** Βιοµηχανικά MSW(organic) οργανικά απόβλητα ** ΑΣΑ Sew(οργανικά) * Λυµατολάσπη. * Reduction of odour nuisance. Sanitation.

Transcript

1 IEE Project BiogasIN Information Material for biogas investors/farmers in Greece Υλικό πληροφόρησης για επενδυτές βιοαερίου/αγρότες στην Ελλάδα D.3.8.4, WP3 Σιούλας Κωνσταντίνος Τµήµα Περιβάλλοντος και Μεταφορών Κέντρο Ανανεώσιµων Πηγών και Εξοικονόµησης Ενέργειας (ΚΑΠΕ) 19 ο χλµ Λεωφ. Μαραθώνος Πικέρµι περιλαµβάνεται υλικό και παρουσιάσεις εταίρων και συµµετεχόντων στις δράσεις του έργου Αθήνα, 2011 Το έργο αυτό (αριθ. Συµβολαίου IEE/09/848/SI ) υποστηρίζεται από:

2 Περιεχόµενα 1. Εισαγωγή Γενικά για το Βιοαέριο Αρχική ιδέα Αδειοδότηση Χρηµατοδότηση Απαιτήσεις - Οικονοµική αξιολόγηση...11 Παράρτηµα 1: Τρόποι χρηµατοδότησης έργων βιοαερίου πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα...13 Παράρτηµα 2: Νόµος 3908/ Η πλήρης ευθύνη αυτής της έκδοσης εναπόκειται στους συντάκτες της. εν απεικονίζει κατ ανάγκη την άποψη των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν είναι αρµόδια για οποιαδήποτε χρήση που µπορεί να γίνει των πληροφοριών που περιλαµβάνονται σε αυτήν. 2

3 1. Εισαγωγή Το έργο BiogasIN Ανάπτυξη βιώσιµης αγοράς βιοαερίου στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη (Συµβόλαιο αριθ. IEE/09/848) υποστηρίζεται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο πλαίσιο του Προγράµµατος Ευφυής Ενέργεια για την Ευρώπη. Αντικείµενο του έργου BiogasIN είναι η αποτελεσµατική βελτίωση του πλαισίου εγκατάστασης νέων µονάδων βιοαερίου σε 7 χώρες της Ανατολικής Ευρώπης: Βουλγαρία, Κροατία, Τσεχία, Ελλάδα, Λετονία, Ρουµανία, Σλοβενία. Στο έργο BiogasIN συµµετέχουν 10 Ευρωπαϊκοί οργανισµοί. Σύµφωνα µε το Εθνικό Σχέδιο ράσης για τις ΑΠΕ ο στόχος του 20% των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας στην ακαθάριστη τελική κατανάλωση ενέργειας το 2020 θα επιτευχθεί µέσω του συνδυασµού µέτρων για την ενεργειακή απόδοση, καθώς και για την αυξηµένη διείσδυση των τεχνολογιών ΑΠΕ στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, παροχή θέρµανσης και των µεταφορών. Η συνεισφορά (εγκατεστηµένη ισχύς, ακαθάριστη παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας) που αναµένεται από το βιοαέριο στην Ελλάδα για την επίτευξη των δεσµευτικών στόχων του έτους 2020 έχει υπολογιστεί στα 210MW (895GWh ή 77ktoe). Η συνεισφορά των ΑΠΕ στο εθνικό ενεργειακό ισοζύγιο κατά το 2008 ήταν περίπου 7,8% της ακαθάριστης τελικής κατανάλωσης ενέργειας και περίπου το 16,3%, της παραγωγής πρωτογενούς ενέργειας. Η πρωτογενής ενέργεια που παρήχθηκε από ΑΠΕ το 2008 ήταν 1,64 Mtoe. Από αυτήν, 600ktoe αποτελούσε χρήση βιοµάζας στον οικιακό τοµέα, 265 ktoe χρήση βιοµάζας στη βιοµηχανία και 35 ktoe προήλθε από το βιοαέριο, κυρίως για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας (Σχέδιο ράσης για τις ΑΠΕ, 2010). Η σύνθετη αδειοδοτική διαδικασία των έργων Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ), αποτελεί ένα από τα πιο δύσκολα εµπόδια για την υλοποίηση των επενδύσεων αυτών στην Ελάδα (ιδιαίτερα η περιβαλλοντική αδειοδότηση). Οι διαδικασίες εµπλέκουν σηµαντικό αριθµό τοπικών, περιφερειακών και εθνικών αρχών και µερικές φορές καταλήγουν σε επιµήκυνση του χρόνου αδειοδότησης και γραφειοκρατία. Επιπρόσθετα, σηµαντικός παράγοντας επιτυχίας αποτελεί η πηγή και ο τρόπος χρηµατοδότησης. Συνήθως, η δηµόσια χρηµατοδότηση των έργων βιοερίου (ειδικά η εγγυηµένη τιµή) αποτελεί σπουδαίο παράγοντα για την βιωσιµότητα µίας µονάδας βιοερίου. Για το λόγο αυτό, είναι ένα σηµαντικό κοµµάτι της «χρηµατοδότησης» των αντίστοιχων έργων. Παρ όλα αυτά ένα σηµαντικό θέµα είναι η «αρχική» χρηµατοδότηση που αποτελεί σηµαντικό κόστος. Η αρχική επένδυση προκύπτει από ίδια κεφάλαια (χρήµατα που ο επενδυτής συνεισφέρει), άλλα κεφάλαια (συνήθως τραπεζικά δάνεια) και/ή δηµόσια επιχορήγηση (πχ. από διαρθρωτικά ταµεία). Η αρχική χρηµατοδότηση απαιτείται για την κατασκευή και την αγορά εξοπλισµού της µονάδας. ιαφορετικό από την αρχική χρηµατοδότηση είναι τα κέρδη. Αν και αποτελούν βασικό τµήµα για την βιωσιµότητα µίας µονάδας βιοαερίου δεν συνεισφέρουν στην αρχική επένδυση. Παρ όλα αυτά επηρεάζουν σηµαντικά την εκτίµηση κινδύνου, για παράδειγµα από τις τράπεζες. Αντικείµενο της έκθεσης αποτελεί η επισκόπηση της αδειοδοτικής διαδικασίας έργων βιοαερίου και των δυνατοτήτων χρηµατοδότησης για την παραγωγή και αξιοποίηση του βιοαερίου έτσι ώστε να διευκολυνθεί η υλοποίηση έργων βιοαερίου σε Ευρωπαϊκό επίπεδο και ειδικότερα στην Ελλάδα. Η έκθεση απευθύνεται κυρίως σε επενδυτές βιοαερίου / αγρότες. 3

