ΔΗμιοΥργικH κyπροσ. σταυροσ A. ΖΕνιοσ. ΠολιτικΗ μεταρρυθμιση για την κυπρο του 21οΥ αιωνα. Σειρά: Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ

Transcript

1 σταυροσ A. ΖΕνιοσ ΣΥ ΝΤ ΟΜ ΚΥΚ Α Σ ΛΟΦ ΕΕ ΝΤ ΟΡΕΙ ΥΠ ΗΜ ΟΡ ΦΗ ΔΗμιοΥργικH κyπροσ ΠολιτικΗ μεταρρυθμιση για την κυπρο του 21οΥ αιωνα ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ FBRH CONSULTANTS LTD Σειρά: Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική

2

3 Για τις μαθήτριες και τους μαθητές των σχολείων του Ριζοκαρπάσου, Χρόνια, σκλαβκιές ατέλειωτες τον πάτσον τζιαι τον κλώτσον τους. Εμείς τζαμαί: Ελιές τζιαι τερατσιές πάνω στον ρότσον τους (Κ. Μόντης) και για τα παιδιά μου Έφη, Ελένα, Ντένης και Ευγενία

4 σειρα: ΔιΕθνΗσ και ΕΥρΩΠαΪκΗ ΠολιτικΗ Διεύθυνση σειράς: σωτήρης ντάλης Εκδόσεις ΠαΠαΖΗσΗ αεβε σταύρος α. Ζένιος Δημιουργική Κύπρος Πολιτική μεταρρύθμιση για την Κύπρο του 21ου Αιώνα Copyright 2012 Εκδόσεις ΠαΠαΖΗσΗ αεβε νικηταρά 2 & Εμμ. μπενάκη, αθήνα τηλ.: , , Fax: papazisi@otenet.gr Ηλεκτρονική Έκδοση: FBRH Consultants Ltd - σάιμον Πιτσιλλίδης contact@fbrh.net Ημερομηνία ανάρτησης: 1η απριλίου 2011 Εικόνα Εξωφύλλου: Έφη Ζένιου χρυσοπράσινο φύλλο: after the death of the frame 2012 Διορθώσεις: τίνα Πλυτά Απαγορεύετε η μερική ή ολική αναδημισίευση του έργου αυτού, καθώς και η αναπαγωγή του με οποιοδήποτε τρόπο μέσο χωρίς την σχετική άδεια του Εκδότη

5 σταυροσ A. ΖΕνιοσ ΔΗμιοΥργικHκYΠροσ ΠολιτικΗ μεταρρυθμιση για την κυπρο του 21 ου αιωνα ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ FBRH CONSULTANTS LTD

6

7 7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι: Η ΚΥΠΡΟΣ ΣΤΟ ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ: ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ: ΠΕΡΑΝ ΤΩΝ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΩΝ ΔΟΓΜΑΤΙΣΜΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV: ΑΞΙΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ V: ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI: ΚΡΑΤΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIIΙ: ΚΥΠΡΙΑΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΧ: Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΕΛΠΙΔΑΣ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Το βιβλίο θα κυκλοφορήσει σύντομα σε έντυπη μορφή από τις εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ, Αθήνα.

8 8

9 9 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ευχαριστίες οφείλω σε πολλούς, αναγνωρίζοντας βεβαίως ότι δεν ευθύνονται για το τελικό αποτέλεσμα ούτε και συμμερίζονται κατ ανάγκη τις ιδέες που περιέχει. Από την άλλη, όποιος αναμένει να αποκωδικοποιήσει τις δικές μου απόψεις από τα ονόματα που ακολουθούν θα δυσκολευτεί. Πολλοί με βοήθησαν να ξεκαθαρίσω τις σκέψεις μου, άλλοι να κατανοήσω καλύτερα θέσεις με τις οποίες διαφωνώ. Η φιλία μας βγήκε ενισχυμένη από τις διαφωνίες όσο και από τις συμφωνίες. Οι Αντώνης Έλληνας και Γιάννης Παπαδάκης διάβασαν ένα πλήρες προσχέδιο και προέβησαν σε εκτενή σχόλια. Επιμέρους κεφάλαια βελτιώθηκαν από σχόλια που έκαναν οι Μιχάλης Ατταλίδης, Ανδρέκος Βαρνάβα, Κυριάκος Δημητρίου, Θεόδωρος Ζαχαριάδης, Γιώργος Κασίνης, Κυριάκος Κούρος, Νταϊάνα Μαρκίδη, Έλενα Ξενή, Πέτρος Παπαπολυβίου, Πάνος Παπαναστασίου, Αντρέας Σωτηρίου, Χαρίδημος Τσούκας, Δέσπω Φάττα-Κάσινου, Σταύρος Φωτίου. Επωφελήθηκα ιδιαιτέρα από τη γενναιοδωρία πολλών φίλων να προσφέρουν ιδέες, απόψεις και πληροφορίες: Gabriel Basaluzzo, Inga Bostadt, Άγης Ελισσαίος, Κώστας Καδής, Γιώργος Καζαμίας, Ελένη Κάνθου, Σοφρώνης Κληρίδης, Κυριάκος Κόκκινος, Φώφη Κωνσταντινίδου, Arthur Mettinger, Αλέκος Μιχαηλίδης, Αλεξία Παναγιώτου, Θεόδωρος Παναγιώτου, Μιχάλης Πιερής, Βίκτωρ Ρουδομέτωφ, Μιχάλης Σαρρής, Σταύρος Τομπάζος, Φίλιππος Τσιμπόγλου, Ηλιάνα Νικολάου, Αναστασία Νικολοπούλου, Αντρέας Μιχαήλ Φουκάρης, Georg Winckler, Χάρης Χαραλάμπους, Κλέα Χατζηστεφάνου-Παπαέλληνα, Κωνσταντίνος Χριστοφίδης, Χάρης Ψάλτης.

