Τ.Ε.Ι. Μεσολογγίου Τμήμα Εφαρμογών της Πληροφορικής στη Διοίκηση και στην Οικονομία

Transcript

1 Τ.Ε.Ι. Μεσολογγίου Τμήμα Εφαρμογών της Πληροφορικής στη Διοίκηση και στην Οικονομία Εργαστήριο Ηλεκτρονικής Επιχειρηματικότητας Πτυχιακή Εργασία Θέμα: «Το ηλεκτρονικό εμπόριο και τα παραδοσιακά τυριά. Η περίπτωση της Φέτας Αιτωλοακαρνανίας» Λεωνίδας Αρβανίτης Α.Μ Επιβλέπων: Δρ. Σπύρος Συρμακέσης Αναπληρωτής Καθηγητής Μεσολόγγι,

2 2

3 Περιεχόμενα Πρόλογος. 1 Περίληψη Λέξεις κλειδιά.. 2 Abstract Εισαγωγή Το ηλεκτρονικό εμπόριο Σύντομη ιστορική αναδρομή Συστατικά Στοιχεία Ηλεκτρονικού Εμπορίου Εμπλεκόμενοι εταίροι Tύποι Προϊόντων Επιχειρηματικές Διαδικασίες Πεδία εφαρμογής του Ηλεκτρονικού εμπορίου Επιχειρηματικά μοντέλα του Ηλεκτρονικού Εμπορίου Οφέλη από το Ηλεκτρονικό Εμπόριο Υποδομή του διαδικτύου και του Ηλεκτρονικού Εμπορίου World Wide Web Web browser Αρχιτεκτονική του World Wide Web Δημιουργία ηλεκτρονικής παρουσίας στο Διαδίκτυο Στάδια ανάπτυξης του Ηλεκτρονικού Εμπορίου σε μια επιχείρηση Marketing & e marketing Διαφήμιση Marketing ηλεκτρονικού ταχυδρομείου Μηχανές αναζήτησης Διαχείριση σχέσεων των πελατών Προώθηση προϊόντων Ψηφιακά συστήματα πληρωμής Ηλεκτρονικό χρήμα και συναλλαγές Cash-like σύστημα Check-like σύστημα Με μεσολάβηση τρίτου φορέα Παραδοσιακοί τρόποι συναλλαγών Ασφάλεια Συναλλαγών Γενικά Η ασφάλεια στο διαδίκτυο Ασφάλεια συστημάτων e-εμπορίου Τεχνολογίες ασφαλείας Πρωτόκολλα ασφαλείας Φράγματα ασφαλείας (firewalls) Σχεδιασμός Ασφαλείας Εχθροί Απειλές Νομικά Θέματα Ενιαίος Εμπορικός Κώδικας για το Ηλεκτρονικό Εμπόριο Καταγραφή Υφιστάμενης Κατάστασης. 30 3

4 Β2Β & Β2C Η Ευρυζωνικότητα στη Δυτική Ελλάδα Παραδοσιακά τρόφιμα, παραδοσιακά τυριά Ο κλάδος της αιγοπροβατοτροφίας Ιδιαιτερότητες του κλάδου και προβλήματα Κοινή Αγροτική Πολιτική (Κ.Α.Π.) Ο κλάδος της τυροκομίας Ιστορική αναδρομή Ιδιαιτερότητες του κλάδου Τι είναι το τυρί Η ιστορία του τυριού Ταξινόμηση τυριών Φέτα Γενικά στοιχεία Παραγωγική διαδικασία Φέτας Ποιότητα Διαφοροποιημένα προϊόντα με αυξημένη ποιότητα Ποιότητα Διοίκηση Ολικής Ποιότητας Εφαρμογή συστημάτων διασφάλισης ποιότητας Προϊόντα ΠΟΠ, ΠΓΕ, ΙΠΠ Π.Ο.Π. - Προστατευμένη Ονομασία Προέλευσης Π.Γ.Ε. - Προστατευμένη Γεωγραφική Ένδειξη Ι.Π.Π. Παραδοσιακό Ιδιότυπο Προϊόν Ανταγωνιστές Απομιμήσεις Τι ισχύει σήμερα για την τυροκομία της Αιτωλοακαρνανίας Η αιγοπροβατοτροφία στην Αιτωλοακαρνανία Διατροφή των αιγοπροβάτων στο Νομό Αιτωλοακαρνανίας Η τυροκομία στην Αιτωλοακαρνανία Μάρκετινγκ αγροτικών προϊόντων Βασικά χαρακτηριστικά του αγροτικού μάρκετινγκ Ορισμός και έννοια του αγροτικού μάρκετινγκ Η αναγκαιότητα και ο ρόλος του αγροτικού μάρκετινγκ Μάρκετινγκ και περιβάλλον Οι λειτουργίες του μάρκετινγκ των αγροτικών προϊόντων Το εξαγωγικό μάρκετινγκ της Φέτας Τα στάδια του μάρκετινγκ Το εξαγωγικό εμπόριο των αγροτικών προϊόντων Εξαγωγές Φέτας Προβλήματα Εξαγωγών Χώρες Προορισμού Εξελίξεις Προοπτικές Η Ζήτηση της Φέτας Η συμπεριφορά των καταναλωτών και η ποιότητα της Φέτας Η κατάσταση στην Αιτωλοακαρνανία Ενέργειες και δράσεις από Ιδιωτικοί φορείς Ενέργειες και δράσεις Δημόσιων φορέων και οργανισμών Διαδίκτυο και παραδοσιακά τυριά Το internet στη γεωργία Μια επισκόπηση των εξελίξεων και των προοπτικών για το ηλεκτρονικό εμπόριο στον γεωργικό τομέα Πλεονεκτήματα του ηλεκτρονικού εμπορίου στην γεωργία Φυσικά αγαθά εναντίον φυσικών εμποδίων Οφέλη αγροτών-κτηνοτρόφων από το διαδίκτυο Τομείς που μπορεί να εφαρμοστεί το ηλεκτρονικό εμπόριο στην γεωργία

5 5.3.1 Παραδείγματα ελληνικών γεωργικών δικτυακών τόπων για ηλεκτρονικό εμπόριο Ηλεκτρονικό εμπόριο τυριών Υφιστάμενη κατάσταση Παράγοντες περιβάλλοντος που επηρεάζουν το ηλεκτρονικό εμπόριο Συμπεριφορά καταναλωτή αγορών από απόσταση Χαρακτηριστικά Συμπεριφοράς καταναλωτή Παράγοντες που επηρεάζουν θετικά τον ηλεκτρονικό αγοραστή Η συμπεριφορά του e-costumer Προτάσεις Συμπεράσματα Γενικά για τον κτηνοτροφικό τομέα Γενικά για τα παραδοσιακά τρόφιμα Στρατηγικές και προτεινόμενες πολιτικές Βιβλιογραφία Δικτυογραφία

6 Πρόλογος Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στο Εργαστήριο Ηλεκτρονικής Επιχειρηματικότητας του Τμήματος Εφαρμογών της Πληροφορικής στη Διοίκηση και την Οικονομία του Τ.Ε.Ι. Μεσολογγίου, στα πλαίσια του προπτυχιακού προγράμματος σπουδών. Από τη θέση αυτή θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στον επιβλέποντα της εργασίας αυτής κο Σπύρο Συρμακέση, Αναπληρωτή Καθηγητή του Τμήματος ΕΠΔΟ του Τ.Ε.Ι. Μεσολογγίου για την εμπιστοσύνη και την υπομονή που έδειξε για την περάτωση της εργασίας αυτής. Χωρίς τη δική του συμμετοχή και καθοδήγηση θα ήταν αδύνατη η ολοκλήρωση της εργασίας αυτής. Τέλος, οι πιο θερμές ευχαριστίες εκφράζονται στους δικούς μου ανθρώπους χωρίς την συμπαράσταση των οποίων θα ήταν αδύνατη η ολοκλήρωση της εργασίας αυτής. Μεσολόγγι, Μάρτης

7 Περίληψη Η αιγοπροβατοτροφία και η παραγωγή γαλακτοκομικών προϊόντων είναι ένα θεμελιώδες κομμάτι της οικονομίας του Νομού Αιτωλοακαρνανίας γιατί ένα μεγάλος μέρος του πληθυσμού ζει από αυτήν και γιατί τα προϊόντα που παράγονται έχουν κάτι το ιδιαίτερο στη γεύση και την ποιότητα. Η ιδέα για την εργασία αυτή στηρίχτηκε σε ένα διακρατικό πρόγραμμα που υλοποίησε η ΑΝΑΙΤ Α.Ε. ΟΤΑ με άλλους 5 εταίρους και επεκτάθηκε στην παρούσα κατάσταση που επικρατεί στην Αιτωλοακαρνανία όσο αφορά στην παραγωγή γαλακτοκομικών προϊόντων όσο και την χρήση των νέων τεχνολογιών από τους παραγωγούς για την προώθηση και προβολή των προϊόντων αυτών. Μετά από μια εισαγωγή για τις γενικές αρχές που διέπουν το ηλεκτρονικό εμπόριο γίνεται εκτενής αναφορά στην αιγοπροβατοτροφία και την παραγωγή τυριού Φέτα ΠΟΠ τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Αιτωλοακαρνανία ειδικότερα. Αποτυπώνεται η υφιστάμενη κατάσταση για τα είδη των τυριών και τις μεθόδους που χρησιμοποιούν στην Αιτωλοακαρνανία οι τυροκόμοι. Στη συνέχεια εξετάζεται το μάρκετινγκ των αγροτικών προϊόντων και ειδικότερα των τυριών τόσο στην επικράτεια όσο και στην Αιτωλοακαρνανία και γίνεται λεπτομερής αναφορά στις προσπάθειες που υλοποιούν οι φορείς του νομού σε συνεργασία με τους παραγωγούς για την προώθηση και προβολή των προϊόντων αυτών. Στο τέλος αφού γίνεται καταγραφή των πιο γνωστών ιστότοπων που ασχολούνται με την πώληση τυριών και προτείνονται κάποιες λύσεις για τη βελτίωση τόσο της παραγωγής όσο και όσο και της προώθησης και προβολής των προϊόντων αυτών. Λέξεις κλειδιά: Ηλεκτρονικό εμπόριο, παραδοσιακά τυριά, γαλακτοκομικά προϊόντα, Φέτα. 7

8 Abstract 8

9 1. Εισαγωγή Από τη μια η παγκοσμιοποιημένη αγροτική οικονομία, σε συνδυασμό με την νέα Κ.Α.Π. και από την άλλη τα άπειρα οφέλη που προσφέρει η τεχνολογία και συγκεκριμένα το διαδίκτυο ήταν κάποιοι από τους λόγους που μας ώθησαν στην εκπόνηση αυτής της εργασίας. Οι παραπάνω παράγοντες διαμορφώνουν μια νέα αγροτική κατάσταση στην Ελλάδα στην οποία καλούνται οι Έλληνες αγρότεςκτηνοτρόφοι να προσαρμοστούν με ρυθμούς πραγματικά ιλιγγιώδεις για τα Ελληνικά δεδομένα. Οι αλλαγές που θα προκύψουν στον αγροτικό τομέα οδηγούν μαθηματικά σε αναδιάρθρωση εκμεταλλεύσεων με προσανατολισμό σε νέες καλλιέργειες και εκμεταλλεύσεις με πολύτιμο σύμμαχο και σύντροφο τις νέες τεχνολογίες. Το κτίσιμο της όλης αυτής προσπάθειας ξεκινάει με το δεύτερο κεφάλαιο όπου γίνεται μια εκτενή αναφορά στο Ηλεκτρονικό Εμπόριο. Συγκεκριμένα γίνεται αναφορά στα συστατικά στοιχεία του Ηλεκτρονικού Εμπορίου, τα πεδία εφαρμογής του και τα επιχειρηματικά μοντέλα. Έπειτα προσεγγίζεται το θέμα των οφελών που πηγάζουν από το Ηλεκτρονικό Εμπόριο και η υποδομή του διαδικτύου και του Ηλεκτρονικού Εμπορίου. Τέλος στο πρώτο κεφάλαιο υπάρχουν αναφορές και για το e-marketing, για ψηφιακά συστήματα πληρωμής, ασφάλεια συναλλαγών, νομικά θέματα και μία καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης τόσο για την διάχυση του Ηλεκτρονικού Εμπορίου όσο και στην ανάπτυξη και προώθηση της ευρυζωνικότητας στη Δυτική Ελλάδα και την Αιτωλοακαρνανία γενικότερα. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται εκτενής αναφορά για τα παραδοσιακά τρόφιμα και ειδικότερα για τα παραδοσιακά τυριά. Υπάρχουν σημαντικές αναφορές για τον κλάδο της αιγοπροβατοτροφίας και για τον κλάδο της τυροκομίας. Έπειτα η εργασία εστιάζεται στη Φέτα και ότι σχετικό γύρω από το δημοφιλέστερο ελληνικό τυρί, γίνεται αναφορά σε θέματα ποιότητας και στα προϊόντα ΠΟΠ, ΠΓΕ και ΙΠΠ και στο τέλος εξετάζεται η υφιστάμενη κατάσταση στην Αιτωλοακαρνανία. Παρουσιάζονται αναλυτικά στοιχεία για την αιγοπροβατοτροφία του νομού και ειδικότερα για την τυροκομία στο νομό Αιτωλοακαρνανίας. Ο όρος του μάρκετινγκ αγροτικών προϊόντων εξετάζεται στο τέταρτο κεφάλαιο. Εστιάζεται στα βασικά χαρακτηριστικά του αγροτικού μάρκετινγκ, στον ορισμό και την έννοια του αγροτικού μάρκετινγκ. Μετά από την ανάλυση όλων των χαρακτηριστικών ιδιοτήτων του αγροτικού μάρκετινγκ γίνεται μια αναλυτική αναφορά του εξαγωγικού μάρκετινγκ της Φέτας και του εξαγωγικού εμπορίου των αγροτικών προϊόντων παρουσιάζοντας όλες τις εξελίξεις προοπτικές αλλά τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο χώρος. Τέλος μετά από μια αναφορά στη ζήτηση της Φέτας και την συμπεριφορά του καταναλωτή ως προς το προϊόν που λέγεται Φέτα, παρουσιάζεται η υφιστάμενη κατάσταση στην Αιτωλοακαρνανία όσο αφορά στις ενέργειες ανάδειξης, προώθησης και προβολής της Φέτας όσο και των άλλων παραδοσιακών προϊόντων του νομού. Στο πέμπτο κεφάλαιο αναλύεται η κατάσταση σχετικά με το διαδίκτυο και παραδοσιακά τυριά. Πιο συγκεκριμένα γίνεται μια επισκόπηση των εξελίξεων και των προοπτικών για το ηλεκτρονικό εμπόριο στον αγροτικό τομέα, υπάρχουν αναφορές σχετικά με πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα του ηλεκτρονικού εμπορίου στην γεωργία γενικότερα. Έπειτα παρουσιάζονται τα οφέλη των αγροτών-κτηνοτρόφων από τις νέες τεχνολογίες και το διαδίκτυο γενικότερα και 9

10 παρουσιάζονται οι τομείς που μπορεί να εφαρμοστεί το ηλεκτρονικό εμπόριο στην γεωργία με παραδείγματα ελληνικών γεωργικών δικτυακών τόπων. Στο τέλος αναλύεται η υφιστάμενη κατάσταση σχετικά με το ηλεκτρονικό εμπόριο και τα παραδοσιακά τυριά στην Ελλάδα και στο κόσμο μέσα από χαρακτηριστικά παραδείγματα και έπειτα εξετάζονται οι παράγοντες του περιβάλλοντος που επηρεάζουν το ηλεκτρονικό εμπόριο και η συμπεριφορά του καταναλωτή αγορών από απόσταση. Στο τέλος αναφέρονται κάποιες προτάσεις και συμπεράσματα αρχικά για τον κτηνοτροφικό τομέα και ιδιαίτερα για τον τομέα της αιγοπροβατοτροφίας στην Αιτωλοακαρνανία και έπειτα αναλύονται κάποια χρήσιμα συμπεράσματα όσο αφορά στα παραδοσιακά τρόφιμα και ειδικότερα για τα παραγόμενα παραδοσιακά τυριά στο νομό Αιτωλοακαρνανίας. Στο τέλος προτείνονται κάποιες στρατηγικές και πολιτικές για την παραδοσιακή τυροκομία στην Αιτωλοακαρνανία που είναι ένα από τους ανερχόμενους τομείς της τοπικής οικονομίας. 10

11 2. Το ηλεκτρονικό εμπόριο Η διείσδυση της πληροφορικής σε κάθε σχεδόν τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας είναι πλέον εμφανής. Πολλοί μιλάνε για το πέρασμα από τη μεταβιομηχανική εποχή στην Κοινωνία της Πληροφορίας. Το βέβαιο είναι πως η σύγχρονη εποχή διακρίνεται από αυξανόμενη χρήση των νέων τεχνολογιών, από συνεχείς αλλαγές με ταχύ ρυθμό και επομένως από μεγάλη ρευστότητα σε κάθε κοινωνικό τομέα. [21] Ο υπολογιστής αυτό το εργαλείο, από γυαλί πλαστικό, μέταλλο και καλώδια κάνει καθημερινά εκρηκτική την παρουσία του στη σκηνή της ζωής μας. Η επανάσταση της πληροφορικής, ουσιαστικά μόλις έχει αρχίσει και σε σχέση με την αγροτική επανάσταση που διήρκεσε χρόνια και τη βιομηχανική που κράτησε 300 χρόνια, φέρνει σαρωτικές και δραματικές αλλαγές στον τρόπο που ζούμε, που εργαζόμαστε και στον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο. [21] Το Διαδίκτυο ή Internet (Ιnternational Network) είναι ένα παγκόσμιο δίκτυο στο οποίο συνδέονται εκατομμύρια υπολογιστές (προσωπικοί και μη) σε όλο τον κόσμο, καθώς και διάφορα μικρότερα δίκτυα Η/Υ. Ο δικός μας υπολογιστής είναι απλώς ένα μέρος αυτού του πολύπλοκου συστήματος. Ένας άλλος όρος ο οποίος χρησιμοποιείται ευρέως τον τελευταίο καιρό είναι ο όρος ηλεκτρονικό επιχειρείν ή e πιχειρείν (e business), ο οποίος περιγράφει μία ευρύτερη έννοια από το ηλεκτρονικό εμπόριο. Ο όρος αυτός περιλαμβάνει προμήθειες και εσωτερικές διεργασίες μιας εταιρίας καθώς επίσης τις συναλλαγές και τις επιχειρηματικές διαδικασίες που παρέχουν δραστηριότητες πώλησης και αγοράς μέσω Διαδικτύου. Όλα τα πλεονεκτήματα του ηλεκτρονικού εμπορίου μπορούν να συνοψιστούν σε μία πρόταση: Το ηλεκτρονικό εμπόριο μπορεί να αυξήσει τις πωλήσεις και να μειώσει το κόστος. Για τους καταναλωτές το ηλεκτρονικό εμπόριο παρέχει έναν ακόμη μηχανισμό για την αγορά προϊόντων και υπηρεσιών που λειτουργεί επί μονίμου βάσεως 24 ώρες την ημέρα, 7 μέρες την βδομάδα, 365 μέρες το χρόνο, με το πλεονέκτημα ότι όλα μπορούν να γίνουν από την πολυθρόνα τους, το γραφείο ή το σπίτι τους. Καθώς το Διαδίκτυο δεν γνωρίζει γεωγραφικά όρια, οι καταναλωτές έχουν τη δυνατότητα να συνδιαλεχθούν με περισσότερες εταιρίες από ότι μέσω του παραδοσιακού τρόπου αγορών. [22,5] Ήδη αρκετές επιχειρήσεις έχουν δημιουργήσει «ηλεκτρονικά καταστήματα» στο διαδίκτυο. Επίσης πολλές τράπεζες παρέχουν δυνατότητα στον πελάτη να διαχειρίζεται το λογαριασμό του μέσω του διαδικτύου. Αν λάβουμε υπόψη μας και την εξάπλωση της πληροφορικής στην κοινωνία, η ύπαρξη τέτοιων τρόπων συναλλαγής καθίσταται αναγκαία, με αποτέλεσμα στο μέλλον όλες οι επιχειρήσεις να παρέχουν αυτού του είδους τις υπηρεσίες. [22,5] Ένας πολύ σημαντικός συντελεστής για την ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εμπορίου είναι οι ηλεκτρονικές πληρωμές με όλες τις παραμέτρους που αυτές περιλαμβάνουν. Με τον όρο ηλεκτρονικές πληρωμές εννοούμε όλες τις διαδικασίες που ξεκινούν από τη στιγμή που ο αγοραστής αποφασίζει ότι θέλει να αγοράσει κάποιο προϊόν ηλεκτρονικά και δίνει την εντολή για την έναρξη της 11

12 διαδικασίας, μέχρι την παραλαβή του προϊόντος που έχει παραγγείλει και την εξόφληση του. Μέχρι σήμερα, οι καταναλωτές έχουν συνηθίσει στις παραδοσιακές μεθόδους πληρωμών, οι οποίες γίνονται με άμεση επαφή μεταξύ των συναλλασσομένων. Αυτές συμπεριλαμβάνουν μετρητά χρήματα, επιταγές, πιστωτικές κάρτες κ.α. Σήμερα, λόγω της αλματώδους ανάπτυξης του ηλεκτρονικού εμπορίου, εισέρχονται νέες μέθοδοι πληρωμής, αυτές που αφορούν τις ηλεκτρονικές συναλλαγές. Στην πραγματικότητα οι ηλεκτρονικές πληρωμές, αν και κάτι σχετικά νέο, επιτυγχάνουν την διενέργεια των παραδοσιακών τρόπων πληρωμών χρησιμοποιώντας ως μέσο το Διαδίκτυο. Όπως ήταν αναμενόμενο, οι ηλεκτρονικές πληρωμές, αντιμετωπίζονται με δυσπιστία, μιας και δεν έχουν δοκιμαστεί σε μεγάλο βαθμό. [22,5] Η αιτία δημιουργίας αυτής της δυσπιστίας, ανήκει στην σφαίρα της ψυχολογίας και πηγάζει από το γεγονός ότι ο αγοραστής δεν έχει φυσική επαφή με τον συναλλασσόμενο ή έστω με τον ταμία της Τράπεζας. Η δυσπιστία αυτή ενισχύεται περισσότερο από το ότι οι ηλεκτρονικές πληρωμές στηρίζονται στην ασφάλεια του διαδικτύου, το οποίο δεν παρέχει τον βαθμό αξιοπιστίας που θα επιθυμούσαμε. Επιπλέον, οι ειδήσεις που κάνουν τον γύρο του κόσμου και αφορούν επιτυχείς επιθέσεις σε διάφορους πληροφοριακούς κόμβους και απάτες που διαπράττονται στο διαδίκτυο, δεν βοηθούν στην καλλιέργεια κλίματος ασφαλείας. Παρόλα αυτά ο επιθυμητός βαθμός αξιοπιστίας στη χρήση ηλεκτρονικών πληρωμών, είναι εφικτό να επιτευχθεί εφόσον ληφθούν επιπλέον μέτρα για την διασφάλιση τους, όπως χρήση ασφαλών διαύλων επικοινωνίας για την μεταβίβαση κρίσιμων δεδομένων, εφαρμογή αλγορίθμων κρυπτογράφησης, χρήση ψηφιακών υπογραφών, κ.ά.. [22,5] Πέραν των ζητημάτων ασφαλείας του δικτύου, που υπήρχαν και στις μέχρι σήμερα συνδιαλλαγές, υπάρχει ο κίνδυνος της ακάλυπτης επιταγής, των πλαστών χρημάτων ή της απομίμησης μιας υπογραφής, έτσι και στις ηλεκτρονικές συνδιαλλαγές, τα ψηφιακά δεδομένα μπορούν να αντιγραφούν και οι ψηφιακές υπογραφές μπορούν να αναπαραχθούν από οποιονδήποτε έχει πρόσβαση στο προσωπικό κλειδί κρυπτογράφησης κάποιου. Τα παραπάνω, καθιστούν απαραίτητη τη λήψη νέων, αυστηρών μέτρων ασφάλειας, έτσι ώστε να είναι δυνατή η ύπαρξη και η ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εμπορίου. [22,5] 2.1 Σύντομη ιστορική αναδρομή Το internet ξεκίνησε στις αρχές του 1969 με το όνομα APRANET. APRA είναι τα αρχικά του Advanced Research Projects Agency (Υπηρεσία Προηγμένων Ερευνητικών Προγραμμάτων) που ήταν τμήμα του αμερικανικού Υπουργείου Άμυνας. Η αρχική διαμόρφωση του APRANET περιελάμβανε τέσσερις υπολογιστές. Το 1972, όταν το δίκτυο έγινε αρχικά δημόσια γνωστό συνδέονταν σε αυτό πενήντα πανεπιστήμια και ερευνητικά ιδρύματα, που συμμετείχαν όλα σε κάποια ερευνητική δραστηριότητα σχετική με στρατιωτική τεχνολογία. Σήμερα, το Internet είναι ένα σύμπλεγμα διαφορετικών δικτύων, δημόσιων ή ιδιωτικών, που επικοινωνούν μεταξύ τους. Οι βασικότερες υπηρεσίες του Internet είναι οι εξής: [5] Electronic Mail (E mail): Η εν λόγω υπηρεσία του δικτύου επιτρέπει την ανταλλαγή μηνυμάτων μεταξύ των χρηστών του Διαδικτύου σε κάθε γωνιά της γης. FTP (File Transfer Protocol): Αποτελεί το πλέον διαδεδομένο μέσο διακίνησης αρχείων στο Internet. Ο χρήστης μπορεί να κάνει μεταφορά (downloading) από ένα απομακρυσμένο υπολογιστή στον δικό του ή αποστολή (uploading) σε έναν απομακρυσμένο υπολογιστή. 12

13 Telnet: Επιτρέπει την σύνδεση με απομακρυσμένους υπολογιστές και την πλήρη αξιοποίηση των πηγών τους με την προϋπόθεση ότι κάποιος έχει δικαίωμα πρόσβασης στους υπολογιστές αυτούς. News: Ένα σύνολο ηλεκτρονικών διασκέψεων με χιλιάδες θέματα, που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων ομάδες χρηστών (newsgroups) αφιερωμένες στην τεχνολογία, την ψυχαγωγία, τον πολιτισμό, τις τέχνες, τους υπολογιστές κ.α. WWW (World Wide Web): Η πιο εντυπωσιακή προσθήκη στο μακροσκελή κατάλογο των υπηρεσιών που προσφέρει το Internet. Η εμφάνιση στη δεκαετία του 1970 της Ηλεκτρονικής Μεταφοράς Κεφαλαίων (EFT) μεταξύ των τραπεζών, μέσω ασφαλών ιδιωτικών δικτύων, άλλαξε την εικόνα των χρηματοπιστωτικών αγορών. Στις αρχές του 1980, έκανε την εμφάνιση του το Ηλεκτρονικό σύστημα ανταλλαγής δεδομένων (EDI), το οποίο ήταν ένα ηλεκτρονικό σύστημα μετάδοσης δεδομένων. Η ηλεκτρονική αυτή ανταλλαγή δεδομένων επιτρέπει στις επιχειρήσεις να στέλνουν και να λαμβάνουν έγγραφα εργασίας σε τυποποιημένη ηλεκτρονική μορφή με ελάχιστη ανθρώπινη παρέμβαση. Στη δεκαετία του 1990 η δημοσίευση και διάδοση πληροφοριών μέσω του παγκόσμιου ιστού έγινε φθηνότερη και το ηλεκτρονικό εμπόριο επιτρέπει την εκτέλεση επιχειρηματικών δραστηριοτήτων και την μεγαλύτερη διαφοροποίηση των δραστηριοτήτων. Οι περιορισμένες απαιτήσεις εισόδου (ένας προσωπικός υπολογιστής, ένας αποδιαμορφωτής modem και λογαριασμός internet) επιτρέπουν στις μικρές επιχειρήσεις να εισέλθουν στον τομέα αυτό με τεχνολογικές βάσεις που δεν διαφέρουν από εκείνες των μεγάλων επιχειρήσεων. Προτού προχωρήσουμε περαιτέρω στην αναφορά κρίνουμε σκόπιμο να δώσουμε έναν ορισμό, από τους πολλούς που μπορεί κανείς να δώσει, για το τι είναι το ηλεκτρονικό εμπόριο και ποια τα είδη του. Ορισμός: Ηλεκτρονικό εμπόριο είναι οποιοδήποτε είδος επιχειρησιακής συναλλαγής, στην οποία τα συμμετέχοντα μέλη αλληλεπιδρούν ηλεκτρονικά, χρησιμοποιώντας τηλεπικοινωνιακά δίκτυα και όχι άμεση φυσική επαφή. [21,5] Ως βασικές κατηγορίες ηλεκτρονικού εμπορίου μπορούν να θεωρηθούν οι ακόλουθες: Business-to-Consumer (B2C): Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει ηλεκτρονικές εμπορικές συναλλαγές ανάμεσα σε μία επιχείρηση και έναν τελικό καταναλωτή / πελάτη. Business-to-Business (B2B): Η κατηγορία αυτή συμπεριλαμβάνει ηλεκτρονικές εμπορικές συναλλαγές μεταξύ επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στο χώρο του διαδικτύου. [5,21] 2.2 Συστατικά Στοιχεία Ηλεκτρονικού Εμπορίου Εμπλεκόμενοι εταίροι Σ ένα περιβάλλον Ηλεκτρονικού Εμπορίου μπορεί να συμμετάσχουν επιχειρήσεις, δημόσιοι οργανισμοί και καταναλωτές. Οπότε οι εφαρμογές του Ηλεκτρονικού Εμπορίου χωρίζονται στις παρακάτω κατηγορίες: [13,5] - Δημόσιος φορέας προς επιχείρηση. Αναφέρεται σε κάθε μορφή επικοινωνίας μεταξύ ιδιωτικών εταιριών και αρμοδίων αρχών στη διεκπεραίωση φορολογικών ή άλλων υποχρεώσεων αλλά και στην αυτοματοποίηση της διαδικασίας των δημόσιων προμηθειών. Οι συναλλαγές των επιχειρήσεων με τους δημόσιους φορείς αφορούν 13

14 συνήθως στις ακόλουθες περιπτώσεις: φορολογία, εισαγωγές εξαγωγές μέσω τελωνείων, δημόσιες προμήθειες, προηγμένες ηλεκτρονικές υπηρεσίες, κτλ. [13,5] - Δημόσιος φορέας προς πολίτες- καταναλωτές. Αναφέρεται στη συναλλαγή μεταξύ πολιτών-φορολογουμένων για την τακτοποίηση φορολογικών υποχρεώσεων ή για προμήθεια απαραίτητων πιστοποιητικών ή βεβαιώσεων και για την λήψη πληροφοριών σχετικών. - Επιχείρηση προς επιχείρηση. Η απλοποίηση των διαδικασιών των επιχειρήσεων στον έλεγχο και τη μείωση αποθέματος, στην αυτοματοποιημένη αντικατάσταση των προϊόντων κ.α. είναι μερικές από τις εφαρμογές της μορφής αυτής. Παράδειγμα τέτοιας εφαρμογής Ηλεκτρονικού Εμπορίου μεταξύ επιχειρήσεων είναι η χρήση τηλεπικοινωνιακών δικτύων για την ηλεκτρονική διεκπεραίωση καίριων λειτουργιών όπως η παραγγελιοδοσία και η τιμολόγηση. [13,5] - Επιχείρηση προς καταναλωτή. Λόγω της ευρείας χρήσης των δυνατοτήτων του internet η κατηγορία αυτή παρουσιάζει αυξανόμενη χρήση. Τα στρατηγικά οφέλη που παρέχει το ηλεκτρονικό εμπόριο και ειδικότερα η παγκοσμιοποίηση της αγοράς μέσω της οικονομίας του διαδικτύου, αναγκάζει τις επιχειρήσεις να δημιουργήσουν καινοτομικά προϊόντα και υπηρεσίες και να τα προωθούν στους καταναλωτές. Κατ αυτό τον τρόπο έχει αναπτυχθεί μια μεγάλη σειρά από εφαρμογές όπως: υποστήριξη πελατών, ηλεκτρονική δημοσιογραφία (εφημερίδες, περιοδικά), ηλεκτρονική διανομή προϊόντων (π.χ. πληροφορίες, εφημερίδες, μουσική), ηλεκτρονικά καταστήματα ηλεκτρονικές αγορές, ηλεκτρονικές πληρωμές, ηλεκτρονικές τράπεζες κ.α. [13,5] Τύποι Προϊόντων To Internet ξεκίνησε σαν ένα διαπανεπιστημιακό δίκτυο υπολογιστικών δικτύων, και εξελίχτηκε σε ένα απαραίτητο εργαλείο της επιστήμης, της επικοινωνίας και των συναλλαγών. Ειδικά μετά τη δημιουργία της γλώσσας HTML (Hypertext Markup Language) το 1991 και του πρωτοκόλλου HTTP (Hypertext Transfer Protocol) που επέτρεπε τη διασύνδεση των σελίδων, το Internet άλλαξε ριζικά, αφού δημιουργήθηκε το World Wide Web, διανθίζοντας τις σελίδες με γραφικά. [21,22,5] Τότε άρχισαν διάφορες εταιρίες να προβάλλουν τις σελίδες τους στο Internet, παρουσιάζοντας ένα γενικότερο προφίλ των δραστηριοτήτων τους και τοποθετώντας λίστες με τα προϊόντα τους, τα οποία μπορούσε ο κάθε ενδιαφερόμενος να παραγγείλει. Έτσι γεννήθηκαν αρχικά τα ηλεκτρονικά καταστήματα και κατ' επέκταση το ηλεκτρονικό εμπόριο. Τα ηλεκτρονικά καταστήματα δεν είναι κατ' ανάγκη υπαρκτά καταστήματα, με την έννοια ότι θα πρέπει να έχουν αποθηκευτικούς χώρους, βιτρίνα και εμπόρευμα. Ένα τέτοιο «εικονικό» κατάστημα είναι δυνατόν να αποτελείται από έναν δικτυωμένο υπολογιστή που περιέχει μια βάση δεδομένων με πληροφορίες για τα προϊόντα που «πουλάει», έτσι ώστε ο κάθε επισκέπτης να μπορεί να βρει κάποιο προϊόν που τον ενδιαφέρει και να το παραγγείλει. Από τη στιγμή που θα γίνει η παραγγελία, αναλαμβάνουν οι διαχειριστές του υπολογιστή να την διεκπεραιώσουν. [21,22] Οφείλουμε να σημειώσουμε, ότι στην Ελλάδα οι εφαρμογές του ηλεκτρονικού εμπορίου βρίσκονται σε αρκετά χαμηλότερο επίπεδο από τις αντίστοιχες στις ανεπτυγμένες Ευρωπαϊκές χώρες, ενώ απέχουν ακόμα περισσότερο από αυτές των ΗΠΑ. Κατατάσσουμε τις ηλεκτρονικές συναλλαγές στις παρακάτω κατηγορίες: Πώληση ηλεκτρονικών προϊόντων, όπου συμπεριλαμβάνονται: Αντικείμενα εύκολα στη μεταφορά τους, όπως βιβλία, CDs, γυαλιά, υπολογιστές, αγροτικά μηχανήματα, λιπάσματα, αγροτικά εργαλεία και οτιδήποτε άλλο που κατασκευάζεται. Προϊόντα των οποίων η αποστολή είναι δυνατό να γίνει ηλεκτρονικά, όπως προγράμματα και διάφορα προϊόντα λογισμικού. [21] 14

15 Υπηρεσίες με την ευρύτερη εκδοχή της έννοιας, όπως: παροχή πληροφοριών μέσω συνδρομής, αγορές αεροπορικών εισιτηρίων, κρατήσεις ξενοδοχειακών κλινών, ενοικίαση αυτοκινήτων, άλλες ανάλογες υπηρεσίες. Πιο ειδικά το Ηλεκτρονικό Εμπόριο παρέχει τη δυνατότητα συναλλαγής τεσσάρων τύπων προϊόντων, τα οποία είναι: αγαθά, εργασίες, υπηρεσίες και άυλα αγαθά. [5,13,21] - Αγαθά. Είναι φυσικά αντικείμενα, που έχουν παραχθεί σύμφωνα με κάποιες προδιαγραφές, που κατά κύριο λόγο τις ορίζει ο κατασκευαστής τους. Στην έννοιά τους συμπεριλαμβάνεται και η μεταφορά από τον τόπο παραγωγής τους στον τόπο πώλησης. Παραδείγματα αυτής της κατηγορίας είναι τα χημικά, φαρμακευτικά προϊόντα, είδη ένδυσης, ανταλλακτικά κάθε είδους, οχήματα κλπ. [5,21] - Εργασίες. Οι εργασίες ανάπτυξης ή κατασκευής αγαθών σύμφωνα με προδιαγραφές που θέτει ο πελάτης υπάγονται στην κατηγορία αυτή. Τέτοια προϊόντα είναι τα προϊόντα λογισμικού, ηλεκτρικές / υδραυλικές εγκαταστάσεις, κατασκευές χώρων κλπ. Οι επιχειρηματικές διαδικασίες που έχουν σχέση με την κατηγορία αυτή αφορούν τη διαπραγμάτευση των προδιαγραφών, τις πληρωμές σύμφωνα με την πρόοδο του έργου κλπ. [5,22,21] - Υπηρεσίες. Η διάθεση και πώληση υπηρεσιών είναι συνήθως διαδικασίες αλληλοεξαρτώμενες. Οι δημόσιες, τουριστικές, χρηματοοικονομικές, ψυχαγωγικές, συμβουλευτικές υπηρεσίες και υπηρεσίες υγείας είναι παραδείγματα αυτής της κατηγορίας. - Άυλα αγαθά. Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται τα προϊόντα των οποίων η αξία δε συνδέεται άμεσα με το κόστος παραγωγής τους αλλά με το περιεχόμενο και τη χρήση τους. Η διανομή των παραπάνω αγαθών επίσης εξαρτάται άμεσα από κάποιο μέσο επικοινωνίας, ενώ είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την έννοια των δικαιωμάτων χρήσης. Παραδείγματα προϊόντων αυτής της κατηγορίας είναι οι κινηματογραφικές ταινίες, προϊόντα μουσικής, πακέτα λογισμικού, κλπ. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι οι επιχειρηματικές διαδικασίες που σχετίζονται με την κατηγορία αυτή περιλαμβάνουν την αναπαραγωγή των προϊόντων κατόπιν σχετικής άδειας. [22,21,5] Επιχειρηματικές Διαδικασίες Οι πιο βασικές διαδικασίες που συντελούνται σήμερα στα πλαίσια της εμπορικής διαδικασίας περιλαμβάνουν: [13] - Προώθηση προϊόντος (marketing). Περιλαμβάνονται μια σειρά από δραστηριότητες τόσο από την πλευρά του πωλητή προϊόντων και υπηρεσιών (έρευνα αγοράς, σχεδιασμός προϊόντος, προώθηση και διαφήμιση προϊόντος κλπ) όσο και από την πλευρά του πιθανού αγοραστή (πχ επιλογή κατάλληλου προϊόντος, συλλογή πληροφοριών, επιλογή βέλτιστης προσφοράς κλπ). Στη διάρκεια των λειτουργιών αυτών, συνήθως υπάρχει ελάχιστη άμεση επαφή μεταξύ του αγοραστή και του πωλητή αλλά συμμετέχουν σ αυτές και ενδιάμεσοι φορείς. [13,16] - Επιβεβαίωση συνεργασίας (Contracting). Για την περάτωση αυτής της διαδικασίας απαιτούνται: Από την πλευρά του αγοραστή, η συλλογή των προδιαγραφών του προϊόντος καθώς και άλλων όρων που σχετίζονται με τη συνεργασία με προμηθευτές και Από την πλευρά του πωλητή, η διαπραγμάτευση για τους όρους συνεργασίας, η επεξεργασία των παραγγελιών σύμφωνα με τους συμφωνηθέντες όρους συνεργασίας κλπ. [13,16] 15