4 2. Γενικά για το Βιοαέριο Σύµφωνα µε το νόµο 3468/2006 βιοαέριο είναι το καύσιµο αέριο που παράγεται από Βιοµάζα ή από το βιοαποικοδοµήσιµο κλάσµα βιοµηχανικών και αστικών αποβλήτων, το οποίο µπορεί να καθαρισθεί και να αναβαθµισθεί σε ποιότητα φυσικού αερίου, για χρήση ως Βιοκαύσιµο, ή το ξυλαέριο. Το βιοαέριο είναι ένα µείγµα από µεθάνιο, διοξείδιο του άνθρακα, άζωτο, υδρογόνο και υδρόθειο. Το επιθυµητό συστατικό είναι το µεθάνιο, αλλά η ακριβής σύσταση του βιοαερίου ποικίλει ανάλογα µε τη χρησιµοποιούµενη πρώτη ύλη για την παραγωγή του και άλλες παραµέτρους, όπως η θερµοκρασία και η οξύτητα του υποστρώµατος. Βιοαέριο παράγεται από την Αναερόβια Χώνευση (ΑΧ) (ζύµωση), που σηµαίνει ότι η βιοµάζα µετατρέπεται σε βιοαέριο από µικροοργανισµούς απουσία οξυγόνου. Η διεργασία της αναερόβιας χώνευσης (ΑΧ) είναι κοινή σε πολλά φυσικά περιβάλλοντα, όπως τα ιζήµατα των θαλασσών, ή το στοµάχι των µηρυκαστικών. Η ΑΧ είναι µία βιοχηµική διαδικασία κατά την οποία η οργανική ύλη αποσυντίθεται από ποικίλους µικροοργανισµούς. Αυτοί οι µικροοργανισµοί µπορούν να επιζήσουν µόνο κάτω από αναερόβιες συνθήκες και απουσία φωτός. Για το λόγο αυτό, η ΑΧ συνήθως λαµβάνει χώρα σε χωνευτές, ειδικά σχεδιασµένους για το σκοπό αυτό. Οι χωνευτές βιοαερίου είναι ερµητικά µονωµένοι από το οξυγόνο και το φως. Η παραγωγή βιοαερίου από την αναερόβια χώνευση (ΑΧ) της ζωικής στερεής και υδαρούς κοπριάς καθώς και ενός ευρύτατου φάσµατος οργανικών αποβλήτων µετατρέπει αυτά τα υποστρώµατα σε ανανεώσιµη ενέργεια και προσφέρει ένα φυσικό εδαφοβελτιωτικό για τη γεωργοκτηνοτροφία. Συγχρόνως, η αφαίρεση του οργανικού µέρους από το ρεύµα των αποβλήτων αυξάνει την απόδοση της µετατροπής ενέργειας κατά την αποτέφρωση των εναποµενόντων αποβλήτων, αλλά και τη βιοχηµική σταθερότητα στους χώρους εναπόθεσης των απορριµµάτων (χωµατερές). Οι µονάδες βιοαερίου από ΑΧ, που επεξεργάζονται τα γεωργοκτηνοτροφικά υποστρώµατα είναι µερικές από τις πιο σηµαντικές εφαρµογές της ΑΧ σήµερα. Μια µονάδα βιοαερίου κλίµακας γεωργοκτηνοτροφικής εκµετάλλευσης εξυπηρετεί µία µόνο γεωργοκτηνοτροφική εκµετάλλευση, χωνεύοντας την πρώτη ύλη που παράγεται σε αυτή. Επίσης σε πολλές εγκαταστάσεις γίνεται συγχώνευση µικρών ποσοτήτων υποστρωµάτων πλούσιων σε µεθάνιο, µε στόχο την αύξηση της παραγωγής βιοαερίου. Είναι επίσης δυνατό µια µονάδα βιοαερίου κλίµακας γεωργοκτηνοτροφικής εκµετάλλευσης να λαµβάνει και να επεξεργάζεται ζωικές υδαρείς κοπριές από µία ή περισσότερες γειτονικές γεωργοκτηνοτροφικές εκµεταλλεύσεις. Μία άλλη διαδεδοµένη πρακτική είναι οι κεντρικές µονάδες αναερόβιας χώνευσης. Η κεντρική συγχώνευση είναι µια έννοια που βασίζεται στη χώνευση ζωικής στερεής και υδαρούς κοπριάς, που συλλέγεται από διάφορες γεωργοκτηνοτροφικές εκµεταλλεύσεις, σε µια µονάδα βιοαερίου, η οποία είναι εγκατεστηµένη κεντρικά στην περιοχή συλλογής της στερεής κοπριάς. Η κεντρική θέση των µονάδων βιοαερίου στοχεύει στο να µειώσει τις δαπάνες, τον χρόνο και το εργατικό δυναµικό για τη µεταφορά της κοπριάς από και προς την µονάδα βιοαερίου. Η στερεή κοπριά υφίσταται συγχώνευση µε ποικίλους άλλους τύπους κατάλληλης πρώτης ύλης (π.χ. τα χωνευόµενα γεωργοκτηνοτροφικά υπολείµµατα, απόβλητα από τις βιοµηχανίες τροφίµων και ιχθύων, οργανικά απόβλητα διαχωριζόµενα στην πηγή, λυµατολάσπη, κλπ). Οι κεντρικές εγκαταστάσεις συγχώνευσης (ονοµάζονται επίσης και κοινές εγκαταστάσεις συγχώνευσης) αναπτύσσονται και εφαρµόζονται ευρέως στη ανία, αλλά και σε άλλες περιοχές του κόσµου µε εντατική κτηνοτροφία. Γενικά στους χωνευτές µπορούν να χρησιµοποιηθούν πολλά βιοαποικοδοµήσιµα υλικά. Οι πιο βασικές κατηγορίες βιοµάζας που χρησιµοποιούνται στις ευρωπαϊκές µονάδες βιοαερίου είναι (Al 4