10 10 Δημιουργικh κyπρος Ευχαριστώ τον υπεύθυνο της σειράς των εκδόσεων Παπαζήση, Σωτήρη Ντάλη, για τη σταθερή ενθάρρυνση, και την Τίνα Πλυτά για την προσεκτική επεξεργασία των κειμένων. Η ηλεκτρονική έκδοση οφείλει πολλά στους Σάιμον Πιτσιλλίδη και Άννα Πατρινού της FBRH Consultants. Το Πανεπιστήμιο Κύπρου μου έδωσε την ευκαιρία να συγκεντρωθώ στο γράψιμο παραχωρώντας σαββατική άδεια, το πανεπιστήμιο San Andres, στο Μπουένος Άιρες, πρόσφερε φιλοξενία και την απαραίτητη γαλήνη. Μέλη της οικογένειάς μου χρησιμοποιήθηκαν ως δοκιμαστικό ακροατήριο διαβάζοντας κεφάλαια όπως έβγαιναν από τον εκτυπωτή. Έδωσαν έτσι τις αντιδράσεις ενός μεγάλου φάσματος πιθανού ακροατηρίου, από γιαγιάδες και παππούδες (η μητέρα μου Ελένη, θεολόγος, και ο πατέρας μου Αντρέας, μηχανικός), επαγγελματίες (ο αδελφός μου Χάρης, πρώην στρατιωτικός, και ο καλαδελφός μου, Ανδρέας Ανδρέου, καθηγητής στο Johns Hopkins University των ΗΠΑ) και νέους (η κόρη μου Έφη, που σχεδίασε και το εξώφυλλο). Με εξέπληξε η αυστηρότητά τους και τους ευχαριστώ πολύ. Η σύζυγος μου, Νίνα, ήταν για ακόμη μια φορά ένα σταθερό σημείο υποστήριξης και ενθάρρυνσης. Όχι πάντα αδιαμαρτύρητης, αλλά είχε δίκαιο. Απολογούμαι που δεν αναγνώριζα πάντα τις διαμαρτυρίες της για απουσίες από το σπίτι, καθυστερήσεις στην αλλαγή λαμπτήρων ή στη συντήρηση της θέρμανσης. Την ευχαριστώ για όλα κι ελπίζω να με συγχωρεί τώρα που το βιβλίο είναι έτοιμο και το αφιερώνω στα παιδιά μας που, με τη δική της ανοικτή καρδιά και σπάνια ενεργητικότητα, μεγαλώνουμε στη νέα της πατρίδα. Σταύρος Α. Ζένιος Λευκωσία και Μπουένος Άιρες, Ιανουάριος 2012.

11 11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ «Είπατε ακριβώς αυτά που σκέφτομαι». Με αυτά τα λόγια με ξάφνιασε μια φοιτήτρια που ανέβηκε στη σκηνή για να παραλάβει το πτυχίο της, στην τελετή αποφοίτησης του Πανεπιστημίου Κύπρου, το βράδυ της 5ης Ιουλίου Ήμουν Πρύτανης και, φορώντας την ακαδημαϊκή τήβεννο στην αφόρητη ζέστη της Λευκωσίας, είχα την μεγάλη χαρά να σφίγγω εκατοντάδες χέρια και να κοιτάζω αναρίθμητα πρόθυμα μάτια καθώς τους έδινα τα πτυχία τους σε μια δημόσια τελετή, με την παρουσία των πολιτειακών αρχών της χώρας. Δεν είναι ασυνήθιστο για έναν δάσκαλο να ακούει θετικά σχόλια από τους μαθητές του (καθώς και αρνητικά, βεβαίως!). Όμως θυμούμαι ότι, εκείνη τη στιγμή, μου έκαναν πολύ βαθιά εντύπωση. Ίσως να ήταν ο τρόπος που το είπε, το σταθερό της βλέμμα, η κρύα ιδρωμένη παλάμη της μέσα στο κατακαλόκαιρο. Μέσα σε τρία δευτερόλεπτα, μπροστά σε χιλιάδες συγγενείς που περίμεναν με χαρά να δουν τα παιδιά και τα εγγόνια τους να αποφοιτούν, μπροστά σε εκατοντάδες φοιτητές που περίμεναν με αγωνία να επιβραβευτούν για τέσσερα χρόνια σκληρής δουλειάς, έπεσε ο σπόρος για αυτό το βιβλίο. Ένα βιβλίο πολιτικής. Μαζί, όμως, ρίζωσαν και τα ζιζάνια της αμφιβολίας και των ερωτηματικών. Υπάρχει μια αντίφαση μεταξύ του τρόπου σκέψης και του τρόπου δράσης στην κοινωνία μας, και οι νέοι μας το πρόσεξαν. Ποια ήταν η αντίφαση μεταξύ των λόγων που άκουσαν εκείνο το βράδυ και των πράξεων που έβλεπαν γύρω τους; Ήταν μια χρονιά που το πανεπιστήμιο τόλμησε να ξεφύγει από την πεπατημένη, να αμφισβητήσει τις μισές αλήθειες και

