρική επίλυση της ιδιοκτησίας του 1930, μία συμφωνία φιλίας μεταξύ της Γιουγκοσλαβίας και της Τουρκίας το 1925 ανανεώθηκε το 1933, και η τουρκο-βουλγαρική συφωνία ουδετερότητας, συμβιβασμού και διαιτησίας του 1929 ανανεώθηκε το Επιπλέον, τα βαλκανικά συνέδρια, παρά την ημιεπίσημη και ιδιωτική συγκέντρωση των απεσταλμένων, των ειδικών και των παρατηρητών που έγινε για πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 1930 στην Αθήνα και έπειτα σε άλλες βαλκανικές πόλεις δίδαξαν στους πολιτικούς την συνεργασία. Ωστόσο πίσω από τη βαλκανική συμφωνία υπήρχε η διαρκής αποδυνάμωση της Κοινωνίας των Εθνών, η νέα επιθετική συμπεριφορά της Γερμανίας και ο ολοένα αυξανόμενος φόβος ότι τα βαλκανικά κράτη ήταν αρκετά πιθανό να γίνουν ξανά πιόνια στο παιχνίδι των μεγάλων δυνάμεων πριν τον παγκόσμιο πόλεμο. Η Balkan Entente ήρθε ως αποτέλεσμα του ότι τα βαλκανικά κράτη ξεπερνώντας τις προηγούμενες διαμάχες τους θα μπορούσαν να βοηθηθούν μεταξύ τους ως ανεξάρτητα κράτη μελλοντικά(roucek,1946).ωστόσο, οι μακρινές στρατιωτικές εγγυήσεις ξεθώριασαν και θεωρήθηκαν ως απλή εγγύηση βοήθειας κατά πιθανής επίθεσης των συνόρων κάποιου βαλκανικού κράτους από άλλο βαλκανικό κράτος. Η Αλβανία δεν προσκαλέστηκε, καθώς βρισκόταν υπό την επίβλεψη της Ιταλίας, η οποία είδε τον νέο συνασπισμό ως απειλή για την κυριαρχία της στην Αδριατική. Η Βουλγαρία αρνήθηκε να συμμετάσχει στον συνασπισμό καθώς ένιωσε ότι προσκολλώντας σε έναν συνασπισμό θα ταπεινωνόταν ξανά αναφορικά με τις απώλειες των εδαφών που είχε ήδη υποφέρει. Αλλά οι γρήγορες και διαδοχικές αλλαγές των κυβερνήσεων κοντά στο 1934 ελάττωσε τα προ-μακεδονικά στοιχεία στην Βουλγαρία και επέτρεψε στην Σόφια να υπογράψει μία συμφωνία «φιλίας» με το Βελιγράδι στις 24 Ιανουαρίου του Στις 31 Ιουλίου του 1938 η Βουλγαρία και τα κράτη της Balkan Entente κατέληξαν σε συμφωνία (Roucek,1946) 4.8. Μακεδονικό ζήτημα 1921 και έπειτα Κατά το διάστημα του μεσοπολέμου αναπτύχθηκε ο διεθνής κομμουνισμός ο οποίος πήρε θέση στο Μακεδονικό ζήτημα και έδωσε μία νέα μόρφη σε αυτό(μαζαράκης,2008).το θέμα της ανεξαρτησίας της Μακεδονίας τέθηκε αρχικά από το Βουλγαρικό Κομμουνιστικό Κόμμα στην Τρίτη βαλκανική διάσκεψη της Βαλκανικής Κομμουνιστικής Ομοσπονδίας τον Ιούλιο του 1921 (Μαζαράκης,2008).Το 1921 παλαίμαχοι Σέρβοι Μακεδονομάχοι ιδρύουν στο Βελιγράδι τον «σύνδεσμο των Τσέτνιτσι για την Ελευθερία» (Γούναρης,2010)Τον Δεκέμβριο του 1921 στην Βουλγαρία συγκαλέστηκε ιδρυτικό συνέδριο και προχώρησε στη σύσταση της Μακεδονικής Φεντεραλιστικής Προσφυγικής Οργάνωσης. Στο συνέδριο συμμετείχαν εκπρόσωποι βλαχικών, αλβανικών και τουρκικών οργανώσεων της Μακεδονίας(Γόλης,2005). Η νέα οργάνωση αποτελούνταν από τους Μακεδόνες φεντεραλιστές που άνηκαν στην πρώην ενωμένη ΕΜΕΟ και συμφωνούσαν με τη συμμετοχή της ανεξάρτητης Μακεδονίας στη βαλκανική ομοσπονδία, αλλά δεν επιθυμούσαν να συμπορευτούν με το Κομμουνιστικό Κόμμα (Γόλης,2005)Τα ανταρτικά σώματα της ΕΜΕΟ επιθυμούσαν την πρόκληση αναταραχής προκειμένου να αναγκάσουν τις Δυνάμεις να προχωρήσουν σε αναθεώρηση των συνθηκών ειρήνης προς