5 Seadi et al., 2008) 1 : στερεή και υδαρής κοπριά, γεωργικά υπολείµµατα και υποπροϊόντα, οργανικά απόβλητα που µπορούν να υποστούν χώνευση από αγροτοβιοµηχανίες και βιοµηχανίες τροφίµων, οργανικό κλάσµα των αστικών αποβλήτων και των υπολειµµάτων εστίασης, λυµατολάσπη, καθώς και ενεργειακές καλλιέργειες (πχ. καλαµπόκι, σόργος, τριφύλλι). Το βιοαέριο είναι ένα καύσιµο µε πολλές εφαρµογές, συµπεριλαµβανόµενης της ηλεκτροπαραγωγής, της παραγωγής θερµικής ενέργειας και χρήσης στις µεταφορές. Το βιοαέριο χρησιµοποιείται συχνότερα σήµερα για ηλεκτροπαραγωγή ή/και παραγωγή θερµότητας. Για το λόγο αυτό η συµπαραγωγή ηλεκτρισµού και θερµότητα (ΣΗΘ) προτιµάται από την ηλεκτροπαραγωγή χωρίς χρήση της θερµότητας ή µόνο την παραγωγή θερµότητας. Η αναβάθµιση του βιοαερίου χρησιµοποιείται όλο και συχνότερα στο δίκτυο του φυσικού αερίου για την υποκατάστασή του ή την χρήση του ως καύσιµο οχηµάτων. Μια µονάδα βιοαερίου δεν είναι µόνο προµηθευτής ενέργειας. Το χωνευµένο υπόστρωµα, που συνήθως ονοµάζεται χωνεµένο υπόλειµµα, είναι ένα πολύτιµο εδαφοβελτιωτικό εδάφους, πλούσιο σε άζωτο, φώσφορο, κάλιο και θρεπτικούς οργανισµούς, το οποίο µπορεί να εφαρµοστεί στα εδάφη µε τον συνηθισµένο εξοπλισµό εφαρµογής της υγρής κοπριάς. Σε σχέση µε την ακατέργαστη ζωική στερεή κοπριά, το χωνεµένο υπόλειµµα έχει βελτιωµένη αποδοτικότητα λίπανσης λόγω της οµοιογένειας και της υψηλότερης διαθεσιµότητας θρεπτικών συστατικών, την καλύτερη αναλογία C/N και τις σηµαντικά µειωµένες οσµές.?dfdf Φάρµες ζώων * Κοπριά Cattle manure βοοειδών * Κοπριά Pig manure χοίρων Poultry manure * Κοπριά πουλερικών Other biomass suppliers Άλλοι * Industrial προµηθευτές organic wβιοµάζας aste ** Βιοµηχανικά MSW(organic) οργανικά απόβλητα ** ΑΣΑ Sew(οργανικά) age sludge * Λυµατολάσπη Σύστηµα Transport µεταφοράς System Εγκαταστάσεις Storage facilities out αποθήκευσης Κεντρική Centralised εγκατάσταση Biogas βιοαερίου in the fields Plant στους αγρούς * Οµογενοποίηση * Homogenisation * Χώνευση * Digestion * Reduction of odour nuisance Σύστηµα Transport µεταφοράς System * Μείωση * της Sanitation εξωτερικής όχλησης * Υγιεινή * Nutritionally defined product * Προϊόν καθορισµένο από πλευράς θρεπτικών ουσιών Λίπασµα Fertilizer στους on the αγρούς fields Βιοαέριο Biogas for για heat παραγωγή & * Βελτιωµένη * Improved χρήση utilisation των θρεπτικών of ιαχωρισµός ηλεκτρισµού pow er generation & θερµότητας ουσιών των plant φυτών nutrients Separation * Renew able energy source * Reduction of the consumption της * Ανανεώσιµη πηγή ενέργειας * Μείωση of digested * CO 2 -neutral of της mineral κατανάλωσης fertilizer χωνευµένης * Ουδέτερο ως προς το CO biomass * Reduction of air pollution 2 ανόργανων * Reduction λιπασµάτων of w ater pollution βιοµάζας * Μέιωση * Effective της ατµοσφαιρικής energy ρύπανσης * Μείωση της ρύπανσης των υδάτων *Αποδοτική utilisationχρήση της ενέργειας Τα κύρια τµήµατα µιας κεντρικής µονάδας συγχώνευσης (Al Seadi κ.α. 2008) 1 Al Saedi T., Rutz D., Prassl H., Köttner M., Finsterwalder T., Volk S., Janssen R.,Κ. Σιούλας Εγχειρίδιο Βιοαερίου, Οκτώβριος

6 3. Αρχική ιδέα Αφετηρία κάθε έργου βιοαερίου είναι η αρχική ιδέα. Το βασικό κίνητρο υλοποίησης ενός έργου βιοαερίου διαφέρει από την προστασία του περιβάλλοντος και τη µείωση των αποβλήτων ως την παραγωγή ανανεώσιµης ενέργειας, και περιλαµβάνει οικονοµικά και µη οικονοµικά κίνητρα. Πριν από την συνεργασία µε την τράπεζα για τη χρηµατοδότηση ενός έργου βιοαερίου, είναι αναγκαίο να υπάρχει µια συγκεκριµένη ιδέα για το έργο βιοαερίου. Αυτή η ιδέα θα πρέπει να περιγράφει το στόχο του έργου, καθώς και την ικανότητα του επενδυτή να το πραγµατοποιήσει. Επιπλέον, είναι σηµαντικό να διασφαλιστεί η συνεχής τροφοδοσία µε πρώτες ύλες και η χωροθέτηση της µονάδας. Επιπρόσθετες απαιτήσεις για την υλοποίηση ενός έργου βιοαερίου είναι, εκτός από τη διαθεσιµότητα της πρώτης ύλης, η δυνατότητα πώλησης ή χρησιµοποίησης της ηλεκτρικής ενέργειας που παράγεται ή του παραγόµενου βιοµεθανίου, της θερµότητας και του χωνεµένου υπολείµµατος. Επιπλέον, είναι απαραίτητο να ελεγχθεί αν το έργο µπορεί να υλοποιηθεί κάτω από τις συγκεκριµένες τοπικές συνθήκες. Εάν η µελέτη σκοπιµότητας ολοκληρωθεί µε επιτυχία µια έµπειρη εταιρεία συµβούλων πρέπει να συµµετάσχει στον προκαταρκτικό σχεδιασµό του έργου και η επαφή µε µία τράπεζα να ξεκινήσει. Παράλληλα θα πρέπει να αναπτυχθεί και το σχέδιο χρηµατοδότησης. Τυπική µονάδα βιοαερίου [Fraunhofer IWES] 6