12 12 Δημιουργικh κyπρος τις κοινά παραδεδεγμένες απόψεις, θέτοντας υψηλά κριτήρια εισδοχής για τη νεοσύστατη πολυτεχνική σχολή. Η απόφαση προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις. Τα κεκτημένα συμφέροντα, οι αναχρονιστικές νοοτροπίες, φοβίες και ανασφάλειες, η δειλία μπροστά στο πολιτικό κόστος έδειξαν το άσχημο πρόσωπό τους. Το ίδιο ακριβώς σχόλιο, με το ίδιο σταθερό βλέμμα και την κρύα ιδρωμένη παλάμη, έκανε ένας φοιτητής στην τελετή του 2009, όταν το πανεπιστήμιο τόλμησε και πάλι να καινοτομήσει υιοθετώντας διεθνή κριτήρια εισδοχής φοιτητών. Οι νέοι είδαν την αντίφαση μεταξύ των λόγων του πανεπιστημίου και της συμπεριφοράς των κατεστημένων. Από τη μια, ακούνε λόγια που τους καλούν σε αγώνα για συνεχή βελτίωση και σε συλλογική προσπάθεια χάρη του κοινού καλού, καλούνται να αγωνιστούν όχι για να είναι αρεστοί αλλά για να γίνουν άριστοι. Από την άλλη, παρατηρούν συμπεριφορές που αμφισβητούν ότι είμαστε σε θέση να ακολουθήσουμε μια σύγχρονη ευρωπαϊκή πορεία, αντιδράσεις μπροστά σε κάθε μεταρρυθμιστική πρωτοβουλία όταν θίγονται κεκτημένα συμφέροντα. Το πανεπιστήμιο επιλέγει, με τις αποφάσεις του, τον ανηφορικό δρόμο της αξιοκρατίας. Τα κατεστημένα τούς δείχνουν την ολισθηρή οδό της μετριοκρατίας και του βολέματος. Προκαλούμε τους νέους να βλέπουν ευκαιρίες σε κάθε δυσκολία, τους υπενθυμίζουμε ότι «η τύχη ευνοεί τους τολμηρούς». Τα κατεστημένα τούς καθησυχάζουν σε στάσεις απάθειας. Εκείνα τα βράδια άκουσαν τα λόγια του μεγάλου αμερικανού ποιητή και συγγραφέα του 19ου αιώνα, Ραλφ Ουάλντο Έμερσον, ότι «οι έντιμες πράξεις και οι συνετοί λόγοι εκπέμπουν εσωτερική αρμονία». Ωστόσο, γύρω τους, βλέπουν καθημερινά την «τέχνη της πολιτικής λοξοδρομίας», της ικανότητας δηλαδή να μην παίρνεις σαφή θέση και παρόλα αυτά να επιβιώνεις ωραιότατα, όπως το έθεσε ο παλαιστίνιος διανοούμενος Έντουαρτ Ντ. Σάιντ. Στο τέλος, ο λόγος των νηφάλιων επιχειρημάτων επικράτησε της συνθηματικής ρητορείας και το Πανεπιστήμιο έπεισε. Τα υψηλά κριτήρια εισδοχής έγιναν σεβαστά και το Πανεπι-

13 προλογος 13 στήμιο σημειώνει διεθνείς επιτυχίες που μας κάνουν όλους υπερήφανους. Η εμπειρία ωστόσο υπήρξε αποκαλυπτική εκείνες τις δύο χρονιές έμαθα πολλά για την πολιτική διαδικασία της χώρας. Στα χρόνια που ακολούθησαν μέχρι να ωριμάσουν οι ιδέες του βιβλίου παρατήρησα τις ίδιες συμπεριφορές σε πλείστα άλλα θέματα. Είδα την τέχνη της πολιτικής λοξοδρομίας να εφαρμόζεται στην αντιμετώπιση θεμάτων οικονομίας, στη διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος και την οργάνωση του κράτους, στην αντιμετώπιση της πρόκλησης του φυσικού αερίου. Ούτε η διαχείριση του κυπριακού προβλήματος δεν ξέφυγε. Οι αναχρονιστικές συμπεριφορές είναι επαναλαμβανόμενες. Γιατί; Για να απαντήσουμε χρειάζεται να στηριχθούμε στους μεγάλους σύγχρονους στοχαστές, οικονομολόγους, πολιτικούς επιστήμονες, φιλοσόφους της δικαιοσύνης και της ελευθερίας. Να μάθουμε από ιστορικές ηγετικές φυσιογνωμίες. Οι ιδέες τους μας βοηθούν να βρούμε το νήμα που συνδέει τις συμπεριφορές. Μπορούμε τότε να νοηματοδοτήσουμε τα γεγονότα και, όταν βρούμε το νόημα, μπορούμε να δώσουμε κατεύθυνση και παίρνουμε την τύχη στα χέρια μας. Η διαχείριση των υποθέσεων της πολιτείας του πανεπιστημίου και η επαφή με το πολιτικό σύστημα της χώρας μού άφησαν σημαντικά διδάγματα. Τα διδάγματα ενισχύθηκαν από τις εμπειρίες ως πρόεδρος των πρυτάνεων των πανεπιστημίων των ευρωπαϊκών πρωτευουσών για έξη σχεδόν χρόνια. Ήταν προφανές ότι, στην κυπριακή πολιτεία, τα πλέον αυτονόητα δεν είναι δεδομένα. Ότι, δηλαδή, αποφάσεις πολιτικής πρέπει να λαμβάνονται βάσει αρχών που προάγουν το κοινό καλό, να στηρίζονται σε αξίες που ανοίγουν δρόμους με προοπτική. Ότι μπροστά στα κεκτημένα συμφέροντα χρειάζεται θάρρος για να λες την αλήθεια στους πολλούς και να μην υποχωρείς μπροστά στις φωνασκίες των ολίγων. Ότι για να υπερβούμε την αδράνεια των θεσμών και τις αναχρονιστικές νοοτροπίες ενός κοινωνικού συνόλου χρειάζεται επιμονή και υπομονή για δια-