την κατεύθυνση της αυτονομίας της Μακεδονίας ή έστω να επιβάλλουν στο Βελιγράδι την αναγνώριση βουλγαρικής μειονότητας στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία (Γόλης,2005) Στην ελληνική Μακεδόνια το μεταναστευτικό κίνημα των βουλγάρων με προορισμό τη Βουλγαρία αυξήθηκε μετά το 1919, οπότε η δράση της ΕΜΕΟ στα ελληνικά εδάφη. Τo Μάιο του 1923 υπογράφτηκε βουλγαρο-σερβική συμφωνία για την πάταξη της ΕΜΕΟ (Γούναρης,2010)Στις 23 Μαρτίου του 1923 η βουλγαρική κυβέρνηση του Σταμπολίνσκι υπέγραψε με τη Γιουγκοσλαβία συμφωνία για τη λήψη μέτρων καταστολής των ενόπλων ομάδων της ΕΜΕΟ. Η ΕΜΕΟ θεώρησε αυτήν την κίνηση ως πράξη προδοσίας αυτήν την κίνηση και δολοφόνησε τον βούλγαρο πρωθυπουργό Σταμπολίνσκι (Γούναρης,2010) Η ανατροπή της κυβέρνησης του Σταμπολίνσκι είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία του Μακεδονικού επιστημονικού ινστιτούτου της 52

53 Σόφιας που αποτέλεσε φορέα εκπροσώπησης των μακεδόνων προσφύγων και μεταναστών της Βουλγαρίας (Γόλης,2005) Τον Μάρτιο του 1924 στην 6η συνδιάσκεψη της ΒΚΟ (Βαλκανικής Κομμουνιστικής Ομοσπονδίας) πέρασε η θέση για ενωμένη και αυτόνομη Μακεδονία και Θράκη(Grisina,1995). Τον Απρίλιο του 1924 οι φεντεραλιστές της ΕΜΕΟ υπέγραψαν με τους κομμουνιστές τη συμφωνία της Βιέννης για μία ανεξάρτητη πολυεθνική Μακεδονία. Το ΚΚΕ συμφωνεί αλλά εκδηλώνονται αντιδράσεις. Τον Μάιο του 1924 στο συνέδριο της Κουμμουνιστικής Διεθνούς γίνεται δεκτό το δικαίωμα του μακεδονικού λαού για ένωση και ανεξαρτησία όπου υπέγραψαν Έλληνες και Γιουγκοσλαβοι. Τον Αύγουστο του 1924 οι φεντεραλιστές ηγέτες δολοφονήθηκαν στη Βουλγαρία. Τον Σεπτέμβριο του 1924 υπογράφτηκε το πρωτόκολλο Πολίτη-Καλφώφ για την προστασία ξένων μειονοτήτων που ζούσαν στη Βουλγαρία. Τον Νοέμβριο του 1924 το Βελιγράδι καταγγέλει την ελληνο-σερβική συνθήκη του Το Δεκέμβριο του 1924 γίνεται το 3ο έκτακτο συνέδριο του ΚΚΕ υιοθετεί τη θέση για εννιαία και ανεξάρτητη Μακεδονία και Θράκη, καθώς και το δικαίωμα του μακεδονικού λαού για αυτοπροσδιορισμό και απόσχιση από την Ελλάδα. Τον Οκτώβριο του 1925 φεντεραλιστές και κομμουνιστές ιδρύουν την ΕΜΕΟ-ενωμένη για ανεξάρτητη Μακεδονία εντός μιας βαλκανικής κομμουνιστικής ομοσπονδίας. Ο Ελληνικός στρατός εισβάλλει στο Πετρίτσι της Βουλγαρίας για να διώξει τους κομιτατζήδες. Tον Νοέμβριο του 1925 η Φλώρινα δέχεται βομβιστική επίθεση από την ΕΜΕΟ. Το 1927 η ΕΜΕΟ αποκαθιστά σχέσεις με τον Μουσολίνι που χρηματοδοτεί και τις δύο πτέρυγές της. Τον Οκτώβριο του 1928 το κομμουνιστικό κόμμα της γιουγκοσλαβίας στο 4ο συνέδριό του δίνει πλήρη υποστήριξη στον αγώνα για ενιαία και ανεξάρτητη Μακεδονία και υπογράφτηκε ελληνο-γιουγκοσλαβικό πρωτόκολλο. Τον Ιανουάριο του 1934 το πολιτικό γραφείο της εκτελεστικής επιτροπής της Κομιντέρν τάσσεται υπέρ της αυτοδιάθεσης του μακεδονικού έθνους και του αγώνα για ανεξάρτητη, ενιαία μακεδονική δημοκρατία. Τον Ιούνιο του 1934 το κουμουνιστικό κόμμα της Γιουγκοσλαβίας τάσσεται υπέρ της εκδίωξης των Σέρβων κατακτητών, των σερβικών στρατιωτικών σωμάτων και των υπαλλήλων από τη Μακεδονία κα το Κόσοβο, με