7 4. Αδειοδότηση Η βασική διαδικασία αδειοδότησης ΑΠΕ και έργων βιοαερίου στην Ελλάδα είναι η ακόλουθη: Αδειοδοτική ιαδικασία έργων ΑΠΕ στην Ελλάδα Στο πλαίσιο του έργου BiogasIN διενεργήθηκε έρευνα σχετικά µε τα εµπόδια της αδειοδοτικής διαδικασίας έργων βιοαερίου στην Ελλάδα η οποία επικεντρώθηκε σε δύο κυρίως οµάδες: Αδειοδοτούσες αρχές Υφιστάµενους ή µελλοντικούς επενδυτές / φορείς λειτουργίας µονάδων βιοαερίου. Μερικά από τα ζητήµατα που τέθηκαν από την πλευρά των αρχών αδειοδότησης είναι τα ακόλουθα: α) έλλειψη κωδικοποίησης και συµπλήρωση της νοµοθεσίας, β) αντιδράσεις τοπικής κοινωνίας, γ) ανωριµότητα επενδυτικών σχεδίων (ποιότητα φακέλων), δ) χρονοβόρα αδειοδοτική διαδικασία και γραφειοκρατία (πχ. χορήγηση προσφοράς σύνδεσης), ε) χωροταξικός σχεδιασµός για έργα βιοαερίου, στ) έλλειψη υποδοµών δικτύων, ζ) έλλειψη προσωπικού, η) αριθµός εµπλεκόµενων υπηρεσιών και ανάγκη στενής συνεργασίας µεταξύ τους, θ) αλλαγές στην αυτοδιοίκηση (Πρόγραµµα Καλλικράτης) Αντίστοιχα, µερικά από τα ζητήµατα που τέθηκαν από την πλευρά των επενδυτών είναι τα ακόλουθα: α) αποσαφήνιση της αδειοδοτικής διαδικασίας, β) ενηµέρωση εµπλεκόµενων, απλοποίηση διαδικασίας, γ) καθορισµός του τι είναι υπόλειµµα, δ) ταχύτερη αντίδραση της ΕΗ, ε) καλύτερη συνεργασία των Υπηρεσιών, στ) one-stop-shop, ζ) ανάδειξη των πλεονεκτηµάτων του βιοαερίου και προτεραιότητα στα έργα αυτά. 7

8 5. Χρηµατοδότηση Γενικά, οι τρόποι χρηµατοδότησης έργων βιοαερίου µπορούν να χωριστούν σε δύο βασικές κατηγορίες: 1) δηµόσια χρηµατοδότηση και 2) ιδιωτική χρηµατοδότηση. Οι δύο κύριες κατηγορίες δηµόσιας χρηµατοδότησης είναι οι ακόλουθες: Η εγγυηµένη τιµή πώλησης της ενέργειας Οι κρατικές ενισχύσεις. Σε ότι αφορά στους τρόπους ιδιωτικής χρηµατοδότησης µπορούν να αναφερθούν οι ακόλουθες: ανειοδότηση, Αυτοχρηµατοδοτηση (Project finance), Χρηµατοδοτική µίσθωση (leasing) Χρηµατοδότηση από τρίτους (Third party finance) Παραδοσιακός δανεισµός Ο παραδοσιακός δανεισµός είναι ο πιο συνηθισµένος τρόπος για τη λήψη δανειακών κεφαλαίων από τις τράπεζες. Αυτή η µορφή χρηµατοδότησης δεν χρησιµοποιείται µόνο σε µεγάλες επενδύσεις, καθώς οι περιπτώσεις αυτές απαιτούνται στο πλαίσιο έργων βιοαερίου, αλλά καλύπτει επίσης πολλά µικρότερα ιδιωτικά δάνεια. Ο χρηµατοπιστωτικός οργανισµός ελέγχει το χρηµατοοικονοµικό υπόβαθρο του δανειολήπτη, προκειµένου να αποφασίσει σχετικά µε την αξιοπιστία και τους κινδύνους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα χρηµατοπιστωτικά ιδρύµατα έχουν οι εγγυήσεις στην περίπτωση αποτυχίας του σχεδίου. Εγγυήσεις αποτελούν τα ακίνητα, ο εξοπλισµός της µονάδας, το διαθέσιµο ενεργητικό του αιτούντος ή του φορέα υλοποίησης του έργου, και όλα τα άλλα περιουσιακά στοιχεία που καλύπτουν το σύνολο του δανείου. Επιπλέον, αναλύονται οι προοπτικές επιτυχίας του έργου. Η επιτυχία συνήθως υπολογίζεται µε τον έλεγχο διαφόρων κριτηρίων που επηρεάζουν την οικονοµική απόδοση της µελλοντικής εγκατάστασης βιοαερίου. Στην Ελλάδα σήµερα µία σειρά ιδιωτικών τραπεζών έχουν συγκεκριµένα προγράµµατα χρηµατοδότησης έργων όπως η εγκατάσταση φωτοβολταικών ή οι επεµβάσεις εξοικονόµησης ενέργειας σε κτίρια. Οι βασικές απαιτήσεις χορήγησης δανείων είναι µία αίτηση και νοµιµοποιητικά και φορολογικά στοιχεία και διαφοροποιούνται ανάλογα την τράπεζα. Πλεονεκτήµατα: Μικρή διοικητική πολυπλοκότητα. εν απαιτείται η ίδρυση εταιρείας ειδικής νοµικής µορφής. Επαρκείς εγγυήσεις µπορούν να παρέχονται από την περιουσία και να µειώνεται το ύψος του επιτοκίου. Μειονεκτήµατα: Η χρηµατοοικονοµική ικανότητα µειώνεται, καθώς η ιδιωτική περιουσία τίθεται ως εγγύηση. Ο επενδυτής ευθύνεται µε δικά του διαθέσιµα στην περίπτωση αποτυχίας. Αυτοχρηµατοδότηση (Project finance) Η χρηµατοδότηση Έργου (ή αυτοχρηµατοδότηση) προορίζεται για τη χρηµατοδότηση µιας πολύ συγκεκριµένης επένδυσης η οποία εξοφλείται από τις δικές της ταµειακές ροές. Σε περίπτωση χρηµατοδότησης ενός έργου βιοαερίου, η επένδυση εξασφαλίζεται από την προβλεπόµενη ταµειακή ροή της πωλούµενης ηλεκτρικής ενέργειας, τον εξοπλισµό της µονάδας και από την ιδιοκτησία του χώρου εγκατάστασης. Προϋπόθεση για να επιτευχθεί χρηµατοδότηση έργου είναι η δηµιουργία µιας ειδικής εταιρείας για το έργο βιοαερίου. 8