14 14 Δημιουργικh κyπρος μόρφωση κοινής γνώμης. Ότι για να επιτύχουμε οτιδήποτε σημαντικό πρέπει να στηριζόμαστε σε ιδέες, όχι στην ικανοποίηση άμεσων και πρόσκαιρων αναγκών. Έμαθα όμως επίσης ότι η απόλυτη αλήθεια δεν είναι προνόμιο κανενός. Κανένας όσο έξυπνος και να είναι, όση πολιτική εμπειρία και να διαθέτει δεν μπορεί να γνωρίζει σε βάθος όλα τα θέματα ή να έχει το απαραίτητο αισθητήριο για να προγραμματίζει ορθά. Χρειάζεται διαβούλευση με πολλούς. Η προετοιμασία του βιβλίου με οδήγησε να καταλάβω και τούτο. Οι κάτοικοι αυτού του νησιού, για πρώτη φορά στη σύγχρονη ιστορία μας, είμαστε ελεύθεροι από τα δεσμά του Κυβερνήτη, του Πασά ή της Ρήγαινας. Χάρη στις θυσίες των γονιών και των παππούδων μας, ανήκω στην γενιά των ελεύθερων. Αλλά ενώ οι πολιτικές αλυσίδες έσπασαν με την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας, τα πνευματικά δεσμά διατηρούνται ακόμη ισχυρά. Μετά από πενήντα και πλέον χρόνια ανεξαρτησίας φθάσαμε σε ένα μεταίχμιο: να εγκαταλείψουμε αναχρονιστικές νοοτροπίες που ρίχνουν το φταίξιμο για τα προβλήματά μας στην ιστορία και στις επιβουλές ξένων. Βρισκόμαστε σε μια οριακή κατάσταση για να ακολουθήσουμε μια νέα πορεία που να συνάδει με τη θέση μας στην ενωμένη Ευρώπη. Άρχισα να γράφω τον Ιανουάριο του Προς το τέλος της συγγραφής ήρθε η έκρηξη της 11ης Ιουλίου στη ναυτική βάση «Ευάγγελος Φλωράκης», στο Μαρί. Τα γεγονότα του καλοκαιριού και η αναποτελεσματική διαχείριση της οικονομικής κρίσης, την ίδια περίοδο, ήρθαν ως μια θλιβερή επιβεβαίωση όσων έγραφα. Ωστόσο δεν είναι η 11η Ιουλίου το αντικείμενο του βιβλίου. Αντικείμενο είναι τα βαθύτερα αίτια που προκαλούν αστοχίες όπως αυτή στο Μαρί και οι τρόποι για να τις αποφεύγουμε. Χρησιμοποιώ τα πρόσφατα γεγονότα πολλές φορές ως παράδειγμα. Τα τραγικά γεγονότα μου έδωσαν, δυστυχώς, την ευκαιρία να εξηγήσω τι εννοώ σε αρκετά σημεία του βιβλίου, να γίνει η ανάλυση κατανοητή με παραδείγματα που είναι έντονα στην μνήμη όλων. Δεν είναι όμως αυτά που με απασχολούν.

15 προλογος 15 Υπάρχει, ωστόσο, μια σημαντική συγκυρία με τα γεγονότα του καλοκαιριού. Το βιβλίο δίνει ένα μήνυμα για δράση στο μεταίχμιο που βρισκόμαστε. Η 11η Ιουλίου ήταν η καμπάνα της αφύπνισης που καλεί σε δράση. Η κοινωνία μας συνειδητοποιεί ότι, δίχως βαθιές τομές και γενναίες μεταρρυθμίσεις στην κρατική διοίκηση, το πολιτικό σύστημα και τη γενικότερη νοοτροπία που διαπερνά τον δημόσιο βίο, κινδυνεύει η ίδια η επιβίωσή της. Τα γεγονότα μας αναγκάζουν να ξαναδούμε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί το πολιτικο-διοικητικό σύστημα της Δημοκρατίας. Μας προκαλούν να ακολουθήσουμε μια διαφορετική πορεία, να οικοδομήσουμε μια νέα, σύγχρονη, δημιουργική Κύπρο για τον 21ο αιώνα. Αν πιστέψουμε πολλοί και πολύ στο όραμα και δουλέψουμε μεθοδικά και με αποφασιστικότητα, θα περάσουμε από το μεταίχμιο σε μια νέα κατάσταση πραγμάτων με προοπτική. Ανησυχώ μήπως έχουμε φθάσει στο σημείο χωρίς επιστροφή. Ο στόχος μιας δημιουργικής Κύπρου μπορεί να μας δώσει ελπιδοφόρα προοπτική. Η ικανότητά μας να ανταποκριθούμε στις απαιτήσεις του σύγχρονου κόσμου εξαρτάται από πολλούς παράγοντες: από τη βούληση και τη διαχειριστική ικανότητα του πολιτικού συστήματος από την ικανότητα των πολιτικών και των μέσων μαζικής ενημέρωσης να επικεντρώνονται με αποτελεσματικότητα σε κρίσιμα προβλήματα χωρίς να αναβάλλουν την αντιμετώπισή τους από το εκπαιδευμένο προσωπικό και τη διοικητική ικανότητα των στελεχών της κρατικής διοίκησης από την οξυδέρκεια των δημόσιων θεσμών να βλέπουν μακριά προλαμβάνοντας τα προβλήματα από τη θεσμική ικανότητα της χώρας για ανάπτυξη και διαχείριση νέων τεχνολογιών. Γι αυτά τα θέματα γράφω στο βιβλίο. Στόχος είναι πώς να αρχίσουμε μια διαδικασία μετασχηματισμού της πολιτικής ζωής της χώρας που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του 21ου αιώνα. Χρειαζόμαστε έναν διαφορετικό πολιτικό λόγο, μια πυξίδα για να χαράξουμε πορεία πλεύσης. Δεν