16 - Διαχείριση αποθεμάτων (logistics). Στη διαδικασία αυτή περιλαμβάνονται όλες οι λειτουργίες που έχουν ως στόχο τη διάθεση των παραγγελθέντων προϊόντων στον αγοραστή σύμφωνα με τους όρους συνεργασίας. Λειτουργίες που αφορούν στη ζήτηση προϊόντων, τη μεταφορά και κατηγοριοποίηση των προϊόντων στην αποθήκη είναι λειτουργίες που εντάσσονται στη διαχείριση αποθεμάτων, στη διάρκεια των οποίων διεξάγονται δομημένες επικοινωνίες μεταξύ των συμμετεχόντων μερών, αγοραστή και πωλητή. [13,16] - Διακανονισμός (settlement). Στη διαδικασία αυτή περιλαμβάνεται η τιμολόγηση προϊόντων και υπηρεσιών και η πληρωμή τους. Πρόκειται για έναν γενικότερο διακανονισμό των όρων συνεργασίας και εμπορικών εταίρων. [13,16] - Επικοινωνία με Δημόσιους φορείς (interfacing with administration). Στα πλαίσια του διεθνούς επιχειρηματικού περιβάλλοντος όλα τα μέρη που συμμετέχουν πρέπει σε κάποια σημεία του εμπορικού κύκλου να έρθουν σε επαφή με δημόσιους φορείς, για διάφορους λόγους (π.χ. διεκπεραίωση εισαγωγών / εξαγωγών, εξόφληση φόρων κλπ). [13, 16] 2.3 Πεδία εφαρμογής του Ηλεκτρονικού εμπορίου Το ηλεκτρονικό εμπόριο, σαν έννοια, δεν περιλαμβάνει μόνο τη διεξαγωγή ηλεκτρονικών αγορών, αλλά χαρακτηρίζεται από μια ποικιλία λειτουργιών που προσφέρει. Αυτές αναφέρονται παρακάτω: [21,22,13,16] Εγκαθίδρυση μιας αρχικής επαφής, π.χ. μεταξύ του πελάτη και του καταστήματος Ανταλλαγή πληροφοριών και εγγράφων με ασφάλεια με τη χρήση Υποστήριξη του πελάτη πριν και μετά τις πωλήσεις, όπως: -Προβολή των προϊόντων μέσα από ηλεκτρονικούς καταλόγους -Πληροφορίες για τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες Τεχνική υποστήριξη για τη χρήση των προϊόντων Απαντήσεις σε ερωτήσεις των καταναλωτών Πωλήσεις Ηλεκτρονικές πληρωμές Διανομές, οι οποίες περιλαμβάνουν: -Τη συνεργασία με μεταφορικές εταιρίες για την αποστολή προϊόντων -Την ηλεκτρονική αποστολή αγαθών που μπορούν να σταλούν μέσω δικτύου Το Ηλεκτρονικό Εμπόριο δηλαδή μπορεί να εφαρμοστεί σε μια ευρεία γκάμα επιχειρηματικών λειτουργιών που είναι οι εξής:[21,13,16] - Ανταλλαγή πληροφοριών για προϊόντα και υπηρεσίες. Στην κατηγορία αυτή ανήκει η ανταλλαγή συλλογή πληροφοριών, η διαφήμιση και η ενημέρωση για προϊόντα και υπηρεσίες. Είναι πολύ σύνηθες το φαινόμενο επιχειρήσεων που διαθέτουν ηλεκτρονικές σελίδες μέσω των οποίων διαφημίζονται στο internet. [13] - Υποστήριξη πελάτη. Εδώ αναφερόμαστε στη δημιουργία από πολλές επιχειρήσεις ομάδων συζητήσεων και επαφών με τους πελάτες τους. Επίσης μ αυτό τον τρόπο μπορούν να επικοινωνούν με τον προμηθευτή αλλά και οι πελάτες μεταξύ τους ανταλλάσσοντας απόψεις και ιδέες. [13, 16] - Δημιουργία ηλεκτρονικών επιχειρήσεων (virtual enterprises) Εμπορικά Κέντρα. Με το ηλεκτρονικό εμπόριο δίνει τη δυνατότητα δημιουργίας ηλεκτρονικών επιχειρήσεων στο δίκτυο. Επίσης πολλές μικρομεσαίες επιχειρήσεις κυρίως, έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν Ηλεκτρονικά Εμπορικά Κέντρα δηλαδή ομάδες επιχειρήσεων που συνεργάζονται ηλεκτρονικά. [13, 16] - Ηλεκτρονικές Τράπεζες. Ηλεκτρονικές υπηρεσίες έχουν δημιουργηθεί από πολλές τράπεζες και παρέχονται αφειδώς σε πελάτες. Χρεοπίστωση λογαριασμού, μεταφορά κεφαλαίων από ένα λογαριασμό σε κάποιο άλλο, αίτηση για προέγκριση 16

17 δανείου κλπ είναι μερικές από τις ηλεκτρονικές αυτές υπηρεσίες που παρέχονται από τις τράπεζες. [13, 21, 16] - Ηλεκτρονική διανομή. Στο σημείο αυτό εντάσσονται υπηρεσίες on-line διάχυσης πληροφοριών με μηδαμινό κόστος χρήσης. Παράδειγμα τέτοιων υπηρεσιών είναι η δωρεάν προσπέλαση εξ ολοκλήρου των εφημερίδων από οποιοδήποτε χρήστη του internet. [13, 22, 5, 16] - Ανάπτυξη κοινών επιχειρηματικών διαδικασιών (shared business processes) μεταξύ επιχειρήσεων. Οι διαδικασίες αυτές φέρνουν σε επαφή τους συμμετέχοντες σε ένα εμπορικό κύκλωμα, συσφίγγοντας τους επιχειρηματικούς δεσμούς και εμποδίζοντας με τον τρόπο αυτό την αλλαγή συνεργατών (lock in). κλασσικό παράδειγμα αυτών των διαδικασιών είναι το όλο σύστημα ανατροφοδότησης αλυσίδας σούπερ μάρκετ. [13, 22, 5, 16] Επιπρόσθετα θα πρέπει να αναφέρουμε ότι η χρήση μεθόδων του Ηλεκτρονικού Εμπορίου για κάθε ένα από τα προαναφερόμενα είδη επιχειρηματικών λειτουργιών δεν είναι το ίδιο εύκολη. Η ηλεκτρονική διαφήμιση μπορεί να φαντάζει πολύ εύκολη, δεν ισχύει το ίδιο για τις ηλεκτρονικές πληρωμές καθώς οι νομοθεσίες διαφόρων κρατών δεν προσαρμοσμένες στη νέα αυτή προοπτική. 2.4 Επιχειρηματικά μοντέλα του Ηλεκτρονικού Εμπορίου - Ηλεκτρονικό κατάστημα (e-shop). Είναι το πιο γνωστό επιχειρηματικό μοντέλο το οποίο συνίσταται στο διαδικτυακό μάρκετινγκ της εταιρείας ή του καταστήματος για την προώθηση προϊόντων και υπηρεσιών. Υπάρχει επίσης η δυνατότητα προσθήκης νέων δυνατοτήτων, όπως η παρουσίαση ηλεκτρονικού καταλόγου των διαθέσιμων προϊόντων, η δυνατότητα συμπλήρωσης και αποστολής μιας ηλεκτρονικής παραγγελίας, η ηλεκτρονική πληρωμή, η διανομή των προϊόντων είτε με ηλεκτρονικό τρόπο είτε με τον παραδοσιακό τρόπο. [13] Βασικά στοιχεία σ ένα e-shop κατάστημα θα πρέπει να είναι η αξιοπιστία, η ευκολία στην πλοήγηση, η αισθητική και συνεπή παρουσίαση, η διαθεσιμότητα και ενημέρωση υπηρεσιών και πληροφοριών, η ασφάλεια στις συναλλαγές και η προστασία των προσωπικών δεδομένων. Τα οφέλη για μια τέτοια επιχείρηση αλλά και για τον καταναλωτή έχουν αναφερθεί εκτενώς. Σημαντικά έσοδα για το ηλεκτρονικό κατάστημα προέρχονται από πωλήσεις των προϊόντων, μείωση του κόστους συναλλαγών και τη διαφήμιση. Η πλειοψηφία των περισσότερων εμπορικών web sites είναι B2C κατάστημα. [13] - Ηλεκτρονική προμήθεια (e-procurement). Αφορά στη διαδικασία ηλεκτρονικής προσφοράς και προμήθειας αγαθών, υλικών, εξοπλισμού, υπηρεσιών κλπ. Με το μοντέλο αυτό προσφέρονται ευέλικτες λύσεις σχετικά με την προμήθεια και παραγγελία και τη διαχείριση πόρων. Σημαντικά οφέλη προκύπτουν και για την επιχείρηση αλλά και για τους καταναλωτές. Μείωση κόστους των διαδικασιών προμηθειών, καλύτερη οργάνωση και ποιότητα των συναλλαγών, ταχύτερη διάδοση της πληροφορίας, ελαχιστοποίηση των σφαλμάτων κλπ. [13] Οι βασικές λειτουργίες του μοντέλου αυτού είναι οι ακόλουθες: [13] Προώθηση και παρουσίαση καταλόγων προϊόντων Επιβεβαίωση συνεργασίας μεταξύ εμπορικών εταίρων και διακανονισμός όρων συναλλαγών Μηχανισμός αξιολόγησης προσφορών Διαχείριση συμβάσεων, όρων συνεργασίας και διαπραγματεύσεων Διαχείριση παραγγελιών Διαχείριση αποθεμάτων Διαχείριση πληρωμών Διανομή προϊόντων Υποστήριξη πελατών 17

18 - Ηλεκτρονική δημοπρασία (e-auction). Είναι μοντέλο σε ηλεκτρονική μορφή των γνωστών παραδοσιακών δημοπρασιών. Στην εφαρμογή αυτή παρέχονται δυνατότητες στον πωλητή, όπως η πολυμεσική παρουσίαση των προϊόντων, ενώ για στον καταναλωτή δίνεται η δυνατότητα ηλεκτρονικής αναζήτησης προϊόντων, υποβολής προσφορών και η παρακολούθηση των προσφορών των άλλων χρηστών. Παρέχονται επίσης οι δυνατότητες όπως η δημιουργία συμβάσεων, η διενέργεια πληρωμών και η ηλεκτρονική παρουσίαση προϊόντων. [13] - Ηλεκτρονικό εμπορικό κέντρο (e-mall). Το μοντέλο αυτό είναι μια συλλογή από ηλεκτρονικά καταστήματα, ενοποιημένα κάτω από την ίδια ομπρέλα, όπως ένα γνωστό εμπορικό σήμα, που υποστηρίζεται από μια διαδεδομένη και εγγυημένη μέθοδο πληρωμών. Οφέλη για τους πελάτες σ αυτό το μοντέλο είναι τα ίδια με την εφαρμογή e-shop μόνο που εδώ αν η ηλεκτρονική αγορά βρίσκεται κάτω από ένα διαδεδομένο εμπορικό σήμα τότε μπορούμε να προσθέσουμε τη μεγαλύτερη εμπιστοσύνη (e-trust). [13] - Αγορά τρίτου φορέα (third party marketplace). Το συγκεκριμένο μοντέλο αφορά στις περιπτώσεις εκείνες όπου οι εταιρείες επιθυμούν να παραχωρήσουν το δικτυακό τους μάρκετινγκ σε τρίτο φορέα. Εδώ αναφερόμαστε στο Β2Β σενάριο του ηλεκτρονικού εμπορίου, όπου ο τρίτος φορέας αναλαμβάνει να προσφέρει το περιβάλλον αλληλεπίδρασης στους καταλόγους προϊόντων και υπηρεσιών και επιχειρήσεων. [13] - Εικονική κοινότητα (virtual community). Πρόκειται για ένα δικτυακό χώρο, όπου όσοι εμπλέκονται στις επιχειρηματικές συναλλαγές συναντιούνται, συνεργάζονται, ανταλλάσσουν απόψεις, προωθούν ιδέες και μοιράζονται εμπορικές πρακτικές. Οι χώροι αυτοί είναι προσβάσιμοι μόνο σε εγγεγραμμένα μέλη, χτίζουν σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ επιχείρησης και πελατών και λειτουργούν και ως πηγή ανατροφοδότησης για τις επιχειρήσεις που συμμετέχουν. Στις βασικές λειτουργίες της εικονικής κοινότητας, εντάσσονται: [13] Μηχανισμός επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης μεταξύ των μελών της κοινότητας Υπηρεσία αναζήτησης και καταλόγου Υπηρεσία μικρών αγγελιών Νέα και ανακοινώσεις που αφορούν ένα συγκεκριμένο κλάδο ή επιχείρηση. - Παροχέας υπηρεσιών αλυσίδας αξιών (value chain service provider). Το μοντέλο αυτό ειδικεύεται σε συγκεκριμένη λειτουργία της αλυσίδας αξιών, όπως είναι οι προμήθειες, οι ηλεκτρονικές πληρωμές, τα εισερχόμενα ή εξερχόμενα λογιστικά με την προοπτική ότι αυτή η λειτουργία να γίνει το συγκριτικό πλεονέκτημα της επιχείρησης. Κλασσικό παράδειγμα του μοντέλου είναι το σύστημα Fedex που προορίζεται για την αυτοματοποίηση της διαδικασίας αποστολής εμπορευμάτων και παρέχει τη δυνατότητα δρομολόγησής της μέσω διαδικτύου. [13] - Ολοκληρωμένο σύστημα αλυσίδας αξιών (value chain integrator). Το μοντέλο αυτό εστιάζει στην ενοποίηση πολλαπλών βημάτων της αλυσίδας αξιών με σκοπό την εκμετάλλευση της ροής πληροφορίας μεταξύ των βημάτων αυτών. Παράδειγμα τέτοιου μοντέλο είναι ένα δίκτυο ανεξάρτητων επιχειρήσεων οριζόντιας ή κάθετης συνεργασίας. [13, 5] - Πλατφόρμα συνεργασίας (collaboration platform). Το μοντέλο αυτό παρέχει όλες εκείνες τις λειτουργίες και το ανάλογο περιβάλλον πληροφοριών και υπηρεσιών που απαιτούνται για τη συνεργασία των επιχειρήσεων. - Μεσιτεία πληροφοριών και υπηρεσίες εμπιστοσύνης (information brokerage and trust services). Το μοντέλο αυτό παρέχει όλα εκείνα τα εργαλεία και περιβάλλον πληροφοριών και υπηρεσιών που είναι απαραίτητα για τη συνεργασία μεταξύ των επιχειρήσεων. [13, 5] 18

19 2.5 Οφέλη από το Ηλεκτρονικό Εμπόριο Το ηλεκτρονικό εμπόριο λειτουργεί θετικά τόσο για τις επιχειρήσεις όσο και για τους καταναλωτές στους οποίους προσφέρει μεγάλες ευκολίες. Οι περισσότερες εφαρμογές του Ηλεκτρονικού Εμπορίου σχετίζονται άμεσα στην επικοινωνία συστημάτων που βρίσκονται σε διαφορετικά σημεία και σε διαφορετικές επιχειρήσεις δημιουργώντας μ αυτό τον τρόπο μια διαλειτουργικότητα μεταξύ των συμμετεχόντων. Λόγω των συνθηκών που περιγράψαμε παραπάνω το Ηλεκτρονικό Εμπόριο αποτελεί μια επιχειρηματική καινοτομία, γιατί δεν στηρίζεται στον ανταγωνισμό αλλά στην συνεργασία μεταξύ των εμπλεκόμενων φορέων. Τα οφέλη που αποκομίζει ο προμηθευτής και ο καταναλωτής από το Ηλεκτρονικό Εμπόριο δίνονται αναλυτικά πιο κάτω: [5,21] - Παγκόσμια παρουσία / Παγκόσμια επιλογή. Η παγκόσμια παρουσία είναι για τους προμηθευτές και η παγκόσμια επιλογή είναι για τους αγοραστές. Τα όρια του ηλεκτρονικού εμπορίου δεν περιορίζονται από τα αντίστοιχα γεωγραφικά ή εθνικά όρια, που στην πραγματικότητα περιορίζουν την εμβέλεια των επιχειρήσεων. Έτσι επιτρέπεται ακόμα και στις μικρότερες επιχειρήσεις να πετύχουν μια σφαιρική παρουσίαση των προϊόντων τους, να συναγωνιστούν «επί ίσοις όροις» άλλες επιχειρήσεις άσχετα με το μέγεθος τους και να εδραιωθούν σε παγκόσμιο επίπεδο, αποκτώντας ένα αγοραστικό κοινό οποιασδήποτε εθνικότητας. Είναι προφανές ότι η ηλεκτρονική προβολή των καταστημάτων αποτελεί τον καλύτερο ίσως τρόπο διαφήμισης τους. [5,21,16] Το αντίστοιχο όφελος του καταναλωτή είναι ότι μπορεί να διαλέξει αυτό που τον ενδιαφέρει από διάφορους προμηθευτές, χωρίς να τον απασχολεί η γεωγραφική θέση της επιχείρησης. Η παγκόσμια αγορά συνδέεται ηλεκτρονικά και δημιουργείται με τον τρόπο αυτό μια κατάσταση πολυπωλίου, με αποτέλεσμα να μπορεί ο χρήστης να βρει μια πολύ συμφέρουσα προσφορά σε ελάχιστο χρόνο. Λόγω του πολυπωλίου που δημιουργείται, κάθε επιχείρηση, μικρή ή μεγάλη, πρέπει να ακολουθήσει τις νέες εξελίξεις, αυτές που ορίζουν οι ηλεκτρονικές συναλλαγές, προκειμένου να παραμείνει ανταγωνιστική. - Βελτιωμένη ανταγωνιστικότητα / ποιότητα υπηρεσιών. Λόγω της κατάστασης πολυπωλίου ο ανταγωνισμός αυξάνεται και η κάθε επιχείρηση προσπαθεί να κερδίσει τους πελάτες, βελτιώνοντας όχι μόνο την ποιότητα των προϊόντων, αλλά και έναν αριθμό άλλων πραγμάτων που προσελκύουν τον καταναλωτή. Έτσι, δίνεται έμφαση στην παρουσίαση των προϊόντων, στις πληροφορίες που παρέχονται για αυτά, στις οδηγίες χρήσης, στην ικανοποίηση των απαιτήσεων του πελάτη και στην καλύτερη και γρηγορότερη εξυπηρέτηση του. Επίσης παρέχονται υπηρεσίες στους πελάτες που πριν ήταν αδύνατο να προσφερθούν. Κλασσικό παράδειγμα είναι η υποστήριξη του πελάτη πριν και μετά την αγορά, που παλιότερα ήταν πολύ κοστοβόρα. Με τη χρήση μεθόδων ηλεκτρονικής επικοινωνίας όμως ο προμηθευτής είναι «κοντά» στον πελάτη προσφέροντάς του υπηρεσίες με πολύ χαμηλό κόστος. [5,21,16] Συμπερασματικά, αν μια εταιρία επιθυμεί να διατηρήσει και να αυξήσει το αγοραστικό της κοινό πρέπει να προσέξει έτσι ώστε η προβολή των προϊόντων της να γίνεται μέσα από ένα εύχρηστο, ευχάριστο, έμπιστο και λειτουργικό περιβάλλον και να παρέχεται η ανάλογη υποστήριξη. - Παροχή και λήψη εξειδικευμένων υπηρεσιών. Μέσω της ηλεκτρονικής επικοινωνίας είναι δυνατό τα καταστήματα να συγκεντρώσουν πληροφορίες για τις ιδιαίτερες ανάγκες και επιθυμίες μεμονωμένα κάθε πελάτη πάνω σε ορισμένα προϊόντα. Δημιουργούν έτσι το προφίλ του κάθε καταναλωτή χωριστά και μπορούν κατ' επέκταση να προσαρμόζουν τις ιστοσελίδες τους ανάλογα με τις ιδιαίτερες «προτιμήσεις» του πελάτη. Με τον τρόπο αυτό, καταργείται το «απρόσωπο» των συναλλαγών που χαρακτηρίζει το ηλεκτρονικό εμπόριο και 19

20 δημιουργείται για τον καταναλωτή ένα περιβάλλον οικείο, στο οποίο αισθάνεται την άνεση και την ασφάλεια για να διεκπεραιώσει τις συναλλαγές του. [21, 5, 16] Επιπλέον, το κάθε κατάστημα, συγκεντρώνοντας τις ιδιαίτερες προτιμήσεις των καταναλωτών, μπορεί να καταλήξει σε κάποια συμπεράσματα, που αφορούν σε ένα σύνολο αναγκών τους, οι οποίες δεν καλύπτονται από την αγορά. Αυτό θα έχει σαν αποτέλεσμα τη μαζική παραγωγή ειδικών προϊόντων που θα καλύπτουν τις ανάγκες του καταναλωτικού κοινού και που θα προσφέρονται σε μαζικές τιμές αγοράς, χωρίς δηλαδή κάποια επιπλέον επιβάρυνση. - Σμίκρυνση της προμηθευτικής αλυσίδας / Άμεση κάλυψη αναγκών. Το ηλεκτρονικό εμπόριο προκαλεί τη μείωση έως και τον εκμηδενισμό των προμηθευτικών αλυσίδων, αφού σε αρκετές περιπτώσεις τα προϊόντα στέλνονται κατευθείαν από τον παραγωγό στον καταναλωτή, προσπερνώντας τα παραδοσιακά «στάδια» από τα οποία περνάει κάποιο προϊόν μέχρι να παραδοθεί στον παραλήπτη. Ειδικά στα προϊόντα που παραδίδονται ηλεκτρονικά, η αλυσίδα εκμηδενίζεται. Ο πελάτης επωφελείται από το ότι βρίσκει αυτό που θέλει, σε λίγο χρόνο, απ' ευθείας από τον προμηθευτή, χωρίς να περιορίζεται στα προϊόντα των τοπικών καταστημάτων που βρίσκονται σε stock. [21, 5] - Ελαχιστοποίηση του κόστους παραγωγής / Ελαχιστοποίηση τιμών. Ένα από τα μεγαλύτερα οφέλη του ηλεκτρονικού εμπορίου είναι η μείωση του κόστους συναλλαγής. Με τη νέα αυτή μορφή του εμπορίου, δεν είναι απαραίτητη η ύπαρξη καταστημάτων, με αποτέλεσμα να μειώνεται το κόστος συναλλαγής άρα και οι τιμές των προϊόντων. Έτσι ενώ η συναλλαγή που συμπεριλαμβάνει ανθρώπινη επαφή μπορεί να κοστολογείται σε κάποια Ευρώ, η αντίστοιχη ηλεκτρονική συναλλαγή κοστίζει μόλις λίγα σεντς ή και λιγότερο. [5, 21] - Νέες επιχειρηματικές ευκαιρίες / Νέα προϊόντα και υπηρεσίες. Το Ηλεκτρονικό Εμπόριο ανοίγει μια νέα εποχή στις εμπορικές συναλλαγές ενώ προσφέρει παράλληλα τη δυνατότητα δημιουργίας νέων προϊόντων και υπηρεσιών και επίσης δίνει μια σειρά από επιχειρηματικές ευκαιρίες. [5,21] Εκτός από τα παραπάνω οφέλη στο Ηλεκτρονικό Εμπόριο υπάρχουν και κάποια μειονεκτήματα, τα οποία συνίστανται σε προβλήματα ασφάλειας και η έλλειψη επαφής πωλητή-πελάτη. Τα μειονεκτήματα αυτά αναλυτικά είναι: - Προβλήματα ασφαλείας. Το διαδίκτυο είναι ένα μέσο που δεν παρέχει το επιθυμητό επίπεδο ασφάλειας στις συναλλαγές, με αποτέλεσμα και οι συναλλαγές να μην ασφαλείς. Βέβαια σε αυτόν τον τομέα γίνεται εκτεταμένη έρευνα έτσι ώστε οι συναλλαγές να γίνονται με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ασφάλεια. Βέβαια για να μην είμαστε υπερβολικοί, τα ηλεκτρονικά συστήματα πληρωμών που εφαρμόζονται, έχουν λύσει τα μεγαλύτερα προβλήματα ασφάλειας και μπορεί κανείς να πει ότι είναι εξίσου, αν όχι περισσότερο, ασφαλή και ευέλικτα από τις παραδοσιακές μεθόδους πληρωμών. [21, 5] - Έλλειψη επαφής πωλητή πελάτη. Το φαινόμενο αυτό δημιουργεί δυσπιστία στον καταναλωτή αφού δεν βλέπει το προϊόν και τον πωλητή. Δεν είναι σίγουρος αν αυτό που βλέπει στην οθόνη είναι όντως αυτό που θα παραλάβει, ή αν αυτά που ισχυρίζεται η εταιρία για το προϊόν είναι όντως αληθινά. [21, 5] 2.6 Υποδομή του διαδικτύου και του Ηλεκτρονικού Εμπορίου Η ύπαρξη του ηλεκτρονικού εμπορίου προϋποθέτει τη συνεργασία από μια σειρά από λειτουργίες και την παράλληλη εργασία τους. Βασικό στοιχείο είναι το διαδίκτυο και συμπληρώνεται από ένα σύστημα αλληλοσυνδεόμενων υπολογιστών και μια σειρά από εφαρμογές όπως γλώσσες προγραμματισμού, πρωτόκολλα, βάσεις δεδομένων κ.α. [30] 20

21 2.6.1 World Wide Web Πιο πάνω έγινε μια σύντομη ιστορική αναδρομή τόσο για το διαδίκτυο όσο και για το ηλεκτρονικό εμπόριο. Στο σημείο αυτό θα εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας στη δημιουργία και στη λειτουργία του world wide web και πως αλληλεπιδρά με το ηλεκτρονικό εμπόριο. Δίνοντας έναν ορισμό για το world wide web, θα λέγαμε ότι πρόκειται για ένα δίκτυο υπολογιστών που χρησιμοποιεί hypertext συνδέσμους για την προσπέλαση ηλεκτρονικών εγγράφων. [22, 30] Η αρχιτεκτονική δομή πάνω στην οποία στηρίζεται το world wide web είναι τύπου εξυπηρετητή / πελάτη (client / server) ή 2-tier architecture (αρχιτεκτονική δύο επιπέδων). Βέβαια στην περίπτωση του ηλεκτρονικού εμπορίου, η αρχιτεκτονική τριών επιπέδων (3-tier architecture). Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό η διεπαφή του χρήστη (user interface), οι λειτουργικές διαδικασίες της εφαρμογής (business logic) και η αποθήκευση δεδομένων (data storage) αναπτύσσονται και διατηρούνται σε ξεχωριστές μονάδες, συχνά διαφορετικές υπολογιστικές πλατφόρμες. Το περιβάλλον του τελικού χρήστη βρίσκεται σε έναν προσωπικό υπολογιστή. [22, 30] Σχήμα Αρχιτεκτονική δομή τριών επιπέδων: (Πηγή Πομπόρτσης Τσουλφάς- Εισαγωγή στο Ηλεκτρονικό Εμπόριο) Web browser Στην περίπτωση που ένας χρήστης θέλει να «περιπλανηθεί» στο world wide web, πρέπει να υπάρχει το πρόγραμμα το οποίο να αναλάβει να παρουσιάσει το περιεχόμενο των ηλεκτρονικών σελίδων του Web. Τα προγράμματα αυτά ονομάζονται web browsers και είναι μια πολύ δημοφιλής κατηγορία προγραμμάτων λόγω της ευρείας χρήσης του internet. [22, 30] 21

22 2.6.3 Αρχιτεκτονική του World Wide Web Πρωτόκολλο Ελέγχου Μετάδοσης / Πρωτόκολλο Διαδικτύου (TCP / IP) Το TCP/IP αποτελείται από μια σειρά πρωτοκόλλων και κανόνων που άπτονται του τρόπου μεταφοράς των δεδομένων μεταξύ διαφόρων δικτύων. Η αρχιτεκτονική του πρωτοκόλλου αυτού χωρίζεται σε τέσσερα βασικά επίπεδα τα οποία λειτουργούν σαν μια οντότητα κατά τη μετάδοση πληροφοριών από μία τοποθεσία του διαδικτύου σε μία άλλη. Οι υπηρεσίες που παρέχει κάθε επίπεδο είναι συμπληρωματικές για το επίπεδο που βρίσκεται αμέσως πιο πάνω. [22, 30] Επίπεδο Δικτύου (Network Layer) υπεύθυνο για την τοποθέτηση των δεδομένων στο φυσικό εξοπλισμό του δικτύου (καλώδια, κάρτες δικτύου κτλ) και για τη μετάδοση των δεδομένων, που πλέον είναι στη δυαδική τους μορφή, μέσω του φυσικού εξοπλισμού του δικτύου. [22, 30] Επίπεδο Διαδικτύου (Internet Layer) τα πρωτόκολλα τοποθετούν τα πακέτα δεδομένων σε datagrams και εκτελούν όλους τους απαραίτητους αλγόριθμους δρομολόγησης. Τα internet πρωτόκολλα είναι τα παρακάτω: [22, 30, 16] - Το πρωτόκολλο ARP (Address Resolution Protocol) χρησιμοποιείται για την αντιστοίχηση μεταξύ μιας IP διεύθυνσης και της διεύθυνσης της κάρτας δικτύου. - Το πρωτόκολλο ICMP (Internet Control Message Protocol) χρησιμοποιείται για την αποστολή μηνυμάτων και αναφορών που έχουν σχέση με την αποστολή ενός πακέτου δεδομένων. - Το πρωτόκολλο IGMP (Internet Group Management Protocol) επιτρέπει τους διασυνδεόμενους υπολογιστές να λάβουν μέρος σε multicasting διαδικασίες. Συγκεκριμένα το multicasting είναι η μετάδοση δεδομένων σε μια επιλεγμένη ομάδα παραληπτών. - Το πρωτόκολλο IP (Internet Protocol) χρησιμοποιείται για τη διευθυνσιοδότηση και τη δρομολόγηση των πακέτων ανάμεσα στους υπολογιστές. Επίπεδο Μεταφοράς (Transport Layer) που είναι υπεύθυνο για την επικοινωνία μεταξύ των υπολογιστών. Τα πρωτόκολλα αυτά είναι το TCP (Transport Control Protocol) και το UDP (User Datagram Protocol). [22] - Το TCP χρησιμοποιείται για την προσανατολισμένη προς τη σύνδεση και μεταφορά μεγάλου όγκου δεδομένων που απαιτούν διαδικασίες επιβεβαιώσεις αποστολής και λήψης. - Το UDP χρησιμοποιείται για τη «χωρίς σύνδεση» μεταφορά δεδομένων. Οι εφαρμογές που χρησιμοποιούν αυτό το πρωτόκολλο μεταφέρουν μικρό όγκο δεδομένων και είναι συνήθως εφαρμογές μετάδοσης φωνής ή video όπου η γρήγορη μεταφορά είναι σημαντικότερη από τη σωστή μεταφορά των δεδομένων. Επίπεδο Εφαρμογής (Application Layer) στο επίπεδο αυτό εκτελούνται όλες οι εφαρμογές του TCP/IP όπως είναι μια FTP εφαρμογή, μία Telnet εφαρμογή, τα πρωτόκολλα SMTP, DNS και HTTP. [22, 30] HTTP (Hyper Text Transport Protocol) Το πρωτόκολλο αυτό είναι υπεύθυνο για τη μεταφορά και την εμφάνιση των Web σελίδων. Είναι στο επίπεδο εφαρμογής του TCP/IP πρωτοκόλλου και επιτρέπει την κατηγοριοποίηση των δεδομένων που διακινεί, επιτρέποντας έτσι τη δημιουργία συστημάτων που δεν εξαρτώνται από τα δεδομένα που στην ουσία μεταφέρονται. Το ΗΤΤΡ είναι ένα client/server πρωτόκολλο που σημαίνει ότι ο πελάτης (client) και ο διακομιστής (server) επικοινωνούν για την υλοποίηση μιας συγκεκριμένης εργασίας. [22, 30] 22

23 URL (Uniform Resource Locator) Το URL είναι από το πιο βασικό στοιχείο του World Wide Web. Πρόκειται για ένα σύνολο χαρακτήρων που προσδιορίζουν κατά τρόπο μοναδικό την θέση ενός κόμβου, μιας υπηρεσίας ή ενός σχολείου μέσα στο Internet. Η σύνταξη ενός URL έχει ως εξής: πρωτόκολλο://host/path. Τα URLs χρησιμοποιούνται επίσης και για τη διασύνδεση με άλλες υπηρεσίες του Internet. [22, 30] HTML (Hypertext Markup Language) Η HTML είναι η γλώσσα με την οποία δομούνται και εμφανίζονται οι πληροφορίες του world wide web. Η γλώσσα αυτή είναι μια γλώσσα περιγραφής εγγράφων με βασικό στοιχείο της φιλοσοφίας της είναι η ύπαρξη των υπερσυνδέσμων (hyperlinks). Οι υπερσύνδεσμοι αυτοί μας οδηγούν σε κάποια άλλη πληροφορία στην ίδια τη σελίδα ή σε κάποια άλλη. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται ένα μεγάλο πλέγμα από ηλεκτρονικά έγγραφα με συνδέσμους που οδηγούν σε πάρα πολλά σημεία μέσα στο διαδίκτυο. Η σελίδα HTML είναι δυνατό να περιέχει μια σειρά από δεδομένα που μπορεί να είναι από ένα κείμενο μέχρι πολυμεσικές εφαρμογές εφαρμογές. Τελικά όλα αυτά σε μία HTML σελίδα είναι η συνένωση όλων αυτών των στοιχείων. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται ένα περιβάλλον πλούσιο και αρκετά αλληλεπιδραστικό (interactive). [22, 30] Δημιουργία ηλεκτρονικής παρουσίας στο Διαδίκτυο Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι χρήστες αποκτούν πρόσβαση στο διαδίκτυο ενώ όλο και περισσότεροι αποφασίζουν και τη δημιουργία μιας προσωπικής ή εταιρικής παρουσίας στο διαδίκτυο. Η δημιουργία ενός ηλεκτρονικού καταστήματος προϋποθέτει την επίτευξη τεσσάρων βασικών βημάτων, τα οποία είναι τα εξής: [22, 30] Επιλογή ονόματος (domain name) του διαδικτυακού τόπου. Όταν κάποιος θελήσει να φτιάξει ένα ηλεκτρονικό κατάστημα στο διαδίκτυο θα πρέπει πρώτα να επιλέξει το κατάλληλο όνομα και έπειτα να απευθυνθεί στο Ι.Τ.Ε. /Ινστιτούτο Πληροφορικής στην Κρήτη για να διαπιστώσει αν το επιθυμητό όνομα δεν έχει παραχωρηθεί σε κάποιον άλλον φορέα. Για τον έλεγχο αυτό βέβαια υπάρχουν και συγκεκριμένα site που μπορεί να επισκεφτεί ο ενδιαφερόμενος όπως επίσης όλη αυτή τη διαδικασία μπορεί να την αναλάβει αυτός που έχει αναλάβει και την όλη υλοποίηση του ηλεκτρονικού καταστήματος. [22] Κατασκευή του ηλεκτρονικού καταστήματος. Θα πρέπει να γίνει καθορισμός των προϊόντων και των υπηρεσιών που θα παρέχονται μέσω του διαδικτύου, τον τρόπο πλοήγησης και των πιθανών υποκατηγοριών των προϊόντων, καθορισμός μορφών πληρωμής και του νομίσματος (με αντικαταβολή, με πιστωτική κάρτα, σε ευρώ ή σε κάποιο άλλο νόμισμα). [22] Επίσης απαραίτητη είναι η συνεργασία με κάποια τράπεζα σε περίπτωση αγορών με πιστωτική κάρτα. Η τράπεζα θα είναι υπεύθυνη για την ασφαλή διεκπεραίωση των συναλλαγών αυτών αποστέλλοντας τα χρήματα από τις συναλλαγές στην επιχείρηση. Φιλοξενία του ηλεκτρονικού καταστήματος. Μία άλλη σημαντική παράμετρος είναι το που θα γίνει η «φιλοξενία» του δικτυακού τόπου. Η λύση που συνηθίζεται είναι η «ενοικίαση» χώρου σε κάποιον παροχέα. [22] 23