9 Η Χρηµατοδότηση Έργου έχει σηµαντικά υψηλότερους κινδύνους για τους χρηµατοδότες από τη συµβατική χρηµατοδότηση, δεδοµένου ότι το δάνειο µπορεί να αποπληρωθεί όταν το έργο έχει τεθεί σε λειτουργία. Ως εκ τούτου, οι τράπεζες ενδιαφέρονται για την ελαχιστοποίηση των πιθανών κινδύνων. Στην Ελλάδα, ο τύπος χρηµατοδότησης project finance αφορά κυρίως σε τράπεζες που αναζητούν συχνά ώριµες και δοκιµασµένες τεχνολογίες (χαµηλού ρίσκου) ή επενδύσεις που θα δώσουν οικονοµίες κλίµακας. Πλεονεκτήµατα: Ο επενδυτής δεν ευθύνεται µε δικά του διαθέσιµα στην περίπτωση αποτυχίας. Ο χρηµατοπιστωτικός οργανισµός συνδράµει στον εντοπισµό αδύναµων σηµείων της επένδυσης. εν έχει σηµασία πόσοι αποτελούν την εταιρεία της επένδυσης. Ως εκ τούτου µία σύµπραξη αγροτών µπορεί να λειτουργήσει µία µονάδα. Η δυνατότητα περαιτέρω δανεισµού δεν είναι εµπόδιο, εφόσον δεν υποθηκεύονται περιουσιακά στοιχεία Μειονεκτήµατα: Υψηλή διοικητική πολυπλοκότητα Σύσταση εταιρείας για το έργο εν παρέχεται από κάθε τράπεζα Τα επιτόκια µπορεί να είναι υψηλότερα Συνήθως χρησιµοποιούνται σε µεγάλα έργα (εκ. ) Χρηµατοδοτική µίσθωση - Leasing Eίναι µια συχνά εφαρµοζόµενη µέθοδο για τη συγκέντρωση µετοχικού κεφαλαίου για ένα έργο βιοαερίου. H xρηµατοδοτική µίσθωση χαρακτηρίζεται από τη διάκριση του κατασκευαστή µονάδων (εταιρία leasing) και του φορέα εκµετάλλευσης της µονάδας (µισθωτή). Η εταιρεία χρηµατοδοτικής µίσθωσης κατασκευάζει και χρηµατοδοτεί την µονάδα από το εταιρικό κεφάλαιο ή το µετοχικό κεφάλαιο των εταίρων εκµίσθωσης. Στη συνέχεια η εταιρεία αφήνει την µονάδα στον µισθωτή ο οποίος πρέπει να αναλάβει τους κινδύνους της επιχείρησης. Ο µισθωτής διαχειρίζεται όλα τα έσοδα από τη λειτουργία της µονάδας παραγωγής βιοαερίου, αλλά πρέπει να πληρώσει τα ποσοστά χρηµατοδοτικής µίσθωσης στην εταιρεία. Αφού λήξει η σύµβαση, ο µισθωτής µπορεί να αγοράσει την υπολειπόµενη αξία της µονάδας βιοαερίου, ή η κυριότητα επανέρχεται στην εταιρεία χρηµατοδοτικής µίσθωσης. Στις περισσότερες περιπτώσεις η επιλογή αυτή χρησιµοποιείται για την χρηµατοδότηση συγκεκριµένων τµηµάτων µίας µονάδας βιοαερίου, πχ. της µονάδας συµπαραγωγής. Πλεονεκτήµατα: Οι συνεργάτες Leasing παρέχουν τεχνογνωσία στην υλοποίηση και λειτουργία της µονάδας παραγωγής βιοαερίου. Ο εξωτερικός επενδυτής µπορεί να συµµετέχει στην εταιρεία leasing. Οι αγρότες µε µικρά κεφάλαια µπορούν να λειτουργήσουν µία µονάδα βιοαερίου. Μειονεκτήµατα: Η µονάδα βιοαερίου παραµένει ιδιοκτησία της εταιρείας (contractor) για προκαθορισµένο χρόνο και ο αγρότης δεν επηρεάζει ή έχει µικρή επιρροή σε αποφάσεις τεχνικής φύσεως. Τα κέρδη του αγρότη προκαθορίζονται από το συµβόλαιο. Χρηµατοδότηση από Τρίτους (Third party finance) Σε αυτόν τον τρόπο χρηµατοδότησης µία Επιχείρηση Ενεργειακών Υπηρεσιών (ΕΕΥ) παίζει πρωταρχικό ρόλο και αναλαµβάνει τις ευθύνες και/ή την χρηµατοδότηση. Η ΕΕΥ αναλαµβάνει την ανάπτυξη, κατασκευή, χρηµατοδότηση και λειτουργία του έργου. Η βασική αρχή στην περίπτωση 9