16 16 Δημιουργικh κyπρος ισχυρίζομαι ότι έχω τις απαντήσεις κανείς δεν μπορεί να τις έχει όλες και από μόνος του. Γι αυτό μιλώ για πυξίδα και όχι για χάρτη. Το βιβλίο δεν είναι πολιτικό πρόγραμμα με πίνακες, χρονοδιαγράμματα και λίστες από στόχους. Ούτε προσφέρει μια πλήρη θεωρία διακυβέρνησης. Προσφέρει κάτι πολύ λιγότερο φιλόδοξο. Τις απόψεις μου, όπως πηγάζουν από την παρατήρηση της κυπριακής πραγματικότητας αλλά ιδωμένες υπό το πρίσμα μεγάλων στοχαστών της εποχής μας. Τα διεθνή πολιτικοστοχαστικά ρεύματα στην κοινωνική και οικονομική οργάνωση και στις διεθνείς σχέσεις μας βοηθούν να κατανοήσουμε σε βάθος τον δικό μας «μικρόκοσμο». Κατ ακρίβεια να κατανοήσουμε ότι η Κύπρος δεν είναι πλέον ένα μικρό αποκομμένο νησί, αλλά αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ενωμένης Ευρώπης. Το βιβλίο είναι έργο πολλών. Ως πρύτανης είχα το σπάνιο προνόμιο να διαλέγομαι με πολλούς, να διδάσκομαι από πολλούς. Γράφοντάς το έμαθα από φοιτητές και φοιτήτριες, φίλες και φίλους, από συναδέλφους (στην Κύπρο και διεθνώς) με πολύ διαφορετικές από τις δικές μου επιστημονικές γνώσεις, ενίοτε δε και απόψεις, από δημόσιους λειτουργούς σε κυπριακούς και ευρωπαϊκούς θεσμούς και, φυσικά, από τους λειτουργούς του πανεπιστημίου, από πολιτειακούς αξιωματούχους διαφορετικών πολιτικών πεποιθήσεων. Απ αυτόν τον διάλογο είναι που έμαθα ότι η απόλυτη αλήθεια δεν είναι προνόμιο κανενός. Όλοι έχουν κάτι να συνεισφέρουν. Η κάθε οπτική γωνία αποκαλύπτει κάτι διαφορετικό. Πιστεύω, ωστόσο, ότι έχω να προσφέρω στη χώρα μου ένα ωφέλιμο μήνυμα. Αλλιώς δεν θα τολμούσα να γράψω αυτό το βιβλίο. Αυτό προϋποθέτει αυτοπεποίθηση. Όμως η αυτοπεποίθηση δεν είναι ασύμβατη με την αυτοκριτική. Το μήνυμα μου είναι ενσωματωμένο σε ένα μετα-μήνυμα. Εννοώ το εξής: η ακαδημαϊκή μου εργασία, η εμπειρία μου με τη διοίκηση, και η ζωή γενικότερα, μου έδωσαν ευκαιρίες για μελέτη και παρατήρηση επιστημονική, κοινωνική και πολιτική τόσο στην Κύπρο όσο και στην Ευρώπη, στις Ηνωμένες Πολιτείες και

17 προλογος 17 στην Λατινική Αμερική. Έμαθα πολλά αλλά έμαθα επίσης πόσα πολλά δεν γνωρίζω και ότι γενικότερα πολλά δεν μπορούμε να γνωρίζουμε. Κατάλαβα ότι ο κόσμος είναι πολύπλοκος, οι αλληλεξαρτήσεις μεγάλες και σύνθετες, οι ικανότητες και οι γνώσεις μας περιορισμένες. Το βιβλίο είναι η δική μου προσπάθεια να δω την Κύπρο και τον κόσμο της μέσα από πραγματικά δεδομένα, να συνθέσω την κατανόηση των διεθνών ρευμάτων με το τοπικό περιβάλλον, να στηριχτώ στις ιδέες μεγάλων σύγχρονων στοχαστών για κατανόηση των προκλήσεων που βρίσκονται μπροστά μας. Υπερασπίζοντας μια οπτική γωνία, όπως κάνω εδώ, έχω επίγνωση της μερικότητάς της και της ανάγκης να την εμπλουτίζω και να την αναθεωρώ. Η γνώση είναι ένας εγγενώς ατελής οδηγός, χρήσιμος αλλά ατελής χρειάζεται διαρκή σύνθεση και αναθεώρηση. Θάθελα το βιβλίο μου να διαβαστεί όχι μόνο για το περιεχόμενό του αλλά και για τον τρόπο της επιχειρηματολογίας του: την άρνηση στο δογματισμό και την ιδεοληπτική βεβαιότητα, την κατάφαση στον κριτικό ορθολογισμό και τη στοχαστική προσέγγιση. Ο κόσμος είναι, και δεν θα πάψει να είναι, απείρως πολυπλοκότερος από τις προσεγγίσεις μας. Το βιβλίο δεν προσφέρει τελειωτικές απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα της μεταιχμιακής εποχής. Επιδιώκει να φωτίσει τα ερωτήματα για να διευκολύνει την αντιμετώπιση των προκλήσεων. Ο επιστημονικός λόγος αντιλαμβάνεται ότι η πρόοδος έρχεται με ερωτηματικά, όχι με θαυμαστικά. Επιδίωξη είναι να φωτιστεί η κοινή μας μοίρα που κρύβεται κάτω από ένα παχύ στρώμα σκόνης ιδεολογικών δογματισμών και πολιτικής αντιπαλότητας. Να δούμε με νέο φως τις αξίες μας, διότι κάθε οργανωμένη συμβίωση στηρίζεται σε αξίες και η υπεύθυνη πολιτική διαδικασία οφείλει να το αναγνωρίσει. Και, τέλος, να δούμε με νέο πρίσμα την ανάγκη για μεταρρυθμίσεις και δημιουργία θεσμών, διότι χωρίς θεσμούς τίποτα δεν διαρκεί. Αν το βιβλίο καταφέρνει κάτι, είναι να βλέπει μπροστά, προς το μέλλον της χώρας μας, αντί να κοιτάζει στο παρελθόν.