24 Διαφήμιση του ηλεκτρονικού καταστήματος. Όσο ποιοτικό, εμφανίσιμο και ιδιαίτερο προσεγμένο είναι ένα ηλεκτρονικό κατάστημα, δεν θα το επισκεφτεί κανένας, αν δε γνωρίζει την ύπαρξή του. [22] Στάδια ανάπτυξης του Ηλεκτρονικού Εμπορίου σε μια επιχείρηση Για να αξιοποιηθούν πλήρως οι δυνατότητες του ηλεκτρονικού εμπορίου, μια επιχείρηση πρέπει να ακολουθήσει τις παρακάτω φάσεις: [8,22] Φάση 1: Ανάπτυξη ιστοσελίδας και προώθηση προϊόντος Δημιουργία, ανάπτυξη και φιλοξενία δικτυακού τόπου (Web site hosting). Διαφήμιση προϊόντων ή υπηρεσιών. Ζήτηση και διακίνηση πληροφοριών μέσω του διαδικτύου. Φάση 2: Κατασκευή λογισμικού και διαχείριση Βάσεων Δεδομένων Παραγγελία προϊόντων ή υπηρεσιών μέσω του διαδικτύου. Ολοκληρωμένες λύσεις βάσεων δεδομένων που απαιτούν σύγχρονες τεχνολογίες. Φάση 3: Πληρωμή και επεξεργασία Συναλλαγών Αναγνώριση πιστότητας πιστωτικής κάρτας και παραγγελία μέσω διαδικτύου. Ηλεκτρονική μεταφορά χρημάτων. Φάση 4: Εκπλήρωση και διανομή αποθεμάτων με EDI τεχνολογίες Αποστολή προϊόντος και αποθήκευση. Καταχώρηση παραγγελίας και καταστάσεων. Ηλεκτρονική παραγγελία διαμέσου EDI και εξειδικευμένη παρουσία πελατών στο διαδίκτυο. Φάση 5: Υπηρεσίες τηλεφωνικού κέντρου Υποστήριξη προϊόντων και ειδικά εκπαιδευμένοι αντιπρόσωποι για την εκπλήρωση ειδικών αναγκών των πελατών. Εξερχόμενο και εισερχόμενο direct marketing. 2.7 Marketing & e marketing Ένας από τους πάρα πολλούς ορισμούς που υπάρχουν για το marketing: είναι η διαδικασία του σχεδιασμού και της εκτέλεσης των αρχών, των κανόνων και της προώθησης ιδεών, αγαθών και υπηρεσιών για τη δημιουργία συναλλαγματικών ευκαιριών που ικανοποιούν τους αντικειμενικούς σκοπούς μιας επιχείρησης. [22, 13] Το e-marketing είναι στην ουσία το marketing στο χώρο του internet. Με τη ραγδαία ανάπτυξη του Διαδικτύου υπάρχει τώρα με πιο γρήγορη και πιο άμεση πρόσβαση με τους πελάτες. Οπότε από τη στιγμή που υπάρχει επικοινωνία σε παγκόσμιο επίπεδο με την ίδια ευκολία με την οποία μπορεί να επικοινωνήσει κανείς και σε τοπικό επίπεδο, οι προσπάθειές μας δεν περιορίζονται μόνο σε τοπικούς πελάτες αλλά σε ευρύτερο κοινό. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι επιλογές που δίνονται στους πιθανούς πελάτες είναι μεγαλύτερες, με μεγαλύτερη διαθεσιμότητα προϊόντων. [22, 13, 21] Η απόκτηση μεγαλύτερου μεριδίου αγοράς σε σχέση με τους ανταγωνιστές μιας επιχείρησης είναι μια προοπτική που δίνει το e-marketing, σε συνδυασμό με τις ευκαιρίες εκμετάλλευσης των στρατηγικών πλεονεκτημάτων που δίνει η συνεχώς εξελισσόμενη τεχνολογία του διαδικτύου, θα δώσει το καλύτερο αποτέλεσμα στην προβολή της επιχείρησης. Στη συνέχεια θα αναπτύξουμε μια σειρά από εργαλεία που έχουμε στη διάθεσή μας για την υλοποίηση της e-marketing διαδικασίας στο διαδίκτυο, όπως είναι: η διαφήμιση, το Marketing ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, οι μηχανές αναζήτησης, η διαχείριση σχέσεων των πελατών, η προώθηση προϊόντων. 24

25 2.7.1 Διαφήμιση Το ραδιόφωνο, η τηλεόραση, οι εφημερίδες και τα περιοδικά είναι τα παραδοσιακά μέσα διαφήμισης και προώθησης προϊόντων και παρόλο που παρέχουν ένα αρκετά αποτελεσματικό τρόπο διαφήμισης, η απευθείας διαφήμιση μέσω του Διαδικτύου αναπτύσσεται με γοργούς ρυθμούς και αρχίζει και αποτελεί ένα σημαντικό παράγοντα για την προώθηση των ηλεκτρονικών επιχειρήσεων. Ο πιο διαδεδομένος τρόπος διαφήμισης μέσω του διαδικτύου είναι με τη χρήση διαφημιστικών ταμπελών (advertising banners) οι οποίες οδηγούν στη συγκεκριμένη ηλεκτρονική διεύθυνση μιας επιχείρησης. Η κατασκευή της διαφημιστικής ταμπέλας γίνεται συνήθως από την εταιρία που θα μας διαθέσει και τον ανάλογο διαφημιστικό χώρο στο Δικτυακό τόπο της. Η διαφημιστική ταμπέλα μπορεί να περιέχει κείμενο, γραφικά, ήχο, animation και αποτελεί το σύνδεσμο για τη μετάβαση στη σελίδα της διαφημιζόμενης επιχείρησης. Αν τώρα η προσθήκη αυτής της διαφημιστικής ταμπέλας γίνει σε ένα δικτυακό χώρο που δέχεται καθημερινά μεγάλο αριθμό επισκεπτών τότε σίγουρα υπάρχουν πάρα πολύ μεγάλες πιθανότητες για μια επιτυχημένη διαφημιστική εκστρατεία. Καλή επιλογή θεωρείται η προσθήκη του διαφημιστικού banner της επιχείρησης σε κάποια γνωστή πύλη (portal) όπου ο αριθμός των καθημερινών επισκεπτών είναι πολύ μεγάλος. [22, 21, 13] Marketing ηλεκτρονικού ταχυδρομείου Για την ενημέρωση των πελατών γύρω από τα προϊόντα μιας επιχείρησης μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, θα πρέπει πρώτα να είναι γνωστή η ηλεκτρονική τους διεύθυνση. Μια άλλη προσέγγιση είναι να επιτραπεί στους πελάτες, η προαιρετική καταχώρησή τους σε λίστες ηλεκτρονικού ταχυδρομείου κατά τη διάρκεια εισαγωγής για παράδειγμα των στοιχείων τους στο ηλεκτρονικό κατάστημα. [21, 22] Μηχανές αναζήτησης Ένας άλλος τρόπος διαφήμισης, έμμεσος, μέσω του Διαδικτύου είναι με την καταχώρηση της ηλεκτρονικής διεύθυνσης μιας επιχείρησης σε διάφορες μηχανές αναζήτησης. Η εγγραφή γίνεται με τη χρήση λέξεων- κλειδιών και μιας σύντομης περιγραφής της επιχείρησης. [22, 21] Διαχείριση σχέσεων των πελατών Η διαχείριση σχέσεων των πελατών αναφέρεται στις ενέργειες εκείνες που κάνει μια επιχείρηση για να γνωρίζει τα ενδιαφέροντα και τις προηγούμενες αγορές ενός συγκεκριμένου πελάτη, έτσι ώστε να γίνονται κατάλληλες προτάσεις και προσφορές για τα διάφορα προϊόντα. Ο αντικειμενικός σκοπός είναι η διαχείριση των σχέσεων της επιχείρησης με τους πελάτες, με την εύρεση των αναγκών και των απαιτήσεών τους. Η καταγραφή των αγοραστικών τάσεων του πελάτη επιτρέπει μία προσωποποίηση του marketing, με αποτέλεσμα μία πιο επιτυχημένη στρατηγική πωλήσεων Προώθηση προϊόντων Ένας ακόμη τρόπος για την αύξηση των πωλήσεων ενός ηλεκτρονικού καταστήματος είναι με την προώθηση προϊόντων. Για παράδειγμα: 25

26 Δείγματα προϊόντων: Περιορισμένης χρονικής διάρκειας πρόσβαση σε προϊόντα ή παρουσιάσεις (demos) του τι προσφέρει το ηλεκτρονικό κατάστημα. Διαγωνισμοί: Διοργάνωση διαγωνισμών με ερωτήσεις ανά τακτά χρονικά διαστήματα. Εκπτώσεις ή δωρεάν προσφορές: Προσθήκη σλόγκαν όπως για παράδειγμα «10% έκπτωση» ή «αγοράστε ένα προϊόν και αποκτήστε ένα δωρεάν». Ανταμοιβές: Η αγορά ενός προϊόντος μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα για τον πελάτη ειδικές προσφορές και ευκολίες. 2.8 Ψηφιακά συστήματα πληρωμής Ηλεκτρονικό χρήμα και συναλλαγές Αναφερόμενοι στο εμπόριο γενικά υπονοούμε πάντα τη διακίνηση ενός ποσού χρημάτων, από τον αγοραστή στον παροχέα των προϊόντων. Στην περίπτωση του ηλεκτρονικού εμπορίου, η έννοια της πληρωμής διευρύνεται, με αποτέλεσμα νέες μέθοδοι αλλά και νέοι προβληματισμοί να προκύπτουν. [21, 22] Είναι σαφές ότι οι προβληματισμοί για την ασφάλεια και την αξιοπιστία των ηλεκτρονικών συναλλαγών αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα για την εξάπλωση του ηλεκτρονικού εμπορίου. Ωστόσο, αυτοί οφείλονται κυρίως στο γεγονός ότι είναι πολύ καινούριες ακόμα και δεν φαίνεται ότι θα εξακολουθήσουν να υφίστανται στο μέλλον. [21, 22] Ο τομέας των ηλεκτρονικών συναλλαγών μπορεί να χωριστεί σε τέσσερις μεγάλες κατηγορίες, ανάλογα με τον τρόπο που γίνεται η πληρωμή: [21, 22] 1. Cash-like 2. Check-like 3. Με μεσολάβηση τρίτου φορέα 4. Παραδοσιακοί τρόποι συναλλαγών Cash-like σύστημα Η περίπτωση του cash-like συστήματος είναι μια ηλεκτρονική μεταφορά του τρόπου πληρωμής με μετρητά που ισχύει και στην καθημερινή ζωή. Συγκεκριμένα, ο πελάτης μετατρέπει ένα ποσό χρημάτων σε ηλεκτρονικά (e-cash). To ποσό αυτό μπορεί να αποθηκευθεί σε έξυπνες κάρτες (smart-cards) τις οποίες μπορεί να χρησιμοποιήσει για τις όποιες ηλεκτρονικές αγορές θα κάνει. Σε μια δεύτερη περίπτωση, το ποσό αυτό βρίσκεται αποθηκευμένο στον υπολογιστή του χρήστη και μειώνεται κάθε φορά που επιθυμεί να κάνει κάποια συναλλαγή. Αυτό που στην πραγματικότητα γίνεται, είναι ότι το πραγματικό ποσό μεταβιβάζεται από την τράπεζα του πελάτη στην τράπεζα του (ηλεκτρονικού) εμπόρου. Αξίζει να σημειωθεί ότι με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται η ανωνυμία του πελάτη. Από την άλλη όμως, η μη μεσολάβηση άλλου φορέα εγκυμονεί κινδύνους, καθώς κανένας δεν μπορεί να εγγυηθεί την αξιοπιστία των εμπλεκόμενων μερών, ιδιαίτερα σε συνδυασμό με την πλήρη ανωνυμία. Γι αυτό, η μέθοδος αυτή θεωρείται αναξιόπιστη και κατάλληλη μόνο για αγορές μικρής αξίας ή για περιπτώσεις όπου η ανωνυμία είναι απαραίτητη. [21, 23, 5] 26

27 2.8.3 Check-like σύστημα Το σύστημα αυτό βασίζεται στη χρήση πιστωτικών καρτών για την πληρωμή των αγαθών. Ο πελάτης αρκεί να παρέχει τον αριθμό της πιστωτικής του κάρτας στον προμηθευτή και η συναλλαγή θα διεκπεραιωθεί ανάμεσα στις τράπεζες και τους λογαριασμούς των δύο πλευρών. Το σύστημα αυτό είναι σχεδόν όμοιο με την καθημερινή χρήση πιστωτικών καρτών, καθιστώντας το ιδιαίτερα δημοφιλές λόγω της ευχρηστίας του. Ωστόσο, το ηλεκτρονικό μέσο μετάδοσης εισάγει προβλήματα ως προς την ασφάλεια της συναλλαγής. Συγκεκριμένα, είναι δύσκολο να πιστοποιηθεί ότι: [21, 22, 5] α) Ο κάτοχος της πιστωτικής κάρτας είναι όντως ο νόμιμος. β) Το κατάστημα που δέχεται τον αριθμό δεν θα τον χρησιμοποιήσει για παράνομες χρεώσεις. γ) Κάποιος ενδιάμεσος δεν θα υποκλέψει τα στοιχεία αυτά χρησιμοποιώντας τα για παράνομες αγορές. Λύση στα προβλήματα αυτά έχουν προταθεί διάφορες, ωστόσο προς το παρόν δεν αρκούν για να πείσουν τον καταναλωτή για το ασφαλές της αγοράς. Ένα άλλο ευαίσθητο ζήτημα που έχει να κάνει με τη μέθοδο αυτή αφορά την προστασία των προσωπικών δεδομένων του χρήστη, καθώς η αγορές είναι πλέον επώνυμες. Είναι λοιπόν εύκολο στοιχεία όπως το ονοματεπώνυμο, η διεύθυνση, και άλλα να χρησιμοποιηθούν για στατιστικούς, διαφημιστικούς ή άλλους σκοπούς, χωρίς πάντα την συγκατάβαση του κατόχου της κάρτας. [21, 22, 5] Με μεσολάβηση τρίτου φορέα Μία εναλλακτική λύση, κυρίως ως προς τα προβλήματα που εμφανίζονται στη χρήση πιστωτικών καρτών στο Διαδίκτυο, αποτελεί η ύπαρξη ενός μεσολαβητή. Πρόκειται για εταιρίες που σκοπό έχουν την πιστοποίηση των ηλεκτρονικών στοιχείων τόσο του πελάτη όσο και του καταστήματος. Με τον τρόπο αυτό μπορούν να εγγυηθούν την αξιοπιστία των εμπλεκόμενων στη συναλλαγή μερών, απαλλάσσοντας έτσι αμφότερους από την επίπονη διαδικασία πιστοποίησης της αυθεντικότητας της συναλλαγής. Οι εταιρίες αυτές αμείβονται με ένα ποσοστό επί των πωλήσεων του ηλεκτρονικού καταστήματος. Η πιστοποίηση της αυθεντικότητας επιτυγχάνεται με τη χρήση ειδικού λογισμικού, το οποίο ως επί το πλείστον παρέχεται δωρεάν. [5, 21] Παραδοσιακοί τρόποι συναλλαγών Τα συστήματα ηλεκτρονικών πληρωμών βρίσκονται, όπως αναφέρθηκε, σε πρώιμο στάδιο, με αποτέλεσμα οι πελάτες να εμφανίζονται δύσπιστοι απέναντι τους. Για το λόγο αυτό, πολλά ηλεκτρονικά καταστήματα παρέχουν στους πελάτες τους δυνατότητα εξόφλησης των αγορών τους και με παραδοσιακούς τρόπους, θέλοντας παράλληλα να προσελκύσουν και κοινό που δεν είναι κάτοχοι πιστωτικών καρτών. Έτσι, στους τρόπους διεκπεραίωσης συναλλαγών που συναντάμε στο ηλεκτρονικό εμπόριο, μπορούμε να προσθέσουμε και τους παρακάτω: [5, 21] α) Με αντικαταβολή. Η εταιρία στέλνει το προϊόν με το ταχυδρομείο ή με κούριερ και ο πελάτης καλείται να εξοφλήσει με την παράδοση. β) Με ταχυδρομική επιταγή. Ο πελάτης καλείται να αποστείλει ταχυδρομική επιταγή κατάλληλου ποσού προκειμένου να εξοφλήσει την αγορά. γ) Με κατάθεση στον τραπεζικό λογαριασμό του καταστήματος. Ο πελάτης καταθέτει το αντίστοιχο ποσό στο λογαριασμό της επιχείρησης και επιδεικνύει την απόδειξη κατάθεσης. 27

28 δ) Παραπομπή στο πλησιέστερο κατάστημα. Ο πελάτης πρέπει να πάει σε κάποιο υποκατάστημα της επιχείρησης προκειμένου να επικυρώσει και να ολοκληρώσει την αγορά. [5, 21] 2.9 Ασφάλεια Συναλλαγών Γενικά Η ραγδαία διάδοση του Διαδικτύου έδωσε στις επιχειρήσεις και στους καταναλωτές μια μοναδική ευκαιρία επικοινωνίας τόσο σε εθνικό και όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Το χαμηλό κόστος, η εύκολη πρόσβαση, η γρήγορη και συνεχής ενημέρωση είναι κάποιοι από τους παράγοντες που βοήθησαν στη αλματώδη ανάπτυξη του ηλεκτρονικού εμπορίου και του ηλεκτρονικού επιχειρείν. Μέσα σε όλη αυτή την ανάπτυξη άρχισαν αν εμφανίζονται και τα πρώτα προβλήματα στη χρήση αυτών των επιχειρηματικών διαδικασιών με βασικότερο από όλα σχετίζεται με την ασφάλεια των συναλλαγών. [21, 22, 5] Έχουν ήδη καταγραφεί αρκετές περιπτώσεις καταστροφής δεδομένων, εξαπάτησης, κλοπής χρημάτων, παραποίησης εγγράφων, υποκλοπής προσωπικών και οικονομικών πληροφοριών που έχουν μεγαλώσει την ανησυχία των χρηστών αυξάνοντας τον δισταγμό στην χρήση αυτών νέων τρόπων συναλλαγών. Η ασφάλεια συναλλαγών σε μια ηλεκτρονική επιχείρηση είναι πάρα πολύ σημαντική γιατί πρέπει να αναλογιστούμε ότι, όταν ένα δίκτυο συνδέεται στο internet, στην ουσία συνδέεται με εκατομμύρια άλλα δίκτυα, έτσι με τον τρόπο αυτόν πραγματοποιείται κοινή χρήση αλλά και ανταλλαγή μεγάλων ποσοτήτων πληροφοριών μεταξύ των εταιριών. Αυτές όμως οι δυνατότητες είναι διαθέσιμες σε πάρα πολλά άτομα που επιθυμούν να επιτεθούν στο δίκτυο κάποιας επιχείρησης. Οπότε μπορεί να καταλάβει κανείς ότι ο αριθμός των απειλών για μια εταιρία στο διαδίκτυο είναι τεράστιος. Οι απειλές και οι επιθέσεις στις οποίες είναι ευάλωτες οι εμπορικές δραστηριότητες σε δικτυωμένα περιβάλλοντα αναφέρονται επιγραμματικά παρακάτω: [21, 22, 13, 5] Πρόσβαση χωρίς εξουσιοδότηση σε δικτυακούς πόρους. Καταστροφή πληροφοριών και δικτυακών πόρων. Μεταβολή και παραποίηση πληροφοριών. Αποκάλυψη πληροφοριών σε μη εξουσιοδοτημένα άτομα. Διακοπή δικτυακών υπηρεσιών. Κλοπή πληροφοριών και δικτυακών πόρων. Άρνηση λήψης υπηρεσιών και άρνηση αποστολής ή λήψης πληροφοριών. Ισχυρισμός παροχής υπηρεσιών χωρίς άδεια. Αποκάλυψη προς τρίτους κατά τη διάρκεια της συναλλαγής εμπιστευτικών αρχείων, για παράδειγμα, ο αριθμός της πιστωτικής κάρτας στην οποία χρεώνεται η συναλλαγή, το πλήθος των αντικειμένων που παραγγέλλονται κ.λ.π Η ασφάλεια στο διαδίκτυο Υποστηρίζεται ότι η ασφάλεια πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν πρόβλημα διαχείρισης κινδύνων. Αυτή είναι μια πραγματικότητα και η ασφάλεια των συστημάτων e-εμπορίου απαιτεί εκτός από την πλήρη γνώση του τι προστατεύεται, την απαραίτητη τεχνολογική και τεχνική υποδομή, καθώς και την κατάλληλη επιλογή των ανθρώπων που θα χειρίζονται τα συστήματα. [13, 21, 22] Οι βασικές συνιστώσες ασφάλειας στο διαδίκτυο είναι: [13, 21, 22] Πολιτικές και διαδικασίες: Η πολιτική ασφαλείας καθορίζει τι προστατεύεται και γιατί. Περιγράφει τις απειλές και τους κινδύνους που πρέπει να αντιμετωπιστούν γρήγορα και αποτελεσματικά. Είναι επίσης σημαντικό για την 28

29 πολιτική ασφάλειας να εξελίσσεται παράλληλα με τις αλλαγές στις επιχειρήσεις αφού αυτές οι αλλαγές επηρεάζουν τη φύση των πιθανών κινδύνων. Τέλος, οι διαδικασίες καταγράφουν τον τρόπο λειτουργίας του συστήματος και επιτρέπουν τη λήψη των σωστών αποφάσεων και μέτρων όποτε αυτό κριθεί αναγκαίο. Τεχνολογία: περιλαμβάνει μηχανισμούς κρυπτογράφησης, πρωτόκολλα ασφαλών επικοινωνιών, τρόπους αποθήκευσης ευαίσθητων πληροφοριών κλπ. Προσωπικό: είναι απαραίτητη η εκπαίδευση του προσωπικού σε θέματα ασφάλειας. Οποιοσδήποτε εμπλέκεται στο σύστημα θα πρέπει να γνωρίζει την πολιτική ασφάλειας, τους μηχανισμούς που χρησιμοποιούνται για την υλοποίηση της πολιτικής και τις ευθύνες του για την ασφαλή φύλαξη των πόρων και των πληροφοριών Ασφάλεια συστημάτων e-εμπορίου Για την δημιουργία ενός ασφαλούς περιβάλλοντος e-εμπορίου πρέπει να ικανοποιούνται ορισμένες απαιτήσεις οι οποίες συνθέτουν ένα γενικό πλαίσιο εργασίας και είναι επιγραμματικά οι ακόλουθες: [13, 21] Έλεγχος αυθεντικότητας Εξουσιοδότηση Εμπιστευτικότητα Ακεραιότητα Μη αποποίηση ευθύνης Έλεγχος αυθεντικότητας Η διαδικασία της αυθεντικοποίησης αποσκοπεί στην εξακρίβωση της ταυτότητας ενός χρήστη έτσι ώστε να αποκλειστούν περιπτώσεις ψηφιακής πλαστοπροσωπίας. Ο συγκεκριμένος έλεγχος γίνεται πριν από την έναρξη οποιασδήποτε ηλεκτρονικής συναλλαγής και υλοποιείται με τη χρήση νέων τεχνολογιών. Οι μέθοδοι αυθεντικοποίησης βασίζονται στους ακόλουθους παράγοντες: [13, 21] Επιβεβαίωση της γνώσης ιδιοκτησιακών πληροφοριών, π.χ. password. Κατοχή ιδιοκτησιακής πληροφορίας, π.χ. κλειδί ή κάρτα. Παρουσίαση βιομετρικών χαρακτηριστικών, π.χ. δακτυλικό αποτύπωμα. Απόδειξη ότι ένα έμπιστο τρίτο μέλος έχει ήδη πιστοποιήσει αυτόν που τη διεκδικεί. [13, 21] Για να εξακριβωθεί η ταυτότητα ενός χρήστη, οι παράγοντες αυτοί θα πρέπει να ληφθούν υπόψη και σε συνδυασμό μεταξύ τους παρά ξεχωριστά Εξουσιοδότηση Η εξουσιοδότηση περιλαμβάνει τον έλεγχο της πρόσβασης σε συγκεκριμένες πληροφορίες και υπηρεσίες όταν η ταυτότητα του χρήστη έχει εξακριβωθεί. Περιλαμβάνει μηχανισμούς ελέγχου πρόσβασης, δικτυακούς πόρους και δικαιώματα πρόσβασης. Αυτά τα δικαιώματα πρόσβασης περιγράφουν προνόμια ή άδειες σχετικά με τον τρόπο που διάφορες οντότητες μπορούν να έχουν πρόσβαση σε δικτυακούς πόρους. Ο διαχειριστής καθορίζει και ελέγχει τα προνόμια και τις άδειες των εξουσιοδοτημένων χρηστών τα οποία είναι καταγεγραμμένα στη λίστα ελέγχου πρόσβασης. [13, 21] Εμπιστευτικότητα 29

30 Η εμπιστευτικότητα αφορά την αποφυγή της μη εξουσιοδοτημένης τροποποίησης των πληροφοριών, παρέχεται μέσω κρυπτογράφησης και αποτελεί απαραίτητο στοιχείο της ιδιωτικότητας του χρήστη (user privacy). Για το ηλεκτρονικό εμπόριο. Η εμπιστευτικότητα έχει πολύ μεγάλη σημασία κυρίως στην προστασία των οικονομικών δεδομένων ενός οργανισμού, μιας εταιρίας ή ενός πελάτη, των πληροφοριών ανάπτυξης προϊόντων, των οργανωτικών δομών, καθώς και διαφόρων άλλων τύπων ιδιωτικών πληροφοριών από μη εξουσιοδοτημένη πρόσβαση. Σε επιχειρήσεις με οικονομία βασισμένη σε πληροφορίες, οι συνέπειες από κάποιο κενό στην εμπιστευτικότητα μπορεί να είναι καταστροφικές. Η εμπιστευτικότητα εξασφαλίζει: [13, 21] Η πληροφορία δεν μπορεί να διαβαστεί, να αντιγραφεί, να μετατραπεί ή να αποκαλυφθεί χωρίς την απαραίτητη εξουσιοδότηση. Οι επικοινωνίες μέσω των δικτύων δεν μπορούν να διακοπούν Ακεραιότητα Η ακεραιότητα αφορά την αποφυγή της μη εξουσιοδοτημένης τροποποίησης των δεδομένων κατά τη διάρκεια της μεταφοράς και της αποθήκευσής τους στο δίκτυο. Οι εφαρμογές e-εμπορίου είναι αναγκαίο να διασφαλίσουν ότι τα δεδομένα θα φτάσουν στον προορισμό τους όπως ακριβώς στάλθηκαν, χωρίς δηλαδή καμία μετατροπή, προσθήκη, αφαίρεση ή αναδιάταξη των μερών τους. Μία τέτοια μέθοδος που ικανοποιεί την απαίτηση αυτή είναι οι ψηφιακές υπογραφές. [13, 22, 21] Μη αποποίηση ευθύνης Μη αποποίηση ευθύνης σημαίνει ότι κανένας από τους συναλλασσόμενους δεν έχει την ικανότητα να αρνηθεί τη συμμετοχή του σε μια συναλλαγή. Η ανάγκη για τέτοιες υπηρεσίες αντικατοπτρίζει τις ατέλειες του περιβάλλοντος επικοινωνίας, είτε είναι δικτυωμένο είτε όχι και δείχνει την απαίτηση για κατάλληλους μηχανισμούς ασφαλείας στην πραγματοποίηση κρίσιμων και ζωτικής σημασίας συναλλαγών και επικοινωνιών. [13, 22, 12] Τεχνολογίες ασφαλείας Η έλλειψη υπηρεσιών ασφαλείας στην υποδομή του διαδικτύου μπορεί να δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα, όπως: 13, 22, 21] Υποκλοπή αριθμών πιστωτικών καρτών, ενώ μεταδίδονται στο διαδίκτυο. Υποκλοπή passwords. Κλοπή χρημάτων τροποποιώντας το ποσό μιας συναλλαγής. Συλλογή ποσών με απάτη, για παράδειγμα, ο παραβάτης προσποιείται κάποιον άλλον. Άρνηση συναλλαγής από συμμετέχοντα. Ένα από τα σοβαρότερο πρόβλημα που σχετίζεται με το ότι η ομάδα των πρωτοκόλλων TCP/IP που χρησιμοποιούνται στο διαδίκτυο είναι μη ασφαλής λόγω της μη ύπαρξης της υπηρεσίας της αυθεντικοποίησης και οι χρήστες μπορούν να παραστάνουν άλλους και να τροποποιούν τις διευθύνσεις και τα περιεχόμενα των πακέτων. [22] Οι σύγχρονες όμως τεχνολογίες διαδικτύου προσφέρουν ικανοποιητικό βαθμό ασφαλείας σε περιβάλλοντα e-εμπορίου. Οι τεχνολογίες αυτές που θα αναπτυχθούν παρακάτω είναι η συμμετρική και ασύμμετρη κρυπτογραφία, οι ψηφιακές υπογραφές, τα ψηφιακά πιστοποιητικά και τις αρχές πιστοποίησης. [22] 30

31 Η κρυπτογραφία χρησιμοποιείται για να καλύψει την ανάγκη της εμπιστευτικότητας στο e-εμπόριο. Βασικό στοιχείο είναι το κλειδί (key), δηλαδή μια σειρά από bits συγκεκριμένου μήκους. Το κλειδί αυτό χρησιμοποιείται τόσο στην κρυπτογράφηση όσο και στη αποκρυπτογράφηση των μηνυμάτων. Η μέθοδος αυτή είναι γνωστή ως συμμετρική κρυπτογραφία ή κρυπτογραφία ιδιωτικού κλειδιού. Μειονέκτημα της μεθόδου αυτής είναι η αδυναμία της να προσφέρει πρακτικά ασφαλή διαχείριση των κλειδιών σε δημόσια δίκτυα με πληθώρα χρηστών. Η ασύμμετρη κρυπτογραφία ή κρυπτογραφία δημόσιου κλειδιού χρησιμοποιεί δύο κλειδιά, ένα για την κωδικοποίηση και ένα για την αποκωδικοποίηση. Το δημόσιο κλειδί δημοσιεύεται σε κάποιον εξυπηρετητή ή μέσω των υπηρεσιών καταλόγου δημόσιων κλειδιών τις οποίες προσφέρουν οι αρχές πιστοποίησης, ενώ το ιδιωτικό κλειδί παραμένει μυστικό. Τα κλειδιά μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να: διασφαλίσουν την εμπιστευτικότητα του μηνύματος και να αποδείξουν την αυθεντικότητα του δημιουργού του μηνύματος. [13, 22] Για την αποφυγή της πλαστογραφίας των μηνυμάτων παρέχεται η δυνατότητα της χρήσης των ψηφιακών υπογραφών. Οι ψηφιακές υπογραφές πλεονεκτούν των χειρόγραφων στο σημείο ότι δημιουργούνται με βάση το περιεχόμενο του εγγράφου και εξαρτώνται άμεσα από αυτό. Αντίθετα οι χειρόγραφες υπογραφές είναι ανεξάρτητες από το έγγραφο που υπογράφουν, με αποτέλεσμα είναι εύκολο να πλαστογραφηθούν. [5, 13] Τα ψηφιακά πιστοποιητικά συσχετίζουν μια οντότητα με ένα συγκεκριμένο δημόσιο κλειδί. Είναι ουσιαστικά ψηφιακές υπογραφές που προστατεύουν τα δημόσια κλειδιά από παραχάραξη, λανθασμένη αναπαράσταση ή παραποίηση. Η επαλήθευση μιας ψηφιακής υπογραφής συνεπώς μεταφράζεται σαν έλεγχος εγκυρότητας του πιστοποιητικού για το εμπλεκόμενο δημόσιο κλειδί. Ένάς αξιόπιστος τρόπος διανομής δημόσιων κλειδιών είναι η χρήση μιας αρχής πιστοποίησης. Η συγκεκριμένη αρχή πιστοποίησης θα δεχτεί το δημόσιο κλειδί του χρήστη σε συνδυασμό με κάποιο είδος απόδειξης της ταυτότητάς του. [13, 5] Το πρότυπο των πιστοποιητικών δημόσιου κλειδιού είναι το Χ.059 που αποτελείται από: α) το όνομα του κατόχου, β) το δημόσιο κλειδί του, γ) την ταυτότητα του χορηγού του πιστοποιητικού και την ψηφιακή υπογραφή του, δ) ένας κωδικό που δίνεται από την αρχή πιστοποίησης και ε) μια χρονική περίοδο εγκυρότητας του πιστοποιητικού. [13, 5] Πρωτόκολλα ασφαλείας Τα πρωτόκολλα ασφαλείας που θα αναλύσουμε πιο κάτω παρέχουν είτε ασφάλεια σύνδεσης είτε ασφάλεια εφαρμογών. Πιο συγκεκριμένα η ασφάλεια των εφαρμογών στο web κινείται γύρω από δύο βασικά πρωτόκολλα, το SSL και το S- HTTP. Τα πρωτόκολλα αυτά προσφέρουν αυθεντικοποίηση για εξυπηρετητές και φυλλομετρητές, καθώς επίσης εμπιστευτικότητα και ακεραιότητα των δεδομένων στις επικοινωνίες μεταξύ τους. [13, 5] Το SSL χρησιμοποιεί τεχνικές ασύμμετρης κρυπτογράφησης στην αρχική επαφή, ώστε να επιτευχθούν οι ακόλουθοι στόχοι: Ο εξυπηρετητής ή και ο πελάτης (προαιρετικά) αυθεντικοποιούνται μέσω ψηφιακών πιστοποιητικών. Εξυπηρετητής και πελάτης συμφωνούν στη χρήση ενός συγκεκριμένου κλειδιού συνόδου με το οποίο θα κρυπτογραφηθεί το υπόλοιπο της συναλλαγής. Ουσιαστικά το SSL πρωτόκολλο παρέχει ασφάλεια στα πακέτα δεδομένων σε επίπεδο δικτύου και εφαρμόζεται σε browsers, web servers και internet εφαρμογές. Το S-HTTP πρωτόκολλο καθιστά τις web συναλλαγές ασφαλείς και υποστηρίζει επίσης ψηφιακές υπογραφές και ψηφιακά πιστοποιητικά από την πλευρά του εξυπηρετητή, σαν ένα επιπλέον χαρακτηριστικό ασφαλείας. 31

32 Το πρωτόκολλο SET δεν είναι ένα πρωτόκολλο γενικού σκοπού, είναι αρκετά εξειδικευμένο και προσδιορίζει τη ροή της επικοινωνίας μεταξύ των διαφόρων συμμετεχόντων στην ηλεκτρονική συναλλαγή. Χρησιμοποιεί ψηφιακές υπογραφές και πιστοποιητικά, δημόσια και ιδιωτικά κλειδιά, καθώς και το SSL στο σχήμα ασφαλείας του. Δηλαδή το συγκεκριμένο πρωτόκολλο εγγυάται την ασφάλεια των συναλλαγών με πιστωτικές κάρτες και έχει εφαρμογές σε έξυπνες κάρτες και servers συναλλαγών και παρέχει τις παρακάτω βασικές υπηρεσίες: [13, 22, 5] Πιστοποίηση. Ο κάτοχος της πιστωτικής κάρτας, η τράπεζα που την έχει εκδώσει, ο πωλητής και η τράπεζα που διαχειρίζεται το λογαριασμό του διαθέτουν ψηφιακά πιστοποιητικά και υπογραφές για την αυθεντικοποίησή τους. Ακεραιότητα. Τα στοιχεία της συναλλαγής είναι κρυπτογραφημένα, με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατή η κακόβουλη τροποποίησή τους. Εμπιστευτικότητα. Ο πωλητής δεν γνωρίζει τα εμπιστευτικά χαρακτηριστικά της πιστωτικής κάρτας του πελάτη. Απλώς τα μεταβιβάζει στη SET πύλη πληρωμών για έλεγχο της εγκυρότητάς τους. Μη αποποίηση της ευθύνης. Το SET είναι πρωτόκολλο βασισμένο σε ψηφιακές υπογραφές, με αποτέλεσμα να μην προκαλούνται παρεξηγήσεις του τύπου «αποποίηση της παραγγελίας». Για το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο έχουν προταθεί μια σειρά από πρωτόκολλα ασφαλείας. Συγκεκριμένα το ΡΕΜ (Privacy Enhanced Mail) είναι ένα πρότυπο για την ασφάλεια του και χρησιμοποιεί συμμετρική ή ασύμμετρη κρυπτογραφία. Το S/MIME είναι ένα πρωτόκολλο που προσθέτει ψηφιακές υπογραφές και κρυπτογράφηση στια διαδικτυακά μηνύματα. Το οποιοδήποτε μήνυμα κρυπτογραφείται με ένα συμμετρικό αλγόριθμο δηλαδή το πρωτόκολλο S/MIME βασίζεται στη χρήση ενός ψηφιακού φακέλου. Η ευρύτερα διαδεδομένη εφαρμογή ασφαλείας για είναι το PGP (Pretty Good Privacy). Είναι ένα πακέτο λογισμικού που παρέχει ρουτίνες κρυπτογράφησης για και εφαρμογές αποθήκευσης αρχείων. Προσφέρει κρυπτογράφηση μηνύματος, ψηφιακές υπογραφές, συμπίεση δεδομένων και συμβατότητα Φράγματα ασφαλείας (firewalls) Ο μηχανισμός που ελέγχει την κυκλοφορία της πληροφορίας μεταξύ ενός τοπικού δικτύου και του διαδικτύου και προστατεύει το τοπικό δίκτυο από εξωτερικές απειλές και παραβιάσεις, ονομάζεται φράγμα ασφαλείας. Οι ομάδες των βασικών συνιστωσών ενός firewall είναι οι παρακάτω: [13] Φίλτρα για το μπλοκάρισμα και την παρακολούθηση της μετάδοσης συγκεκριμένου είδους μηνυμάτων. Πύλες για την προώθηση των αποδεκτών μηνυμάτων από τη μια μεριά του firewall στην άλλη. Application proxies για τον έλεγχο ειδικής πρόσβασης σε εφαρμογές, την παρακολούθηση και την αναφορά. Υπάρχουν δύο είδη firewalls, αυτά που λαμβάνουν αποφάσεις στο επίπεδο των πακέτων (packet filtering firewalls) και αυτά που ενεργούν στο επίπεδο των εφαρμογών (proxy server firewalls). Πρέπει να αναφερθεί ότι, αν δεν γίνει σωστή εγκατάσταση, ένα firewall μπορεί να κάνει περισσότερο κακό παρά καλό. Η κακή εγκατάσταση επίσης να δημιουργήσει προβλήματα στους χρήστες, όπως καθυστερήσεις, διακοπές στις συνδέσεις και γενικά απρόβλεπτη συμπεριφορά. Τα firewalls επίσης, δεν παρέχουν προστασία από επιθέσεις προερχόμενες από χρήστη εντός του τοπικού δικτύου. Η 32