10 αυτή είναι το γεγονός ότι ο δικαιούχος (πελάτης ή τελικός χρήστης) δεν χρειάζεται να προβεί σε χρηµατοροές. Τα τρία εµπλεκόµενα µέρη είναι α) η ΕΕΥ, β) ο άµεσα ενδιαφερόµενος και γ) η τράπεζα. O Νόµος 3855/2010 θεσπίζει, µεταξύ άλλων, κανόνες και µέτρα για την ανάπτυξη της αγοράς Eνεργειακών Υπηρεσιών προς τους τελικούς καταναλωτές στην Ελλάδα. Οι Επιχειρήσεις Ενεργειακών Υπηρεσιών (ΕΕΥ), καλούνται να παίξουν σηµαντικό ρόλο στην εν λόγω αγορά, µε τη δραστηριοποίησή τους, στο πλαίσιο σύναψης Συµβάσεων Ενεργειακής Απόδοσης (ΣΕΑ). Αν και το σχήµα αυτό είναι σχετικά καινούργιο στην Ελλάδα αναφέρονται µερικά παραδείγµατα ανάπτυξης Χρηµατοδότησης από Τρίτους στον τοµέα του βιοαερίου. Πλεονεκτήµατα: Ο αγρότης δεν έχει να επενδύσει σε εταιρεία ή ιδιωτικά κεφάλαια. Ο αγρότης έχει µικρότερο χρηµατοδοτικό κίνδυνο. Ένας επαγγελµατίας ειδικός στο βιοαέριο (contractor) είναι υπεύθυνος για τη λειτουργία και συντήρηση της µονάδας. Μειονεκτήµατα: Η µονάδα βιοαερίου παραµένει ιδιοκτησία της εταιρείας (contractor) για προκαθορισµένο χρόνο και ο αγρότης δεν επηρεάζει ή έχει µικρή επιρροή σε αποφάσεις τεχνικής φύσεως. Τα κέρδη του αγρότη προκαθορίζονται από το συµβόλαιο. 10

11 6. Απαιτήσεις - Οικονοµική αξιολόγηση Προκειµένου να προταθεί ο κατάλληλος τρόπος χρηµατοδότησης, προσαρµοσµένος στις συγκεκριµένες ανάγκες του κάθε έργου, οι τράπεζες απαιτούν µία τεχνικοοικονοµική ανάλυση της σχεδιαζόµενης µονάδας παραγωγής βιοαερίου. Ο οικονοµικός υπολογισµός περιλαµβάνει την εκτίµηση του συνολικού επενδυτικού κόστους καθώς και τον υπολογισµό των εσόδων. Ο υπολογισµός του κόστους περιλαµβάνει όλες τις επενδυτικές δαπάνες, ετήσιες δαπάνες, το κόστος λειτουργίας και συντήρησης καθώς και το κόστος για τη χρηµατοδότηση. Σε γενικές γραµµές οι τράπεζες κάνουν ένα αρχικό υπολογισµό µε χρήση κοινών παραδοχών κόστους για τον εντοπισµό των οικονοµικών απαιτήσεων του έργου. Ο Πίνακας 1 παρέχει γενικές παραδοχές που χρησιµοποιούνται συνήθως για τον εντοπισµό αναγκών χρηµατοδότησης των έργων βιοαερίου στη Γερµανία (οι παραδοχές ποικίλουν από χώρα σε χώρα). Στο πλαίσιο του έργου BiogasIN διενεργήθηκε έρευνα σχετικά µε τα εµπόδια της χρηµατοδότησης έργων βιοαερίου στην Ελλάδα η οποία επικεντρώθηκε σε δύο κυρίως οµάδες: Χρηµατοπιστωτικούς οργανισµούς Υφιστάµενους ή µελλοντικούς επενδυτές / φορείς λειτουργίας µονάδων βιοαερίου. Όπως προέκυψε από την έρευνα, τα βασικά κριτήρια για να παρασχεθεί δάνειο σε έργα βιοαερίου από µία τράπεζα είναι τα ακόλουθα: α) ώριµο επιχειρηµατικό σχέδιο β) υποβολή σχετικών αδειών γ) αποδεδειγµένη τεχνολογία δ) χρηµατοπιστωτική ικανότητα του επενδυτή ε) εξασφάλιση πρώτης ύλης στ) εύλογο κόστος ζ) ίδια κεφάλαια Επίσης, ως µερικοί από τους κινδύνους χρηµατοδότησης έργων βιοαερίου αναφέρθηκαν οι ακόλουθοι: α) αλλαγές στη νοµοθεσία για τις ΑΠΕ (µη σταθερό πλαίσιο) β) έλλειψη εµπειρίας από τους επενδυτές γ) εξασφάλιση πρώτης ύλης (συµβόλαια) Από την οπτική των τραπεζών, τα βασικά εµπόδια για την χρηµατοδότηση έργων βιοαερίου στην Ελλάδα σχετίζονται µε: α) µικρού µεγέθους επενδύσεις, β) αξιοπιστία επενδυτών (νέες εταιρείες µε µικρή εµπειρία και οικονοµικό ιστορικό), γ) δηµόσια χρηµατοδότηση, δ) συµβόλαια εξασφάλισης πρώτης ύλης σε προκαθορισµένη τιµή, ε) ο τοµέας του βιοαερίου είναι σχετικά νέος στην Ελλάδα, στ) µη σταθερό νοµοθετικό και φορολογικό πλαίσιο. Από την οπτική των επενδυτών, τα βασικά εµπόδια για την χρηµατοδότηση έργων βιοαερίου στην Ελλάδα είναι τα ακόλουθα: α) οι τράπεζες δεν χρηµατοδοτούν νέες εταιρείες, β) δεν υπάρχουν εναλλακτικοί τρόποι χρηµατοδότησης, γ) ίδια κεφάλαια, δ) ελλιπής χρηµατοδότηση, ε) έλλειψη γνώσεων από τις τράπεζες σχετικά µε το βιοαέριο, στ) υψηλό κόστος επένδυσης, ζ) οικονοµική κατάσταση χώρας, η) γνώση σχετικά µε το βιοαέριο. 11