18 18 Δημιουργικh κyπρος Μελετά το παρελθόν αλλά σχεδιάζει για το μέλλον για να φθάσει στο κύριο μήνυμα. Και το κύριο μήνυμα της δημιουργικής Κύπρου είναι, αντί η συντήρηση της αντιπαράθεσης, η επιδίωξη της σύνθεσης που στηρίζεται σε αξίες και επιτυγχάνεται με θεσμούς. Είναι μήνυμα για εθνική συναίνεση γύρω από τις προκλήσεις της μεταιχμιακής εποχής. Πιστεύω στο μήνυμα του βιβλίου. Το προσεγγίζω, όσο μου είναι δυνατό, με μια ορθολογική διαλεκτική, με ανοικτή σκέψη αντί με άκαμπτη ιδεολογία, με κριτική διάθεση αντί με αμυντική στάση απέναντι σε τυχόν διαφωνίες. Δεν πρόκειται όμως για ένα καθαρά επιστημονικό βιβλίο τα συμπεράσματα του οποίου αφήνουν τον συγγραφέα αδιάφορο. Είναι ένα βιβλίο με πολιτικά μηνύματα που αφορούν τη χώρα μας, το μέλλον μας και το μέλλον των παιδιών μας. Γι αυτό με αγγίζει και δεν μπορώ να ισχυριστώ αμεροληψία. Ωστόσο, προσπάθησα να είμαι αντικειμενικός. Προσπάθησα να μην επιβάλω τις απόψεις μου στα γεγονότα, αλλά άφησα τα γεγονότα και τις μεγάλες ιδέες της εποχής να καθοδηγήσουν τη σκέψη μου για να φθάσω στα μηνύματα. Διερωτώμαι όμως αν είμαι ο κατάλληλος αγγελιαφόρος. Το μήνυμα του βιβλίου είναι πολιτικό. Και εγώ δεν είμαι επαγγελματίας πολιτικός. Μόνο ο αναγνώστης μπορεί να απαντήσει αυτό το ερώτημα. Τι μπορεί να περιμένει ο αναγνώστης από το βιβλίο; Θα βρει πρώτα μια περιγραφή της κατάστασης της χώρας. Η ανάλυση των δεδομένων μάς δείχνει ότι φθάσαμε σε ένα μεταίχμιο στην κοινωνική οργάνωση, στη δομή της οικονομίας, στη σχέση με το φυσικό περιβάλλον, στην επίγνωση της ταυτότητάς μας, στην οργάνωση του κράτους και στον πολιτικό πολιτισμό. Για να περάσουμε σε μια νέα κατάσταση πραγμάτων με προοπτική, αναπτύσσεται στο δεύτερο κεφάλαιο η έννοια της δημιουργικής κοινωνίας. Η έννοια δομείται τόσο ως ένα θεωρητικό σχήμα για το κοινό καλό, όσο και με πρακτικές αρχές που μας επιτρέπουν να επιδιώκουμε το κοινό καλό και να βελτιώνουμε συνεχώς την κατάσταση. Το κεφάλαιο περι-

19 προλογος 19 γράφει μια «ρεαλιστική ουτοπία», δηλαδή μια κατάσταση με ουτοπικά χαρακτηριστικά η οποία, όμως, είναι εφικτή διότι αντιστοιχεί σε σαφώς μετρήσιμες τάσεις. Πολλά μπορούμε να καταφέρουμε σχεδιάζοντας πάνω σε στέρεες θεωρητικές βάσεις και προχωρώντας με πραγματισμό σε σταδιακές προσαρμοστικές βελτιώσεις. Το τρίτο κεφάλαιο εξηγεί γιατί οι ιδεολογικοί δογματισμοί δεν δίνουν λύσεις στα σύγχρονα προβλήματα και προδιαγράφει το ιδεολογικό στίγμα. Το κεφάλαιο για τις αξίες, που ακολουθεί, ανοίγει τη συζήτηση δεν επιδιώκει να έχει τον τελευταίο λόγο για τις αξίες που χρειαζόμαστε στην αντιμετώπιση των προκλήσεων. Το βιβλίο συνεχίζει με τρία κεφάλαια για πρακτικά θέματα προς υλοποίηση του στόχου της δημιουργικής Κύπρου: συζητούνται ριζοσπαστικές αλλά ρεαλιστικές μεταρρυθμίσεις και η δημιουργία σύγχρονων θεσμών σε θέματα περιβάλλοντος, οικονομίας και οργάνωσης του κράτους. Όλα όσα περιγράφονται σε αυτά τα κεφάλαια έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικά σε αναπτυγμένες χώρες με δημοκρατική παράδοση αιώνων. Δεν εισηγούμαι κάτι επιστημονικά πρωτότυπο, αλλά προσαρμόζω επιτυχημένες διεθνείς πρακτικές στις ιδιαιτερότητες της χώρας μας και των θεσμών της. Το βιβλίο καταλήγει συνειδητή η επιλογή να μείνει στο τέλος με μια διαφορετική προσέγγιση στο κυπριακό πρόβλημα. Αναλύει πώς μια δημιουργική κοινωνία ενδυναμώνει την ικανότητά μας για ενεργό διαχείριση με ανάληψη πρωτοβουλιών. Ταυτόχρονα προσδίδει μια ευρωπαϊκή διάσταση που προσεγγίζει το εθνικό θέμα με το απαραίτητο ιστορικό βάθος και προετοιμάζει καλύτερες συνθήκες για επίλυση. Το βιβλίο δημοσιεύεται σε μια κρίσιμη περίοδο για την χώρα μας. Η βαθιά πολιτική και οικονομική κρίση που μας πλήττει έχει αφυπνίσει ισχυρά κοινωνικά ρεύματα. Οι προκλήσεις είναι μεγάλες, τα προβλήματα φαίνονται ανυπέρβλητα και το άλυτο εθνικό θέμα καθηλώνει πολλούς στην απογοήτευση και στην απάθεια. Έχουμε, όμως, ως λαός τεράστια αποθέματα ψυχικής δύναμης και υψηλά επίπεδα μόρφωσης για να σχεδιάσουμε πο-

20 20 Δημιουργικh κyπρος ρεία πλεύσης, να βρούμε θάρρος για να τολμήσουμε, να επινοήσουμε τρόπους για να επιτύχουμε. Η ιστορία της χώρας μας είναι επώδυνη. Μας λέει «δεν υπάρχει Ελπίδα στη απ εδώ πλευρά του Άδη». Και όμως, Κάποτε, μια φορά στη ζωή μας, Υψώνεται το πολυπόθητο κύμα της δικαιοσύνης Και η Ελπίδα και η Ιστορία συμπορεύονται γράφει ο πολυβραβευμένος νομπελίστας ιρλανδός ποιητής Seamus Heaney. Αν η πορεία για μια δημιουργική Κύπρο καταφέρει να φέρει την ελπίδα έστω και λίγο πιο κοντά στην ιστορία, τότε θα έχει πετύχει τον στόχο της πολύ περισσότερο από ό,τι θα μπορούσε ο συγγραφέας να ελπίζει. Και τώρα κάποιες λεπτομέρειες. Όσον αφορά τις σχολαστικές υποσημειώσεις, βρίσκω ότι σε ένα βιβλίο γενικού, αντί ακαδημαϊκού, ενδιαφέροντος αποσπούν την προσοχή του αναγνώστη. Έτσι παραθέτω εκτενείς σημειώσεις ανά σελίδα για κάθε κεφάλαιο στο τέλος του βιβλίου, με παραπομπές στις πηγές. Ο απαιτητικός αναγνώστης εύκολα μπορεί να μετατρέψει τις σημειώσεις σε αριθμημένες υποσημειώσεις. Παραπομπές που γίνονται εντός κειμένου με το όνομα του συγγραφέα και τον τίτλο (ενίοτε σε δική μου ελληνική απόδοση) βρίσκονται με πλήρεις λεπτομέρειες στη βιβλιογραφία. Τα στατιστικά στοιχεία που παρατίθενται προέρχονται από διάφορες αξιόπιστες πηγές και παραπομπές δίνονται στις σημειώσεις. Για να αποφευχθεί η υπερβολική χρήση αριθμών δεν δίνω τη χρονιά όποτε χρησιμοποιούνται πρόσφατες μετρήσεις. Τα δεδομένα έχουν στρογγυλοποιηθεί, όταν αυτό δεν επηρεάζει τυχόν συγκρίσεις. Όταν αναφέρομαι σε «σημερινά δεδομένα» χρησιμοποιώ τα πιο πρόσφατα στοιχεία των τελευταίων δύο-τριών χρόνων. Η απόδοση ξενόγλωσσων κειμένων στα ελληνικά είναι σε δική μου μετάφραση.