33 τελευταία γενιά firewalls όμως, επιτρέπει στο διαχειριστή να αλλάξει τους κανόνες αποδοχής και απόρριψης δεδομένων οποιαδήποτε χρονική στιγμή Σχεδιασμός Ασφαλείας Είναι σημαντικό στάδιο για το σχεδιασμό μιας εφαρμογής ηλεκτρονικού εμπορίου ο σχεδιασμός ασφαλείας που εμπεριέχει πέντε βασικά βήματα που πρέπει να ακολουθήσει: [13] Καθορισμός της πολιτικής ασφαλείας. Η πολιτική αυτή θα πρέπει να καλύπτει το σύστημα, περιλαμβάνοντας τα συστήματα πληροφοριών (δίκτυα και υπολογιστές), τα δεδομένα (πληροφορίες ανάπτυξης, παραγωγής και αποθήκευσης), καθώς και το ανθρώπινο δυναμικό της επιχείρησης (χειριστές, προσωπικό συντήρησης και πελάτες). [13] Το επόμενο σημαντικό βήμα είναι ο σχεδιασμός του περιβάλλοντος ασφαλείας του e-shop και περιλαμβάνει όλες εκείνες τις συνιστώσες που δεν σχετίζονται με την ίδια εφαρμογή e-εμπορίου, όπως είναι οι υπολογιστές, τα λειτουργικά συστήματα, τα δίκτυα και οι φυσικές εγκαταστάσεις. [13] Σχεδιασμός των μηχανισμών ασφαλείας της εφαρμογής. Θα πρέπει να είναι καθορισμένο το τι προστατεύεται και να διευκρινίζεται το είδος της προστασίας που χρειάζεται ώστε το σχέδιο ασφαλείας να μπορεί να χρησιμοποιήσει διάφορες συνιστώσες τεχνολογιών, όπως συστήματα κρυπτογράφησης, πιστοποίησης και εξουσιοδότησης. [13] Επίβλεψη, περιοδικός έλεγχος και αξιολόγηση. Επιπλέον μηχανισμοί που απαιτεί η ασφάλεια ενός e-shop είναι ο μηχανισμός ανάδρασης, ώστε να εξασφαλίζεται ότι οι μηχανισμοί ασφαλείας λειτουργούν σωστά. Μηχανισμός αποθήκευσης ώστε να περιορίζεται η έκταση της ζημιάς και μηχανισμό ανάκτησης όταν παρουσιάζεται κάποιο πρόβλημα. Η πληροφορία που παρέχεται από αυτούς τους μηχανισμούς μπορεί να χρησιμοποιηθεί με διάφορους τρόπους όπως: α) για λειτουργία σε περίπτωση προβλήματος, β) για έλεγχο ώστε να εξασφαλίζεται ότι οι επιθέσεις ήταν ανεπιτυχείς, γ) για επιβεβαίωση ότι η λειτουργία συμφωνεί με την πολιτική ασφαλείας, δ) για την αξιολόγηση του κατά πόσον η πολιτική ασφαλείας, ο σχεδιασμός και οι μηχανισμοί είναι αποτελεσματικοί για την εφαρμογή. [13] Ανάθεση ρόλων και υπευθυνοτήτων. Οι τέσσερις βασικοί ρόλοι και οι βασικές τους υπευθηνότητες είναι οι ακόλουθοι: α) ο υπεύθυνος ασφαλείας που είναι υπεύθυνος για την έγκαιρη και αποτελεσματική αντιμετώπιση περιστατικών ασφαλείας και ατυχημάτων ή έκτακτων γεγονότων. Επίσης είναι υπεύθυνος για τη διαχείριση των δικαιωμάτων πρόσβασης, τη δημιουργία σχεδίου για την εκπαίδευση και την ενημέρωση του υπόλοιπου προσωπικού, τη σύνταξη αναφορών για την ασφάλεια του συστήματος ανά τακτά χρονικά διαστήματα κ.α. β) ο διαχειριστής του συστήματος ο οποίος μέσα στις αρμοδιότητές του έχει: την καταγραφή και τη διαχείριση του υλικού και του εξοπλισμού του συστήματος και τη διαχείριση των δικαιωμάτων πρόσβασης και την έγκαιρη ενημέρωσή του σχετικά με οποιασδήποτε αλλαγές μπορούν να επηρεάσουν την ασφάλεια του συστήματος. γ) ο διοικητικός υπεύθυνος που είναι ο ενδιάμεσος κρίκος μεταξύ της διοίκησης και του προσωπικού που χειρίζεται το σύστημα και δ) οι χειριστές του συστήματος. [13] Εχθροί Απειλές Σε μια πρώτη φάση θα πρέπει να αναγνωρισθούν ποιοι είναι οι εχθροί του συστήματος και σε μια δεύτερη φάση ποιου είδους είναι οι επιθέσεις που μπορεί να δεχτεί το σύστημα. Πιθανοί εχθροί του συστήματος μπορεί να είναι: [13] Hackers crackers. Αρέσκονται στο να εισβάλλουν σε υπολογιστικά συστήματα για πλάκα, για βανδαλισμούς ή και για επίδειξη. 33

34 Εγκληματίες. Τα εγκλήματα στο διαδίκτυο ποικίλουν, από απλές απάτες με κλοπή αριθμών πιστωτικών καρτών, επιθέσεις σε συστήματα και δίκτυα για την απόκτηση πρόσβασης σε χρήμα ή σημαντικές πληροφορίες. Ανταγωνιστές. Οι οποίοι μπορεί να μπουν σε ένα υπολογιστικό σύστημα για να κλέψουν χρήματα ή να καταστρέψουν αρχεία ή να έχουν πρόσβαση στις λίστες πελατών της εταιρίας ή πρόσβαση σε επιχειρηματικά σχέδια που θα είναι χρήσιμα για αυτούς. Εσωτερικοί εχθροί. Πιθανότατα δυσαρεστημένοι υπάλληλοι ή και άπληστοι υπάλληλοι μπορεί να αποτελέσουν σοβαρή απειλή για την ασφάλεια των συστημάτων του e-shop. Οι εχθροί αυτοί είναι και οι πιο επικίνδυνοι διότι διαθέτουν πολύτιμες πληροφορίες εκ των έσω της εταιρίας και μπορεί να κάνει πολλές ζημιές στο σύστημα. Αφού αναλύσαμε τους πιθανούς εχθρούς του συστήματος μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα. Για παράδειγμα, οι επικοινωνίες πάνω από δημόσια δίκτυα εκτίθενται σε πολλούς κινδύνους, όπως παρακολούθηση, υποκλοπές κλπ. Παρακάτω παρατίθενται τα είδη των επιθέσεων σε τέτοια συστήματα: [13] Διακοπή υπηρεσιών. Προκαλείται από σφάλματα στους σκληρούς δίσκους των υπολογιστών ή στο δίκτυο. Σε μια τέτοια επίθεση δεν αποκαλύπτεται καμιά ιδιωτική πληροφορία, αλλά οι επιθέσεις έχουν σχέση με την αποδοτική λειτουργία των επιχειρήσεων. Κλοπή και απάτη. Ένα τέτοιο πρόβλημα παρουσιάζεται από αποτυχία της πιστοποίησης οπότε ένας χρήστης χωρίς εξουσιοδότηση υποδύεται με επιτυχία έναν εξουσιοδοτημένο χρήστη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίπτωση ενός εισβολέα που μαντεύοντας passwords αποκτά πρόσβαση στο λογαριασμό κάποιου άλλου χρήστη. Κατάχρηση. Πληρωμές χρηστών μπορεί να κατευθυνθούν σε μη εξουσιοδοτημένα μέλη. Παραποίηση δεδομένων. Τα αρχεία που κρατάει το σύστημα μπορεί να καταστραφούν ή να παραποιηθούν. Αυτό μπορεί να προκληθεί από κάποιον ιό ή από αποτυχία του συστήματος ή από κάποια σκόπιμη επίθεση. Κλοπή αρχείων. Ένας εισβολέας μπορεί να αποκτήσει πρόσβαση στα αρχεία μιας επιχείρησης, σε εμπιστευτικές πληροφορίες του συστήματος ή σε ιδιωτικές πληροφορίες σχετικά με τους πελάτες της. Μετατροπή περιεχομένου. Οι εισβολείς μπορούν να μπουν σε ένα σύστημα και να μεταβάλλουν το περιεχόμενό του, όπως, για παράδειγμα, να μπουν σε κάποιο web site και να καταστρέψουν τις σελίδες του. Μεταμφίεση. Στην περίπτωση αυτή οι εισβολείς δημιουργούν ένα παρόμοιο web site, οι σύνδεσμοι του οποίου καθοδηγούν τους ανυποψίαστους χρήστες σε λάθος σελίδες Νομικά Θέματα Η εξάπλωση του διαδικτύου αλλά και του ηλεκτρονικού εμπορίου και η πραγματοποίηση εμπορικών πράξεων μεταξύ εταιριών έχει καταστήσει αναγκαία την αναθεώρηση του ισχύοντος νομικού ή κανονιστικού πλαισίου για το εμπόριο, το οποίο βασίζεται κυρίως σε έντυπα έγγραφα. Το νέο νομοθετικό πλαίσιο θα πρέπει να εγγυάται την προστασία και την ασφάλεια και την ιδιωτικότητα των 34

35 συναλλαγών. Το ηλεκτρονικό εμπόριο έχει πάρει παγκόσμιες διαστάσεις επομένως οι τεχνικές λύσεις πρέπει να επιτρέπουν την πραγματοποίηση εμπορικών πράξεων πέραν των εθνικών συνόρων. [13] Ενιαίος Εμπορικός Κώδικας για το Ηλεκτρονικό Εμπόριο Οι ιδιωτικές επιχειρήσεις και οι ελεύθερες αγορές ανθούν όπου υπάρχουν προβλέψιμα και ευρέως αποδεκτά νομικά πλαίσια που υποστηρίζουν τις εμπορικές συναλλαγές. Για να ενθαρρυνθεί το ηλεκτρονικό εμπόριο, οι εθνικές κυβερνήσεις και οι διεθνείς οργανισμοί πρέπει να υποστηρίξουν την ανάπτυξη ενιαίου εμπορικού πλαισίου, σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο, το οποίο να αναγνωρίζει, να διευκολύνει και να ενισχύει τις ηλεκτρονικές συναλλαγές σε παγκόσμια κλίμακα. Πλήρως ενημερωμένοι αγοραστές και πωλητές θα μπορούν να συμφωνούν ελεύθερα στη σύναψη συμβάσεων που θα εντάσσονται στο ενιαίο αυτό νομικό πλαίσο, όπως επιλέγουν σήμερα οι συμβαλλόμενοι τη νομοθεσία που εφαρμόζεται για την ερμηνεία της σύμβασής τους. [31] 2.11 Καταγραφή Υφιστάμενης Κατάστασης Το Ηλεκτρονικό Εμπόριο, λόγω των ευκαιριών που παρέχει, είναι μια πραγματικότητα στο διεθνές επιχειρηματικό χώρο. Ο αριθμός των εταιριών που επενδύουν τα τελευταία χρόνια στον τομέα αυτό ολοένα αυξάνεται. Γίνεται δηλαδή μια προσπάθεια προσαρμογής των εταιρειών στο νέο ηλεκτρονικό περιβάλλον και εδραίωσης της θέσης τους απέναντι στον ανταγωνισμό. Όπως είναι όμως λογικό η επιτυχία των εφαρμογών του Ηλεκτρονικού Εμπορίου εξαρτάται από το βαθμό πρόσβασης των καταναλωτών στο διαδίκτυο, τις ηλεκτρονικές υποδομές και την πρόθεσή τους για αγορά με ηλεκτρονικά μέσα. Στον πίνακα που ακολουθεί απεικονίζεται ο βαθμός διείσδυσης του διαδικτύου και οι αγοραστικές συνήθειες των καταναλωτών όταν πρόκειται για ηλεκτρονικές συναλλαγές. [31] Η οικονομική αξία των συναλλαγών που πραγματοποιούνται μέσω εφαρμογών του Ηλεκτρονικού Εμπορίου προσδιορίζεται με μεγάλη δυσκολία, γιατί υπάρχουν ελάχιστοι οργανισμοί που μετρούν συστηματικά τις ηλεκτρονικές συναλλαγές. [31] Στον πίνακα που ακολουθεί φαίνονται οι εκτιμήσεις για την κατανομή των συνολικών εσόδων από συναλλαγές Ηλεκτρονικού Εμπορίου σε παγκόσμιο επίπεδο. 35

36 Από τον πίνακα φαίνεται ότι ενώ πριν από μερικά χρόνια περίπου το 50% των παγκόσμιων συναλλαγών Ηλεκτρονικού Εμπορίου λάμβαναν χώρα στις Η.Π.Α., ενώ τα επόμενα χρόνια παρατηρείται μια ομαλή κατανομή των εσόδων γιατί και οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης υιοθετούν όλο και πιο πολύ τις εφαρμογές του Ηλεκτρονικού Εμπορίου. Κρίνεται απαραίτητο να αναφερθεί το γεγονός ότι συναλλαγές μεταξύ επιχειρήσεων (Β2Β) που πραγματοποιούνται με εφαρμογές του Ηλεκτρονικού Εμπορίου σε διεθνή κλίμακα παρουσιάζουν τα τελευταία χρόνια ραγδαία αύξηση. Στον πίνακα που ακολουθεί φαίνεται καθαρά ότι μεταξύ των ετών 2001 και 2002 οι διεπιχειρησιακές συναλλαγές που πραγματοποιήθηκαν έχουν υπερδιπλασιαστεί και στις τρεις σημαντικότερες περιοχές ανάπτυξης και υιοθέτησης νέων τεχνολογιών. Διεπιχειρησιακές (Β2Β) συναλλαγές για Η.Π.Α., Ευρώπη και Ασία, για τις χρονιές (σε δισεκατομμύρια δολάρια) Σύμφωνα με πολλές μελέτες, το B2C ηλεκτρονικό εμπόριο στην Ελλάδα αποτελεί μόνο το 0.024% του συνόλου των λιανικών πωλήσεων, ενώ δεν υπερβαίνει το 0.4% στις Ηνωμένες Πολιτείες, που θεωρούνται ο πρωταγωνιστής στον συγκεκριμένο χώρο. [31] Η παρούσα κατάσταση του ηλεκτρονικού εμπορίου χαρακτηρίζεται από μία σειρά αντιφάσεων: [31] 36

37 Ο καθένας μιλά περί e-commerce αλλά μόνο λίγοι τολμούν να προσφέρουν ποιότητα στην online διακίνηση προϊόντων Τα έσοδα από το e-commerce, σε παγκόσμιο επίπεδο, φαίνεται να έχουν το μέγεθος του ΑΕΠ της Μ. Βρετανίας, αλλά οι περισσότερες επιχειρήσεις που εμπλέκονται δεν έχουν κέρδη. Το e-commerce θεωρείται ως ο τρόπος με τον οποίον πραγματοποιεί κανείς εμπορικές συναλλαγές αλλά μόνο μία μειονότητα χρηστών του Internet αγοράζει online Β2Β & Β2C Πριν από μερικά χρόνια, το Web χρησιμοποιείτο ως απλό brochureware για τις επιχειρήσεις. Σήμερα, οι επιχειρήσεις αυτές χρησιμοποιούν το Web για να παράγουν έσοδα κατ εκτίμηση 330 δις $, είτε από καταναλωτές είτε από άλλες επιχειρήσεις. Μέσα στα επόμενα τρία χρόνια, τα έσοδα από το e-commerce θα αυξηθούν έως 1,4 τρις $, περισσότερο από το τετραπλάσιο όσων δαπανώνται σήμερα, και προσεγγίζοντας το ΑΕΠ της Μ. Βρετανίας. (Γράφημα 1) [31] Όμως, δεν είναι ξεκάθαρο σε ποιο βαθμό το e-commerce μπορεί να συμβάλλει έτσι ώστε να αποφέρει υψηλότερα έσοδα για τις ατομικές επιχειρήσεις, ενώ κάποιες παλαιότερες εκτιμήσεις φαίνεται ότι ήταν πολύ αισιόδοξες. Άλλωστε, έχουμε την τάση να αγνοούμε από πού προέρχονται τα έσοδα και ποια είναι τα ανώτατα όρια. [31] Το e-commerce μπορεί να συγκριθεί με ένα παγόβουνο, με την άκρη του να απεικονίζει το business-to-consumer (B2C) e-commerce. Αν και είναι το πιο ορατό κομμάτι, αποτελεί μόνο ένα μικρό κλάσμα της συνολικής εικόνας. Το μεγαλύτερο τμήμα των εσόδων του e-commerce βρίσκεται ουσιαστικά κάτω από την επιφάνεια, στην πλευρά δηλαδή του business-to-business (Β2Β). Περίπου το 70% των εσόδων προέρχονται από το τμήμα αυτό. (Γράφημα 2). [31] Γράφημα 1: Συνολικά Έσοδα από το e-commerce, Παγκοσμίως (δις $). Πηγή: Keenan Vision. 37

38 Γράφημα 2: Το παγόβουνο του e-commerce Τα πρότυπα όπως η Ηλεκτρονική Ανταλλαγή Δεδομένων (EDI) χρησιμοποιούνταν σε μεγάλο βαθμό στις συναλλαγές Β2Β και περισσότερα από 20 πρότυπα δημιουργήθηκαν για να εμπλουτίσουν την online επιχειρηματική επικοινωνία μεταξύ των προοδευτικών εταιρειών. [31] Το Internet δεν τα άλλαξε όλα αυτά. Είναι γεγονός, πως ενώ έδωσε νέες ευκαιρίες στις επιχειρήσεις, που δεν υπήρχαν πριν, αρχικά πολλές από τις δραστηριότητες είχαν σαν αποτέλεσμα απλά να μετατρέπουν τις ήδη υπάρχουσες λύσεις σε εφαρμογές βασισμένες στο Internet. Το Internet από μόνο του δεν προκάλεσε μία επαναστατική πρόοδο στο εμπόριο Β2Β. Μόνο το 14% όλων των συναλλαγών Β2Β στις ΗΠΑ πραγματοποιείται σήμερα online συμπεριλαμβανομένων των EDI, π.χ. συναλλαγές οι οποίες δε βασίζονται στο Internet. [31] Αυτό που δηλώνει το Β2Β e-commerce στις μέρες μας είναι οι συναλλαγές που βασίζονται στο Internet οι οποίες κατά βάση αποτελούν μία πιο φιλική εκδοχή των αντίστοιχων EDI. (Γράφημα 3) 38

39 14 12 Online Offline , ,33 8, ,8 0,67 1, Γράφημα 3: Συναλλαγές Business-to-Business, ΗΠΑ ($ τρις) Για να γίνει κατανοητό το πραγματικό μέγεθος του e-commerce, πρέπει να ληφθούν υπόψη οι συνολικές λιανικές πωλήσεις. Στα πλαίσια της προσέγγισης αυτής, βρέθηκε πως σε όλες τις χώρες, οι δαπάνες για το B2C είναι λιγότερες από το 0,5% του συνόλου των λιανικών πωλήσεων κάθε χώρας. Στις ΗΠΑ, που είναι ο ηγέτης στο e-commerce, η συμβολή αυτή είναι 0,4% και στις μεγάλες Ευρωπαϊκές χώρες όπως η Γερμανία και η Γαλλία δεν ξεπερνά το 0,1%. Στην Ελλάδα, μόνο το 0,024% των συνολικών λιανικών πωλήσεων δαπανάται για online αγορές! (Γράφημα 4). [31] Λαμβάνοντας υπόψη το μέγεθος του B2C σε άλλες πιο ώριμες χώρες, όσον αφορά το Internet, καθώς και το γεγονός πως οι Έλληνες καταναλωτές είναι συντηρητικοί σε αγορές εξ αποστάσεως, το μερίδιο του Ελληνικού B2C στις συνολικές λιανικές πωλήσεις δεν αναμένεται να αυξηθεί περισσότερο από την τωρινή τιμή στις μεγάλες χώρες της Δυτικής Ευρώπης, δηλ. 0,1%. [31] Οι διαπιστώσεις αυτές γεννούν σκέψεις σχετικά με την επιχειρηματική δραστηριότητα στο B2C. Παρά τη δημοτικότητα του Internet, τα e-έσοδα παραμένουν ακόμη χαμηλά ενώ η διείσδυση του Internet αυξάνεται σταθερά αλλά το Internet δε χρησιμοποιείται μόνο για αγορές. [31] Η αναζήτηση πληροφοριών και η ηλεκτρονική επικοινωνία και τα δύο χωρίς κόστος για το χρήστη είναι οι βασικές αιτίες για τη χρήση του Internet στην Ελλάδα. Οι online αγορές πραγματοποιούνται μόνο από το 5% των χρηστών του Internet. (Γράφημα 5). 39

40 0,5% 0,4% 0,4% 0,3% 0,2% 0,1% 0,0% 0,1% 0,1% 0,05% 0,024% ΗΠΑ Γερμανία Γαλλία Ιταλία Ελλάδα Γράφημα 4: Ποσοστό του B2C στο συνολικό λιανικό εμπόριο Πηγή: Strategic International 100% 92% 80% 60% 58% 40% 20% 0% 5% Αναζήτηση Πληροφοριών Ηλεκτρονικό Ταχυδρομείο Αγορές Γράφημα 5: Λόγοι για τη χρήση του Internet στην Ελλάδα Πηγή: Focus-Bari Η αύξηση του B2C δεν μπορεί να επεκταθεί σε όλα τα τμήματα λιανικής πώλησης παρά μόνο σε εκείνα όπου ο πελάτης χρησιμοποιεί τα πλεονεκτήματα των online αγορών χωρίς να χάνει σε ποιότητα και χρήματα. Όσα δηλαδή αναγνωρίζονται εύκολα και δείχνουν ποιες είναι οι βασικές ευκαιρίες σε σχέση με τα υπόλοιπα προϊόντα. Τα ταξιδιωτικά εισιτήρια, τα CDs και ο εξοπλισμός computer αποτελούν τα βασικά προϊόντα που αγοράζονται κυρίως online στην Ελλάδα, ενώ ακολουθούν τα βιβλία, τα προϊόντα κινητής τηλεφωνίας και τα λουλούδια. [31] Το κοινό χαρακτηριστικό που έχουν όλα αυτά τα προϊόντα είναι ο υψηλός βαθμός βεβαιότητας πως το παραδοτέο προϊόν θα ταιριάζει απόλυτα με αυτό που έχει παραγγελθεί όπως, για παράδειγμα, τα βιβλία και τα CDs. Τα ταξιδιωτικά εισιτήρια 40

41 είναι μία κατηγορία προϊόντων όπου οι τιμές δεν είναι σταθερές και η online αγορά μπορεί να οδηγήσει ουσιαστικά σε καλύτερες τιμές. (Γράφημα 6). 7% 6% 5% 6% 5% 5% 4% 3% 2% 1% 3% 2% 2% 0% Ταξιδιωτικά Εισιτήρια Computerware Προϊόντα Κινητής Τηλεφωνίας Γράφημα 6: Προϊόντα που αγοράζονται online, Ελλάδα Πηγή: Focus-Bari Βλέποντας από την πλευρά του τρόπου της αγοράς, φαίνεται πως το B2C μπορεί να αντικαταστήσει πιο εύκολα άλλα εξ αποστάσεως μέσα αγοράς όπως το telemarketing και τις τηλεφωνικές παραγγελίες παρά να απομακρύνει τους πελάτες από τα πραγματικά καταστήματα. Σήμερα, προτιμώνται άλλοι τρόποι αγοράς εξ αποστάσεως απ ότι το Internet, το οποίο χρησιμοποιείται μόνο από το 13,2% όσων χρησιμοποιούν εναλλακτικούς τρόπους αγοράς. (Γράφημα 7). [31] Όσον αφορά στις ελληνικές επιχειρήσεις, από έρευνα του eltrun (Κέντρο ηλεκτρονικού Επιχειρείν του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών) για λογαριασμό της Ε.Α.Σ.Ε. (Εταιρεία Ανώτατων Στελεχών Επιχειρήσεων), που διεξήχθη το 2001, προέκυψε ότι το 38% των ελληνικών επιχειρήσεων κάνουν χρήση Εφαρμογών ηλεκτρονικού εμπορίου. Από αυτές το 12,5% έκαναν οργανωμένη χρήση κατά την περίοδο διεξαγωγής της έρευνας, ενώ το 25,5% αποσπασματική. Επιπλέον το 47% των επιχειρήσεων δεν ήταν χρήστες εφαρμογών ηλεκτρονικού εμπορίου, αλλά το προγραμμάτιζαν για το άμεσο μέλλον, όπως μας δείχνει ο παρακάτω πίνακας. [31] Χρήση Εφαρμογών ηλεκτρονικού εμπορίου από τις ελληνικές επιχειρήσεις 41

42 Στην ίδια έρευνα φαίνεται ότι ορισμένοι κλάδοι της Ελληνικής οικονομίας είναι σαφώς προωθημένοι σε ότι αφορά στην υιοθέτηση ηλεκτρονικού εμπορίου σε σχέση με το μέσο όρο στο σύνολο των κλάδων (38% οργανωμένη ή αποσπασματική υιοθέτηση). Ο κλάδος της Πληροφορικής φάνηκε να κυριαρχεί στην οργανωμένη χρήση εφαρμογών ηλεκτρονικού εμπορίου σε ποσοστό σχεδόν διπλάσιο του μέσου όρου (22% έναντι 12,5%), ενώ το σύνολο οργανωμένης και αποσπασματικής χρήσης φτάνει το 58%. [31] Ακολουθούσαν οι υπηρεσίες, με τις μισές σχεδόν επιχειρήσεις να δηλώνουν χρήση εφαρμογών ηλεκτρονικού εμπορίου και έπονταν τα χρηματοοικονομικά. Το εμπόριο υστερούσε ελαφρά στο ποσοστό υιοθέτησης από το μέσο όρο και ακολουθούσε με ανάλογο ποσοστό η βιομηχανία (επόμενος πίνακας). [31] Χρήση ηλεκτρονικού εμπορίου κατά κλάδο: οργανωμένη και αποσπασματική χρήση. Όσον αφορά στα οφέλη που παρατηρήθηκαν από τις εφαρμογές ηλεκτρονικού εμπορίου, η προαναφερθείσα έρευνα έδειξε ότι συνολικά το ποσοστό που επιχειρήσεις παρατηρούσαν ήδη οφέλη κατά το χρονικό διάστημα διεξαγωγής της έρευνας ήταν αρκετά χαμηλό, εντούτοις υπήρχε συγκρατημένη αισιοδοξία, καθώς κατά μέσο όρο 2 στους 10 πίστευαν ότι θα πετύχουν στο μέλλον. Τα κύρια οφέλη που αναγνώρισαν οι συμμετέχοντες στην έρευνα ήταν η ευελιξία και η ποιότητα στην εξυπηρέτηση του πελάτη, η μείωση του χρόνου διεκπεραίωσης των παραγγελιών και η παροχή ενός νέου καναλιού στην αγορά, το οποίο συγχρόνως δίνει πρόσβαση σε νέους πελάτες. Οι επόμενοι παράγοντες αναστέλλουν την αύξηση του B2C e-commerce στην Ελλάδα: [31] - Οι εξ αποστάσεως αγορές δεν αναπτύχθηκαν ποτέ στην Ελλάδα σε τέτοιο βαθμό, όπως για παράδειγμα στις ΗΠΑ όπου οι καταναλωτές έχουν έναν τυπωμένο κατάλογο και μία ταχυδρομική παραγγελία και αγοράζουν τηλεφωνικώς. - Υπάρχει μία δυσπιστία για τις ηλεκτρονικές συναλλαγές που γίνονται με πιστωτική κάρτα ενώ τα μετρητά προτιμώνται γενικώς ως μέσο πληρωμής συγκριτικά με τις κάρτες. [31] Οι τελευταίες χρησιμοποιούνται συνήθως για αγορές μεγάλης αξίας. 42

43 - Η τηλεπικοινωνιακή υποδομή δεν είναι τόσο αναπτυγμένη όπως σε άλλες χώρες, αν και στο σημείο αυτό μπορούμε να αναφέρουμε την ανάπτυξη ευρυζωνικών δικτύων σε όλη τη χώρα. [31] -Δεν υπάρχει, συνήθως, κίνητρο για online αγορές όταν τα προϊόντα έχουν την ίδια τιμή και ποιότητα όπως στα καταστήματα. Το B2C δεν μπορεί να φθάσει σε ένα αξιοσημείωτο μέγεθος εκτός και αν προσφέρει σε κάποιον το πλεονέκτημα να αγοράζει online περισσότερα προϊόντα από αυτά που ήδη προσφέρονται. Επιπλέον, οι ανασταλτικοί παράγοντες που προαναφέρθηκαν θα πρέπει να αντιμετωπισθούν άμεσα. 60% 50% 40% 51,5% 39,8% 37,6% 30% 20% 20,7% 13,2% 10% 0% Κατάλογοι Ταχυδρομικής Παραγγελίας Τηλεφωνική Παραγγελία Συμπληρωματικά Περιοδικών Telemarketing Μέσω Internet Γράφημα 7: Χρήστες εναλλακτικών τρόπων αγοράς, Ελλάδα Πηγή: Focus-Bari Η Ευρυζωνικότητα στη Δυτική Ελλάδα Με τον όρο Ευρυζωνικότητα εννοούμε ένα προηγμένο και καινοτόμο περιβάλλον, από κοινωνική και τεχνολογική άποψη, το οποίο αποτελείται από γρήγορες συνδέσεις με το Διαδίκτυο και κατάλληλες δικτυακές υποδομές για την ανάπτυξη νέων ευρυζωνικών εφαρμογών και υπηρεσιών. Ευρυζωνικότητα ορίζεται με ευρεία έννοια ως το προηγμένο, εφικτό και καινοτόμο από πολιτική, κοινωνική, οικονομική και τεχνολογική άποψη περιβάλλον, αποτελούμενο από: - Tην παροχή γρήγορων συνδέσεων στο Διαδίκτυο σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, με ανταγωνιστικές τιμές (με τη μορφή καταναλωτικού αγαθού), χωρίς εγγενείς περιορισμούς στα συστήματα μετάδοσης και τον τερματικό εξοπλισμό των επικοινωνούντων άκρων - Tην κατάλληλη δικτυακή υποδομή που: α) επιτρέπει την κατανεμημένη ανάπτυξη υπαρχόντων και μελλοντικών δικτυακών εφαρμογών και πληροφοριακών υπηρεσιών, β) δίνει τη δυνατότητα αδιάλειπτης σύνδεσης των χρηστών σε αυτές 43

44 γ) ικανοποιεί τις εκάστοτε ανάγκες των εφαρμογών σε εύρος ζώνης, αναδραστικότητα και διαθεσιμότητα, και δ) είναι ικανή να αναβαθμίζεται συνεχώς και με μικρό επιπλέον κόστος ώστε να εξακολουθεί να ικανοποιεί τις ανάγκες όπως αυτές αυξάνουν και μετεξελίσσονται με ρυθμό και κόστος που επιτάσσονται από την πρόοδο της πληροφορικής και της τεχνολογίας επικοινωνιών - Tη δυνατότητα του πολίτη να επιλέγει α) ανάμεσα σε εναλλακτικές προσφορές σύνδεσης που ταιριάζουν στον εξοπλισμό του, β) μεταξύ διαφόρων δικτυακών εφαρμογών και γ) μεταξύ διαφόρων υπηρεσιών πληροφόρησης και ψυχαγωγίας και με πιθανή συμμετοχή του ίδιου του πολίτη στην παροχή περιεχομένου, εφαρμογών και υπηρεσιών - Tο κατάλληλο ρυθμιστικό πλαίσιο αποτελούμενο από πολιτικές, μέτρα, πρωτοβουλίες, άμεσες και έμμεσες παρεμβάσεις, αναγκαίες για την ενδυνάμωση της καινοτομίας, την προστασία του ανταγωνισμού και την εγγύηση σοβαρής ισορροπημένης οικονομικής ανάπτυξης ικανής να προέλθει από τη γενικευμένη συμμετοχή στην Ευρυζωνικότητα και την Κοινωνία της Πληροφορίας. Το έργο «Προώθηση της Ευρυζωνικότητας στην Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας» ήταν ενταγμένο στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Κοινωνία της Πληροφορίας, του Γ ΚΠΣ συγχρηματοδοτούμενο από την Ε.E. και υλοποιήθηκε από την Ερευνητική Μονάδα 6 και τον Τομέα Δικτυακών Τεχνολογιών του ΕΑΙΤΥ και ολοκληρώθηκε στα τέλη του Το έργο αυτό αποσκοπούσε στην ενημέρωση όλων των εμπλεκομένων στο σχεδιασμό και την υλοποίηση έργων ευρυζωνικής πρόσβασης τόσο σε τεχνικόοικονομικό όσο και σε εμπορικό επίπεδο. Επίσης συνέβαλε στην ενημέρωση της κοινής γνώμης σχετικά με τα προσδοκώμενα αποτελέσματα και τους στόχους του Μέτρου 4.2 για την ανάπτυξη υποδομών δικτύων τοπικής πρόσβασης του Επιχειρησιακού Προγράμματος Κοινωνία της Πληροφορίας του Γ ΚΠΣ, με σκοπό τη δημιουργία «ευρυζωνικής κουλτούρας», δηλαδή τη δημιουργία αυξητικής ροπής στη ζήτηση ευρυζωνικών υπηρεσιών, στην αγορά των οικιακών χρηστών και των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, ιδιαίτερα σε απομακρυσμένες περιοχές. Τέλος, αποσκοπούσε στην ενημέρωση των παρόχων τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών και των επαγγελματιών του χώρου ΤΠΕ που δραστηριοποιούνται ή ξεκινούν να δραστηριοποιηθούν για τις επενδυτικές ευκαιρίες και προκλήσεις που παρουσιάζουν τα ευρυζωνικά δίκτυα. Ως τρόποι ενημέρωσης περιλαμβάνονταν η οργάνωση σεμιναρίων, συνεδρίων, διαφήμισης στα ΜΜΕ, ημερίδων, η παρουσίαση επιδείξεων, κλπ. Τα αποτελέσματα ήταν η ενημέρωση των φορέων, η ενημέρωση της κοινής γνώμης, η δημιουργία «ευρυζωνικής κουλτούρας», η αύξηση της ζήτησης ευρυζωνικών υπηρεσιών και η δημιουργία τάσεων ανάπτυξης ευρυζωνικών υποδομών. 44

45 3. Παραδοσιακά τρόφιμα, παραδοσιακά τυριά Η Ελλάδα διαθέτει ένα μεγάλο αριθμό προϊόντων, η παραγωγή των οποίων χάνεται στα βάθη των αιώνων. Πολλά από αυτά θα μπορούσαν να διεκδικήσουν μία κυρίαρχη θέση στην Ευρωπαϊκή και στην Παγκόσμια αγορά, όταν μάλιστα ορισμένα από αυτά δεν έχουν τύχει ούτε Εθνικής ούτε Κοινοτικής κατοχύρωσης. Αρκετοί θεωρούν ότι τα Ελληνικά παραδοσιακά προϊόντα αποτελούν ένα δυναμικό στοιχείο της ελληνικής Οικονομίας. Τα παραδοσιακά τρόφιμα όπως και τα παραδοσιακά τυριά, είναι αναπόσπαστο τμήμα της διατροφικής ελληνικής κουλτούρας, τουλάχιστον των παλαιότερων ετών. Τα τελευταία χρόνια στην Ενωμένη Ευρώπη παρατηρείται μια στροφή στα ιστορικά και παραδοσιακά προϊόντα. Όσο περνάει ο καιρός, τα παραδοσιακά τρόφιμα, αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη αποδοχή, διότι αφενός η κατανάλωσή τους έχει συνδεθεί με θετικές επιδράσεις για την υγεία, αφετέρου γιατί η αναγκαιότητα για πιο υγιεινές επιλογές απαιτεί τρόφιμα «αγνά», «φυσικά» και «ασφαλή». Τα προϊόντα αυτά προστατεύονται από τη νομοθεσία και παρατηρούνται διαφορές μεταξύ τους συναρτήσει της περιοχής παραγωγής τους. Τα τυριά που παρασκευάζονται οφείλουν τη ιδιαιτερότητα τους σε παράγοντες όπως η φυλή των ζώων, οι εγκαταστάσεις τυροκόμησης, το σύστημα διατροφής των ζώων, ο βαθμός που η σύγχρονη τεχνολογία υπεισέρχεται στην παραγωγή κλπ. [2] Τι είναι τελικά το «παραδοσιακό τρόφιμο»; Τα παραδοσιακά τρόφιμα είναι ως επί το πλείστον προϊόντα τα οποία: [2] παράγονται από αγνά υλικά, είναι φυσικά, χωρίς τεχνητά πρόσθετα, βασίζονται σε παραδοσιακές συνταγές, συνεισφέρουν θετικά στην υγιεινή διατροφή, βοηθούν στην διατήρηση της τοπικής κουλτούρας. Η εποχή της παγκοσμιοποίησης στον τομέα των τροφίμων αποτυπώνεται κυρίως με φαινόμενα όπως: δυνατότητα παραγωγής του ίδιου προϊόντος ταυτόχρονα σε πολλές περιοχές, εξαγορά τοπικών μονάδων παραγωγής τροφίμων από μεγάλες πολυεθνικές εταιρίες. [2] Στην Ελλάδα και ειδικότερα στην Αιτωλοακαρνανία, έχουμε πάρα πολλά συγκριτικά πλεονεκτήματα όπως: το κλίμα, την τοπική ιδιομορφία της βλάστησης, τις αυτόχθονες προσαρμοσμένες φυλές των ζώων που εκτρέφονται, αλλά και το μεγάλο αριθμό παραδοσιακών, οικογενειακών εκμεταλλεύσεων. Με αυτά τα πλεονεκτήματα μπορούμε να βαδίσουμε ενάντια στην παγκοσμιοποίηση. Μπορούμε και πρέπει να τα εκμεταλλευτούμε και να δώσουμε μια «ταυτότητα» στο προϊόν 45