12 Πίνακας 1: Παραδοχές οικονοµικής εκτίµησης µονάδων βιοαερίου στη Γερµανία [Fraunhofer IWES] Αρχική Επένδυση Λειτουργικά κόστη Κόστος συντήρησης Ασφάλιση Ιδιωκατανάλωση Χρηµατοδοτική µίσθωση για καλλιεργούµενη έκταση Άλλα κόστη Ώρες λειτουργίας µονάδας Κόστος πρώτης ύλης Η αρχική επένδυση για µονάδα κλίµακας αγροκτήµατος ισχύος 150 έως 500 kwe ανέρχεται σε /kwe. Για µεγαλύτερες µονάδες το κόστος είναι γενικά µικρότερο. Το εργατικό κόστος µπορεί να υπολογιστεί σε 0,5 to 1,5 cent/kwe. ή: 9.6 εργατοώρες ανά kwe και χρόνο (75kWe) µέχρι 4 εργατοώρες ανά KWe και έτος (1.000 kwe) Το κόστος αυτό εµπεριέχει και κόστη αντικατάστασης µηχανολογικού εξοπλισµού (πχ. η µονάδα CHP µπορεί να αντικατασταθεί µετά από 6 έτη) και εκτιµάται σε 2,5 cent/kwh. Η ασφάλιση υπολογίζεται στο 0,5-1% της συνολικής επένδυσης (ανά έτος). Εκτιµάται στο 7 % της συνολικής παραγόµενης ηλεκτρικής ενέργειας. Εξαρτάται από την περιοχή. Απαραίτητο να διευκρινισθεί αν οι ενεργειακές καλλιέργειες αναπτύσσονται από τον ιδιοκτήτη της µονάδας βιοαερίου και σε δική του έκταση. Για παράδειγµα διαχειριστικά κόστη ώρες/έτος. Το κόστος πρώτης ύλης στη Γερµανία υπολογίζεται σύµφωνα µε την παραγωγή αερίου από ενσίρωµα καλαµποκιού: 35 /t ενσίρωµα καλαµποκιού (φρέσκια πρώτη ύλη, FM= fresh matter) 12

13 Παράρτηµα 1: Τρόποι χρηµατοδότησης έργων βιοαερίου πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα Ανάπτυξη Βιώσιµης Αγοράς Βιοαερίου στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη Τρόποι χρηµατοδότησης έργων βιοαερίου - Πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα Αριθµός Συµβολαίου IEE/09/848 SI ιάρκεια έργου 01/05/ /10/2012 Υποστηρίζεται από Τρόποι χρηµατοδότησης έργων βιοαερίου Χρηµατοδότηση από Τράπεζες ύο κύριες µορφές τυπικής χρηµατοδότησης έργων βιοαερίου Παραδοσιακός δανεισµός Χρηµατοδότηση Έργου Τράπεζα Τράπεζα άνειο Εταιρεία άνειο Εταιρεία άνειο και Ίδια κεφάλαια Ίδια κεφάλαια Έργο Έργο 13

14 Τρόποι χρηµατοδότησης έργων βιοαερίου Χρηµατοδότηση από Τράπεζες Παραδοσιακός δανεισµός + Μικρή διοικητική πολυπλοκότητα. + εν απαιτείται η ίδρυση εταιρείας ειδικής νοµικής µορφής. + Επαρκείς εγγυήσεις µπορούν να παρέχονται από την περιουσία και να µειώνεταιτούψοςτουεπιτοκίου. Η χρηµατοοικονοµική ικανότητα µειώνεται, καθώς η ιδιωτική περιουσία τίθεται ως εγγύηση. Οεπενδυτήςευθύνεταιµεδικάτου διαθέσιµα στην περίπτωση αποτυχίας Τρόποι χρηµατοδότησης έργων βιοαερίου ιαδεδοµένοι τρόποι χρηµατοδότησης έργων βιοαερίου: -Contracting -Project financing Χρηµατοδότηση από Τράπεζες -Investment -Leasingfunds Παραδοσιακός δανεισµός Χρηµατοδότηση Έργου Χρηµατοδοτική µίσθωση Σύναψη συµβολαίου Εταιρείες επενδύσεων 14

15 Project financing Τρόποι χρηµατοδότησης Χρηµατοδότηση από Χρηµατοδότηση Έργου + Ο επενδυτής δεν ευθύνεται µε δικά του διαθέσιµα στην περίπτωση αποτυχίας. + Ο χρηµατοπιστωτικός οργανισµός συνδράµει στον εντοπισµό αδύναµων σηµείων της επένδυσης. + εν έχει σηµασία πόσοι αποτελούν την εταιρεία της επένδυσης. Ως εκ τούτου µία σύµπραξη αγροτών µπορεί να λειτουργήσειµίαµονάδα. + Ηδυνατότηταπεραιτέρωδανεισµούδενείναιεµπόδιο, εφόσον δεν υποθηκεύονται περιουσιακά στοιχεία -Leasing Τρόποι χρηµατοδότησης Χρηµατοδότηση από Χρηµατοδοτική µίσθωση χρηµατοδότησης έργων βιοαερίου απότράπεζες Yυψηλή διοικητική πολυπλοκότητα Σύσταση εταιρείας για το έργο εν παρέχεται από κάθε τράπεζα Τα επιτίκια µπορεί να είναι υψηλότερα Συνήθως χρησιµοποιούνται σε µεγάλα έργα (εκ. ) χρηµατοδότησης έργων βιοαερίου απότράπεζες + Οι συνεργάτες Leasing παρέχουν τεχνογνωσία στην υλοποίηση και λειτουργία της µονάδας παραγωγής βιοαερίου. + Ο εξωτερικός επενδυτής µπορεί να συµµετέχει στην εταιρεία leasing. + Οι αγρότες µε µικρά κεφάλαια µπορούν να λειτουργήσουν µία µονάδα βιοαερίου. Η εταιρεία χρηµατοδοτικής µίσθωσης δεν έχει άµεση επίδραση στη λειτουργίατηςεγκατάστασης. Έτσι, η επιτυχία ή η αποτυχία του έργου έγκειται στο «χέρι κάποιου άλλου» (µισθωτής). Μετάτηλήξητηςσύµβασης,ηµονάδα παραγωγής βιοαερίου ενδέχεται να έχει σηµαντική αξία, γεγονός που καθιστά την αποχώρηση ασύµφορη για την εταιρείαχρηµατοδοτικήςµίσθωσης. 15