αποτέλεσμα τη διάλυση της ΕΜΕΟ. Έως το 1935 το ΚΚΕ κράτησε την ίδια γραμμή, αλλά τον Δεκέμβριο του 1935 το ΚΚΕ άλλαξε τακτική και τάχθηκε υπέρ της πολιτικής των ίσων δικαιωμάτων σε όλες τις μειονότητες. Επίσης το κομμουνιστικό κόμμα της Γιουγκοσλαβίας προσπάθησε από το 1936 να σχηματίσει το κίνημα του Μακεδονικού λαού, δηλαδή αυτονομίας μέσα στο Κράτος αλλά χωρίς επιτυχία (Μαζαράκης,2008). Τα παραπάνω είχαν ως αποτέλεσμα τη διάλυση της ΕΜΕΟ-ενωμένης και το καταδικασμό των μελών της. Κατά το 1939 και 1940 σχηματίστηκε στην περιοχή των Σκοπίων μία αριστερή αντίδραση προς το Βελιγράδι. Οι διαδηλώσεις υποκινούνταν από το κομμουνιστικό κόμμα της περιοχής και πήρε τη μορφή βουλγαρικών διαμαρτυριών κατά της σερβικής διοικήσεως. Παράλληλα, οι κομμουνιστές της Βουλγαρίας συνεργάζονταν με εκείνους των Σκοπίων. Είναι αξιοσημείωτο ότι το σύνολο αυτό πλησιάζε περισσότερο προς το κομμουνιστικό κόμμα της Βουλγαρίας παρά προς εκείνο της Γιουγκοσλαβίας. Όσο πλησιάζε ο πόλεμος τόσο πολλαπλασιάζονταν οι ενδείξεις συμπαράταξης αυτού του συνόλου με τις δυναμεις του Άξονα. Επίσης οι ενέργειες των κυβερνήσεων του Βελιγραδίου και της Σόφιας κινήθηκαν στην ίδια κατεύθυνση (Μαζαράκης,2008). 53

54 Χάρτης 30: Ο χώρος της Μακεδονίας περί το 1920 Πηγή: 5. ΤΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΚΑΤΑ ΤΟ Β ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ ΚΑΙ ΕΠΕΙΤΑ 5.1. Τα εδάφη της Μακεδονίας κατά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο To 1939 ιδρύθηκε η Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών που είχε σκοπό να ερευνήσει κάθε ζήτημα που αφορούσε τον μακεδονικό λαό και τη μακεδονική χώρα. Την εταιρία πλαισίωναν πολλοί επιφανείς Μακεδόνες, αρκετοί εκ των οποίων συμμετείχαν στον αντιβουλγαρικό αγώνα. Τα γεγονότα της δεκαετίας αποτυπώθηκαν σε πολλές μελέτες που διεκτραγωδούσαν τη βουλγαρική κατοχή της Ανατολικής Μακεδονίας αλλά και τις επιπτώσεις της εμπλοκής του ΚΚΕ στο Μακεδονικό. Μερικές από αυτές άρχισαν να εμφανίζονται ήδη από τα χρόνια της Κατοχής. Ακολούθησαν εκδόσεις ζητούσαν έμμεσα και άμεσα την αναθεώρηση των βορείων συνόρων, υπενθυμίζοντας ότι τα όρια της Μακεδονίας δεν ταυτίζονταν με τα τρέχοντα της Ελλάδας (Γούναρης,2010). H βουλγαρική κατοχή της ελληνικής Ανατολικής Μακεδονίας, όπως και της σερβικής κατά τη διάρκεια του Β Παγκόσμιου πολέμου, η γιουγκοσλαβική εμπλοκή στον ελληνικό Εμφύλιο, η ίδρυση της ομόσπονδης Λαϊκής Δημοκρατίας της Μακεδονίας ήταν γεγονότα που επηρέασαν σημαντικά τα Βαλακνικά κράτη κατά τον Β παγκόσμιο πόλεμο. Η Ελλάδα βρέθηκε παγιδευμένη σε ένα διπλό ιδεολογικό μέτωπο: Tον Βουλγαρομακεδονικό πατριωτικό εθνικισμό, που ολοκλήρωσε στην 54