21 21 κεφαλαιο ι: η κyπρος ςτο μεταiχμιο Στις 16 Αυγούστου του 1960, όταν υπογραφόταν στη Βουλή των Αντιπροσώπων η συνθήκη Εγκαθίδρυσης της Κυπριακής Δημοκρατίας από τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο, τον δρα Φαζίλ Κουτσούκ και τον σερ Χίου Φουτ, ήμουν ενός χρόνου. Βεβαίως δεν θυμάμαι τίποτα από την τελετή, αλλά αυτό δεν έχει σημασία. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι μαζί με την Κυπριακή Δημοκρατία μεγαλώσαμε μια γενιά Κυπρίων κουβαλώντας ένα βαρύ φορτίο. Κληρονομιά μας ήταν η οικονομική και κοινωνική υστέρηση, ελλείμματα στη δημόσια ζωή, οι ανασχετικοί παράγοντες των εθνοτικών συμφερόντων, η αδυναμία αντιμετώπισης των προβλημάτων ενός ανεξάρτητου κράτους. Νοοτροπίες επιβίωσης, κοινωνικές συμπεριφορές διαχείρισης μιας επίπονης καθημερινότητας, συντηρητικές αντιλήψεις και έλλειψη δομών ήταν η προίκα μας μετά από αιώνες δουλείας και αποικιοκρατίας. Και όμως: για πρώτη φορά μετά από αιώνες είμαστε ελεύθεροι να αποφασίζουμε για το μέλλον μας και το μέλλον των παιδιών μας. Το ανθρώπινο είδος έχουμε μια τεράστια ικανότητα προσαρμογής. Αυτό δεν είναι πάντα εύκολο. Χρειάζονται τεράστιες δυνάμεις για να αποβάλουμε αυτά που μας βαραίνουν. Η δύναμη της ελπίδας μπροστά στις δυσκολίες, ο ενθουσιασμός για να αντιμετωπίζουμε τις προκλήσεις, είναι θείο δώρο. Η ελπίδα ήταν το δώρο των θεών στο κουτί της Πανδώρας, και η λέξη «ενθουσιασμός» εμπεριέχει το θείο, εν-θέωση. Αυτή όμως η ικανότητα, που χαρακτηρίζει κάθε έναν και κάθε

22 22 Δημιουργικh κyπρος μία από εμάς ξεχωριστά, δεν ισχύει τόσο άμεσα και τόσο αποτελεσματικά για το κοινωνικό σύνολο. Ιδιαίτερα δεν ισχύει για τους θεσμούς που εκφράζουν τις νοοτροπίες και τα πρότυπα συμπεριφοράς μιας κοινωνικής ομάδας. Τότε υπάρχει μεγάλη αδράνεια και η προσαρμογή παίρνει χρόνο. Όπως έχει λεχθεί, οι λανθασμένες ιδέες πεθαίνουν αργά, καθώς ένας-ένας οι υποστηρικτές τους φεύγουν από τη ζωή και τη θέση τους παίρνουν νέοι άνθρωποι, με νέες ιδέες και σύγχρονες νοοτροπίες. Μετά από 50 χρόνια «επώδυνης πορείας» η Κυπριακή Δημοκρατία βρίσκεται σε ένα μεταίχμιο. Δύο γενιές έχουν περάσει από τη χρονιά της εγκαθίδρυσης και οι αναχρονιστικές νοοτροπίες και οι συμπεριφορές ανάσχεσης πεθαίνουν έναν αργό θάνατο. Η Κύπρος έχει φθάσει σήμερα σε ένα σταυροδρόμι και καλείται να αποφασίσει: θα συνεχίσει στον ίδιο βαρύ βηματισμό κουβαλώντας το φορτίο που της κληροδότησαν κατακτητές, αποικιοκράτες και εισβολείς ή θα ακολουθήσει μια νέα πορεία που να συνάδει με τον χαρακτήρα του ελεύθερου και χειραφετημένου κύπριου πολίτη και τη θέση μας στην ενωμένη Ευρώπη; Ποιος είναι ο χαρακτήρας του σύγχρονου Κύπριου και της σύγχρονης Κύπριας; Τον εκφράζουν με τις διεθνείς επιτυχίες τους συμπατριώτες μας όπως ο Χριστόφορος Πισσαρίδης, ο σερ Στέλιος Χατζηιωάννου, ο Μάρκος Παγδατής, άνθρωποι των τεχνών όπως οι Μιχάλης Κακογιάννης και Κυπριανός Κατσαρής, οι Μιχάλης Χατζηγιάννης και Μιχάλης Χριστοδουλίδης, επιστήμονες όπως οι Κύπρος Νικολαΐδης και Kυριάκος Σ. Νικολάου. Τον χαρακτήρα της σύγχρονης Κύπριας αναδεικνύει ο σεβασμός που τυγχάνουν διεθνώς επαγγελματίες όπως οι Ανδρούλα Βασιλείου και Ιλιάνα Νικολάου, οι νέες επιστήμονες Έλενα Ανδρέου, που βραβεύθηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας, Λίνα Κασσιανίδου, που ηγείται του πανευρωπαϊκού προγράμματος για τεχνολογία της αρχαιολογίας, Μυρτάνη Πιερή που ήταν η πρώτη γυναίκα νικητής του διε-