46 που παράγουμε, ώστε αυτό να είναι αναγνωρίσιμο για τα ιδιαίτερα του χαρακτηριστικά και την ποιότητά του. [2] 3.1 Ο κλάδος της αιγοπροβατοτροφίας Στην Ελλάδα η αιγοπροβατοτροφία αποτελεί τον πιο παραδοσιακό κλάδο της κτηνοτροφίας και είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορία και με την παράδοση του τόπου μας. Σε αντίθεση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες που παρατηρείται μια ισορροπία μεταξύ ζωικής και φυτικής παραγωγής στην Ελλάδα ο τομέας της κτηνοτροφίας καλύπτει μόλις το 30% ενώ το υπόλοιπο 70% καλύπτεται από την φυτική παραγωγή. [2, 12, 16] Παρόλη αυτή την ανισορροπία ο κλάδος της αιγοπροβατοτροφίας είναι πάρα πολύ σημαντικός για την ελληνική κτηνοτροφία για τους παρακάτω λόγους: [12, 6] με τον κλάδο ασχολούνται πάνω από εκμεταλλεύσεις μικρού μεγέθους κυρίως αποτελεί την κυριότερη πηγή εισοδήματος για τις περισσότερες ορεινές, νησιωτικές και μειονεκτικές περιοχές γενικότερα, της χώρας μας παράγει προϊόντα του πρωτογενή τομέα με μεγάλη διατροφική αξία (γάλα, κρέας) προμηθεύει με πρώτη ύλη (γάλα) μια μεγάλη σειρά βιομηχανιών (γαλακτοβιομηχανίες, τυροκομεία) και συνεπώς προσφέρει εργασία σε χιλιάδες άτομα αποτελεί κύρια πηγή εισροών κονδυλίων, λόγω επιδοτήσεων που λαμβάνουν οι κτηνοτρόφοι Η αιγοπροβατοτροφία συμμετέχει κατά 43% στην ακαθάριστη αξία της ζωικής παραγωγής και κατά 13% στην ακαθάριστη της συνολικής γεωργικής παραγωγής. Η χώρα μας διαθέτει ένα από τα μεγαλύτερα ζωικά κεφάλαια αιγοπροβάτων της Ευρώπης. [2, 6] Η συμμετοχή των δύο βασικών προϊόντων του κλάδου, γάλακτος και κρέατος, στην ακαθάριστη αξία της παραγωγής διαφοροποιείται ανά έτος και ανά περιοχή και εξαρτάται κάθε φορά από το ύψος της παραγωγής και από τις επικρατούσες τιμές των δύο αυτών προϊόντων. [12] Στην Ελλάδα οι μορφές εκτροφής αιγοπροβάτων είναι οι παρακάτω: [6, 12, 3] Η ημιενσταβλησμένη. Είναι η μορφή όπου υπάρχουν μόνιμες σταβλικές εγκαταστάσεις με χρήση συνήθως ιδιωτικό βοσκότοπο ενώ επίσης υπάρχει και αυξημένη συμπληρωματική διατροφή. Η ποιμνιακή στατική ή χωρική. Είναι η μορφή με πρόχειρες σταβλικές εγκαταστάσεις, η βόσκηση των ζώων είναι απρογραμμάτιστη και οι συμπληρωματικές τροφές είναι περιορισμένες. Η μετακινούμενη. Αυτή η μορφή αποτελεί εξέλιξη της παραδοσιακής νομαδικής μορφής και περιλαμβάνει αμιγείς αιγοπροβατοτροφικές εκμεταλλεύσεις. Κύριο χαρακτηριστικό αυτού του είδους είναι η μετακίνηση του ποιμνίου από τα πεδινά προς το τέλος της άνοιξης έως της αρχές του φθινοπώρου, προς τα ορεινά βοσκοτόπια. Βασικό πλεονέκτημα αυτής της μορφής είναι η χρήση των αναξιοποίητων ορεινών βοσκότοπων. Η εγκατάλειψη του παραδοσιακού τρόπου εκμεταλλεύσεων είναι γεγονός στις μέρες μας σε αντίθεση με την αύξηση της ενασχόλησης με την ημιενσταβλισμένη. Στην συγκεκριμένη μορφή εκμεταλλεύσεων υπάρχουν 46

47 αρκετά πλεονεκτήματα αλλά και μειονεκτήματα. Βασικό πλεονέκτημα είναι η εξασφάλιση καλύτερων συνθηκών διαβίωσης για τους κτηνοτρόφους και καλύτερος και πιο σωστός έλεγχος υγιεινής για τα ζώα. Στην ημιενσταβλισμένη μορφή εκμεταλλεύσεων υπάρχουν μειονεκτήματα όπως η απασχόληση περισσότερων κεφαλαίων, η αυξημένη χρήση ζωοτροφών και η αυξημένη απασχόληση. Όλα αυτά μεταφράζονται σε παραγωγή προϊόντων με αυξημένο κόστος και συνεπώς με υψηλή τιμή. [2, 10, 16] Η βιωσιμότητα της αιγοπροβατοτροφίας έχει άμεση συνέπεια την ανταγωνιστικότητά της, η οποία σχετίζεται με το χαμηλό κόστος παραγωγής και την υψηλή ποιότητα των προϊόντων. Σ αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφερθούν το ποιοι θα πρέπει να είναι οι στόχοι της αιγοπροβατοτροφίας. Συγκεκριμένα: [2, 12, 6, 3] Η αύξηση της παραγωγής αιγοπρόβειου γάλακτος ώστε να αυξηθεί η παραγωγή γαλακτοκομικών προϊόντων με σκοπό την υποκατάσταση των εισαγόμενων γαλακτοκομικών προϊόντων γαλακτοκομικών προϊόντων και την αύξηση των εξαγωγών. Η συγκράτηση του πληθυσμού στις μειονεκτικές περιοχές της χώρας μας, όπου εκτρέφεται και ο μεγαλύτερος αριθμός αιγοπροβάτων. Η προσέλκυση στις εκμεταλλεύσεις νέων ατόμων σε ηλικία. Όλα αυτά μπορούν να επιτευχθούν με τρόπους και ενέργειες όπως: η αύξηση του μεγέθους των εκμεταλλεύσεων και το πιο σημαντικό από όλα η καταπολέμηση και τελικά η εκρίζωση των ζωοανθρωπονόσων που μαστίζουν την πλειονότητα του ζωικού κεφαλαίου στην χώρα μας. Τέλος απαραίτητη προϋπόθεση είναι και η εκπαίδευση και η ευρύτερη χρήση των νέων κυρίως κτηνοτρόφων στις νέες τεχνολογίες. [3] Ιδιαιτερότητες του κλάδου και προβλήματα Μια από τις ιδιαιτερότητες του κλάδου είναι η παραγωγή παραδοσιακών ελληνικών προϊόντων. Κύριοι εκπρόσωποι των προϊόντων αυτών είναι τα παραδοσιακά τυριά που παρασκευάζονται αποκλειστικά σε συγκεκριμένες περιοχές της χώρας μας. Πρέπει εδώ να αναφέρουμε ότι μόνο σε τρία από τα παραδοσιακά τυριά που παράγονται στη χώρα μας (γραβιέρα, τελεμές, μυζήθρα) επιτρέπεται η χρήση αγελαδινού γάλακτος, ενώ σε όλα τα υπόλοιπα χρησιμοποιείται αποκλειστικά αιγοπρόβειο γάλα. [12, 6, 3] Πολλές φορές όμως γίνεται χρήση συμπυκνωμένου γάλακτος ή γάλακτος σε σκόνη, για την παρασκευή τυριών. Αυτό συνεπάγεται σημαντική υποβάθμιση της ποιότητας των παραδοσιακών τυριών με αποτέλεσμα τη συσσώρευση αποθεμάτων και την υποβάθμιση της τιμής του αιγοπρόβειου γάλακτος. [12, 6, 3] Σχετικά με την τιμή του αιγοπρόβειου γάλακτος, πρέπει να αναφερθεί, ότι οι παράγοντες που επηρεάζουν την τιμή του είναι οι εξής: ι) η ποιότητα του γάλακτος, ιι) η ποσότητα του γάλακτος που παραδίδεται στα τυροκομεία της κάθε περιοχής, ιιι) ο χρόνος πληρωμής και ο χρόνος αποπληρωμής εκ μέρους των τυροκόμων ή των εταιρειών, ιν) η ύπαρξη συνεταιρισμών κτηνοτρόφων και η συμμετοχή τους σ αυτούς και ν) οι σχέσεις των κτηνοτρόφων με τον τυροκόμο ή με την εταιρεία. [12, 6, 3] Το γεγονός της χρήσης υποβαθμισμένης πρώτης ύλης για την παραγωγή τυριών έχει σαν άμεση συνέπεια την υποβάθμιση του τελικού προϊόντος. Αυτό επίσης συμπαρασύρει και την τιμή του τελικού προϊόντος πολύ χαμηλά και σε συνδυασμό με την ύπαρξη κι άλλων παρόμοιων εισαγόμενων προϊόντων με ανταγωνιστικές 47

48 τιμές, οδηγεί τελικά τους καταναλωτές στα εισαγόμενα προϊόντα. Έτσι με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται η αλλοίωση της ιδιαιτερότητας του κλάδου. Μια άλλη σημαντική ιδιαιτερότητα του κλάδου είναι η αυτοδυναμία του σε ότι αφορά το αναγκαίο γενετικό υλικό για την επιβίωση και τον εκσυγχρονισμό του. Τα τελευταία χρόνια έγινε μια μεγάλη προσπάθεια από κυβερνητικούς φορείς και ερευνητικά ιδρύματα για την αναβάθμιση του γενετικού υλικού. Στο σημείο αυτό θα πρέπει οι ίδιοι οι παραγωγοί να δώσουν ιδιαίτερη προσοχή στις διασταυρώσεις που προβαίνουν στο ζωικό τους κεφάλαιο. Πολλές από τις εισαγόμενες φυλές ζώων δεν είναι εύκολα προσαρμόσιμες στις ιδιαίτερες εδαφοκλιματικές συνθήκες της χώρας μας με αποτέλεσμα να έχουμε ζωικό κεφάλαιο αλλοιωμένο, με ζώα τα οποία δεν μπορούν να δώσουν την ποιότητα του γάλακτος που πρέπει με παραπέρα συνέπεια την υποβάθμιση των παραγόμενων τυριών. [2, 6, 12, 3] Ο συνδυασμός του κλάδου της αιγοπροβατοτροφίας με άλλους κλάδους φυτικής και ζωικής παραγωγής είτε με τη μορφή καθετοποιημένης παραγωγής είτε με τη μορφή παράλληλων δραστηριοτήτων αποτελεί άλλη μια ιδιαιτερότητα του κλάδου. Σε πολλές περιοχές επίσης παρατηρείται συνδυασμός των δύο αυτών κλάδων για την εξασφάλιση ενός ικανοποιητικού εισοδήματος. [6, 3] Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο κλάδος της αιγοπροβατοτροφίας τα τελευταία χρόνια αντιμετωπίζει σημαντικά προβλήματα που εμποδίζεται η βελτίωση της παραγωγικότητας και η οικονομική ανεξαρτησία του κλάδου. Στα υπάρχοντα προβλήματα σημαντική είναι και η ευθύνη των ίδιων των κτηνοτρόφων. Τα προβλήματα αυτά είναι τα παρακάτω: [6, 3] 1) Η αδυναμία ορθολογιστικής αξιοποίησης των φυσικών βοσκότοπων που διαθέτει η χώρα μας. Η διατήρηση, η βελτίωση και η αξιοποίηση των φυσικών βοσκοτόπων απαιτεί συλλογική προσπάθεια όλων των αιγοπροβατοτρόφων αλλά και των τοπικών φορέων της κάθε περιοχής, η οποία μέχρι σήμερα σπάνια εφαρμόζεται. Θα πρέπει επίσης να σταματήσει η εγκατάλειψη των ορεινών βοσκοτόπων μέσω της αξιοποίησής τους από τη μετακινούμενη κτηνοτροφία. [6, 3] Τέλος, η παραχώρηση πεδινών βοσκοτόπων στην εντατική καλλιέργεια όταν αυτή γίνεται από τοπικούς φορείς με αποκλειστικό κίνητρο το κέρδος αποτελεί πρόβλημα του κλάδου. 2) Το επάγγελμα του αιγοπροβατοτρόφου δεν ήταν ποτέ αρεστό στους ανθρώπους και ιδιαίτερα στους νέους. Υπάρχει μεγάλη απροθυμία για το συγκεκριμένο επάγγελμα για κοινωνικούς λόγους παρόλη τη δύσκολη οικονομική κατάσταση που βιώνουμε. Οι ώρες απασχόλησης στην αιγοπροβατοτροφία είναι ασταθείς και η φύση της εργασίας είναι τέτοια που αποτρέπει μεγάλο αριθμό νέων ανθρώπων να ασχοληθούν μ αυτή. Αυτή η απροθυμία δεν επιτρέπει και σε άτομα ικανά να ασχοληθούν σοβαρά με τον κλάδο και να τον αναμορφώσουν δίνοντας του νέα πνοή. [6, 3] Θα πρέπει επίσης όσοι νέοι άνθρωποι ασχολούνται με την κτηνοτροφία να αποκτήσουν όσο το δυνατόν γρηγορότερα την απαιτούμενη εκπαίδευση και κατάρτιση ώστε να είναι σε θέση να πραγματοποιήσουν τον εκσυγχρονισμό των εκμεταλλεύσεών τους και να αξιοποιήσουν όλα τα ευρωπαϊκά αναπτυξιακά προγράμματα. Η εκμηχάνιση αυτή κι ο εκσυγχρονισμός θα κάνει τη δουλειά τους πιο εύκολη και θα μειωθεί σημαντικά ο χρόνος ενασχόλησης με την εκμετάλλευση. 3) Η χαμηλή παραγωγικότητα των περισσότερων αιγοπροβατοτροφικών εκμεταλλεύσεων αποτελεί ένα επίσης σημαντικό πρόβλημα του κλάδου. Η διαχείριση των εκμεταλλεύσεων δεν είναι η αρμόζουσα όταν ο αριθμός των αιγοπροβάτων είναι μεγάλος. Σημαντική συμβολή στο πρόβλημα αυτό έχει το 48

49 χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των κτηνοτρόφων. Το μορφωτικό αυτό επίπεδο συνεπάγεται: ι) την αδυναμία εφαρμογής εκ μέρους των παραγωγών της σύγχρονης τεχνολογίας, ιι) την αδυναμία αξιοποίησης της παραγωγικής δυναμικότητας των αιγοπροβάτων, ιιι) την αδυναμία εξασφάλισης χαμηλού κόστους βοσκοτόπων, ιν) την αδυναμία αξιοποίησης εισροών και κυρίως των ζωοτροφών και ν) την αδυναμία εκσυγχρονισμού των σταβλικών εγκαταστάσεων και τη μη διατήρηση συνθηκών υγιεινής των ζώων. Εδώ πάλι θα πρέπει να τονιστεί ότι οι κτηνοτρόφοι θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί στις διασταυρώσεις των ζώων. [6, 3] Εκτός από τα παραπάνω προβλήματα που είναι ενδογενούς χαρακτήρα, υπάρχουν και προβλήματα εξωγενούς χαρακτήρα. Ο ανταγωνισμός που υφίσταται η εγχώρια αιγοπροβατοτροφία, τόσο στην παραγωγή τυριών όσο και στην παραγωγή κρέατος, από τις υπόλοιπες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επίσης στα εξωγενή προβλήματα θα μπορούσαν να ενταχθούν οι ελλειμματικές υποδομές αλλά και ο καθυστερημένος εκσυγχρονισμός των ήδη υπαρχόντων υποδομών. Τέλος, το υψηλό κόστος χρηματοδότησης των αιγοπροβατοτροφικών εκμεταλλεύσεων σχετίζεται με την αύξηση κόστους παραγωγής και συνεπώς μείωση της ανταγωνιστικότητας των ζωοκομικών προϊόντων του κλάδου. [6, 3] Σε γενικές γραμμές τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο κλάδος της αιγοπροβατοτροφίας σχετίζονται με: το μέγεθος των εκμεταλλεύσεων, την ηλικιακή πυραμίδα του ανθρώπινου δυναμικού που ασχολείται με τον τομέα και ελλιπής τεχνογνωσία του, την ανεπαρκή γενετική παρέμβαση για τη βελτίωση των αποδόσεων του ζωικού κεφαλαίου, την έλλειψη εκσυγχρονισμού των εκμεταλλεύσεων, την μη ορθή διαχείριση των βοσκοτόπων. [6, 12, 3] Η επιβίωση αλλά και η οικονομική και πολιτισμική ανάπτυξη της υπαίθρου είναι επιτακτική ανάγκη. Επιβάλλεται η ορθή αντιμετώπιση των προβλημάτων της κτηνοτροφίας και η συγκράτηση κατά κύριο λόγο του πληθυσμού της υπαίθρου και των μειονεκτικών και γεωγραφικά απομονωμένων περιοχών, με τη δημιουργία προϋποθέσεων για την ύπαρξη και ευημερία των κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων. Η αγροτική πολιτική της χώρας έχει σχεδιαστεί με γενικό στόχο την αντιμετώπιση διαρθρωτικών προβλημάτων του τομέα, που οφείλονται συνήθως στις εδαφοκλιματικές συνθήκες της χώρας και στην ανεπάρκεια των δημόσιων και ιδιωτικών επενδύσεων. Ο στόχος αυτός είναι ιδιαίτερα σημαντικός καθώς το ζητούμενο είναι η προσαρμογή σε ένα διεθνές περιβάλλον ιδιαίτερα μεταβλητό και ανταγωνιστικό. [6, 3] Κοινή Αγροτική Πολιτική (Κ.Α.Π.) Οι θεμελιωτές της Ε.Ο.Κ. θέσπισαν την Κοινή Αγροτική Πολιτική συνδυάζοντας τις αρχές της ελεύθερης οικονομίας με μηχανισμούς δημόσιου παρεμβατισμού. Τάχθηκαν υπέρ μιας πολιτικής κοινής που θα λειτουργούσε στη βάση τριών αρχών: της ελεύθερης κυκλοφορίας των προϊόντων στην Ένωση, της κοινοτικής προτίμησης και της χρηματο-οικονομικής αλληλεγγύης. [6, 3] Ως θεμελιώδη αρχή της Ένωσης ανακηρύχθηκε η αρχή της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής. Πίστευαν ότι το μέλλον της ΚΑΠ θα εξαρτιόταν πρώτα απ όλα από τις βασικές ιδεολογικοπολιτικές επιλογές που θα έκαναν οι λαοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι κυβερνήσεις τους στα επόμενα χρόνια, από το χαρακτήρα που θα θελήσουν να προσδώσουν στην Ένωση αλλά και από προβλήματα που θα αντιμετώπιζαν οι σύγχρονες ευρωπαϊκές κοινωνίες. [6, 3] Κοινή Αγροτική Πολιτική είναι ουσιαστικά μια συμφωνία για την άρση των εμποδίων στη διακίνηση προϊόντων. Ειδικότερα, στο άρθρο 33 (πρώην 39) 49

50 περιγράφονται οι στόχοι της ΚΑΠ για τον αγροτικό τομέα, που συνοπτικά είναι οι εξής: [6, 3] Η ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής και η άριστη χρησιμοποίηση των παραγωγικών πόρων. Η εξασφάλιση καλύτερου βιοτικού επιπέδου του γεωργικού πληθυσμού, μέσω της αύξησης του εισοδήματός τους. Η σταθεροποίηση των αγορών των γεωργικών προϊόντων. Η εξασφάλιση του εφοδιασμού της κοινοτικής αγοράς. Η διασφάλιση λογικών τιμών για τους ευρωπαίους καταναλωτές. Η πολιτική για τα γεωργικά προϊόντα που ακολουθήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση δηλαδή η πολιτική εγγυήσεων, αναγνώριζε τη στρατηγική σημασία του γεωργικού τομέα και επιδίωκε αύξηση της παραγωγικότητας, στήριξη των γεωργικών εισοδημάτων, ομαλό εφοδιασμό της αγοράς, μικρές διακυμάνσεις στις τιμές και λογικές τιμές στον καταναλωτή. [6, 3] Η ενέργεια της στήριξης των τιμών σε πολύ υψηλότερα επίπεδα από τις διεθνείς οδήγησε σε αύξηση της παραγωγής και συνεπώς στη δημιουργία πλεονασμάτων τα οποία έπρεπε να επιδοτηθούν ισχυρά για να γίνει δυνατή η εξαγωγή τους. Στην αρχική της μορφή η ΚΑΠ βασιζόταν σε υψηλές γεωργικές τιμές, στήριξη τιμών με αγοραστική παρέμβαση και επιδοτούμενες εξαγωγές των πλεονασμάτων. Όμως αυτή η πολιτική άλλαζε σταδιακά και οι γεωργικές τιμές διατηρήθηκαν υψηλές, γίνονταν έλεγχοι στο μέγεθος της κάθε παραγωγής και τα γεωργικά εισοδήματα στηρίζονταν με ειδικές ενισχύσεις. Η Ε.Ε. προχώρησε στην αναθεώρηση των μηχανισμών της ΚΑΠ επειδή εμφανίστηκαν ανισορροπίες μεταξύ προσφοράς και ζήτησης με αποτέλεσμα τη δημιουργία αυξανόμενων πλεονασμάτων σε πολλά προϊόντα, κλιμάκωση των δαπανών για εγγυήσεις, τάση ενίσχυσης της εντατικοποίησης της παραγωγής, ανισότητες στην είσπραξη των ενισχύσεων μεταξύ χωρών αλλά και παραγωγών, ευνοώντας τις πλουσιότερες χώρες και τους μεγαλύτερους παραγωγούς. [6, 3] Η αναπροσαρμογή και η αναθεώρηση των μηχανισμών της ΚΑΠ από την Ε.Ε. έγινε υπό το βάρος τριών παραγόντων. α) Η ΚΑΠ είναι ένας από τους σημαντικότερους συμμέτοχους στο διεθνές εμπόριο και οι επιπτώσεις της πολιτικής της επηρεάζουν τον όγκο και τις τιμές του διεθνούς εμπορίου. β) Η ΚΑΠ απαιτεί συνεχή αύξηση των δαπανών για τη στήριξη του γεωργικού τομέα και επιβαρύνει υπερβολικά τον προϋπολογισμό και τους καταναλωτές και γ) ο πλέον σημαντικός παράγοντας ο οποίος απαιτεί την αναθεώρηση της ΚΑΠ είναι η στροφή της Ε.Ε., προς τις ανατολικές χώρες οι οποίες διαθέτουν αναξιοποίητο γεωργικό τομέα. Επίσης η συμφωνία της GATT που τέθηκε σε ισχύ το 1995, μπήκαν περιορισμοί στην εσωτερική στήριξη και στις εξαγωγικές ενισχύσεις ενώ διευκολύνθηκε η πρόσβαση στην αγορά. [6, 3, 12] Η χώρα μας μέσα στα πλαίσια της ευρωπαϊκής γεωργίας παράγει σε υψηλό κόστος οριακές εκμεταλλεύσεις τα περισσότερα σημαντικά προϊόντα για την εθνική οικονομία. Με την αναθεώρηση της ΚΑΠ, με τη συμφωνία της GATT και με την διευρυμένη Ε.Ε. δημιουργείται μια νέα πραγματικότητα, στην οποία η γεωργία δεν αποτελεί πλέον το κύριο σημείο αναφοράς της γενικότερης πολιτικής της Ε.Ε.. Η Ελλάδα, ως χώρα γεωργική αλλά και με περιορισμένες δυνατότητες περιορισμού του προσανατολισμού της ΚΑΠ πρέπει να στρέψει την προσοχή της στην εξήγηση στο εσωτερικό της χώρας για τις νέες συνθήκες και στην προώθηση έγκαιρα των αναγκαίων προσαρμογών. 50

51 3.2 Ο κλάδος της τυροκομίας Ιστορική αναδρομή Η χώρα μας έχει μεγάλη παράδοση στην κτηνοτροφία και ειδικότερα στην εκτροφή των μικρών μηρυκαστικών (πρόβατα και αίγες), που οδήγησε στην ανάπτυξη της τυροκομίας με συγκεκριμένες πρώτες ύλες (αιγοπρόβειο γάλα). Η τυροκομία από τα αρχαία χρόνια θεωρήθηκε ιερή και αναπτύχθηκε ιδιαίτερα λόγω του ότι το τυρί ήταν και παραμένει ιδιαίτερα αγαπητό στους έλληνες καταναλωτές. Η οργανωμένη τυροκομία αναπτύχθηκε μετά τη δεκαετία του 1960 με τη συνδρομή της Αγροτικής Τράπεζας που χρηματοδότησε την ίδρυση σύγχρονων τυροκομείων στα πλαίσια ανάπτυξης της εγχώριας τυροκομίας. Βασικό στοιχείο του κλάδου της τυροκομίας είναι η ύπαρξη μεγάλου αριθμού μικρού μεγέθους παραγωγικών μονάδων με δραστηριοποίηση σε τοπικό επίπεδο. Ο κλάδος των τυροκομικών προϊόντων αποτελεί σημαντικό τομέα του ευρύτερου κλάδου των γαλακτοκομικών προϊόντων, με κύριο χαρακτηριστικό την υψηλή παραγωγική δυναμικότητα και τη σημαντικοί κατά κεφαλή κατανάλωση. Η τυροκομία στην χώρα μας αποτελεί έναν παραδοσιακό τομέα δραστηριότητας, ο οποίος τα τελευταία χρόνια εκσυγχρονίζεται και αναδιοργανώνεται εξαιτίας κυρίως της εισόδου στο χώρο μεγάλων επιχειρήσεων γάλακτος, οι οποίες απέσπασαν μερίδιο αγοράς από τις μικρές τυροκομικές μονάδες. Ο κύριος όγκος της παραγωγής του αιγοπρόβειου γάλακτος της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναφέρεται στην Ελλάδα και το μεγαλύτερο μέρος αυτού αξιοποιείται για την παραγωγή των παραδοσιακών τυριών. Στην χώρα μας όπως έχει ήδη αναφερθεί και θα αναφερθεί και παρακάτω η πλειοψηφία των παραγόμενων τυριών είναι από αιγοπρόβειο γάλα και στηρίζεται σε πανάρχαιες τεχνολογίες και στην ιδιαιτερότητα των εδαφοκλιματικών συνθηκών που επικρατούν. Όλα αυτά αποτελούν μια δικλίδα ασφαλείας για την ποιότητα των παραγόμενων τυριών, των οποίων η μεθοδολογία και ο τρόπος παρασκευής θα εξηγηθεί παρακάτω. [1, 2] Ιδιαιτερότητες του κλάδου Τα τελευταία χρόνια παρατηρούνται μεγάλες αλλαγές στον κλάδο της τυροκομίας που εστιάζονται στην παραγωγή και στην εμπορία. Ο κλάδος δέχτηκε την είσοδο των μεγάλων γαλακτοβιομηχανιών που εισήλθαν στο χώρο μετά το 1992 και έδωσαν στον κλάδο αέρα εκσυγχρονισμού και σοβαρών επενδύσεων. Οι κινήσεις αυτές βελτίωσαν την υφιστάμενη κατάσταση με αποτέλεσμα την παραγωγή προϊόντων με καλή και σταθερή ποιότητα. Οι παραπάνω αλλαγές όμως δεν μπόρεσαν να ακολουθηθούν από μεγάλη μερίδα μικρομεσαίων επιχειρήσεων με αποτέλεσμα να έχουμε μείωση του αριθμού τους. [6, 12] Στα θετικά στοιχεία του κλάδου θα πρέπει να καταγράψουμε την εμφάνιση νέων προϊόντων. Επίσης αξιοσημείωτη είναι η αύξηση της εσωτερικής κατανάλωσης των ελληνικών τυριών, η αύξηση των εξαγωγών παραδοσιακών τυριών και ο μικρότερος βαθμός τυποποίησης των τυροκομικών προϊόντων έναντι των άλλων γαλακτοκομικών προϊόντων. Με όλα αυτά η ελληνική τυροκομία θεωρείται μια ώριμη αγορά πλέον. [6, 2, 3] Όσον αφορά στην επίδραση των νέων τεχνολογιών στον κλάδο της τυροκομίας, θα πρέπει να αναφερθεί η αυτοματοποίηση σε πολλά στάδια της παραγωγικής διαδικασίας η οποία εξασφαλίζει πλήρη έλεγχο των παραγόμενων προϊόντων και επιπλέον έχουν επιταχυνθεί ορισμένες διαδικασίες που είναι 51

52 χρονοβόρες εξοικονομώντας χρόνο και χρήμα σε όλη την παραγωγική διαδικασία. Επίσης η εφαρμογή συστημάτων ποιότητας (HACCP, ISO 22000) από τις μεγάλες μονάδες του κλάδου αλλά και από μικρότερες τεκμηριώνει ότι τα προϊόντα που παράγει η επιχείρηση πληρούν σταθερά συγκεκριμένες προδιαγραφές για τις οποίες έχουν δεσμευτεί και επίσης εξασφαλίζεται μ αυτό τον τρόπο η μακροχρόνια αξιοπιστία της επιχείρησης. Παρόλα τα παραπάνω θετικά, υπάρχουν στον κλάδο αρκετά προβλήματα τα οποία μπορεί να δημιουργήσουν σοβαρές επιπτώσεις στο τελικό προϊόν. Τα προβλήματα αυτά είναι: [6, 12, 3, 2] Η είσοδος μεγάλων βιομηχανιών γάλακτος στην παραγωγή τυροκομικών προϊόντων δημιούργησε προβλήματα στις μικρές τυροκομικές μονάδες, οι οποίες δεν διαθέτουν σύγχρονο μηχανολογικό εξοπλισμό και οργανωμένο δίκτυο διανομής ώστε να έχουν τη δυνατότητα να τις ανταγωνιστούν με ίσους όρους. Επίσης, ο συσχετισμός της τιμής πρώτης ύλης και του τελικού προϊόντος έχει αλλάξει ριζικά εφόσον οι μεγάλες παραγωγικές επιχειρήσεις μπορούν να απορροφούν κάποιο ποσοστό αυξήσεων στις τιμές του γάλακτος. Η ύπαρξη μεγάλου αριθμού γεωργικών εκμεταλλεύσεων παραδοσιακού χαρακτήρα που διαθέτουν χαμηλό επίπεδο οργάνωσης δυσχεραίνει τη βελτίωση του κλάδου των τυροκομικών ειδών. Οι περισσότερες μικρές τυροκομικές μονάδες διαθέτουν περιορισμένο τεχνολογικό εξοπλισμό και συνεπώς η παραγωγική τους δυνατότητα περιορίζεται σε χαμηλά επίπεδα. Η δυσκολία τους να εκσυγχρονιστούν και να ακολουθήσουν την κοινοτική και εθνική νομοθεσία οδηγεί σταδιακά στη μείωση του αριθμού τους. Οι μικρότερες κυρίως επιχειρήσεις του κλάδου αντιμετωπίζουν προβλήματα ρευστότητας, δεδομένου ότι το ήμισυ περίπου της αξίας της πρώτης ύλης καταβάλλεται στους κτηνοτρόφους πριν διαθέσουν το τελικό προϊόν στην αγορά. Οι περιορισμοί στην παραγωγή αγελαδινού γάλακτος, σε συνδυασμό με την αυξημένη ζήτηση που παρουσιάζουν τα αγελαδινά τυριά, λόγω της χαμηλής περιεκτικότητας τους σε λιπαρά, προκαλούν έλλειψη πρώτης ύλης με αποτέλεσμα αρκετές επιχειρήσεις να προβαίνουν σε εισαγωγές γάλακτος σε σκόνη από τις χώρες της Ε.Ε. Το γεγονός αυτό προκαλεί συνθήκες αθέμιτου ανταγωνισμού για τις επιχειρήσεις που τηρούν τον παραδοσιακό τρόπο παραγωγής. Τα προϊόντα αυτά που παράγονται από γάλα σκόνη δεν ανταποκρίνονται στις διατάξεις του Ελληνικού Κώδικα Τροφίμων, αν και το χαμηλό κόστος τους αποτελεί ισχυρό κίνητρο για την παραγωγή τους από ορισμένες ελληνικές επιχειρήσεις. Τα τυροκομικά προϊόντα που παράγονται από σκόνη γάλα και άλλα υποκατάστατα αποσπούν σημαντικό μερίδιο αγοράς από τα ελληνικά τυροκομικά προϊόντα καθώς ένα αρκετά μεγάλο μερίδιο της ελληνικής αλλά και της διεθνούς αγοράς διαθέτει ελλιπή πληροφόρηση σχετικά με τη σύνθεση και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των τυροκομικών προϊόντων. Συνέπεια αυτού είναι να αγοράζουν οι καταναλωτές, τυροκομικά προϊόντα από γάλα σκόνη νομίζοντας ότι έχουν παρασκευαστεί με τον ελληνικό παραδοσιακό τρόπο. Τέλος, ο κλάδος αντιμετωπίζει κατά καιρούς και προβλήματα που σχετίζονται με την «ευαίσθητη» φύση των τυροκομικών προϊόντων και των ειδών διαστροφής γενικότερα. Κλασσικό παράδειγμα είναι οι διοξίνες που έπληξαν μεγάλο όγκο προϊόντων της ευρωπαϊκής αγοράς Τι είναι το τυρί 52

53 Το τυρί ή ο τυρός στην Αρχαία διάλεκτο, μπορεί να προέρχεται από το ρήμα τορέω, που σημαίνει διατρυπώ, τρυπώ και επομένως μπορεί να αναφέρεται στις τρύπες του προϊόντος. Ίσως όμως και να προέρχεται από το ρήμα τορεύω, που σημαίνει καλουπώνω επειδή μερικά τυριά απαιτούν καλούπια. Η λέξη φαίνεται να είναι ινδοευρωπαϊκή. Ο Όμηρος αναφέρεται στο τυρί στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια και μάλιστα στον "αίγιον τυρόν", δηλαδή το κατσικίσιο τυρί. Όμως εκτός της ετυμολογίας ας δούμε επί της ουσίας τι είναι τυρί ; Τυρί είναι το προϊόν που προέρχεται από τη συγκέντρωση με κάποια μέθοδο των στερεών του γάλακτος με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να διατηρηθεί μέσα στο χρόνο χωρίς να χάσει κανένα από τα θρεπτικά του συστατικά. Είναι γεγονός ότι το γάλα αποτελεί την πρώτη τροφή των νεογνών, των θηλαστικών, τροφή ισορροπημένη, νόστιμη, θρεπτική. Έχει πρωτεΐνες, λίπος, νερό, βιταμίνες (τις λεγόμενες λιποδιαλυτές Α,Β, Ε, D), ιχνοστοιχεία σάκχαρα και αλάτι. Ότι δηλαδή χρειάζεται ένας οργανισμός για να τραφεί και να κατακτήσει τη ζωή. Ένα ελάττωμα έχει μόνον, η ζωή του είναι πολύ μικρή. [2, 6] Η ιστορία του τυριού Η ιστορία του τυριού αρχίζει το π.χ. στα οροπέδια του Ιράν, όταν για πρώτη φορά πάνω στον πλανήτη εξημερώθηκαν τα πρώτα μηρυκαστικά, η κατσίκα και το πρόβατο. Χίλια χρόνια μετά στην βόρειο Ευρώπη εξημερώνεται η άγρια αγελάδα. Τα ζώα αυτά αποτέλεσαν τα πρώτα κοπάδια που οι νομάδες χρησιμοποιούσαν για το κρέας τους, το γάλα τους, το δέρμα τους, τα κόκαλα, ακόμα και τα κοπρανά τους ως καύσιμη ύλη. [2, 24] Την 8η χιλιετηρίδα π.χ. μαζί με τους νομαδικούς πληθυσμούς η κατσίκα και η προβατίνα έρχονται στις ακτές της Μεσογείου. Η ιστορία του τυριού σχεδόν ταυτίζεται αλλά και εξελίσσεται με αυτήν της Ευρώπης και κυρίως της νοτίου πλευρά της. Πρώτη μαρτυρία διατροφής με γάλα μηρυκαστικού είναι αυτή της ελληνικής μυθολογίας. Ο Δίας κυνηγημένος από τον πατέρα του Κρόνο, κρύβεται από την μάνα του Ρέα στα δύσβατα βουνά της Κρήτης και τρέφεται αποκλειστικά με γάλα και μέλι. Το γάλα ήταν προσφορά της κατσίκας Αμάλθειας. Και πάλι ο Δίας για να θρέψει το γιο του Ηρακλή με θεϊκό γάλα για να γίνει αθάνατος έκανε τον ουρανό να κατακλυσθεί από γάλα. Έκτοτε τον ουρανό γέμισαν οι Γαλα-ξίες. Ο Όμηρος στην "Οδύσσεια" περιγράφει λεπτομερώς τον βοσκό και τυροκόμο "Πολύφημο" και δίνει περιγραφές των τυριών που ωρίμαζαν μέσα στην σπηλιά του. Ο Αριστοτέλης και ο Διοσκουρίδης έδωσαν τις πρώτες συνταγές για την παραγωγή τυριού. Στα κείμενα των αρχαίων κωμωδιογράφων βρίσκουμε άφθονες περιγραφές από τυριά της Eλλάδας. Στην αγορά των Αθηνών υπήρχε χώρος ειδικά αφιερωμένος στα τυριά. Στην αρχαία Σπάρτη υπήρχε ολόκληρη τελετουργική γιορτή με επίκεντρο την κλοπή τυριών για να δείξουν το ταλέντο τους στον κλεφτοπόλεμο οι νεαροί Σπαρτιάτες. [2, 24] Αργότερα οι Ρωμαίοι υπήρξαν σπουδαίοι τυροκόμοι αλλά και φίλοι του τυριού όπου έφθασαν στο σημείο να εμπλουτίζουν την γεύση του ταΐζοντας τα ζώα με αρωματικά φυτά. Κατακτώντας την Ευρώπη και τον τότε γνωστό κόσμο έμαθαν στους κατοίκους κάθε περιοχής να τυροκομούν και να εκμεταλλεύονται το γάλα των ζώων. [2, 24] Κατά την διάρκεια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας στον Ελληνικό χώρο η τυροκομία ήταν πολύ εκτεταμένη. Οι λίγες μαρτυρίες που έχουμε ομιλούν για το βλάχικο τυρί, τις μυζήθρες (απ' όπου πήρε το όνομά του και ο Μυζηθράς - 53