55 Κατοχή τον τρίτο γύρο των συγκρούσεών του με τους Έλληνες και τους Σέρβους, ακολούθησε ο σλαβομακεδονικός εθνικισμός, προϊόν της παλαιάς φεντεραλιστικής σοσιαλίζουσας πτέρυγας της ΕΜΕΟ αλλά και των σερβικών εθνολογικών θεωριών (Γούναρης,2010) Πιο συγκεκριμένα, τον Οκτώβριο του 1940 όταν η Ιταλία προσέβαλε την Ελλάδα, η Γιουγκοσλαβία έκανε αμέσως την σκέψη να κινηθεί για να καταλάβει την Θεσσαλονίκη. Από το 1937 είχε προηγηθεί συνεννόηση με την Ιταλία για διέξοδο στο Αιγαίο. Όμως η ταχεία απώθηση των Ιταλών στην Αλβανία απέτρεψε μια τέτοια κατάληξη. Τον Μάρτιο του 1941 στην συνθήκη με τις Δυνάμεις του Άξονα αναφέρεται: «Μέσα στα πλαίσια της νεάς ευρωπαïκής τάξεως, η Γιουγκοσλαβία θα λάβει διέξοδο προς το Αιγαίο και σύμφωνα με την ιδιαίτερη επιθυμία της Γιουγκοσλαβικής κυβερνήσεως θα περιλάβει εδαφικά στην επικράτειά της την πόλη και τον λιμένα της Θεσσαλονίκης»(Μαζαράκης, 2008).Το Μάρτιο του 1941 ο πρωθυπουργός της Βουλγαρίας, Φίλωφ, που υπέγραψε την τριμερή συνθήκη στο Βερολίνο ανέφερε: «O Ρίμπεντροπ και ο Τσιάνο έδωσαν επιστολές με τις οποίες βεβαιώνουν τη διευθέτηση νέων συνόρων στα Βαλκάνια μετά τον πόλεμο και την διέξοδο τηε Βουλγαρίας στο Αιγαίο με την παραχώρηση της περιοχής μεταξύ Στρυμώνα και Έβρου» (Μαζαράκης,2008) Οι Βούλγαροι όμως ήταν αποφασισμένοι να επεκταθουν σε όλη τη Μακεδονία στηριζόμενοι στο γεγονός ότι υπήρχε ένας μικρός αριθμός δίγλωσσων που μιλούσαν τη διάλεκτο της σλαβομακεδονικής. Σκοπός της βουλγαρικής κυβέρνησης ήταν η προσέλκυση αυτών των στοιχείων και η οργάνωση ομάδων κομιτατζήδων εκ των οποίων με τη συμμετοχή των Βουλγάρων υπαξιωματικών. Στη Θεσσαλονίκη η βουλγαρική οργάνωση άρχισε την στρατολογία. Οι διαμαρτυρίες της Ελληνικής κυβέρνησης που βρίσκοταν υπό κατοχή δεν έβρισκαν καμία απήχηση στις γερμανικές αρχές. Στην κατοχική Ελλάδα, στην γερμανική ζώνη (κεντρική Μακεδονία) τον κύριο ρόλο είχε ο βούλγαρος σύνδεσμος, ενω στην Ιταλική ζώνη (δυτική Μακεδονία) είχε επιτραπεί η οργάνωση ενόπλων δυνάμεων ασφαλείας που ακολουθούσαν διαταγές από τους βούλγαρους συνδέσμους (Μαζαράκης,2008) Μετά την Ιταλική συνθηκολόγηση του 1943 η βουλγαρική ζώνη επεκτάθηκε μέχρι τον Αξιό, το Κιλκίς και στα βόρεια της Θεσσαλονίκης και τη Χαλκιδική. Τέλος, οι Βούλγαροι επέκτειναν τις στραιτωτικές τους δυνάμεις δυτικότερα στις περιοχές της Έδεσσας, της Φλώρινας και της Καστοριάς λίγες μέρες πριν από την απελευθέρωση. Τον Απρίλιο του 1945 ιδρύεται στα Σκόπια τον Απρίλιο το ΝΟΦ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) σαν διάδοχη κατάσταση του ΣΝΟΦ (Σλαβομακεδονικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Μετώπου). Το ΝΟΦ βρίσκει την υποστήριξη του ΚΚΕ. Το 1947 με τις συμφωνίες του Μπλεντ και του Ευξείνογκραντ, ο Δημητρώφ δεσμεύεται να παραδώσει τη Βουλγαρική Μακεδονία στη Γιουγκοσλαβία. Το 1948 το κομμουνιστικό κόμμα της Βουλγαρίας ζήτησε τον σεβασμό των δικαιωμάτων της βουλγαρικής μειονότητας στη Γιουγκοσλαβία. Τον Ιανουάριο του 1949 το ΚΚΕ τάχθηκε υπέρ ενός «ανεξάρτητου μακεδονικού κράτους» στα πλαίσια της ΒΚΟ. Τον Ιούλιο του 1949 η Γιουγκοσλαβία έκλεισε τα σύνορά της στον Δημοκρατικό Στρατό. Το 1950 συστάθηκε στα Σκόπια η Ένωση Προσφύγων από τη Μακεδονία του Αιγαίου που αφορούσε περίπου πρόσφυγες της περιοχής. Το 1956 η Βουλγαρία αναγνώρισε Μακεδόνες στη βουλγαρική Μακεδονία. Χάρτης 31: Τα βαλκανικά κράτης κατα το Β παγκόσμιο πόλεμο Πηγή: 55