23 1. η κyπρος ςτο μεταiχμιο 23 θνούς διαγωνισμού FameLab για την εκλαϊκευμένη προβολή επιστημονικών επιτευγμάτων. Κάποιος ίσως αντιτείνει ότι όλες και όλοι αυτοί διακρίθηκαν εκτός Κύπρου. Αυτό είναι αλήθεια. Απαντώ, όμως, ότι εκφράζουν τον δυναμισμό και τη δημιουργικότητα των Κυπρίων όταν τους δοθούν οι κατάλληλες ευκαιρίες. Πολλοί από τους νέους και νέες που συναντώ καθημερινά στις καφετέριες και στα αμφιθέατρα του Πανεπιστημίου της Κύπρου είχαν και το ταλέντο και τον ενθουσιασμό και τη θέληση να πετύχουν, όπως οι πιο γνωστοί συμπολίτες μας. Η χώρα μας πρέπει να τους δώσει τις ευκαιρίες. Τον χαρακτήρα του Κύπριου και Κύπριας τον εκφράζει όμως καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον ο κος Καλλής και η κα Καλλού-Ματσάγκου τους οποίους γνώρισα ως πρόσφυγες από τη Λύση στο Δασάκι της Άχνας το Με τον γιο τους, Ανδρέα, ήμασταν μετά την προσφυγιά συμμαθητές στο Παγκύπριο Γυμνάσιο. Ο κος Καλλής και η κα Καλλού βρέθηκαν από το σπίτι τους στη Λύση στο αντίσκηνο της προσφυγιάς με όσα υπάρχοντα χωρούσε το αυτοκίνητό τους. Είχαν οκτώ παιδιά, πέντε ακόμη στο σχολείο, ένα με ειδικές ανάγκες. Δεν το έβαλαν κάτω. Ξανάρχισαν τη ζωή τους για να δουν μια μέρα δύο παιδιά τους γιατρούς, έναν καθηγητή, έναν μηχανικό, μια δασκάλα, δύο επαγγελματίες σε μεγάλους οργανισμούς. Πάντρεψαν παιδιά, μεγάλωσαν εγγόνια, πήραν στα γόνατά τους δισέγγονα. Μαζί με όλους τους πρόσφυγες μας θυμίζουν ότι αυτό που κάνει τη διαφορά στη ζωή μας αν η ζωή μας καταδαπανάται μέσα από τις κακουχίες ή αν είναι ζωή ωφέλιμη και δημιουργική Να αποτολμήσουμε ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις σε θεσμούς, κοινωνικά πρότυπα και νοοτροπίες, όπως απαιτεί ο ελεύθερος και χειραφετημένος κύπριος πολίτης. Να συνθέσουμε τη σύγχρονη ευρωπαϊκή μας ταυτότητα με τις αξίες της συνεκτικής και αλληλέγγυας κυπριακής κοινωνίας.

24 24 Δημιουργικh κyπρος είναι η δύναμη της ελπίδας. Και οι σύγχρονοι κύπριοι δεν άφησαν τη δύναμη της ελπίδας να υποκύψει στη δύναμη των όπλων ή στις κακουχίες της προσφυγιάς. Βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια σειρά προκλήσεων με τις οποίες πρέπει να αναμετρηθούμε: συντηρητισμός, φοβίες και ανασφάλειες, αναχώματα από το ίδιο το πολιτικό σύστημα το οποίο διαθέτει ισχυρό ένστικτο αυτοσυντήρησης. Το κυπριακό πρόβλημα χρησιμοποιείται πολλές φορές ως άλλοθι για να αποφύγουμε την αναμέτρηση με άλλες μεγάλες προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε, αλλά και για να καλλιεργήσει ένα περιβάλλον συντήρησης του πολιτικού συστήματος. Ότι, δηλαδή, κανείς άλλος δεν μπορεί να διαχειριστεί το κρίσιμο εθνικό θέμα από αυτούς που το διαχειρίζονται εδώ και 50 χρόνια ή από όσους μαθήτευσαν δίπλα στους πρωταγωνιστές. Για ορισμένους το κυπριακό δεν είναι πρόβλημα, είναι επαγγελματική σταδιοδρομία. Αλλά και όταν στρέψουμε Η ανάγκη για ανανέωση και πρόοδο είναι ανεξάρτητη από την πρόοδο στο εθνικό μας θέμα. Οι εκσυγχρονιστικές μεταρρυθμίσεις μάς ενδυναμώνουν στην αντιμετώπιση και του εθνικού θέματος το οποίο πρέπει να παύσουμε να βλέπουμε ως τροχοπέδη. την προσοχή προς τις σύγχρονες προκλήσεις, οι ανασφάλειες που προκαλεί η εκκρεμότητα του εθνικού θέματος βάζουν τροχοπέδη σε εκσυγχρονιστικές μεταρρυθμίσεις. Το εθνικό θέμα είναι ένα υπαρκτό υπαρξιακό πρόβλημα που υπερβαίνει την πολυπλοκότητα των συνταγματικών και θεσμικών ρυθμίσεων. Είναι πρόβλημα επιβίωσης και η λύση του δεν επαφίεται αποκλειστικά σε εμάς. Το πώς όμως εμείς το αντιμετωπίζουμε μπορεί να εξελιχθεί σε πρόβλημα πνευματικής και ψυχολογικής επιβίωσης. Τότε ο εχθρός δεν είναι μόνο απέναντι μας, αλλά βρίσκεται πλέον μέσα μας. Αυτό στο χέρι μας είναι να το αποφύγουμε. Ο εχθρός που