54 Μιστράς). Κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας στα βουνά της Ηπειρωτικής Ελλάδας και των νησιών, η παράδοση συνεχίστηκε αμείωτα. Στο τέλος του 19ου αιώνα, το νεοσύστατο ελληνικό κράτος με τους υπουργούς του και ιδιαίτερα του Εμμανουήλ Μπενάκη, αντελήφθη την οικονομική σημασία της κτηνοτροφίας και κάλεσε τον ελληνικής καταγωγής διαπρεπή τυροκόμο Ραϋμόνδο Δημητριάδη να εκπαιδεύσει τους νέους τυροκόμους της χώρας. Σ' αυτόν οφείλουμε άλλωστε την κατασκευή της γραβιέρας στην Ελλάδα. Αργότερα οι επίσης μεγάλοι τυροκόμοι Ζυγούρης και Πολυχρονιάδης συνέχισαν το έργο του, διασχίζοντας τη χώρα και εκπαιδεύοντας νέους στην τέχνη. [2, 24] Ταξινόμηση τυριών Υπάρχουν πάρα πολλά είδη τυριών που κάνει πολύ δύσκολη την κατηγοριοποίησή τους. Επίσης συμβαίνει να υπάρχουν πάμπολλα κριτήρια ταξινόμησης. Γενικά μπορούμε να πούμε ως κριτήρια ταξινόμησης των τυριών έχουν καθοριστεί: η συνεκτικότητα, η υγρασία, η εμφάνιση, το είδος του γάλακτος που χρησιμοποιήθηκε, η λιποπεριεκτηκότητά τους, ο χρόνος ωρίμανσής τους, και ο τρόπος πήξης του γάλακτος. Το πιο συνηθισμένο κριτήριο από όλα αυτά είναι η συνεκτικότητα, αλλά ο Ελληνικός Κώδικας Τροφίμων και Ποτών ταξινομεί τα τυροκομικά προϊόντα, κυρίως ανάλογα με τον τρόπο ωρίμανσης και την υγρασία στις εξής κατηγορίες: [2, 24] 1) Τυριά από γάλα με ωρίμανση α) Μαλακά τυριά β) Ημίσκληρα τυριά γ) Σκληρά τυριά δ) Πολύ σκληρά τυριά 2) Τυριά από γάλα χωρίς ωρίμανση 3) Τυριά από τυρόγαλο, με ή χωρίς ωρίμανση 4)Ανακατεργασμένα τυριά ή τηγμένα τυριά Στα μαλακά τυριά συγκαταλέγονται η Φέτα, ο Τελεμές, το Αναβατό, το καλαθάκι Λήμνου, η Κοπανιστή, το Γαλοτύρι, το Πηχτόγαλο Χανίων. Καταναλώνονται σε λίγες μέρες μετά την παρασκευή τους αν δεν ωριμάσουν ή σε λίγες βδομάδες εάν ωριμάσουν. Κατακρατούν στη μάζα τους αρκετή ποσότητα τυρογάλακτος και η μέγιστη τελική τους υγρασία κυμαίνεται από 54 ως 58 %. Στα ημίσκληρα τυριά περιλαμβάνονται το κασέρι, η σφέλα και η φορμαέλα Αράχωβας Παρνασσού. Καταναλώνονται μέσα σε 2-3 μήνες από την ημερομηνία παρασκευής τους και η μέγιστη υγρασία τους κυμαίνεται μεταξύ 40 και 46 %. Τα σκληρά τυριά είναι η γραβιέρα Κρήτης, Νάξου, Αγράφων και η Κεφαλογραβιέρα. Αποτελεί ενδιαφέρουσα κατηγορία από ύψους παραγωγής και η μέγιστη υγρασία τους κυμαίνεται μεταξύ 35 και 38 %. 54

55 Τέλος, η περιεκτικότητα σε υγρασία στα πολύ σκληρά τυριά είναι μικρότερη του 32% και κυμαίνεται ανάλογα με την ηλικία τους. Ωριμάζουν πιο αργά από όλες τις άλλες κατηγορίες τυριών και διατηρούνται περισσότερο. Η ελληνική παραγωγή δεν περιλαμβάνει όμως μόνο τον παραπάνω κατάλογο των Παραδοσιακών Ελληνικών Τυριών, αντιθέτως παράγονται πολλοί περισσότεροι τύποι που κυκλοφορούν με διάφορες εμπορικές ονομασίες. Παραδείγματα είναι το Πεκορίνο Αγρινίου Αμφιλοχίας, το Μετσοβόνε, το Κασέρι, το Κατίκι, η Κοπανιστή, το Μανούρι, το Κεφαλοτύρι, το Γκούντα κ.α.. Στην ελληνική αγορά κυκλοφορούν επίσης και διάφορων τύπων ευρωπαϊκά τυριά, τα οποία κατεξοχήν εισάγονται και τα οποία μάλιστα ασκούν ισχυρότατο ανταγωνισμό στα ελληνικά τυριά κυρίως λόγω της χαμηλής τιμής τους. [2, 24, 6] 3.3 Φέτα Γενικά στοιχεία Η φέτα είναι ένα από τα δημοφιλέστερα, διεθνώς γνωστό, τυρί άλμης που παράγεται στην Ελλάδα από τους αρχαίους χρόνους. Παράγεται από πρόβειο γάλα ή από μίξη πρόβειου με κατσικίσιο σε αναλογία έως 7:3 αντίστοιχα (Ελληνικός Κώδικας Τροφίμων και Ποτών, 1988). Τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του τυριού αυτού είναι το άσπρο χρώμα, η ευχάριστη ελαφρά όξινη και πλούσια γεύση. Η σύστασή του είναι σταθερή, ομαλή και κρεμώδης και μερικές μικρές ακανόνιστες μηχανικές σχισμές είναι επιθυμητές. Η φέτα έχει μια αξιοπρόσεκτη θρεπτική αξία δεδομένου ότι 100 γρ. είναι επαρκές για να καλύψει τις θρεπτικές ανάγκες ενός κανονικού εργαζόμενου ατόμου που είναι το 33% των υψηλών βιολογικών πρωτεϊνών και των βιταμινών Α και Β2 και το 50% των αναγκών σε ασβέστιο. Η φέτα είναι το κύριο τυρί στην Ελλάδα, όπου η κατανάλωση μπορεί να φτάσει κιλά κατά κεφαλήν το χρόνο. [2, 16, 6, 12] Η Φέτα παράγεται από τα αρχαίο χρόνια, όπως έχει ήδη αναφερθεί υπάρχουν πλήθος αναφορές από την εποχή του Ομήρου. Το όνομά της προέρχεται από την ιταλική λέξη «fette», η οποία σημαίνει φέτα και εδραιώθηκε στην Ελλάδα τον 17 ο αιώνα,επειδή κοβόταν σε φέτες για να καταναλωθεί γι αυτό και επικράτησε το όνομα αυτό. Παλιότερα πολλά ονόματα χρησιμοποιούνταν για το τυρί που έμοιαζε με τη σημερινή φέτα, όπως τουλουμοτύρι, βλαχοτύρι που σιγά σιγά εγκαταλείφθηκαν και παρέμεινε η ονομασία με την οποία έγινε διεθνώς γνωστή. [2, 12, 6] Ως περιοχή όπου ξεκίνησε η παραγωγή της φέτας θεωρείται η Στερεά Ελλάδα και πιο συγκεκριμένα ο όγκος του Παρνασσού. Αργότερα η παραγωγή της επεκτάθηκε στην Πελοπόννησο και στην Ήπειρο καθώς και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Σήμερα η φέτα παράγεται σε όλη την Ελλάδα, αλλά το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής επικεντρώνεται στην ενδοχώρα. Η παραγωγή φέτας εστιάζεται στην Στερεά Ελλάδα, Ήπειρο, Θεσσαλία και Μακεδονία. Οι νομοί με το μεγαλύτερο αριθμό τυροκομείων είναι της Λάρισας, Αιτωλοακαρνανίας, Κοζάνης, Ιωαννίνων, Τρικάλων. [2, 12, 6] Παραγωγική διαδικασία Φέτας 55

56 Σύμφωνα με την ελληνική αλλά και την ευρωπαϊκή νομοθεσία, η παραδοσιακή φέτα είναι το μαλακό λευκό τυρί άλμης που παρασκευάζεται από πρόβειο γάλα στο οποίο μπορεί και αίγειο μέχρι ποσοστό 30% σε οριοθετημένη με νόμο περιοχή της χώρας μας. Το γάλα προέρχεται από ζώα, που βόσκουν παραδοσιακά σε βοσκότοπους πλούσιους σε βλάστηση και τα οποία είναι προσαρμοσμένα στις φυσικές συνθήκες της περιοχής. Το γάλα πρέπει να είναι πλήρες σε λιπαρά, το περιεχόμενο σε λιπαρά πρέπει να υπερβαίνει το 6%, η οξύτητα να είναι μικρότερη από 0,25 % σε γαλακτικό οξύ και το ph του να είναι τουλάχιστον 6,5. Το γάλα μπορεί να τυροκομηθεί εντός 48 ωρών από την άμελξή του και μέχρι τη χρήση του πρέπει να παραμείνει σε ελεγχόμενη θερμοκρασία. Δεν επιτρέπεται η συμπύκνωση του γάλακτος καθώς και η χρήση γάλακτος σε σκόνη, πρωτεϊνών γάλακτος, καζεϊνικών αλάτων, συντηρητικών και χρωστικών ουσιών. [2] Η παραγωγή του τυριού φέτας με τον παραδοσιακό τρόπο ακολουθούσε βήματα τα οποία δίνονται σχηματικά στο παρακάτω ροϊκό διάγραμμα. Διάγραμμα ροής παραγωγής με παραδοσιακό τρόπο της Φέτας 1. Νωπό πρόβειο γάλα Θέρμανση στους 32 0 C 2 Σούρωμα του γάλακτος σε δοχεία 3 Προσθήκη ζωικής πυτιάς Τυρόπηγμα σε 35 λεπτά 4 Τεμαχισμός του τυροπήγματος (κύβοι 2x2 cm) 5 Στράγγισμα 7 6 Τεμαχισμός σε κομμάτια (σφήνες) Επιφανειακό αλάτισμα (3-4 % αλάτι χοντρό, άλμη συγκέντρωσης ~ 6%) CP Φύλαξη σε τενεκεδένια δοχεία Φύλαξη σε βαρέλια σε άλμη (6%) 8 Ωρίμανση στους C για10 ημέρες σε ph

57 9 Αποθήκευση στους 4 ο C Οι διεργασίες που έχουν σχέση με την επεξεργασία του γάλακτος και την μετατροπή του σε τυρί κρύβουν κάποιους κινδύνους που πρέπει να ο παραγωγός να αντιληφθεί και να δώσει την πρέπουσα σημασία. Ιδιαίτερα η παραπάνω διαδικασία κρύβει κινδύνους πολύ σοβαρούς για την δημόσια υγεία. Η ασφάλεια είναι όμως ο σπουδαιότερος συντελεστής της ποιότητας των τροφίμων, καθώς η υγεία των καταναλωτών είναι αδιαπραγμάτευτη. Επομένως τα κρίσιμα σημεία ελέγχου αφορούν αποκλειστικά σημεία όπου είναι δυνατόν να μετρηθεί ή και να απαλειφθεί ένας ενδεχόμενος κίνδυνος. [2] Η μικροβιολογική ποιότητα του νωπού αιγοπρόβειου γάλακτος είναι η πλέον μεταβλητή παράμετρος που πρέπει να ελεγχθεί από τον τυροκόμο. Η εφαρμογή μηχανικής άμελξης για την συλλογή γάλακτος αποτελεί λύση στο πρόβλημα της ποιότητας του νωπού γάλακτος. Επιβάλλεται η εφαρμογή προγραμμάτων ελέγχου της υγείας των ζώων, με ιδιαίτερη έμφαση στον έλεγχο και την καταπολέμηση των μαστιτίδων. Η παραγωγή, η άμελξη και η μεταφορά του γάλακτος (υπό συνθήκες ψύξεως) πρέπει να γίνονται υπό άριστες συνθήκες υγιεινής για την αποφυγή επιμολύνσεων του γάλακτος, όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Ψυχρότροφα βακτήρια (αλλοιογόνα ή και παθογόνα) μπορούν να πολλαπλασιάζονται βραδέως σε γάλα θερμοκρασίας 2-7 ο C. [2] Η επιβεβλημένη ψύξη του νωπού γάλακτος σε θερμοκρασία 4 ο C κατά την παραλαβή του, αποτρέπει τον πολλαπλασιασμό της πλειονότητας των βακτηρίων αλλοιογόνων ή και παθογόνων (π.χ. κολοβακτηριοειδών και S. aureus). Η συντήρηση όμως του γάλακτος σε θερμοκρασίες ψύξεως δεν αποτρέπει τον πολλαπλασιασμό όλων των μικροβίων. Τα παθογόνα μικρόβια όπως είναι η L. monocytogenes, η Yersinia enterocolitica, η Aeromonas hydrophila και μη πρωτεϊνολυτικά στελέχη του Clostridium botulinum των τύπων Β, Ε, και F μπορούν έστω και βραδέως να πολλαπλασιάζονται σε θερμοκρασίες ψύξεως. Επίσης τα ψυχρότροφα βακτήρια των γενών Pseudomonas, Aeromonas, Alcaligenes και Klebsiella μπορούν να πολλαπλασιάζονται βραδέως σε γάλα θερμοκρασίας 2-7 ο C και να υποβαθμίζουν την ποιότητά του. Ένζυμα με πρωτεολυτική και λιπολυτική δράση που παράγονται από ψυχρότροφα βακτήρια ιδιαίτερα από είδη του γένους Pseudomonas έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην απόδοση του γάλακτος στην τυροκόμηση και στην ποιότητα της Φέτας, γι' αυτό το γάλα πρέπει να συντηρείται υπό ψύξη αλλά και να τυροκομείται το συντομότερο μετά την άμελξη και μεταφορά του στο τυροκομείο. [2] Η παστερίωση ή ο θερμισμός του γάλακτος επιβάλλεται για την προάσπιση της Δημόσιας Υγείας καθώς θανατώνει τους παθογόνους μικροοργανισμούς που τυχόν υπάρχουν στο γάλα, (πλην των σπόρων, της εντεροτοξίνης του S. aureus, των μυκοτοξινών και του M. paratuberculosis) αλλά εφαρμόζεται και για τη σωστή πορεία της τυροκόμησης καθώς μειώνει σημαντικά την κοινή μικροβιακή χλωρίδα του γάλακτος. Οι μικροί πληθυσμοί της μικροβιακής χλωρίδας που επιβιώνουν της παστερίωσης ή του θερμισμού ελέγχονται στη συνέχεια με την προσθήκη της οξυγαλακτικής καλλιέργειας. [2] Επιδημιολογικές μελέτες πιστοποιούν ότι η Φέτα είναι σχετικά ασφαλές προϊόν. Η παρουσία όμως στο γάλα που τυροκομείται παθογόνων μικροοργανισμών ή και τοξινών μπορεί να προκαλέσει ασθένεια (ή και σπανιότερα θάνατο) σε καταναλωτές. Τα τοξινογόνα βακτήρια (π.χ. S. aureus) αν υπάρχουν σε μεγάλους πληθυσμούς (τουλάχιστον 10 6 βακτήρια ανά γραμμάριο τυριού) μπορούν να παράγουν τοξίνη αρκετή για να προκαλέσει τοξίνωση. Αντίθετα το τυρί μπορεί να προκαλέσει λοίμωξη στους καταναλωτές, εάν είναι μολυσμένο 57

58 ακόμη και με μικρό πληθυσμό με υψηλού κινδύνου παθογόνα βακτήρια όπως οι σαλμονέλλες, η L. monocytogenes και τα εντεροπαθογόνα στελέχη της E. coli Ο157:Η7. Άλλα παθογόνα βακτήρια που συνηθέστερα σε επιδημιολογικές μελέτες ενοχοποιούνται για προβλήματα υγείας στους καταναλωτές τυριών είναι οι βρουκέλλες, οι παθογόνοι στρεπτόκοκκοι (ομάδων Α και C κατά Lancefield), το Mycobacterium bovis ή πιο σπάνια το M. tuberculosis, η Y. enterocolitica, η A. hydrophila, η Shigella sonnei και η Coxiella burnetii. Η Φέτα ως προϊόν ζυμώσεως με σχετικά χαμηλό ph 4,6-4,7 και σημαντικά επίπεδα NaCl, σε σχέση με πολλά άλλα τυριά, έχει ισχυρούς μηχανισμούς εξυγίανσης, κατά τη δίμηνη ωρίμανσή της, από παθογόνα βακτήρια, όπως η B. melitensis, η E. coli, η Y. enterocolitica, η A. hydrophila και η L. monocytogenes. Η εντεροτοξίνη του S. aureus (εάν προϋπάρχει ή παραχθεί στα πρώτα στάδια της τυροκόμησης) παραμένει σταθερή κατά την ωρίμανση και συντήρηση της Φέτας. Η παρουσία στο γάλα που τυροκομείται, μεγάλου πληθυσμού κολοβακτηριοειδών, ζυμών, σπόρων κλωστηριδίων και βακίλλων, θερμοανθεκτικών βακτηρίων, ψυχρότροφων βακτηρίων ή μικροοργανισμών που παράγουν αντιβιοτικά, εάν οι συνθήκες είναι ευνοϊκές για την ανάπτυξή τους (π.χ. υψηλό ph, υψηλή θερμοκρασία και υγρασία), μπορεί να προκαλέσει πρόβλημα στην καλή ανάπτυξη της οξυγαλακτικής χλωρίδας. Η ανάπτυξη των ανεπιθύμητων αυτών βακτηρίων εκτρέπει την σωστή ωρίμαση της Φέτας με πιθανή εμφάνιση ελαττωμάτων ή και αλλοιώσεων μικρής ή μεγάλης έκτασης και έντασης. Πέραν της πολύ καλής μικροβιολογικής ποιότητας του γάλακτος, η συνεχής παραγωγή καλής ποιότητας και ασφαλούς τυριού Φέτας επιτυγχάνεται και με την αυστηρή εφαρμογή της σωστής τεχνολογίας παρασκευής της. Διάγραμμα ροής βιομηχανικής παραγωγής τυριού Φέτα 1 Μηχανική άμελξη 2 Αποθήκευση του γάλακτος στο αγρόκτημα σε παγολεκάνες (< 4 0 C) 3 Μεταφορά 4 Διήθηση ή σούρωμα του γάλακτος 5 Θερμισμός στους 63 0 C για 30 λεπτά 6 Ψύξη στους 32 0 C 7 Προσθήκη πυτιάς Προσθήκη οξυγαλακτική Καλλιέργεια σε ποσοστό 0,1 1,0 % 58

59 8 Διαίρεση πήγματος σε μικρούς κύβους 9 Αναμονή για 10 λεπτά περίπου για την αφαίρεση του ορού του γάλακτος 10 Στράγγισμα του τυροπήγματος 11 Τεμαχισμός σε κομμάτια 12 Επιφανειακό αλάτισμα (3-4 % αλάτι χοντρό, άλμη συγκέντρωσης ~ 6%) 13 Φύλαξη σε τενεκεδένια δοχεία Φύλαξη σε βαρέλια σε άλμη (6%) 14 Ωρίμανση στους C για10 ημέρες σε ph Αποθήκευση στους 4 ο C όχι λιγότερο από 2 μήνες Αρκετές φορές έχουν γίνει προσπάθειες αντιγραφής των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της Φέτας. Η αντιγραφή αυτή αποτυγχάνει πάντα για την ποιότητα της Φέτας την καθορίζουν κάποιοι παράγοντες που είναι μοναδικοί και ξεχωριστοί όχι μόνο για κάθε χώρα αλλά και για κάθε περιοχή της ίδιας χώρας. Οι παράγοντες που καθορίζουν την ποιότητα του γάλακτος και κατά συνέπεια και την ποιότητα των γαλακτοκομικών προϊόντων είναι εξής: [2, 6, 3] 1. Οι εδαφοκλιματικές συνθήκες κάθε τόπου είναι παράγοντες που επηρεάζουν την ποιότητα του γάλακτος και των τυριών του, ιδιαίτερα των παραδοσιακών. 2. Η διατροφή των ζώων που παράγουν το γάλα της τυροκόμησης επηρεάζει επίσης την ποιότητα των τυριών. Στην Ελλάδα και στην Αιτωλοακαρνανία ειδικότερα, τα γαλακτοπαραγωγά ζώα εκτρέφονται κατά τρόπο εκτατικό κυρίως και στηρίζουν τη διατροφή τους στη βόσκηση σε φυσικούς ορεινούς και ημιορεινούς λειμώνες που είναι συνήθως φτωχοί σε βλάστηση, χαρακτηρίζονται όμως από τη μεγάλη ποικιλία των φυτών που αναπτύσσονται σε αυτούς, πολλά από τα οποία είναι γηγενή. Η Ελλάδα ως χώρα και η 59

60 Αιτωλοακαρνανία ειδικότερα, θεωρείται ότι έχει πάρα πολλά γηγενή φυτά και κατά συνέπεια παρουσιάζει από την άποψη αυτή μία ιδιαιτερότητα που έχει αντανάκλαση και στην ποιότητα του αιγοπροβείου γάλακτος της. 3. Οι εκτρεφόμενες φυλές ζώων γαλακτοπαραγωγής είναι επίσης παράγοντας που επηρεάζει τόσο τη σύσταση του γάλακτος όσο και την ποιότητα των τυριών που παρασκευάζονται απ αυτό. Στην Αιτωλοακαρνανία οι εκτρεφόμενες φυλές αιγοπροβάτων είναι κυρίως εγχώριες, μικρόσωμες, ανθεκτικές, προσαρμοσμένες στις δύσκολες εδαφοκλιματικές συνθήκες της περιοχής, δίνουν όμως μικρή απόδοση, περίπου 95 κιλά γάλα το χρόνο, το οποίο είναι ιδιαίτερα πλούσιο σε στερεά και αρωματικά συστατικά. 4. Το είδος του γάλακτος που χρησιμοποιείται για την παράγωγη της Φέτας. Είναι αποδεδειγμένο επιστημονικά ότι διαφορετικά είδη γάλακτος δίνουν διαφορετικά τυριά. Επομένως είναι αδύνατο να παραχθεί τυρί Φέτα από αγελαδινό γάλα όσα πρόσθετα και όσες τεχνολογικές παρεμβάσεις επιχειρηθούν. 5. Η μακρόχρονη εμπειρία των ελλήνων τυροκόμων σε συνδυασμό με την παραδοσιακή τεχνολογία που ανέπτυξαν στο πέρασμα των αιώνων, είναι παράγοντες που οπωσδήποτε συνέβαλαν και συμβάλλουν στη διαρκή αναβάθμιση των παραδοσιακών γαλακτοκομικών προϊόντων και ιδιαίτερα του τυριού φέτα, για το οποίο πολύς λόγος γίνεται τα τελευταία χρόνια. 3.4 Ποιότητα Το θεσμικό πλαίσιο παραγωγής και διακίνησης των τροφίμων είναι το σύστημα με το οποίο οι κυβερνήσεις έχουν αναπτύξει τα ελάχιστα πρότυπα μέτρων προστασίας των καταναλωτών στα τρόφιμα. Η διεθνοποίηση της νομοθεσίας στα τρόφιμα επηρέασε τις ενώσεις και επέβαλλε αλλαγές σε διεθνές και εθνικό επίπεδο. Η αποδοχή της σειράς ISO από όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες διεθνοποίησε τη σειρά προτύπων και εναρμόνισε τη νομοθεσία για πιστοποίηση, δημιουργώντας ένα βήμα προς μια ενιαία Ευρωπαϊκή αγορά στην εφαρμογή προτύπων μέτρων. Δηλαδή ένα «πιστοποιητικό ποιότητας» που εκδίδεται σε μία Ευρωπαϊκή Συμβουλίου και του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Ελέγχου και Πιστοποίησης (EOTC), ώστε να μπορεί να εναρμονισθεί ο Ευρωπαϊκός έλεγχος και η πιστοποίηση και να ενισχυθούν οι συμφωνίες της αμοιβαίας αναγνώρισης πιστοποίησης. [6] Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει πολλές προσπάθειες για εναρμόνιση των νομοθεσιών τροφίμων σε όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες. Η αρχική υιοθέτηση κατακόρυφων ελέγχων σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση, όπου οι εθνικές νομοθεσίες θα αντικαθίστανται από τη νομοθεσία της Ε.Ε., ενώ στη συνέχεια αντικαταστάθηκε από οριζόντιες νομοθεσίες, που στηρίζονται σε τρεις βασικές αρχές: [2, 12, 3] Προστασία της δημόσιας υγείας Παροχή πληροφοριών στους καταναλωτές, ώστε να είναι ενημερωμένοι για τα προϊόντα και Δημιουργία ενός αποτελεσματικού συστήματος ελέγχου τροφίμων, ώστε να διασφαλίζονται οι Κανονισμοί υγιεινής παραγωγής και διαδικασιών marketing του προϊόντος, σύμφωνα με τις ελάχιστες απαιτήσεις που ορίζονται από την Κοινοτική και Εθνική νομοθεσία Διαφοροποιημένα προϊόντα με αυξημένη ποιότητα 60

61 Τα παραγόμενα προϊόντα από ήπια (φιλικά) προς το περιβάλλον συστήματα βιολογικής, παραδοσιακής και ολοκληρωμένης παραγωγής, λόγω μειωμένων εισροών, όχι μόνον υστερούν σε εμφάνιση έναντι των συμβατικών προϊόντων, αλλά απαιτούν και αυξημένο κόστος. Απαιτείται συνεπώς η ανάπτυξη σύγχρονων συστημάτων management, ώστε να εξομαλυνθούν οι διαφορές με τα συμβατικά, όχι μόνο στο σύστημα τεχνικής καλλιέργειας αλλά και στην αποδοτικότητα της αλυσίδας προσφοράς μέχρι τον καταναλωτή. Επίσης, τα εν λόγω συστήματα παραγωγής είναι ελεγχόμενα συστήματα τα οποία προϋποθέτουν τη δημιουργία συστημάτων πιστοποίησης των προϊόντων αυτών, ώστε η αναγραφόμενη σήμανση να ανταποκρίνεται στις προσδοκίες των καταναλωτών. [6, 12] Η ποιότητα των αγροτικών προϊόντων δεν προσδιορίζεται μόνον από τα εδικά χαρακτηριστικά που αποκτώνται από τις συνθήκες μικροκλιμάτων, της παραδοσιακής τεχνικής καλλιέργειας της χώρας μας και από παράγοντες όπως η υγιεινή κατάσταση, ασφάλεια κλπ των οποίων η διασφάλιση επιτυγχάνεται μέσω κατάλληλου θεσμικού πλαισίου και της συμμόρφωσης με προαιρετικούς κανόνες (πρότυπα ISO 22000, ΗΑCCP, κλπ), αποδεκτούς από την παγκόσμια κοινότητα. Η αποδοχή και η εναρμόνιση συνεπώς της χώρας με τους κανόνες αυτούς δίδει τη δυνατότητα, μέσω του συνδυασμένου σήματος, της υπεροχής των προϊόντων μας και της διείσδυσης αυτών στη διεθνή αγορά με ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα. [6, 12] Ποιότητα Διοίκηση Ολικής Ποιότητας Η οργανωμένη παραγωγική διαδικασία και η ανάπτυξη της τεχνολογίας οδήγησαν στο να αναδειχθεί η ποιότητα ως μέσο και ως κριτήριο αποδοχής των προϊόντων. Η οικονομική ανάπτυξη οδήγησε όμως σε καλύτερη οργάνωση της κοινωνίας και σε περισσότερες απαιτήσεις των καταναλωτών. Αυτές τροφοδότησαν με τη σειρά τους αυστηρές νομικές ή συμβατικές υποχρεώσεις. Η τάση δημιούργησε πρωταρχικά μεμονωμένους παραγωγούς και στη συνέχεια παραγωγικούς τομείς και ολόκληρες χώρες που προέβαλαν την ποιότητα του προϊόντος ως ανταγωνιστικό τους προτέρημα. [6, 12] Η ποιότητα αναφέρεται σαν εκδήλωση υπεροχής μεταξύ ομοειδών πραγμάτων. Δηλαδή εκφράζει την ικανότητα του προϊόντος να ανταποκρίνεται σε συγκεκριμένες απαιτήσεις του καταναλωτή. Περικλείει πολλές ιδιότητες που σχετίζονται με: [6, 12] Τα εμπορικά χαρακτηριστικά που ορίζονται ως πρότυπα ποιότητας Τα χαρακτηριστικά υγιεινής του προϊόντος. Η περίπτωση αφορά πρόσθετα, υπολείμματα φαρμάκων, μολυντές, ουσίες διάφορες κλπ. Τα χαρακτηριστικά ασφαλείας. Αφορά τις συνθήκες παραγωγής, τη διάρκεια χρήσης των τροφίμων και την ασφαλή κατανάλωσή τους. Τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά των τροφίμων. Τη θρεπτική αξία των τροφίμων Τη διαιτητική αξία των τροφίμων Στα τέλη της δεκαετίας του 80, ο Διεθνής Οργανισμός Τυποποίησης - ISO έδωσε έναν νέο και πιο περιεκτικό ορισμό για την ποιότητα. Η ποιότητα ορίστηκε ως το σύνολο των ιδιοτήτων και χαρακτηριστικών ενός προϊόντος, στο οποίο προσδίδουν τη δυνατότητα να ανταποκρίνεται σε απαιτήσεις, που είτε εκφράζονται με κάποια συγκεκριμένη μορφή, είτε απλά υπονοούνται Πιστοποίηση 61

62 Η συμμόρφωση προς την προαιρετική νομοθεσία ή κανόνες για την απονομή σήματος ποιοτικής διάκρισης, ώστε να προσελκύεται ο καταναλωτής, ονομάζεται πιστοποίηση. Οι διαδικασίες πιστοποίησης πραγματοποιούνται με ειδικούς κανονισμούς και υποχρεούται ο παραγωγός να πραγματοποιεί συγκεκριμένες αναλύσεις, μετρήσεις και καταγραφές σε αρχεία. Το προϊόν που συμμορφώνεται προς όλες τις προδιαγεγραμμένες απαιτήσεις, λαμβάνει ως σήμα την ποιοτική του αναγνώριση ως πιστοποιημένο προϊόν/πιστοποιητικό συμμόρφωσης, πιστοποιητικό συστήματος ποιότητας, σήμα συμμόρφωσης. [6, 12] Το πλαίσιο του σημερινού παγκόσμιου ανταγωνισμού απαιτεί, από κάθε επιχείρηση, τέσσερις κατηγορίες χαρακτηριστικών που αναφέρονται στις ικανότητες: [6, 12] Της ικανοποίησης των αναγκών του καταναλωτή με το χαμηλότερο κόστος Της συνεπούς παροχής προϊόντων και υπηρεσιών υψηλής ποιότητας και πιστότητας Της συμπόρευσης με το ρυθμό των αλλαγών σε τεχνολογικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο, και Της πρόβλεψης των επιθυμιών του πελάτη να βρίσκεται πάντοτε ένα βήμα μπροστά του. Η προσπάθεια για αυξημένη ποιότητα έχει μπει πλέον σε πολλές εξελικτικές διαδικασίες με κύριο στόχο τη Διοίκηση Ολικής Ποιότητας. Η φιλοσοφία αυτή είναι υπέρμαχη μίας πλήρους δέσμευσης απέναντι στην ικανοποίηση του καταναλωτή μέσα από συνεχή βελτίωση και καινοτομία σε όλες τις πλευρές της επιχειρηματικής δραστηριότητας Εφαρμογή συστημάτων διασφάλισης ποιότητας Η ανάγκη για την εφαρμογή συστημάτων διασφάλισης ποιότητας προήλθε από τη διαπίστωση ότι η ποιότητα των προσφερομένων προϊόντων δεν μπορούσε να διασφαλιστεί μόνο με τον τελικό τους έλεγχο. Η ιδέα ήταν να διασφαλίζονταν η σωστή μεταχείριση του προϊόντος σε όλα τα στάδια από τη σύλληψη της σχεδίασης μέχρι την παράδοσή του στον καταναλωτή ώστε να υπάρχει μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στην ποιότητα των προσφερομένων προϊόντων. Η σειρά ISO έχει πλέον να καθιερωθεί ως το απόλυτο πρότυπο διασφάλισης ποιότητας. Η σειρά αυτή επιβάλλει σε καθέναν από τους φορείς της αλυσίδας τροφίμων όχι μόνο να ελέγχει τους άμεσους προμηθευτές και άμεσους πελάτες του, αλλά να διασφαλίζει ότι όλη η αλυσίδα τροφίμων καλύπτει τις απαιτήσεις για ασφαλές προϊόν. [6, 12] Τα στατιστικά όμως δεδομένα είναι αψευδής μάρτυρας της υφιστάμενης κατάστασης και δείχνουν την Ελλάδα να κατέχει την τελευταία θέση ως προς τον αριθμό των πιστοποιημένων εταιρειών. 3.5 Προϊόντα ΠΟΠ, ΠΓΕ, ΙΠΠ Τα τυριά ονομασίας προέλευσης διαθέτουν χαρακτηριστικές ιδιότητες, αποτέλεσμα των αγροτικών συστημάτων και της εξέλιξης μέσω της ιστορίας και χαρακτηρίζονται από τις σχέσεις τους με την περιοχή στην οποία παράγονται. Έτσι λοιπόν, η ιδιαιτερότητά τους προκύπτει από τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ της περιοχής και του περιβάλλοντος, δηλαδή του εδάφους, της χλωρίδας, των φυλών, 62

63 των ζώων, των παραδοσιακών συστημάτων παραγωγής της κάθε περιοχής και του ανθρώπινου παράγοντα. [6, 12, 2] Το 1992 με τον κανονισμό 2081/92 η Ευρωπαϊκή Ένωση θέσπισε για πρώτη φορά το καθεστώς, για την προστασία των γεωγραφικών ενδείξεων και των ονομασιών προέλευσης των γεωργικών προϊόντων και των τροφίμων και με τον κανονισμό 2082/92 το καθεστώς, για τις βεβαιώσεις ιδιοτυπίας των γεωργικών προϊόντων και τροφίμων. Το 2006 με στόχο τη βελτίωση του συστήματος, οι παραπάνω κανονισμοί αντικαταστάθηκαν από τους 510/06 και 509/06 αντίστοιχα, χωρίς ωστόσο να μεταβληθεί το πεδίο εφαρμογής τους και η σκοπιμότητά τους. [6, 12, 28, 2] Σύμφωνα με τους παραπάνω κανονισμούς και στο πλαίσιο του επαναπροσανατολισμού της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ), οι αγρότες έχουν τη δυνατότητα να στραφούν σε μορφές ολοκληρωμένης ανάπτυξης της υπαίθρου, μέσω της διαφοροποίησης της γεωργικής παραγωγής. Επιπλέον παρέχεται η δυνατότητα αφενός στους παραγωγούς (ιδίως των μειονεκτικών και απομακρυσμένων περιοχών) να προωθήσουν ευκολότερα προϊόντα τους που παρουσιάζουν εξειδικευμένα χαρακτηριστικά, πετυχαίνοντας καλύτερες τιμές στην αγορά και βελτιώνοντας έτσι το εισόδημά τους και αφ ετέρου στους καταναλωτές να αγοράζουν προϊόντα ποιοτικά, με εγγυήσεις για τη παραγωγή, επεξεργασία και τη γεωγραφική καταγωγή τους. [6, 12, 28, 2] Τα τυριά πιστοποιούνται με βάση τα παρακάτω κριτήρια: [6, 12, 28, 2] Με τον καθορισμό της γεωγραφικής περιοχής παρασκευής Την διερεύνηση για τις πρώτες ύλες και το προϊόν Την τεχνολογία που χρησιμοποιείται για την Παρασκευή του τυριού Την ύπαρξη στοιχείων που εγγυώνται για τη σύνδεση του τυριού με ένα ειδικό κοινωνικό περιβάλλον και τη γεωγραφική περιοχή Τα ειδικά χαρακτηριστικά του τυριού Τη σήμανση του τυριού Τα συστήματα αυτοελέγχου από τους τυροκόμους εφόσον υπάρχουν Π.Ο.Π. - Προστατευμένη Ονομασία Προέλευσης Ως «Ονομασία Προέλευσης» νοείται το όνομα μιας περιοχής, ενός συγκεκριμένου τόπου ή σε εξαιρετικές περιπτώσεις μιας χώρας, το οποίο χρησιμοποιείται στην περιγραφή ενός γεωργικού προϊόντος ή ενός τροφίμου που κατάγεται από αυτήν την περιοχή, το συγκεκριμένο τόπο ή τη χώρα, του οποίου η ποιότητα ή τα χαρακτηριστικά οφείλονται κυρίως ή αποκλειστικά στο γεωγραφικό περιβάλλον, που περιλαμβάνει τους φυσικούς και ανθρώπινους παράγοντες και του οποίου η παραγωγή, η μεταποίηση και η επεξεργασία λαμβάνουν χώρα στην οριοθετημένη γεωγραφική περιοχή. [6, 12, 28, 2] 63