56 5.2. Η Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία Μέχρι και τον 2ο Παγκόσμιο πόλεμο η περιοχή της ΠΓΔΜ (πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας) άνηκε στη σύνθεση του Σερβικού κράτους (και άρα στην Γιουγκοσλαβία) και ονομαζόταν Νότια Σερβία και μέχρι τότε δεν υφίστατο το θέμα του μακεδονικού έθνους. Ωστόσο, τον Νοέμβριο του 1943 σε σύνοδο του το Αντιφασιστικό Συμβούλιο Εθνικής Απελευθέρωσης της Γιουγκοσλαβίας, αποτελούμενο από τον Τίτο και τους Παρτιζάνους, αποφάσισε την οργάνωση της Γιουγκοσλαβίας σε ομοσπονδιακή βάση. Μία από τις ομοσπονδίες ήταν και η Λαϊκή Δημοκρατία της «Μακεδονίας». Με την παραπάνω κίνηση ο Τίτο απέβλεπε στην αφομοίωση της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας εντός της γιουγκοσλαβικής ομοσπονδίας, καθώς η πλειοψηφία των κατοίκων της περιοχής είχαν βουλγαρική συνείδηση), και στην επέκταση της Γιουγκοσλαβίας στα εδάφη της βουλγαρικής και ελληνικής Μακεδονία. Η εθνική Μακεδονική συνείδηση αναπτύχθηκε δηλαδή με τεχνητό τρόπο και σχετικά αργά συγκριτικά με άλλες εθνικές κινήσεις στα Βαλκάνια. H επιστράτευση της Μακεδονικής εθνικής ταυτότητας αποτέλεσε προϊόν της Σερβικής παρέμβασης στην Μακεδονία, των βουλγαρικών αντιλήψεων σχετικά με την εθνική καταγωγή των Μακεδόνων και αργότερα της στρατηγικής του Τίτο για τον σχηματισμό του μακεδονικού έθνους προκειμένου να φέρει συμμετρία στην εθνική δύναμη της Γιουγκοσλαβίας και να υπονομεύσει τους ισχυρισμούς της βουλγαρικής κυβέρνησης. Η δύναμη του μακεδονικού εθνικισμού, ο οποίος προκλήθηκε από τους Βούλγαρους, τους Έλληνες, τους Σέρβους και ενίοτε τους Αλβανούς, στόχευσε εν μέρει στην διαφοροποίηση της εθνικής ταυτότητας των «Μακεδόνων» (Engström,2007) Όταν η δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας απειλήθηκε με κατάρρευση στις αρχές του 1990, η Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας, παρόμοια με την Βοσνία-Ερζεγοβίνη, ήταν απρόθυμη αρχικά να υπάρξει ως ανεξάρτητο κράτος αναγνωρίζοντας ότι από την άποψη της ασφάλειας την παραμονή της στην γιουγκοσλαβική ομοσπονδία, όπου το μακεδονικό έθνος θα προστατευόταν από πιθανή επίθεση Βουλγάρων, Σέρβων, Ελλήνων και Αλβανών. Ωστόσο, αφού η Κροατία και η Σλοβενία αποσπάσθηκαν από την ομοσπονδία, η ανεξαρτησία της Λαϊκής Δημοκρατίας της Μακεδονίας αποτέλεσε μονόδρομο προκειμένου να αποφευχθεί η εξολοκλήρου κυριαρχία της από την Σερβία, την πιο μεγάλη και πιο ισχυρή απομείνουσα δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας. Από εδώ και στο εξής ως νέο ανεξάρτητο κράτος η Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας που βρέθηκε υπό την πιθανή απειλή των τεσσάρων γειτονικών κρατών επιστράτευσε την εθνική συνείδηση ώστε να προστατεύσει την ταυτότητα και το έδαφος της από εξωτερικές διεκδικήσεις (Engström,2007) Ξαναγεννήθηκε λοιπόν το 1991 το Μακεδονικό Ζήτημα και είχε σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη του νέου Μακεδονικού κράτους, καθώς η συμπεριφορά των γειτονικών εθνών (Βουλγαρίας και Ελλάδας) προώθησε την εθνική μακεδονική συνείδηση που με τη σειρά της αντανακλάστηκε το 1991 στη συγκρότηση της Δημοκρατίας της Μακεδονίας. Ο πρόλογος της σύστασης της Δημοκρατίας