16 Τρόποι χρηµατοδότησης έργων βιοαερίου Χρηµατοδότηση από Τράπεζες -Contracting Τρόποι Χρηµατοδότηση Σύναψη συµβολαίου + Οαγρότηςδενέχειναεπενδύσεισε εταιρεία ή ιδιωτικά κεφάλαια. + Ο αγρότης έχει µικρότερο χρηµατοδοτικό κίνδυνο. + Ένας επαγγελµατίας ειδικός στο βιοαέριο (contractor) είναι υπεύθυνος για τη λειτουργία και συντήρηση της µονάδας. Η µονάδα βιοαερίου παραµένει ιδιοκτησίατηςεταιρείας (contractor) για προκαθορισµένο χρόνο και ο αγρότης δεν επηρεάζει ή έχει µικρή επιρροή σε αποφάσεις τεχνικής φύσεως. Τα κέρδη του αγρότη προκαθορίζονται από το συµβόλαιο. Τρόποι Παράδειγµα απότη Εταιρεία Βιοαερίου Μέτοχοιεταιρείας: ηµοτικές επιχειρήσεις Αγρότης Κατασκευαστής µονάδας Εγκατεστηµένη 2 MWe Εγκατεστηµένη ισχύς: 2.5 MWth Συνολικός προϋπολογισµός: 7.2 Mio. Τρόποι χρηµατοδότησης έργων βιοαερίου τηγερµανία ηµοτικές επιχειρήσεις Χρήση της πλεονάζουσας θερµότητας από το δηµοτικό δίκτυο τηλεθέρµανσης Χρήση της παραγόµενης ηλεκτρικής ενέργειας ως διαχειριστής του δικτύου Αγρότης Παρέχει την πρώτη ύλη Χρήση του χωνεµένου υπολείµµατος Κατασκευαστής µονάδας βιοαερίου Σχεδιασµός και υλοποίηση της µονάδας Λειτουργία της µονάδας 16

17 -Investments funds Τρόποι Εταιρείες επενδύσεων Εταιρείες επενδύσεων Τρόποι χρηµατοδότησης έργων βιοαερίου + Οαγρότηςήοφορέαςτηςµονάδαςδεν χρειάζεται να πάρει δάνειο ή να υποθηκεύσει περιουσία. + Το κέρδος των συµµετεχόντων αντανακλά την συµµετοχή τους σε αρχικά κεφάλαια. + Ο φορέας εκµετάλλευσης της µονάδας δεν χρειάζεται να παρέχει οπωσδήποτε εγγυήσεις. + Η εµπιστοσύνη των επενδυτών στα επενδυτικά κεφάλαια αυξάνει τα τελευταία λόγω της καλής τους υλοποίησης. Οι επενδυτές συνήθως έχουν την ευθύνη του συνόλου των επενδυτικών κεφαλαίων. Οι επενδυτές δεν επηρεάζουν την λειτουργία της µονάδας βιοαρίου. Ο φορέας εκµετάλλευσης της µονάδας πρέπει να περάσει µία σύνθετη διαδικασία αιτήσεων για να αποδείξει τα περιβαλλοντικά κριτήρια του έργου. Συντονιστής: Energy Savska Zagreb, cesta Institute Croatia 163Hrvoje Pozar Πληροφορίες: Biljana bkulisic@eihp.hr Tel: Fax: Kulisic Ιστοσελίδα έργου: Εταίροι & επικοινωνία WIP European Renewable Εταίροι του έργου: Fraunhofer Biogas Energies Association (WIP), (EBA), Czech (IWES), Γερµανία EKODOMA, Biogas Association Βέλγιο Γερµανία Κέντρο Ανανεώσιµων Πηγών και Εξοικονόµησης Ενέργειας(ΚΑΠΕ), Energoproekt, (CzBA), Razvojna Trinergy Grup agencija (TG), JSC Sinergija, (ENPRO), Ελλάδα Τσεχία Λετονία Βουλγαρία Σλοβενία Ρουµανία 17

18 Παράρτηµα 2: Νόµος 3908/2011 ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Νόµος 3908/2011 (Φ.Ε.Κ.. 8 Α ) Ενίσχυση Ιδιωτικών Επενδύσεων για την Οικονοµική Ανάπτυξη, την Επιχειρηµατικότητα και την Περιφερειακή Σύγκλιση. Αλέξης Γεωργόπουλος, Υπουργείο Ανάπτυξης Ανταγωνιστικότητας και Ναυτιλίας 1 Υπαγόµενα Επενδυτικά Σχέδια Τι ενισχύεται ; Επενδυτικά σχέδια όλων των τοµέων της Οικονοµίας Εξαιρέσεις Επενδυτικών Σχεδίων Κοινοτικό ίκαιο (τοµέας χάλυβα, συνθετικών ινών, άνθρακα, ναυπηγίας..) Εθνική Επιλογή (κωδικοί Εθνικής Ονοµατολογίας, από παραχώρηση του ηµοσίου ) 2 18

19 ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΩΝ ΦΟΡΕΩΝ Προβληµατικές Επιχειρήσεις ηµόσιες Επιχειρήσεις και θυγατρικές των µε συµµετοχή του ηµοσίου άνω του 49%. Επιχειρήσεις που λειτουργούν µετη µορφή της κοινωνίας, της εταιρείας αστικού δικαίου ή της κοινοπραξίας. Επιχειρήσεις για τις οποίες εκκρεµεί εντολή ανάκτησης 3 Ενισχυόµενες δαπάνες Υλικά Περιουσιακά Στοιχεία - κατασκευή, επέκταση εκσυγχρονισµός κτιριακών, ειδικών και βοηθητικών εγκαταστάσεων και δαπάνες περιβάλλοντος χώρου Σηµείωση. Το 40% του συνόλου των επιλέξιµων του επενδυτικού σχεδίου. - αγορά πάγιων στοιχείων ενεργητικού που συνδέονται άµεσα µεµια µια παραγωγική µονάδα και υπό την προϋπόθεση ότιηµονάδα έχει παύσει τη λειτουργία της, αποκτάται από ανεξάρτητο επενδυτή, ησχετική συναλλαγή πραγµατοποιείται υπό τους συνήθεις όρους της αγοράς. αφαιρούνται ενισχύσεις που έχουν ήδη χορηγηθεί πριν την αγορά. - Αγορά καινούργιου µηχανολογικού εξοπλισµού 4 19

20 Άυλα περιουσιακά στοιχεία Σηµείωση. Το 50% του συνόλου των επιλέξιµων δαπανών του επενδυτικού σχεδίου. δαπάνες έρευνας, ανάπτυξης και καινοτοµίας. Μελέτες και αµοιβές συµβούλων. Μικρές και µεσαίες επιχειρήσεις, µέχρι 5% του κόστους του επενδυτικού σχεδίου και έως του ποσού των ευρώ. 5 εν ενισχύονται Τα λειτουργικά έξοδα της επιχείρησης Ηαγορά επιβατικών αυτοκινήτων έως 6 θέσεων Ηαγορά επίπλων και σκευών Ηαγορά οικοπέδων, γηπέδων, αγροτεµαχίων 20