64 Μέχρι σήμερα 20 Ελληνικά τυριά έχουν πιστοποιηθεί ως τυριά ΠΟΠ και υπάρχουν πολλά άλλα που αναμένουν την αναγνώρισή τους. Τα τυριά αυτά είναι: ι) Από τα τυριά άλμης ο Μπάτζος (ημίσκληρο τυρί, χαμηλής λιποπεριεκτηκότητας, που προέρχεται από τη Δυτική Μακεδονία), η Φέτα (κυρίως στην ηπειρωτική Ελλάδα και στη Λέσβο), η Σφέλα (ημίσκληρο τυρί, περιοχή Μεσσηνίας), το Καλαθάκι Λήμνου (παρασκευάζεται στη Λήμνο). ιι) Από τα μαλακά τυριά το Ανεβατό (αλειφόμενου τύπου τυρί, Δυτική Μακεδονία), η Κοπανιστή (από τις Κυκλάδες με αγελαδινό γάλα), το Γαλοτύρι (μαλακό τυρί από πρόβειο γάλα στο τέλος της γαλακτικής περιόδου), το Κατίκι (περιοχή Δομοκού), το Πηχτόγαλο Χανίων (μαλακό αλειφόμενο τυρί). ιιι) Από τα ημίσκληρα τυριά είναι το Κασέρι (ημίσκληρο τυρί τύπου «pasta filata», ορεινή Θεσσαλία, Μακεδονία και Ήπειρο). ιν) Μεταξύ των σκληρών τυριών είναι η Ελληνική Γραβιέρα, η Κεφαλογραβιέρα (σκληρό τυρί, κυρίως στην ορεινή Ελλάδα), το Λαδοτύρι (διατηρείται σε ελαιόλαδο μετά την ωρίμανσή του, παρασκευάζεται στη Λέσβο), η Φορμαέλλα (περιοχή Παρνασσού και Πελοπόννησο), το Μετσοβόνε (καπνιστό τυρί τύπου «pasta filata», Μέτσοβο Ιωαννίνων), το Σαν Μιχάλη (από αγελαδινό γάλα, Σύρος), το Μανούρι και η Ξινομυζήθρα (τυριά τυρογάλακτος, περιοχές Δυτικής Μακεδονίας και Κρήτης αντίστοιχα). [6, 12, 28, 2] Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί ότι τα περισσότερα τυριά από όσα περιγράφηκαν πιο πάνω, παρασκευάζονται σήμερα με την εφαρμογή τεχνολογικών καινοτομιών, όπως η παστερίωση και η χρήση καλλιέργειας εμπορίου, με αποτέλεσμα τα γευστικά τους χαρακτηριστικά να υστερούν σημαντικά εκείνων των παραδοσιακών τυριών Π.Γ.Ε. - Προστατευμένη Γεωγραφική Ένδειξη Ως «Γεωγραφική Ένδειξη» νοείται το όνομα μιας περιοχής, ενός συγκεκριμένου τόπου ή σε εξαιρετικές περιπτώσεις μιας χώρας, το οποίο χρησιμοποιείται στην περιγραφή ενός γεωργικού προϊόντος ή ενός τροφίμου που κατάγεται από αυτήν την περιοχή, το συγκεκριμένο τόπο ή τη χώρα, του οποίου η συγκεκριμένη ποιότητα, η φήμη ή άλλο χαρακτηριστικό μπορούν να αποδοθούν στη γεωγραφική αυτή καταγωγή και του οποίου η παραγωγή ή /και μεταποίηση ή /και η επεξεργασία πραγματοποιούνται στην οριοθετημένη περιοχή. [2, 12, 28, 6] Ι.Π.Π. Παραδοσιακό Ιδιότυπο Προϊόν 64

65 Το «Παραδοσιακό Ιδιότυπο Προϊόν» είναι γεωργικό προϊόν ή τρόφιμο που διαθέτει εγγενή χαρακτηριστικά που το διακρίνουν σαφώς από άλλα παρεμφερή της ίδιας κατηγορίας και έχει αποδεδειγμένα χρησιμοποιηθεί στην Κοινοτική αγορά για περίοδο που καταδεικνύει μετάδοση μεταξύ γενεών. Τα ιδιότυπα χαρακτηριστικά που διαθέτει το προϊόν αυτό μπορεί να αφορούν τα φυσικά, τα χημικά μικροβιολογικά ή οργανοληπτικά χαρακτηριστικά του ή ακόμη τη μέθοδο ή τις συνθήκες παραγωγής του. Ο παραδοσιακός χαρακτήρας του συνίσταται στη χρησιμοποίηση πρώτων υλών, στην σύσταση, τον τρόπο παραγωγής ή και μεταποίησης του. Πέραν των παραπάνω για να καταχωριστεί ένα όνομα στο μητρώο, θα πρέπει το όνομα να είναι ιδιότυπο ή να εκφράζει τον ιδιότυπο χαρακτήρα του προϊόντος. [2, 12, 28, 6] Από για τη χώρα μας ο Οργανισμός Πιστοποίησης και Επίβλεψης Γεωργικών Προϊόντων (ΟΠΕΓΕΠ), που φέρει το διακριτικό τίτλο AGROCERT, είναι αρμόδιος για την έγκριση των υποβαλλόμενων από τις ενδιαφερόμενες επιχειρήσεις αιτημάτων ένταξης στο σύστημα ελέγχου, την πραγματοποίηση ελέγχων σε συνεργασία με τις Δ/νσεις Αγροτικής Ανάπτυξης των Ν.Α., τη διασφάλιση της τήρησης των προδιαγραφών, την πιστοποίηση των εν λόγω προϊόντων και την τήρηση Μητρώου Εγκεκριμένων επιχειρήσεων και Μητρώου δικαιούχων χρήσης των ενδείξεων ΠΟΠ και ΠΓΕ. [2, 12, 28, 6] Πηγή: ΕΤΑΤ Α.Ε. [28] 65

66 Τα σήματα ποιότητας με νούμερα έχουν ως εξής: Στην Ευρωπαϊκή Ένωση μέχρι στιγμής υπάρχουν έχουν εγκριθεί 750 προϊόντα ΠΟΠ και ΠΓΕ και ήδη έχουν γίνει 270 αιτήσεις για νέα προϊόντα ΠΟΠ/ΠΓΕ. Ο αριθμός αυτός των αιτήσεων συνεχώς αυξάνεται και παρουσιάζεται μια εικόνα στην οποία αποτυπώνεται η Ιταλία στην πρώτη θέση σε αριθμό προϊόντων ΠΟΠ/ΠΓΕ και η χώρα μας να βρίσκεται στη μη ευκαταφρόνητη πέμπτη θέση του ανάλογου πίνακα. [6, 28] Τα οφέλη που προκύπτουν από τη χρήση των σημάτων ποιότητας είναι τα ακόλουθα: Για τους παραγωγούς έχουμε: [6, 28, 19] Υψηλότερες τιμές, λόγω μεγαλύτερης αναγνωρισιμότητας και υψηλότερης ποιότητας των προϊόντων. Αποτροπή του αθέμιτου ανταγωνισμού από προϊόντα απομιμήσεις που προωθούνται ως γνήσια. Για την αγροτική ανάπτυξη: [6, 28] Στήριξη της αγροτικής οικονομίας, ιδίως των μειονεκτικών ή απομακρυσμένων περιοχών. Στήριξη της αγροτικής ποικιλομορφίας Διατήρηση των τοπικών φυτικών ποικιλιών Δημιουργία νέων εργασιακών ευκαιριών. Για τους καταναλωτές: [6, 28, 19] Προϊόντα εγγυημένα για την αυθεντικότητα και την ποιότητά τους Δυνατότητα επιλογής από μια μεγάλη γκάμα ευρωπαϊκών παραδοσιακών τροφίμων Καλύτερη πληροφόρηση: Η ετικέτα παρέχει στοιχεία για την προέλευση, τα χαρακτηριστικά και τις παραδοσιακές μεθόδους παρασκευής των προϊόντων. 66

67 3.6 Ανταγωνιστές - Απομιμήσεις Με την πάροδο των χρόνων η ελληνική αιγοπροβατοτροφία εισέρχεται σε μια περίοδο κατά την οποία οφείλει να προσαρμοστεί στις συνεχείς μεταβολές των συνθηκών του ανταγωνισμού. Οι αλλαγές κρίθηκαν απαραίτητες ώστε να είναι δυνατή η διερεύνησή της προς την ανατολή. Οι συνθήκες αυξημένου ανταγωνισμού από το εξωτερικό οφείλονται καταρχάς στην εφαρμογή της Συμφωνίας της GATT, η οποία επέφερε άνοιγμα των αγορών διεθνώς και μείωση της στήριξης των αγορών των προϊόντων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και συνεπώς της χώρας μας. Έπειτα οφείλονται στη μεταρρύθμιση της ΚΑΠ, που κατευθύνεται σε όλο και μικρότερη στήριξη των αγροτικών προϊόντων και τέλος στη διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που αναμένεται να αυξήσει τον εσωτερικό ανταγωνισμό μεταξύ των μελών της. [6, 12] Ειδικότερα, από τις μεταβολές που πραγματοποιούνται στο πλαίσιο της ΚΑΠ και της συμφωνίας GATT, καθώς και από τις εξελίξεις στο γενικότερο περιβάλλον, προκύπτει ότι ο ανταγωνισμός οξύνεται από τα ομοειδή προϊόντα Ευρωπαϊκών και τρίτων χωρών. Η ανταγωνιστικότητα των ελληνικών γεωργο - κτηνοτροφικών προϊόντων πρέπει να αφορά και την αλυσίδα παραγωγής μεταποίησης εμπορίας ώστε το τελικό προϊόν να μπορεί να φτάνει στους καταναλωτές με ανταγωνιστικούς όρους. [6, 12] Ο κλάδος των τυροκομικών χαρακτηρίζεται από έντονο ανταγωνισμό και έχει οξυνθεί τα τελευταία χρόνια από την είσοδο μεγάλων βιομηχανιών γάλακτος, οι οποίες άρχισαν την παραγωγή τυριών συνάπτοντας σχέσεις με μικρές τυροκομικές μονάδες. Συνεπώς, καθίστανται δύσκολη η θέση των μικρών τυροκομικών μονάδων καθώς δεν έχουν τη δυνατότητα να εκσυγχρονίσουν την παραγωγική τους διαδικασία και να λειτουργήσουν σύμφωνα με τα δεδομένα της Ευρωπαϊκής και Εθνικής Νομοθεσίας. Μακροχρόνια, η παραγωγή τυροκομικών προϊόντων συγκεντρώνεται στις βιομηχανικές επιχειρήσεις οι οποίες είναι σε θέση να προσφέρουν υψηλής ποιότητας παραδοσιακά προϊόντα σε ανταγωνιστικές τιμές. [6, 12] Η ελληνική τυροκομία παλαιότερα φαινόταν ότι δεν μπορούσε να επιβιώσει σ ένα περιβάλλον που γινόταν όλο και πιο ανταγωνιστικό. Αν και συμμετείχε στο διεθνή ανταγωνισμό δεν μπορούσε να ακολουθήσει το αγγλοσαξονικό πρότυπο ανάπτυξης, αυτό όμως δεν σήμαινε και τον αποκλεισμό της από τον διεθνή ανταγωνισμό καθώς διέθετε σημαντικά συγκριτικά πλεονεκτήματα ως προς τα εδαφοκλιματολογικά δεδομένα και τον ανθρώπινο παράγοντα. Ήταν συνεπώς αναγκαίο να αναληφθεί από την πλευρά των κυβερνήσεων και των δημόσιων οργανισμών μια μακροπρόθεσμη προσπάθεια η οποία θα λαμβάνει το σχεδιασμό και την εφαρμογή ενός σχεδίου βελτίωσης ώστε να μην εξαλειφθεί η ελληνική τυροκομία από τον διεθνή ανταγωνισμό. [6, 12] Σήμερα, μέσω του διεθνή ανταγωνισμού η ελληνική τυροκομία μπορεί να παράγει προϊόντα ελκυστικά για τον εγχώριο και ξένο καταναλωτή και σε ποσότητες που οδηγούν στην αύξηση του μεριδίου της στην ελληνική και διεθνή αγορά. Είναι προφανές όμως, ότι η διείσδυση των κοινοτικών προϊόντων στην ελληνική αγορά είναι πολύ μεγαλύτερη από την εξαγωγική επίδοση των ελληνικών προϊόντων στις κοινοτικές αγορές. Δηλαδή, ενώ οι χώρες μέλη της Ε.Ε. επωφελήθηκαν πλήρως από το άνοιγμα των συνόρων και εξάγουν μαζικά στη χώρα μας, η Ελλάδα επωφελήθηκε πολύ λιγότερο από την απελευθέρωση του ενδοκοινοτικού εμπορίου και εξάγει ευκολότερα σε τρίτες χώρες. [6, 7, 12] 67

68 Η Φέτα πρέπει να εξεταστεί σε σχέση με τις απομιμήσεις της, τα λεγόμενα «λευκά τυριά» που παράγονται σε άλλες χώρες αλλά και στην Ελλάδα και τα οποία είναι οι κατ εξοχήν ανταγωνιστές της Φέτας, αλλά και σε σχέση με τα υπόλοιπα Ελληνικά τυριά, ΠΟΠ ή μη, που και αυτά την ανταγωνίζονται. Αυτά τα προϊόντα έχουν σημασία για τη θέση της Φέτας στην Ελληνική και στη Διεθνή αγορά γιατί δρουν ανταγωνιστικά προς αυτήν. Κάποιες ξένες χώρες προσπάθησαν να παρασκευάσουν Φέτα χρησιμοποιώντας αγελαδινό γάλα. Για να παραχθεί όμως ένα παραπλήσιο προϊόν έπρεπε να χρησιμοποιήσουν τεχνητές χρωστικές ουσίες λεύκανσης. Επειδή όμως το τεχνητό χρώμα δεν μπορεί να διαρκέσει για πολύ, το τυρί αυτό γρήγορα χάνει το χρώμα του και κιτρινίζει. Ακόμη, καθώς το αγελαδινό γάλα είναι παχύ, το παραγόμενο από αυτό τυρί έχει πολλά λιπαρά και σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να παράγουν τυρί με τη γεύση και το άρωμα της αληθινής Φέτας που είναι αποτέλεσμα των φυτών και των θάμνων που υπάρχουν στο ελληνικό έδαφος. Οι ανταγωνιστές δημιούργησαν μια σειρά προϊόντων που αν και διαφέρουν από τα τυριά παραδοσιακής τεχνολογίας χρησιμοποίησαν γι αυτά το όνομα της Φέτας, καθώς είχε καλή φήμη και διευκόλυνε τις προσπάθειες διείσδυσης των προϊόντων τους στην αγορά, αδιαφορώντας αν αυτό υποβάθμιζε τη φήμη ενός παραδοσιακού προϊόντος, αν έθιγε τους συναδέλφους άλλης χώρας, αν παραπληροφορούσε τους καταναλωτές και αν δημιουργούσε προβλήματα στο διεθνές εμπόριο. Επίσης, για να ενισχύσουν την άποψη που επιχείρησαν να υποβάλλουν στους καταναλωτές, ότι δηλαδή τα προϊόντα τους έχουν άμεση σχέση με την Ελλάδα, άρχισαν να χρησιμοποιούν στη σήμανσή τους ελληνικές εικόνες, παραστάσεις και τοπωνύμια. Αυτή η πρακτική αν και αναγνωρίζει την προέλευση και την ποιοτική υπεροχή της παραδοσιακής Φέτας, δεν παύει να αποτελεί το χειρότερο τρόπο συνειδητής παραπληροφόρησης των καταναλωτών της. ΟΙ εξελίξεις που συνέβησαν στην αγορά των τυροκομικών προϊόντων στην Ελλάδα έχουν διαμορφώσει ισχυρές ανταγωνιστικές πιέσεις, τόσο μεταξύ των επιχειρήσεων που παράγουν και εμπορεύονται τα προϊόντα αυτά στην εσωτερική αγορά όσο και στις ξένες αγορές. Οι μορφές ανταγωνισμού που λαμβάνουν χώρα στην αγορά των τυροκομικών στην εσωτερική αγορά μπορούν να καταταχθούν στις εξής κατηγορίες: [6, 16] Ανταγωνισμός τιμών: Είναι η σημαντικότερη μορφή ανταγωνισμού που διαχωρίζει τα εγχώρια και τα εισαγόμενα μεταξύ τους. Τα εισαγόμενα προϊόντα διατίθενται στην αγορά σε χαμηλότερες τιμές από τα αντίστοιχα εγχώρια και οι αυξήσεις που επιδέχονται είναι επίσης πιο συγκρατημένες. Αποτέλεσμα αυτού είναι μια τάση υποκατάστασης υπέρ των εισαγόμενων τυριών, η οποία εμφανίζεται εδώ και πολλά χρόνια και επιδεινώνεται όλο και περισσότερο. Η υποκατάσταση αυτή τη φορά την αντικατάσταση των μαλακών τυριών από σκληρά και ημίσκληρα, γεγονός που έπληξε την αγορά της Φέτας αλλά και την αντικατάσταση των ελληνικών τυριών από άλλα ομοειδή εισαγόμενα, γεγονός που έπληξε τα λοιπά παραδοσιακά ελληνικά προϊόντα. [6] Ανταγωνισμός ποιότητας: Παλιότερα μεγάλο τμήμα της ελληνικής παραγωγής τυριών δεν ελέγχονταν επαρκώς σε θέματα ποιότητας και υγιεινής με αποτέλεσμα την παραγωγή προϊόντων που δεν πληρούσαν τις απαραίτητες προδιαγραφές, δηλαδή είτε ήταν ποιοτικά υποβαθμισμένα είτε δεν είχαν σταθερή ποιότητα. Τα τελευταία χρόνια, όμως, η κατάσταση αυτή έχει βελτιωθεί σημαντικά καθώς μεγάλες μονάδες παραγωγής με υψηλά επίπεδα δυναμικότητας, άρτιο εξοπλισμό και πλήρη οργάνωση τροφοδοτούν την αγορά με μεταποιημένα και αρίστης ποιότητας προϊόντα. Τα παραδοσιακά ελληνικά τυριά σε αντίθεση με τα ομοειδή εισαγόμενα αλλά και τα εγχώρια παραγόμενα από αγελαδινό γάλα έχουν 68

69 διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά, χωρίς βέβαια να τίθεται θέμα επιπέδου ποιότητας. Πολλές φορές ο ξένος καταναλωτής αλλά και ακόμη ο Έλληνας δεν γνωρίζουν επαρκώς τις διαφορές μεταξύ των προϊόντων, με αποτέλεσμα είτε να δημιουργείται σύγχυση υπέρ της μιας ή της άλλης κατηγορίας τυριών είτε να έχουν ελλιπή κριτήρια επιλογής. [6] Ανταγωνισμός διαφήμισης: Τα τυροκομικά προϊόντα δεν είχαν ιδιαίτερη διαφημιστική παρουσία για πολλά χρόνια, με εξαίρεση τα εισαγόμενα τα οποία μονοπωλούσαν σχεδόν το χώρο. Η απουσία των ελληνικών προϊόντων αποδίδεται σε λόγους όπως η ανυπαρξία τυποποιημένου και επώνυμου προϊόντος, η δραστηριοποίηση εταιριών με προβλήματα κεφαλαιουχικής και οργανωτικής δομής και η επιφύλαξη εφαρμογής νέων εμπορικών μηχανισμών και μεθόδων προώθησης, που θα επέτρεπε να διαφοροποιήσουν τα προϊόντα τους και την θέση τους στην αγορά. Αντίθετα, τα εισαγόμενα προϊόντα υποστηρίχθηκαν από μεγάλες εισαγωγικές εταιρίες που ακολούθησαν δυναμικούς εμπορικούς μηχανισμούς. Οι ελληνικές τυροκομικές εταιρίες προέβησαν είτε σε συλλογικές είτε σε αυτόνομες ενέργειες προώθησης των προϊόντων τους λόγω της εφαρμογής Κοινοτικών Προγραμμάτων. Αρχικά, η παρουσία της Φέτας στις διαφημιστικές δαπάνες ήταν πολύ χαμηλή συγκριτικά με την υψηλή της κατανάλωση στην εγχώρια αγορά και με τον ισχυρό ανταγωνισμό που δέχεται από τα σκληρά και ημίσκληρα τυριά, εισαγόμενα ή εγχώρια παραγόμενα. Όμως, τα τελευταία χρόνια η παρουσία της είναι όλο και πιο αισθητή και σταδιακά αυξανόμενη. Ωστόσο, για να αντιμετωπισθεί ο έντονος ανταγωνισμός λόγω της απελευθέρωσης του διεθνούς εμπορίου θα πρέπει τα ελληνικά προϊόντα να ενσωματώνουν υψηλή προστιθέμενη αξία, δηλαδή ποιότητα, σχεδιασμό, επώνυμη συσκευασία, συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι του ανταγωνισμού ακόμη και στην εξυπηρέτηση των πελατών. [6, 12] 3.7 Τι ισχύει σήμερα για την τυροκομία της Αιτωλοακαρνανίας Η αιγοπροβατοτροφία στην Αιτωλοακαρνανία Η Αιτωλοακαρνανία έχει ένα μεγάλο ζωικό κεφάλαιο από αιγοπρόβατα (10% του ζωικού κεφαλαίου της χώρας) το οποίο χρησιμοποιείται για την παραγωγή κυρίως γάλακτος και τυριών. Η συμβολή της αιγοπροβατοτροφίας στην τοπική οικονομία είναι ουσιαστική, ειδικότερα μετά τον μαρασμό της καπνοκαλλιέργειας. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι περισσότερες από οικογένειες ασχολούνται με την κτηνοτροφία στην Αιτωλοακαρνανία η οποία κατέχει την τρίτη θέση στη συνολική παραγωγή του τυριού στην Ελλάδα. [1, 2] Υπάρχουν συνολικά εκτροφές αιγοπροβάτων (Νοέμβρης 2008). Οι περισσότερες από αυτές τις εκτροφές είναι ξεπερασμένες και χρησιμοποιούν τους παραδοσιακούς τρόπους της διαχείρισης και της εργασίας. Οι σύγχρονες μονάδες με σύγχρονες αμελκτικές μηχανές δεν ξεπερνούν τις 25. Οι περισσότερες από τις εγκαταστάσεις τους έχουν ως κύρια δομικά υλικά τον τσίγκο και τα ξύλα και μόνο μερικές πιο σύγχρονες είναι κατασκευασμένες με τσιμέντο και τούβλα ενώ λιγότερες από τις μισές εγκαταστάσεις διαθέτουν τις απαιτούμενες από την εθνική νομοθεσία άδειες για την νόμιμη λειτουργία τους. Επίσης, θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο χρησιμοποιούμενος εξοπλισμός δεν μπορεί 69

70 να χαρακτηριστεί σύγχρονος για τις περισσότερες μονάδες, με εξαίρεση εκείνες που έχουν ενταχθεί και υλοποιήσει επενδυτικά σχέδια στα πλαίσια αναπτυξιακών προγραμμάτων. Το ζωικό κεφάλαιο αποτελείται από πρόβατα και γίδια. Τα τυριά που κυρίως παράγονται με τρόπο παραδοσιακό είναι η φέτα, το γιδοτύρι, η μυζήθρα, η πρέντζα και το κατίκι ή τσαλαφούτι. [1, 2] Στο παρακάτω πίνακα παρατίθεται στατιστικά στοιχεία των εκμεταλλεύσεων και στατιστικά στοιχεία του ζωικού κεφαλαίου των αιγοπροβάτων του νομού Αιτωλοακαρνανίας. ΕΙΔΟΣ ΖΩΟΥ ΒΟΟΕΙΔΗ ΑΙΓΟΠΡΟΒΑΤΑ ΧΟΙΡΟΙ ΠΤΗΝΑ ΑΛΛΑ ΕΙΔΗ ΑΛΙΕΥΜΑΤΑ ΤΥΠΟΣ ΕΚΤΡΟΦΗΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΚΤΡΟΦΩΝ ΖΩΩΝ Α) Γαλακτοπαραγωγής Β) Κρεοπαραγωγής Γ)Μικτής Σύνολο Α) Αμιγείς προβάτων Β) Αμιγείς αιγών 879 Γ) Μικτές Σύνολο Χοιρ/ρες Α) Συστηματικές Χοιρ/ρες Β) Ελευθέρας Βοσκής Σύνολο Συστηματικές / κρεοπαραγωγής Α) Κουνέλια Β) Στρουθοκάμηλοι Γ) Μέλισσες Α) Ιχθυογεννητικοί Σταθμοί Β) Μονάδες πάχυνσης * Πηγή : Διεύθυνση Κτηνιατρικής Ν.Α. Αιτωλοακαρνανίας 70

71 Οι φυλές των προβάτων στην Αιτωλοακαρνανία είναι κυρίως ντόπιες. Ο μεγαλύτερος όγκος του ζωικού κεφαλαίου έχει αναβαθμιστεί με Φρίζλανδίας Γερμανικά, με σπέρμα από την Ειδική Υπηρεσία Σπερματέγχυσης μέχρι το Επίσης εισήχθησαν άρρενες γεννήτορες της γερμανικής φυλής Φριζάρτα. Η φυλή αυτή κυριαρχεί στα πεδινά του Νομού. Η φυλή αυτή υπάρχει σε ένα ποσοστό 30 % του ζωικού δυναμικού των προβάτων στο Νομό και βρίσκονται κυρίως ενσταβλισμένα ή ημιενσταβλισμένα. Στα ορεινά του Νομού στο ζωικό κεφάλαιο κυριαρχούν ντόπιες φυλές διασταυρωμένες με το Καραγκούνικο Καρδίτσας. Οι διασταυρώσεις αυτές ξεκίνησαν το 1985 από το Κέντρο Γενετικής Βελτίωσης Ζώων της Καρδίτσας και το Καραγκούνικο πρόβατο έγινε ευρύτερα γνωστό και διαπιστώθηκε ότι αποτελεί το κατάλληλο γενετικό υλικό για αναβάθμιση των ντόπιων φυλών των ζώων. Έχει επίσης διαπιστωθεί ότι το Καραγκούνικο πρόβατο έχει αξιοποιηθεί από τους κτηνοτρόφους του Νομού με διάφορα σχήματα διασταύρωσης. [1, 2] Σε ποσοστό περίπου 30 % και αποκλειστικά στις ορεινές περιοχές του Νομού υπάρχει αυτή η φυλή, είναι ζώα ελευθέρας βοσκής ή μετακινούμενα και έχει αποδειχτεί ότι έχει πάρα πολύ καλή προσαρμογή και έχει εγκλιματιστεί πλήρως. Στο Νομό επίσης υπάρχει επίσης μια πλειάδα ξένων φυλών όπως τα γαλλικά Λανκόν, τα οποία έχουν μια πάρα πολύ καλή προσαρμογή με πολύ καλές αποδώσεις σε ποσοστό 2 3 %. Σε μικρό ποσοστό υπάρχει και η ράτσα Σαρακατσάνικο όπως επίσης και η ντόπια φυλή Καραμάνικο (περί τα 10 κοπάδια). Στην Αιτωλοακαρνανία υπάρχουν ζώα που ανήκουν στην φυλή Ιωαννίνων Κατσικά (σε πάρα πολύ μικρό ποσοστό) καθώς και το Ζακυνθινό το οποίο παρουσίασε κακή προσαρμογή, ήταν ευάλωτο σε ασθένειες και ήταν κυρίως οικόσιτο καθώς επίσης και η φυλή Λέσβου σε πολύ μικρό ποσοστό (ζώο λιτοδίαιτο και ανθεκτικό). Επίσης υπάρχει και η φυλή Χίου σε μικρό ποσοστό σαν καθαρόαιμα ενώ σε μεγάλο ποσοστό ημίαιμα είτε με φριζλανδίας είτε με καραγκούνικο. Σύμφωνα με την γνώμη των κτηνοτρόφων η διασταύρωση Φριζάρτα με Χίου δίνει ένα ζώο με τις καλύτερες δυνατές αποδόσεις. [2, 1] 71

72 Όσο αφορά τις φυλές των αιγών στην Αιτωλοακαρνανία σε μικρό ποσοστό καθαρόαιμες Αλπίν (1 2 %) και Ζααν επίσης 2 % περίπου. Οι φυλές αυτές είναι κυρίως ενσταβλισμένες και οικόσιτες. Σε μικρό ποσοστό υπάρχει η φυλή Σκοπέλου σαν καθαρόαιμα. Μεγάλο ποσοστό υπάρχει σε εγχώριες φυλές διασταυρωμένες με τη φυλή Σκοπέλου (10 % περίπου). Το μεγαλύτερο ποσοστό (80 % περίπου) του ζωικού δυναμικού των αιγών του Νομού είναι η ντόπια φυλή η οποία είναι μικρόσωμη και ανθεκτική στις δύσκολες κλιματικές συνθήκες και στις απόκρημνες πλαγιές των βουνών του Νομού μας. [2, 1] Η βιωσιμότητα των εκμεταλλεύσεων είναι άμεσα εξαρτημένη από την παραγωγικότητα των ζώων σε κρέας και γάλα, επομένως οι παράγοντες που την επηρεάζουν (αναπαραγωγή, διατροφή, διαχείριση, σταβλισμός - συνθήκες υγιεινής και υγεία των ζώων) είναι πρωταρχικής σημασίας και πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπ όψη από τους κτηνοτρόφους. [2, 1] Η επίδραση που έχουν τα νοσήματα στην γαλακτοπαραγωγή μπορεί να είναι η μείωση της γαλακτοπαραγωγής (π.χ λοιμώδης αγαλαξία), η ακαταλληλότητα του γάλακτος (π.χ βρουκέλλωση), η απώλεια ολόκληρων γαλακτικών περιόδων (π.χ χλαμυδιακή αποβολή) ή και η υποβάθμιση της ποιότητας του γάλακτος (π.χ μαστίτιδες). Τα συχνότερα λοιμώδη νοσήματα των αιγοπροβάτων στο Νομό είναι η βρουκέλλωση (μελιταίος πυρετός), η λοιμώδης αγαλαξία, η χλαμυδιακή αποβολή, η λοιμώδης ποδοδερματίτιδα, η παραφυματίωση και οι μαστίτιδες. [2, 1] Όσο αφορά στη βιολογική κτηνοτροφία πρέπει να αναφέρουμε ότι ο νομός Αιτωλοακαρνανίας είναι ο πρώτος νομός της χώρας σε εκμεταλλεύσεις ενταγμένες στο πρόγραμμα βιολογικής κτηνοτροφίας. Οι εκμεταλλεύσεις του νομού που εφαρμόζουν πρόγραμμα βιολογικής παραγωγής κτηνοτροφικών προϊόντων αποτελούν το 8% (περίπου 1000 εκμεταλλεύσεις) του συνόλου των εκμεταλλεύσεων του νομού. Το ζωικό κεφάλαιο του νομού που είναι ενταγμένο στην βιολογική κτηνοτροφία είναι αιγοπρόβατα, βοοειδή και χοιρομητέρες. [2, 1, 10] Ο προβατοτροφικός τομέας στην Αιτωλοακαρνανία χαρακτηρίζεται από μεγάλο αριθμό εκμεταλλεύσεων εκτατικής εκτροφής (κοπαδιάρικα), που αξιοποιούν τους υφιστάμενους βοσκότοπους. Ο τομέας αυτός παρουσιάζει δυνατότητες ανάπτυξης και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί προωθούμενος. Σε αντίθεση με την προβατοτροφία η αιγοτροφία δεν παρουσιάζει αντίστοιχη αύξηση όπως η προβατοτροφία λόγω της σχετικά μικρής συμμετοχή του κατσικίσιου γάλακτος στην παραγωγή φέτας και στη μειωμένη προβολή των παραγόμενων προϊόντων και στην αδυναμία κατοχύρωσης τυριών από κατσικίσιο γάλα. Ο συγκεκριμένος τομέας χαρακτηρίζεται ως αμιγώς εκτατικός, καθώς το μεγαλύτερο ποσοστό των αιγοτροφικών εκμεταλλεύσεων (88,9 %) εφαρμόζουν σύστημα εκτροφής που περιλαμβάνει τη μετάβαση των ζώων στους βοσκότοπους της περιοχής σε καθημερινή βάση. Σημαντικός επίσης, είναι ο αριθμός των μονάδων που εφαρμόζουν εκτροφή μετακινούμενου κτηνοτρόφου, όπου μεταφέρουν τα ζώα τους κατά τους καλοκαιρινούς μήνες σε βοσκοτόπια γειτονικών δήμων ή και νομών. [2] Ο νομός Αιτωλοακαρνανίας παρουσιάζει συγκριτικά πλεονεκτήματα στην βιολογική παραγωγή κτηνοτροφικών προϊόντων (κρέας και γάλα). Οι ευνοϊκές εδαφοκλιματικές συνθήκες που επικρατούν στον νομό, η αφθονία φυσικών πόρων στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές, το υψηλό ποσοστό παραγόμενων βιολογικών ζωοτροφών στα πεδινά σε συνδυασμό με το υψηλό επίπεδο επαγγελματισμού των κτηνοτρόφων που ασχολούνται με την βιολογική κτηνοτροφία εγγυώνται την παραγωγή προϊόντων υψηλής διατροφικής αξίας. [10] 72

73 3.7.2 Διατροφή των αιγοπροβάτων στο Νομό Αιτωλοακαρνανίας Η Αιτωλοακαρνανία είναι ένας Νομός με το 46,3 % του εδάφους να αποτελείται από βοσκότοπους δημοτικούς ή ιδιωτικούς. Πιο συγκεκριμένα από τα 5.460,9 χμ2 της έκτασης του Νομού τα 2.532,3 χμ2 είναι οι βοσκότοποι. Αυτοί οι βοσκότοποι κατατάσσονται σε χορτολίβαδα που καλύπτονται από ποώδη βλάστηση, φρυγανότοπους με βλάστηση φρυγανώδη, θαμνότοπους και δασολίβαδα. [2] Η ποιότητα του γάλακτος και κατά συνέπεια των τυροκομικών προϊόντων, οφείλεται στην μεγάλη ποικιλότητα των φυτών που φύονται στο νομό Αιτωλοακαρνανίας σε σχέση με τους άλλους νομούς της Ελλάδας. Αυτή η διαφοροποίηση βρίσκεται στο 5 % του συνόλου της χλωρίδας. [1] Στο νομό υπάρχουν ενδημικά είδη φυτών. Από αυτά το 80 % φύονται σε υψόμετρο > 2000 μ. Συνολικά υπάρχουν 6000 διαφορετικά είδη φυτών. Η χώρα μας και ο νομός Αιτωλοακαρνανίας ειδικότερα είναι από τις πιο πλούσιες περιοχές στην Ευρώπη από πλευράς χλωρίδας. Λόγω του ανάγλυφου του εδάφους που είναι πάρα πολύ έντονο παρατηρείται έντονη διαφοροποίηση στην ποικιλότητα των φυτών σε πολύ μικρό πεδίο. [1] Σε ότι αφορά την διατροφή των αιγοπροβάτων στο νομό παρατηρούνται τα εξής: Οι αίγες έχουν προτίμηση στα ξυλώδη είδη (μαλακά αρωματικά φυτά: αγριομέντα που φύεται παντού στην Αιτωλοακαρνανία) τα οποία δεν παρουσιάζουν καμιά διαφοροποίηση στις Μεσογειακές χώρες. Έχουν προτίμηση στους τρυφερούς βλαστούς και σε λειμώνες που δεν είναι ομοιόμορφοι. Επίσης προτιμούν τη θαμνώδη βλάστηση και τις κορυφές των αγρωστωδών, πλατύφυλλες πόες, κέδροι, βατόμουρα. Τα πρόβατα όμως έχουν προτίμηση στα ποώδη είδη και λιγότερο στα αγρωστώδη. Στα είδη αυτά παρουσιάζονται οι μεγάλες διαφοροποιήσεις στο νομό μας λόγω του πολύ έντονου ανάγλυφου. [1] Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η βλάστηση στην χώρα μας και ειδικότερα στο νομό Αιτωλοακαρνανίας έχει τις ρίζες της στην τριτογενή περίοδο, αφού κατά το μεγαλύτερο μέρος της δεν υπέστη την επίδραση την επίδραση της εποχής των πάγων που εξαφάνισε την χλωρίδα από πολλές περιοχές της Ευρώπης. Η προσηλιακή και αρωματική βλάστηση του Νομού μας, προσδίδει ιδιαίτερα εύγευστη ιδιότητα στην παραγωγή τροφίμων ζωικής προέλευσης (κρέας, γάλα, τυριά) που δεν μπορεί να συγκριθεί με άλλων περιοχών. [1, 10] Στο Νομό Αιτωλοακαρνανίας οι ζωοτροφές που κυριαρχούν είναι: η μηδική καλλιεργούμενη σε pallets και σε σανό ξηρό στο μεγαλύτερο ποσοστό. Επίσης υπάρχουν δημητριακοί καρποί κυρίως καλαμπόκι (μεγαλύτερο ποσοστό) και κριθάρι. Η βρώμη υπάρχει σε ένα μικρό ποσοστό. Τα τελευταία χρόνια γίνεται χρήση, σε ένα ποσοστό, μιγμάτων (με σόγια) και σε πολύ μικρό ποσοστό ενσίρωση (μηδική). [1] Η τυροκομία στην Αιτωλοακαρνανία Η Φέτα, το πιο γνωστό ελληνικό τυρί στο εξωτερικό και στην Ελλάδα, παράγεται παραδοσιακά στις κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις, από τους κτηνοτρόφους τυροκόμους με παραδοσιακές μεθόδους και χρησιμοποιείται για τις διατροφικές ανάγκες του νοικοκυριού και των συγγενών ή και για πώληση σε πελάτες του κτηνοτρόφου. Το ποσοστό αυτής της παραγωγής ανέρχεται στο 35% περίπου της συνολικής παραγωγής Φέτας, στην Αιτωλοακαρνανία δε δεν μπορεί να προσδιοριστεί, αλλά η τάση τα τελευταία χρόνια είναι αρνητική (λόγω της ισχύουσας Εθνικής Νομοθεσίας). Αντίθετα, αυξητική είναι η τάση του ποσοστού 73