της Μακεδονίας το 1991 υποδήλωσε το δικαίωμα του Μακεδονικού λαού σε ένα κράτος. Ωστόσο, η ισότητα των πολιτών δεν ταυτίζεται με την ισότητα των εθνικών κoινοτήτων και ο πρόλογος εννοεί ότι οι Μακεδόνες είναι οι κύριοι ιδιοκτήτες της περιοχής. Ο πρόλογος δηλαδή διεκδικεί το καθεστώς της πολιτισμικής κυριαρχίας του πληθυσμού των Μακεδόνων και δείχνει καθαρά ότι ο χαρακτήρας του μακεδονικού κράτους προϋποθέτει το δικαίωμα αυτο-προσδιορισμού του μακεδονικού έθνους. Η αναζωπύρωση του μακεδονικού ζητήματος έθεσε ένα πρόβλημα για το νέο μακεδονικό κράτος: προκειμένου να δικαιολογηθεί ο νόμιμος χαρακτήρας της Δημοκρατίας της Μακεδονίας ως εθνικό κράτος του μακεδονικού λαού, η νομιμότητα του μακεδονικού έθνους πρέπει να επικυρωθεί με την διεκδίκηση της μακεδονικής ταυτότητας από τους γείτονες. Η δικαιολόγηση της Δημοκρατίας της Μακεδονίας ως Μακεδονικό κράτος ήταν δύσκολη, καθώς ο μακεδονικός πληθυσμός αποτελεί μία σχετικά μικρή πλειοψηφία που δεν ξεπερνά τα 2/3 του συνολικού πληθυσμού. Οι Αλβανοί συνιστούν τη δεύτερη μεγαλύτερη εθνική ομάδα στη Μακεδονία δημιουργώντας μια σχετικά μεγάλη μειοψηφία. Οι Αλβανοί αντιτάχθηκαν στον χαρακτηρισμό τους ως μειοψηφία στο νέο 56

57 Μακεδονικό κράτος. Η διαμαρτυρία τους υποστηρίχθηκε από το γεγονός ότι στη σοσιαλιστική Γιουγκοσλαβία οι Αλβανοί είχαν θεωρηθεί ως εθνικότητα που είχε αυτόνομη περιοχή το Κόσοβο. Καθώς η Δημοκρατία της Μακεδονίας απέκτησε ανεξαρτησία, ο συμβολικός σύνδεσμος μεταξύ των Μακεδόνων και του μακεδονικού κράτους έχρηζε προστασίας, όχι μόνο από εξωτερικές απειλές αλλά και από το εσωτερικό του κράτους, όπου η Αλβανική μειονότητα έθεσε τη μεγαλύτερη πρόκληση στην ενοποίηση ενός μακεδονικού κράτους-έθνους. Ενώ οι Μακεδόνες επέμεναν στο ότι η Δημοκρατία της Μακεδονίας πρέπει να παραμείνει ένα εθνικό κράτος των Μακεδόνων, ενώ άλλες εθνικές ομάδες χαίρονταν την ισότητα των πολιτικών δικαιωμάτων, οι Αλβανοί απαίτησαν τη δημιουργία διεθνικού κράτους, στο οποίο η αλβανική μειονότητα θα αναγνωριζόταν ως συνταγματικό έθνος παράλληλα με το μακεδονικό. Η αλβανική διεκδίκηση πήγαζε από το γεγονός ότι η αλβανική μειονότητα αποτελούσε τουλάχιστον το 25% του συνολικού πληθυσμού της Δημοκρατίας της Μακεδονίας. Οι Μακεδόνες φοβήθηκαν πως με την αναγνώριση της αλβανικής εθνότητας, θα φαινόταν η προσπάθεια διεκδίκησης της μακεδονικής ταυτότητας ως ιστορικό λάθος. Από αυτή την άποψη η εδαφική ενότητα συνδέεται άμεσα με τη διατήρηση της μακεδονικής εθνικής ταυτότητας. Χάρτης 32: Η εθνική ποικιλομορφία στη Γιουγκοσλαβία Πηγή: Η διαμάχη για το «Μακεδονικό» τη δεκαετία του 1990 Αρκετοί από τους γείτονες της Δημοκρατίας της Μακεδονίας αμφισβήτησαν την αυθεντικότητα του μακεδονικού έθνους, καθιστώντας την ταυτότητα του μακεδονικού έθνους και κράτους ιδιαίτερα προβληματική. Ο μακεδονικός εθνικισμός γίνεται ισχυρότερος ενάντια στους Βούλγαρους, τους Έλληνες και τους Σέρβους όσον αφορά το μακεδονικό έθνος, προκειμένου να συνεχιστεί η ύπαρξη του μακεδονικού έθνους-κράτους. Παρακάτω παρατίθενται οι διαμάχες της Δημοκρατίας της Μακεδονίας με τα γειτονικά κράτη κοντά στο 1990: 57

58 Η Βουλγαρία ήταν η πρώτη χώρα που έδωσε τυπική διπλωματική αναγνώριση της Δημοκρατία της Μακεδονίας το 1992, χωρίς ωστόσο να δεχτεί τους Μακεδόνες ως έθνος ξεχωριστό από το βουλγαρικό. Παρόλο που το ζήτημα του έθνους δεν τέθηκε στη διπλωματική αναγνώριση, υποδηλώθηκε έμμεσα στο ζήτημα της γλώσσας. Η μακεδονική γλώσσα μοιράζεται την πλειοψηφία των χαρακτηριστικών που διαφοροποιούν τη βουλγαρική από τις υπόλοιπες σλάβικες γλώσσες, παρακινώντας τη βουλγαρική άποψη ότι η μακεδονική γλώσσας αποτελεί απλά βουλγαρική διάλεκτο. Η άποψη αυτή αποτέλεσε πηγή ανταγωνισμού μεταξύ Βουλγαρίας και Μακεδονίας το Ενώ το ζήτημα του έθνους ήταν θεωρητικό, το ζήτημα της γλώσσας ήταν αρκετά πρακτικό. To 1992 o πρόεδρος της Βουλγαρίας ανακοίνωσε επίσημα πως αναγνωρίζει το Μακεδονικό κράτος αλλά όχι το έθνος. Η επισήμανση αυτή έγινε λόγω της αντίδρασης του πρωθυπουργού της Ελλάδας στο ότι η Βουλγαρία αναγνώρισε τον Μακεδονικό κράτος. Με τη δήλωση αυτή ο πρόεδρος της Βουλγαρίας προσπάθησε να καθησυχάσει τους Έλληνες και να τους διαβεβαιώσει ότι για τη Βουλγαρία η «Μακεδονία» ήταν απλά ένας γεωγραφικός όρος. Τον Φεβρουάριο του 1999 οι πολιτικοί αρχηγοί των δύο κρατών υπέγραψαν από κοινού μία δήλωση που στόχευε στην επίλυση της γλωσσικής διαμάχης μεταξύ Βουλγαρίας και Μακεδονίας. To έδαφος έπαιξε σημαντικό ρόλο στους ισχυρισμούς της Βουλγαρίας και της Δημοκρατίας της Μακεδονίας για την ιστορική περιγραφή κοινών εθνικών ηρώων που σχετίζονται άμεσα με έναν συγκεκριμένο τόπο (πχ η παλιά πόλη της Οχρίδας). Η Ελλάδα υπήρξε πιο άμεση και ξεκάθαρη στη συμπεριφορά της απέναντι στη Δημοκρατία της Μακεδονίας ασκώντας μεγαλύτερη πίεση συγκριτικά με την Βουλγαρία. Από το τέλος του εμφυλίου πολέμου, η επίσημη πολιτική της Ελλάδας αρνήθηκε την ύπαρξη μακεδονικού έθνους. Ωστόσο, η ελληνική θέση διαφέρει από την βουλγαρική, καθώς δεν αρνείται την ύπαρξη διακριτού σλαβικού λαού στην Δημοκρατία της Μακεδονίας, αλλά μόνο τη χρήση του ονόματος «Μακεδόνες» σε αυτόν τον λαό. Aπό την ελληνική μεριά, το όνομα Μακεδονία ήταν ανέκαθεν και είναι συστατικό στοιχείο της ελληνικής πολιτισμικής κληρονομιάς. Συνεπώς, οι εθνικιστές στην Ελλάδα (αλλά και στη Βουλγαρία) ισχυρίστηκαν πως το μακεδονικο έθνος δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα ιδεολογικό κατασκεύασμα του ψυχρού πολέμου και της επεκτατικής στρατηγικής του Τίτο. Πράγματι, Έλληνες και Βούλγαροι υποδήλωσαν πως η εθνική ανομοιογένεια και η τεχνητή εθνογένεση μπορούν να αμφισβητηθούν. Το 1991 η Δημοκρατία της Μακεδονίας διάλεξε το αστέρι της Βεργίνας για την σημέρα του κράτους. Αυτό προκάλεσε τη διαμαρτυρία των Ελλήνων, καθώς θεωρούν το συγκεκριμένο σύμβολο απόλυτα ελληνικό. Ως απαντηση η Ελλάδα έβαλε εμπάργκο στην Δημοκρατία της Μακεδονίας το Η πράξη αυτή προκάλεσε την κριτική των Ηνωμένων Πολιτειών, με αποτέλεσμα να επέμβουν διπλωματικά για τις σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών. Οι διπλωματικές διαδικασίες ολοκληρώθηκαν το 1995 και σύμφωνα με τις οποίες τα δύο μέρη συμφώνησαν να σέβονται τα εδάφη των χωρών και η Ελλάδα αναγνώρισε τη Μακεδονία ως ανεξάρτητο κράτος. Παρόλα αυτά η διαμάχη γύρω από το όνομα Μακεδονία άργησε να επιλυθεί. Ενώ η Γιουγκοσλαβία διαλύθηκε το μέχρι το 1996 η Σερβία δεν είχε αναγνωρίσει τη Δημοκρατία της Μακεδονίας ως ανεξάρτητο κράτος. Τελικά αυτό έγινε μετά την συμφωνία που υπογράφτηκε μεταξύ Ελλάδας και Δημοκρατίας της Μακεδονίας. Η απόφαση της Σερβίας να αναγνωρίσει τελικά τη Μακεδονία επηρεάστηκε από την προθυμία της Ελλάδας. Επίσης, η Σερβία υπέγραψε συμφωνία για την εγκαθίδρυση διπλωματικών σχέσεων και εμπορίου με τη Δημοκρατία της Μακεδονίας. Εξαιτίας του διαχωρισμού των συνόρων που επίσης εφαρμόστηκαν στα σύνορα Κοσόβου/Δημοκρατίας της Μακεδονίας, η συμφωνία που υπογράφτηκε μεταξύ Βελιγραδίου και Σκοπίων συνάντησε τη διαμαρτυρία αλβανών πολιτικών στο Κόσοβο που ισχυρίστηκαν ότι η Σερβία δεν είχε πλέον αρμοδιότητα στο Κόσοβο και συνεπώς το δικαίωμα να συνάψει συμφωνία για τα σύνορα του Κοσόβου. 58

59 Η Αλβανία ενώ αναγνώρισε το μακεδονικό κράτος, ισχυρίστηκε ότι αυτό το κράτος δεν ανήκει συγκεκριμένα σε εθνικό μακεδονικό λαό. Παρόλα αυτα η Αλβανία είδε εξαρχής θετικά τη δημιουργία της Δημοκρατίας της Μακεδονίας ως αντίβαρο στη Σερβία. Έπειτα οι δηλώσεις που έγιναν για την αλβανική μειονότητα ενέτειναν τις σχέσεις των δύο χωρών το Χάρτης 33: FYROM Πηγή: Από τη FYROM στη Συμφωνία των Πρεσπών Τον Οκτώβριο του 1995 το Μόνιμο Συμβούλιο του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη αποφάσισε με τη σύμφωνη γνώμη της Ελλάδας την ένταξη της Δημοκρατίας της Μακεδονίας με την ονομασία FYROM (Former Yugoslav Republic of Macedonia). Από τότε μέχρι και το 2002 ο διάλογος μεταξύ FYROM και Ελλάδας δεν προχώρησε και η FYROM δεν τήρησε τα συμφωνηθέντα. Το 2002 έληξε η Ενδιάμεση Συμφωνία, η οποία παρατάθηκε για σαρκετά χρόνια. Από τότε οι Ηνωμένες Πολιτείες ενδιαφέρθηκαν μόνο να κλείσουν το θέμα των Σκοπίων, αδιαφορώντας για τις συνέπειες της απόφασής τους. Έτσι το

60 οι Ηνωμένες Πολιτείες αναγώρισαν την FYROM με συνταγματικό της όνομα ως Δημοκρατία της Μακεδονίας (Wikipedia) Η Ευρωπαϊκή Ένωση φάνηκε να υποστηρίζει τη θέση της Ελλάδας, όμως υπήρχαν χώρες που δεν είχαν πρόβλημα να αναγνωρίσουν μονομερώς τη FYROM με το συνταγματικό της όνομα. Το θέμα της ονομασίας της ονομασίας της FYROM επιλύθηκε οριστικά με τη Συμφωνία των Πρεσπών, η οποία συνομολογήθηκε στις 12 Ιουνίου του 2018 μεταξύ της Ελλαδάς και της FYROM υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών. Με την ισχύ της συμφωνίας στις 12 Φεβρουαρίου του 2019 η FYROM μετονομάστηκε σε Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας. Η Συμφωνία των Πρεσπών αντικατέσησε την Ενδιάμεση Συμφωνία του 1995 και κατήργησε τη συνταγματική ονομασία Δημοκρατία της Μακεδονίας καθώς και την προσωρινή ονομασία FYROM (ΠΓΔΜ). Η Συμφωνία των Πρεσπών δεν μπορεί να αντικατασταθεί από κάποια άλλη συμφωνία ούτε να ανακληθεί και θα παραμείνει σε ισχύ επ αόριστον. Η ψήφιση της συμφωνίας προκάλεσε αντιδράσεις και στις δυο χώρες (Wikipedia) Χάρτης 34: Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας Πηγή: Βικιπαίδεια