74 της Φέτας που παράγεται στα τυροκομεία, των οποίων η ποσότητα τελευταία φτάνει τους τόνους ετησίως. [2, 3] Ακολουθεί SWOT Analysis για την παραδοσιακή τυροκομία που αποτελεί ένα πολύ καλό εργαλείο αναγνώρισης των Ισχυρών Σημείων (Strengths) και Αδύνατων Σημείων (Weaknesses) μίας επιχείρησης ή ενός παραγωγικού τομέα και εξέτασης των Ευκαιριών (Opportunities) και Απειλών (Threats). Με τη διενέργεια της SWOT Analysis μπορεί να εντοπισθούν οι διαδικασίες μιας επιχείρησης ή ενός παραγωγικού τομέα, οι οποίες αποτελούν τα δυνατά σημεία του, οι ευκαιρίες που υπάρχουν για την ενίσχυση των διαδικασιών του και οι πιθανότητες βελτίωσης της εικόνας του στην αγορά. [2] Iσχυρά σημεία Ικανός αριθμός νέων ανθρώπων που ασχολούνται με την κτηνοτροφία. Μεγάλος αριθμός ζωικού κεφαλαίου Ευνοϊκές κλιματολογικές συνθήκες Ιδανικό ανάγλυφο του εδάφους Περιβάλλον υγιεινό και καθαρό Πολύ καλή ποιότητα γάλακτος και τυροκομικών προϊόντων με παραδοσιακά χαρακτηριστικά Διατήρηση σε ικανοποιητικό βαθμό των παραδοσιακών τεχνικών τυροκόμησης Ύπαρξη και άλλων προϊόντων Π.Ο.Π. Δυνατότητα πώλησης του γάλακτος μέσω του τυριού σε καλύτερη τιμή Άφθονη ζωοτροφή σε χλωρή και ξηρή μορφή και σε λογικές τιμές. Αδύνατα Σημεία Μη εκρίζωση των ζωονόσων (Μελιταίος κ.α.) Γεωγραφική απομόνωση Χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης κτηνοτρόφων Έλλειψη ενημέρωσης Έλλειψη επαφής με νέες τεχνολογίες Έλλειψη σύγχρονων υποδομών ( για ζώα γάλα, ποιμνιοστάσια, χώροι τυροκόμησης, έλλειψη συστημάτων διασφάλισης ποιότητας (HACCP) Απουσία καλά οργανωμένων επαγγελματικών συλλόγων συνεταιρισμών των κτηνοτρόφων Η υπάρχουσα νομοθεσία που απαγορεύει την παρασκευή και πώληση τυροκομικών από νωπό γάλα Μη ορθολογική διαχείριση αποβλήτων των τυροκομικών προϊόντων Χαμηλή τιμή πώλησης γάλακτος των απομονωμένων περιοχών Ανεπαρκή τα κίνητρα για ενασχόληση νέων ανθρώπων με την κτηνοτροφία Ευκαιρίες Καλύτερη επικερδέστερη αξιοποίηση του παραγόμενου γάλακτος για τους παραγωγούς, μέσω τυροκόμησης 74

75 Αξιοποίηση των Ευρωπαϊκών Εθνικών Προγραμμάτων ανάπτυξης για τον εκσυγχρονισμό της κτηνοτροφίας Ευκαιρία ανάπτυξης άλλων εναλλακτικών μορφών κτηνοτροφίας (βιολογική, ολοκληρωμένη διαχείριση κτλ) Ευνοϊκή Ευρωπαϊκή νομοθεσία όσο αφορά στις εξαγωγές τυροκομικών προϊόντων Δυνατότητα παραγωγής ποιοτικών προϊόντων με ταυτότητα (χαρακτηριστική γεύση με ιδιαιτερότητα) Απειλές Ύπαρξη ανταγωνιστικών προϊόντων και σε άλλους νομούς χώρες και σε ανταγωνιστικές τιμές Εισαγωγή ζωικού κεφαλαίου πυτιών ζωοτροφών από άλλες χώρες (ελαχιστοποιημένο το πρόβλημα για την Αιτωλοακαρνανία) Έλλειψη υποδομών τυποποίησης των υπαρχόντων προϊόντων Στο νομό Αιτωλοακαρνανίας υπάρχουν 60 περίπου τυροκομεία τα περισσότερα παλιές οικογενειακές επιχειρήσεις που συνεχίζουν μέσα από συνεχείς προσπάθειες εκσυγχρονισμού, τη δουλειά αυτή για χρόνια. Είναι μικρής δυναμικότητας μονάδες που έχουν δυνατότητα επεξεργασίας τόνων γάλακτος κατ έτος. Αρκετές από αυτές τις επιχειρήσεις έχουν αρχίσει να δραστηριοποιούνται προπολεμικά πράγμα που καταδεικνύει τη μακρά παράδοση που έχει η «τέχνη» της τυροκομίας στην Αιτωλοακαρνανία. Από το σύνολο της ετήσιας παραγωγής αιγοπρόβειου γάλακτος ( τόνοι) το μεγαλύτερο μέρος «εξάγεται» κατά κάποιο τρόπο στα εργοστάσια της Ηπείρου («Δωδώνη», «ΦΑΓΕ», «ΗΠΕΙΡΟΣ»), σε σχετικά καλές τιμές με αποτέλεσμα οι μικρές τυροκομικές μονάδες του νομού να υποαπασχολούνται. [2, 3] 4. Μάρκετινγκ αγροτικών προϊόντων 75

76 4.1. Βασικά χαρακτηριστικά του αγροτικού μάρκετινγκ Η παραγωγή αγροτικών προϊόντων χαρακτηρίζεται από: 1) εποχικότητα, 2) το αμετάθετο της παραγωγής, 3) μεγάλη γεωγραφική διασπορά της παραγωγής και 4) την αβεβαιότητα της παραγωγής. Ενώ τα παραγόμενα αγροτικά προϊόντα χαρακτηρίζονται από ευπάθεια, ποιοτική ανομοιογένεια, σχηματική ανομοιογένεια και το ογκώδες μέγεθος κάποιες φορές των παραγόμενων αγροτικών προϊόντων. [17] Κάνοντας μια συνοπτική αναφορά στα πλεονεκτήματα του ελληνικού αγροτικού τομέα θα πρέπει να πούμε για τις πρώτες ύλες υψηλής ποιότητας που υπάρχουν και για μοναδικά προϊόντα που μπορούν να εξελιχθούν διεθνώς σε ισχυρές και προστατευόμενες μάρκες (brands). Βέβαια παρόλα τα σημαντικά πλεονεκτήματα θα πρέπει να αναφέρουμε και κάποια προβλήματα που υπάρχουν και εμποδίζουν την «ανοδική» πορεία των ελληνικών αγροτικών προϊόντων προς τις διεθνείς αγορές. Τα προβλήματα αυτά έγκειται στην τεχνολογική καθυστέρηση που παρατηρείται η οποία σε συνδυασμό με την εκπαιδευτική καθυστέρηση και την γενικότερη οργανωτική καθυστέρηση κάνουν την κατάσταση πολύ δύσκολη. Επίσης θα πρέπει να αναφέρουμε την ύπαρξη «μεγάλου» κράτους εκεί που δεν χρειάζεται και «μικρού» κράτους εκεί που χρειάζεται και την χαμηλή ανταγωνιστικότητα. [3, 17] Επειδή οι καιροί που ζούμε χαρακτηρίζονται από μεγάλη τεχνολογική πρόοδο, η υιοθέτηση των αρχών του μάρκετινγκ από τον κλάδο παραγωγής αγροτικών προϊόντων και τροφίμων, εμφανίζει μια τεράστια σημασία. Λόγοι όπως οι παρακάτω επιβάλλουν την υιοθέτηση, από πλευράς παραγωγών, των αρχών του αγροτικού μάρκετινγκ. [9, 17] 1) μετακίνηση από την εποχή του «χύμα» στην εποχή της τυποποίησης 2) αλλαγές στον τρόπο λειτουργίας του λιανεμπορίου, α) bar codes, β) κεντρικό σύστημα αγορών (centralized buying). 3) Αύξηση της σημασίας των αγροτικών (fresh produce) και βιολογικών προϊόντων στην διαμόρφωση της εικόνας του λιανεμπορικού καταστήματος (retail store image) 4) Αλλαγή καταναλωτικής συμπεριφοράς ως προς την αγοραζόμενη ποσότητα αγροτικών προϊόντων και τροφίμων 5) Τάση προς υγιεινότερη διατροφή 6) Διεθνοποίηση των αγορών Ορισμός και έννοια του αγροτικού μάρκετινγκ Από τη στιγμή που το αγροτικό προϊόν παραχθεί στο χωράφι ή το στάβλο του παραγωγού, μέχρι τη στιγμή που θα φθάσει στα χέρια του καταναλωτή, περνάει από μια διαδικασία που αναφέρεται ως εμπορία ή με την ευρεία έννοια ως μάρκετινγκ του προϊόντος. [7] Εξετάζοντας, όμως, ειδικότερα το αγροτικό μάρκετινγκ μπορεί να διατυπωθεί ότι το αγροτικό μάρκετινγκ είναι ένα σύστημα ορθολογικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων που εφαρμόζεται από επιχειρήσεις έτσι ώστε να διαγνώσουν γρήγορα και έγκαιρα τις ανάγκες και τις απαιτήσεις της αγοράς, με σκοπό να 76

77 προγραμματίσουν και να αναπτύξουν τα προϊόντα εκείνα τα καλύπτουν και ικανοποιούν αυτές τις ανάγκες. [17] Ουσιαστικά το αγροτικό μάρκετινγκ συνδέει τις επιχειρήσεις του πρωτογενή τομέα με τους καταναλωτές, διευκολύνοντας τη διακίνηση και διανομή των αγροτικών προϊόντων μεταξύ παραγωγού και καταναλωτή. Στην πραγματικότητα όμως το μάρκετινγκ παρ όλο που βρίσκεται στο τέλος της παραγωγικής διαδικασίας αποτελεί τον ηγέτη αυτής και όχι τον ουραγό. Αυτό συμβαίνει διότι ως μέρος της παραγωγικής διαδικασίας δίνει εντολές και κατευθύνσεις στον πρωτογενή τομέα για το τι θα παράγει, δηλαδή προσανατολίζει την αγροτική παραγωγή. [17] Επομένως, το αγροτικό μάρκετινγκ περιλαμβάνει όλες τις επιχειρηματικές δραστηριότητες, που αναπτύσσονται μεταξύ της διαδικασίας ροής των αγροτικών προϊόντων και παρεμβάλλεται μεταξύ παραγωγού και καταναλωτή. Πιο συγκεκριμένα, αποτελεί μια διεργασία σχεδιασμού του προϊόντος, της τιμολόγησης, της προώθησης και της διανομής αγαθών και υπηρεσιών. Όλη αυτή η διεργασία έχει ως σκοπό να ικανοποιηθούν μέσω ανταλλαγών που δημιουργούνται, τόσο οι αντικειμενικοί σκοποί των ατόμων όσο και των επιχειρήσεων. [17] Το σύστημα του αγροτικού μάρκετινγκ περιλαμβάνει λοιπόν την επιχείρηση, το προϊόν, την αγορά στην οποία στοχεύει η επιχείρηση καθώς και μεσάζοντες που βοηθούν τη ροή των αγαθών μεταξύ επιχείρησης και αγοράς. Μέσα σ αυτό το σύστημα αναπτύσσονται διάφορες λειτουργίες, όπως λειτουργίες συγκέντρωσης και αναζήτησης πληροφοριών για την αγορά, δηλαδή την πληροφόρηση αγοράς και πώλησης των προϊόντων, και λειτουργίες διανομής των προϊόντων, οι οποίες περιλαμβάνουν τη διαχείριση, τη μεταφορά, την αποθήκευση και τη διανομή των προϊόντων. [17] Συνεπώς, αυτοί που εμπλέκονται σ αυτό το σύστημα είναι από τη μια πλευρά οι παραγωγοί των αγροτικών προϊόντων κι από την άλλη οι επιχειρήσεις μεταποίησης και εμπορίας αγροτικών προϊόντων. Η σχέση που συνδέει την αγροτική παραγωγή και το αγροτικό μάρκετινγκ είναι αμφίδρομη. Αυτό συμβαίνει διότι η ίδια λειτουργία του μάρκετινγκ είναι αυτή που επιδρά στον προσανατολισμό της αγροτικής παραγωγής. Οι επιχειρήσεις μεταποίησης και εμπορίας των αγροτικών προϊόντων προσανατολίζουν την παραγωγή των προϊόντων τους και επηρεάζουν μέσα από τις λειτουργίες του αγροτικού μάρκετινγκ ακόμα και την καταναλωτική συμπεριφορά. [17, 12] Στον ελληνικό αγροτικό χώρο αυτό που ενδιαφέρει τους παραγωγούς είναι να πωλούν τα προϊόντα τους. Εδώ έρχεται το σύγχρονο μάρκετινγκ και στρέφει την προσοχή στα προϊόντα που θα πρέπει να παραχθούν, έτσι ώστε να μπορέσουν να πωληθούν, με σκοπό όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, την ικανοποίηση τόσο των παραγωγών όσο και των καταναλωτών. Αυτό το κάνει έχοντας δύο βασικούς στόχους: Ι. Να αυξήσει την ποσότητα διάθεσης των προϊόντων που πραγματεύεται ως εμπορία και ΙΙ. Να επιτύχει ικανοποιητικές και επομένως αποδεκτές από τον καταναλωτή τιμές διάθεσης των αγροτικών προϊόντων, επιφέροντας παράλληλα το μέγιστο κέρδος στους παραγωγούς Η αναγκαιότητα και ο ρόλος του αγροτικού μάρκετινγκ 77

78 Ο αγροτικός τομέας της σύγχρονης εποχής απαιτεί ποιοτική αναβάθμιση κι αυτό διότι η τελευταία δεκαετία έχει επηρεαστεί από τις εξελίξεις στην εσωτερική και διεθνή αγορά. Τα ελληνικά αγροτικά προϊόντα θα πρέπει να είναι σε θέση να ανταγωνιστούν τα ομοειδή τους. Για να επιτευχθεί ο στόχος αυτός, απαιτείται εκσυγχρονισμός των αγροτικών εκμεταλλεύσεων, αλλαγή νοοτροπίας, μετάβαση από τον παραδοσιακό στο σύγχρονο αγρότη επιχειρηματία, καινοτομία στη διαδικασία παραγωγής διάθεσης πώλησης των αγροτικών προϊόντων και γενικότερα βελτίωση των όρων και συνθηκών λειτουργίας της εθνικής αγροτικής αγοράς. [9, 6] Στην Ελλάδα, παρ όλη την πρόφαση ανάπτυξη της επιστήμης του μάρκετινγκ, παρατηρείται μία σημαντική ανεπάρκεια του όλου συστήματος, ειδικότερα στο αγροτικό μάρκετινγκ, που πηγάζει αρχικά από την αδυναμία κατανόησης της χρησιμότητάς του, όχι τόσο από τις επιχειρήσεις μεταποίησης και εμπορίας όσο από τους παραγωγούς. Το αγροτικό μάρκετινγκ λειτουργεί σήμερα μέσα σε μία περιοριστική αντίληψη. Απ τη μία παρατηρείται αυξανόμενη προσφορά αγροτικών προϊόντων, που πολλές φορές χαρακτηρίζονται ως πλεονασματικά, και από την άλλη υπάρχει μία αυξανόμενη ζήτηση των προϊόντων τέτοιου είδους. Τη λύση έρχεται να δώσει το αγροτικό μάρκετινγκ, το οποίο αποτελεί ένα κύριο εργαλείο προσαρμογής της προσφοράς στις ανάγκες της ζήτησης. [9, 6] Σήμερα είναι φανερό ότι η εμπορία των διαφόρων προϊόντων, μαζί και των αγροτικών, και των υπηρεσιών διαδραματίζει σημαντικό ρόλο για τις επιχειρήσεις. Αποτελεί μία λειτουργία της επιχείρησης, η οποία πρέπει να βρίσκεται σε συνεχή επικοινωνία με τις κατά καιρούς εξελίξεις που συμβαίνουν στην αγορά και στο περιβάλλον γενικότερα. [9, 6] Όσον αφορά το ρόλο του αγροτικού μάρκετινγκ, αυτός είναι πολύ σημαντικός και αφορά όλους όσους εμπλέκονται στο χώρο αυτό, δηλαδή τους παραγωγούς, τους καταναλωτές και όλους τους εμπλεκόμενους φορείς εμπορίας, δηλαδή όλα εκείνα τα άτομα που αναλαμβάνουν να εφαρμόσουν και να πραγματοποιήσουν κάποια από τις λειτουργίες του και φυσικά το ίδιο το κράτος. [6, 9, 17] Ι. Ο ρόλος του μάρκετινγκ για τους παραγωγούς και τις επιχειρήσεις παραγωγής αγροτικών προϊόντων είναι να διασφαλίζουν τη διάθεση των προϊόντων τους, να επιτυγχάνουν ικανοποιητική τιμή πώλησης και τέλος να καθοδηγούν την παραγωγή προς την κατανάλωση, δηλαδή να ευθυγραμμίζουν την παραγωγή προς αυτό που ζητούν οι καταναλωτές. ΙΙ. Ο ρόλος του μάρκετινγκ για τους καταναλωτές είναι να μπορούν να προμηθεύονται με τα προϊόντα που ζητούν και στις ποσότητες που τα ζητούν, να μπορούν να βρίσκουν τα προϊόντα σε λογικές τιμές και να είναι αγνά, καθαρά και υγιεινά. ΙΙΙ. Ο ρόλος του μάρκετινγκ είναι καθοριστικός γι αυτούς που ασχολούνται επιπλέον με τη μεταποίηση και εμπορία αγροτικών προϊόντων, δηλαδή τις επιχειρήσεις μεταποίησης επεξεργασίας διανομής. Δρα ως καθοδηγητής για την προώθηση των προϊόντων τους στον κατάλληλο χρόνο και τόπο και με την κατάλληλη μορφή. Συμβάλλει στην ελαχιστοποίηση των φθορών των προϊόντων κατά τη διακίνησή τους και την επίτευξη χαμηλού κόστους εμπορίας, καθώς και στη μεταβίβαση των επιθυμιών των καταναλωτών στους παραγωγούς. ΙV. Όσον αφορά το κράτος, ο ρόλος του μάρκετινγκ εκεί είναι να πραγματοποιεί το όλο κύκλωμα εμπορίας με το χαμηλότερο δυνατό κόστος, να διακινεί τα αγροτικά προϊόντα με την ελάχιστη δυνατή φθορά, να συμβάλλει στην παραγωγική απασχόληση μεγαλύτερου αριθμού εργαζόμενων, να επιτυγχάνει ορθολογικότερη χρήση των συντελεστών παραγωγής και τέλος να εξάγει μεγαλύτερες ποσότητες 78

79 αγροτικών προϊόντων στη διεθνή αγορά. Επιδίωξη δηλαδή, είναι τόσο οι παραγωγοί και οι καταναλωτές όσο και οι φορείς εμπορίας να είναι ευχαριστημένοι, ο καθένας από τη μεριά του. [9, 17, 6] 4.4. Μάρκετινγκ και περιβάλλον «Περιβάλλον» του μάρκετινγκ αποτελούν όλοι εκείνοι οι παράγοντες, οι οποίοι δεν μπορούν να ελεγχθούν από τους φορείς εμπορίας, οι οποίοι όμως επηρεάζουν είτε άμεσα είτε έμμεσα τον τρόπο και το κόστος εμπορίας. Το περιβάλλον του μάρκετινγκ αποτελείται από δυνάμεις που καθορίζουν αντίστοιχα όρια μέσα στα οποία το μάρκετινγκ προγραμματίζει τις δραστηριότητές του. Όλες αυτές οι δυνάμεις αλληλοσχετίζονται μεταξύ τους και επηρεάζουν όχι μόνο το μάρκετινγκ που εφαρμόζει η κάθε επιχείρηση αλλά και την καταναλωτική συμπεριφορά των καταναλωτών πελατών. Οι δυνάμεις αυτές μπορούν να ομαδοποιηθούν σε: [6, 12] Κοινωνικοπολιτικές δυνάμεις Πολιτικοοικονομικές δυνάμεις Οικονομικές δυνάμεις Τεχνολογικές δυνάμεις Ανταγωνιστικές δυνάμεις Το κοινωνικό περιβάλλον αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα του καταναλωτή, σε κοινωνικούς θεσμούς, καθώς επίσης και σε κοινωνικά προγράμματα. Το πολιτιστικό περιβάλλον εκδηλώνεται ως ένα σύστημα παραδόσεων, κανόνων εθίμων, τρόπου σκέψης και δράσης, τρόπου αντίληψης, φιλοδοξιών, κλπ. Τόσο το κοινωνικό όσο και το πολιτιστικό περιβάλλον επηρεάζουν σημαντικά τη συμπεριφορά του καταναλωτή και συνεπώς τις αποφάσεις και τις δραστηριότητες των φορέων εμπορίας των διαφόρων αγροτικών προϊόντων. Το πολιτικό περιβάλλον αναφέρεται στη δομή της πολιτικής εξουσίας, στον τρόπο διακυβέρνησης της χώρας, στις έκτακτες πολιτικές κρίσεις, κλπ, ενώ το οικονομικό περιβάλλον αναφέρεται στην οικονομική κατάσταση της χώρας. Το πολιτικό και οικονομικό περιβάλλον επηρεάζουν αποφασιστικά τη στρατηγική εμπορίας που θα χρησιμοποιήσουν οι διάφοροι φορείς εμπορίας για να προωθήσουν τις πωλήσεις των προϊόντων τους. Το ανταγωνιστικό περιβάλλον συνιστούν οι διάφορες ομοειδείς επιχειρήσεις που πραγματοποιούν παρόμοιες δραστηριότητες εμπορίας και επομένως ανταγωνίζονται τον υπόψη φορέα εμπορίας. Έτσι, πριν αποφασίσει ένας φορέας να εφαρμόσει μια ορισμένη στρατηγική εμπορίας, προκειμένου να διαθέσει επιτυχημένα τα γεωργικά προϊόντα που διακινεί, θα πρέπει να μελετήσει και να λάβει υπόψη του ποιες είναι οι πιθανές αντιδράσεις των ανταγωνιστών στη σχεδιαζόμενη στρατηγική του και ποιες θα είναι οι επιπτώσεις των πιθανών αντιδράσεών τους στη δική του οικονομία. [17] Τέλος, το επιστημονικό και τεχνολογικό περιβάλλον επηρεάζει άμεσα το μάρκετινγκ που ακολουθούν οι επιχειρήσεις, καθώς παρατηρούνται ραγδαίες εξελίξεις στον τομέα της τεχνολογίας. Γι αυτό το λόγο κάθε εταιρεία θα πρέπει να είναι σε θέση, όχι μόνο να γνωρίζει αυτές τις εξελίξεις αλλά επιπλέον να τις εφαρμόζει, έτσι ώστε να προσελκύει τους καταναλωτές. [12] Από τα παραπάνω, το ανταγωνιστικό, πολιτικό, νομικό και επιστημονικό περιβάλλον επηρεάζουν άμεσα τις αποφάσεις και τις δραστηριότητες του φορέα 79

80 εμπορίας, ενώ έμμεσα τις επηρεάζουν το οικονομικό, το κοινωνικό και το πολιτιστικό περιβάλλον. [6, 12] 4.5. Οι λειτουργίες του μάρκετινγκ των αγροτικών προϊόντων Λειτουργίες Εμπορίας ή υπηρεσίες εμπορίας ονομάζονται οι διάφορες δραστηριότητες της εμπορίας, που πραγματοποιούνται για την προώθηση των γεωργικών προϊόντων από την παραγωγή ως την κατανάλωση και για τον προσανατολισμό της παραγωγής τους προς τις ανάγκες της αγοράς. Το μάρκετινγκ αποτελείται από ένα σύνολο διαφόρων λειτουργιών και δραστηριοτήτων που είναι σύνθετες, αλληλένδετες και αποτελούν κρίκους της ίδιας αλυσίδας. Οι λειτουργίες και οι ενέργειες αυτές του μάρκετινγκ έρχονται να αμβλύνουν την απόσταση ανάμεσα στον παραγωγό, στις επιχειρήσεις μεταποίησης και στον καταναλωτή. Η αξία των λειτουργιών του μάρκετινγκ είναι μεγάλης και ουσιαστικής σημασίας και εκείνο που πραγματικά έχει αξία είναι η κατανόηση του έργου που προσφέρει η κάθε μία από αυτές και το πώς αυτό επηρεάζει τα εισοδήματα των παραγωγών ή ικανοποιεί τις επιθυμίες των καταναλωτών μέσα στα πλαίσια των οικονομικών δυνατοτήτων τους. [9, 12, 6] Κατά καιρούς έχουν γίνει πολλές ταξινομήσεις των λειτουργιών του μάρκετινγκ, οι οποίες διαφέρουν λόγω διαφορετικής προσέγγισης. Μία από τις ταξινομήσεις αυτές είναι η παρακάτω: [9, 12, 6] 1) Προπαρασκευαστικές λειτουργίες: είναι εκείνες οι δραστηριότητες που πραγματοποιεί το μάρκετινγκ για να προετοιμάσει τα προϊόντα για την αγορά, δηλαδή να τα καταστήσει έτοιμα για πώληση. Οι λειτουργίες αυτές διακρίνονται σε: - Συγκέντρωση Τυποποίηση - Συσκευασία - Ταυτοποίηση 2) Λειτουργίες εφοδιασμού: είναι εκείνες που αποβλέπουν στο να καταστήσουν διαθέσιμα τα προϊόντα στον κατάλληλο τόπο, χρόνο και μορφή. Οι αντίστοιχες λειτουργίες είναι: - Επεξεργασία Μεταποίηση - Αποθήκευση - Μεταφορά 3) Ενημερωτικές λειτουργίες: είναι εκείνες που αποσκοπούν στο να ενημερώσουν το καταναλωτικό κοινό με τα διάφορα χαρακτηριστικά των προϊόντων και να συμβάλλουν έτσι στην προώθηση των πωλήσεων τους. Τέτοιες λειτουργίες είναι οι: - Πληροφόρηση αγοράς - Έρευνα αγοράς - Διαφήμιση 4) Διευκολυντικές λειτουργίες: είναι εκείνες οι δραστηριότητες που πραγματοποιεί το μάρκετινγκ για να υποβοηθήσει ή να καταστήσει δυνατή την ομαλή διακίνηση και ανταλλαγή των προϊόντων. Αυτές οι βοηθητικές λειτουργίες εμπορίας είναι οι εξής: 80

81 - Η ανάληψη κινδύνων εμπορίας - Η χρηματοδότηση εμπορίας 5) Ανταλλακτικές λειτουργίες: είναι εκείνες οι δραστηριότητες εμπορίας που πραγματοποιούνται με σκοπό τη μεταβίβαση του τίτλου κυριότητας των προϊόντων, όπως οι: - Αγορά - Πώληση - Τιμολόγηση 4.6. Το εξαγωγικό μάρκετινγκ της Φέτας Τα στάδια του μάρκετινγκ Το μάρκετινγκ, και ιδιαίτερα το μάρκετινγκ των αγροτικών προϊόντων, ξεκινά από την παραγωγή. Οι προτιμήσεις, οι απαιτήσεις, αλλά και γενικότερα οι επιθυμίες των καταναλωτών είναι αυτές που κατευθύνουν την παραγωγή, γεγονός που συνεπάγεται την υιοθέτηση των αρχών και των κανόνων του μάρκετινγκ από τους ίδιους τους παραγωγούς. Για να το εφαρμόσουν όμως, αν και εφόσον το αποδεχθούν, πρέπει καταρχήν να το γνωρίσουν και έπειτα να δουν πως χρησιμοποιείται ως εργαλείο. [12, 6] Οι δραστηριότητες του μάρκετινγκ των αγροτικών προϊόντων είναι σύνθετες, αλληλένδετες και αποτελούν κρίκους της ίδιας αλυσίδας. Παρ όλα αυτά κάποια στάδια πρέπει να προηγηθούν έναντι των υπολοίπων σταδίων καθώς επιδρούν δυναμικά και στηρίζουν τα επόμενα. Την απόσταση που υπάρχει μεταξύ του παραγωγού, της επιχείρησης και του καταναλωτή καλύπτουν οι διεργασίες του αγροτικού μάρκετινγκ. [9, 12] Συγκέντρωση Η συγκέντρωση είναι ένα από τα κύρια στάδια του μάρκετινγκ των αγροτικών προϊόντων και είναι απαραίτητη για να υλοποιηθεί η διάθεση των αγροτικών προϊόντων. Με τον όρο «συγκέντρωση» καλείται η μεταφορά και η συγκέντρωση των προϊόντων από τα σημεία όπου παράγονται, σε σημεία όπου αποθηκεύονται ως έχουν είτε παραμένουν για επεξεργασία. Λόγω του ότι η αγροτική παραγωγή είναι διασκορπισμένη και τις περισσότερες φορές ο τόπος παραγωγής απέχει από τον τόπο κατανάλωσης, η συγκέντρωση αποτελεί ιδιαίτερα σημαντικό στάδιο και επιδρά δυναμικά και στις υπόλοιπες διεργασίες του αγροτικού μάρκετινγκ, όπως στην τυποποίηση, στη συσκευασία και στη μεταφορά. [12, 9, 6] Τυποποίηση Η «τυποποίηση είναι ο διαχωρισμός της όλης διακινούμενης ποσότητας σε διάφορες ποιότητες, καθεμία από τις οποίες έχει διαφορετική τιμή. Η τυποποίηση θεωρείται ιδιαίτερα απαραίτητη επειδή η παραγωγή των αγροτικών προϊόντων είναι ανομοιόμορφη, καθώς υπάρχει ανομοιομορφία στη φύση, αλλά και επειδή η κατανάλωση τους εμφανίζεται διαφοροποιημένη. Κάποιοι καταναλωτές αγοράζουν με βάση την ποιότητα των προϊόντων, κάποιοι άλλοι με βάση την τιμή, άλλοι συγκριτικά 81

82 με την παράδοση κ.ο.κ. Λόγω της τυποποίησης δημιουργούνται πολλές ποιότητες και με αυτόν τον τρόπο όλοι οι καταναλωτές είναι ικανοποιημένοι καθώς έχουν τη δυνατότητα να επιλέγουν την ποιότητα του προϊόντος που επιθυμούν και μπορούν να αγοράσουν. Παλαιότερα, η τυποποίηση της Φέτας γινόταν αποκλειστικά και μόνο στα τυροκομεία, τα οποία είχαν περιορισμένες δυνατότητες παραγωγής. Με την πάροδο των χρόνων όμως, οι ανάγκες αυξήθηκαν και οι απαιτήσεις των καταναλωτών για την εύρεση της Φέτας σε διάφορες συσκευασίες έχουν οδηγήσει τα τυροκομεία στην ανάπτυξη τμήματος τυποποίησης με σύγχρονες τεχνολογίες. [12, 9, 6] Συσκευασία «Συσκευασία» προϊόντος ονομάζεται η τοποθέτηση του μέσα σε ειδικό υλικό για την προστασία και την αποδοτικότερη διακίνησή του. Δηλαδή, η συσκευασία ενός προϊόντος συνίσταται στην τοποθέτηση του προϊόντος μέσα σε ειδικό υλικό ή στην περικάλυψή του από κάποιο υλικό, ώστε να προστατευθεί από ορισμένους κινδύνους φθοράς ( π.χ. έντομα, μικροοργανισμοί κτλ) και να καταστεί ικανό να μεταφερθεί στον προορισμό του. Η συσκευασία των αγροτικών προϊόντων είναι πολύ σημαντική καθώς τα προφυλάσσει από πιθανές μολύνσεις και αλλοιώσεις των χαρακτηριστικών τους, αυξάνοντας με αυτόν τον τρόπο το χρόνο διατήρησής τους. Κατά τη συσκευασία των προϊόντων πρέπει να ελέγχονται: [12, 9, 6] η καταλληλότητα των υλικών και των αντικειμένων συσκευασίας, η καθαρότητα των υλικών και των αντικειμένων συσκευασίας, η ακεραιότητα των συσκευασιών των τροφίμων, η καθαριότητα του χώρου συσκευασίας, η καθαριότητα της συσκευαστικής μηχανής, η τήρηση των κανόνων υγιεινής από το προσωπικό που εργάζεται στον τομέα της συσκευασίας, οι συνθήκες που επικρατούν στο χώρο της συσκευασίας, η άμεση αποθήκευση των συσκευασμένων προϊόντων. Επίσης, τα υλικά συσκευασίας πρέπει να πληρούν ορισμένες προϋποθέσεις για να θεωρηθούν κατάλληλα, οι οποίες μπορεί να διαφέρουν ανάλογα με τη φύση του προϊόντος, και είναι οι εξής: [9, 6, 12] η αβλάβεια, δηλαδή να προφυλάσσει το προϊόν από τις προσβολές μικροβίων, εντόμων και τρωκτικών, η ευχρηστία, δηλαδή το σχήμα και το μέγεθος των συσκευασιών πρέπει να διευκολύνουν τη διακίνηση και την αποθήκευση των προϊόντων στον τόπο συσκευασίας αλλά και τους καταναλωτές στο σπίτι τους. η εμφάνιση, δηλαδή η συσκευασία του προϊόντος πρέπει να είναι ελκυστική και να προσελκύει το ενδιαφέρον των καταναλωτών. το κόστος της συσκευασίας, το οποίο δεν θα πρέπει να επιβαρύνει ιδιαίτερα την τιμή του προϊόντος, η συσκευασία του προϊόντος θα πρέπει να είναι ανακυκλώσιμη ώστε να προστατεύεται το περιβάλλόν. Η συσκευασία των τυριών διαφέρει ανάλογα με το είδος τους και το στάδιο διακίνησης τους. Τα τυριά άλμης είναι απαραίτητο να καλύπτονται από άλμη και γι αυτό η συσκευασία τους είναι οπωσδήποτε υδατοστεγής. Έτσι, μετά τη συμπλήρωση του πρώτου σταδίου ωρίμανσης τους, συσκευάζονται οριστικά σε λευκοσιδηρά δοχεία ή ξύλινα βαρέλια, όπου και ολοκληρώνεται η ωρίμανση τους. Με την ίδια συσκευασία κυκλοφορούν και στο εμπόριο και η συντήρησή τους γίνεται σε θερμοκρασία ψύξεως. Όταν συσκευάζονται σε λευκοσιδηρά δοχεία τα ψυγεία συντήρησης πρέπει να έχουν μικρή υγρασία ώστε να μην οξειδώνονται τα δοχεία, ενώ όταν συσκευάζονται σε 82

83 ξύλινα βαρέλια οι ψυκτικοί θάλαμοι να έχουν υψηλή υγρασία ώστε να μην βλάπτονται οι συναρμογές του ξύλου με αποτέλεσμα τη διαρροή άλμης. Επίσης, λανθασμένες συνθήκες συντήρησης από άποψη υγρασίας μπορεί να οδηγήσουν σε απώλεια άλμης και αλλοίωση του τυριού. [12, 9] Στα μέσα συσκευασίας που περιέχουν «ΦΕΤΑ» (FETA) αναγράφονται υποχρεωτικά οι ακόλουθες ενδείξεις: [16, 5] α) «ΦΕΤΑ» (FETA) β) Προστατευόμενη ονομασία προέλευσης (ΠΟΠ) γ) Τυρί δ) Η επωνυμία και η έδρα του παραγωγού συσκευαστή. ε) Το βάρος του περιεχομένου στ) Η ημερομηνία παραγωγής. ζ) Στοιχεία ελέγχου που αναλύονται ως εξής: 1. Τα δύο πρώτα γράμματα της ονομασίας προέλευσης: ΦΕ 2. Ο αύξοντας αριθμός του μέσου συσκευασίας. 3. Η ημερομηνία παραγωγής. Παράδειγμα (ΦΕ /12/94) Ταυτοποίηση «Ταυτοποίηση» ή «σηματοποίηση» ή «σήμανση» αγροτικών προϊόντων είναι η λειτουργία του μάρκετινγκ με την οποία προσδιορίζεται η ταυτότητα του προϊόντος. Κύριος σκοπός της ταυτοποίησης είναι να παρέχει πληροφορίες στους καταναλωτές για το ίδιο το προϊόν αλλά και για τον συσκευαστή του. Η ταυτότητα του προϊόντος προσδιορίζεται από το εμπορικό όνομα του κατασκευαστή, το εμπορικό σήμα και τη ετικέτα ή επιγραφή. Περιλαμβάνει λέξεις ή σύμβολα και έχει ως σκοπό την αναγνώριση των προϊόντων και το διαχωρισμό τους από άλλα ομοειδή ανταγωνιστικά. [12] Στην ετικέτα που έχει το προϊόν πρέπει να περιλαμβάνονται το εμπορικό σήμα της επιχείρησης, το όνομα του παραγωγού ή μεταποιητή, η εικόνα του προϊόντος και πληροφορίες σχετικά με το προϊόν, όπως το περιεχόμενό τους σε βάρος ή όγκο, η ποιότητα προϊόντος, η τιμή του κτλ. [9] Το σήμα του προϊόντος είναι εκείνο που συνδέει τον καταναλωτή με το συγκεκριμένο προϊόν και του δίνει την ευχέρεια να το αναγνωρίζει και να το διακρίνει από τα υπόλοιπα, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας σύνδεσμος μεταξύ του καταναλωτή και του σήματος. Τις περισσότερες φορές ο σύνδεσμος αυτός είναι ισχυρός και ο καταναλωτής ταυτίζει το σήμα με το συγκεκριμένο προϊόν. Οι περισσότερες επιχειρήσεις βασίζονται στη μάρκα τους και την προστατεύουν διότι αυτή από μόνη της μπορεί να προσελκύσει αλλά και να διατηρήσει πελάτες. Η ανάπτυξη μιας ονομασίας μάρκας απαιτεί χρόνο και χρήμα για διαφήμιση και συνεπώς οι μαρκετίστες προστατεύουν ιδιαίτερα τις ονομασίες μάρκας. [9] Οι παραγωγοί Φέτας δίνουν ιδιαίτερη βαρύτητα στην ταυτότητα του προϊόντος και σπάνια αλλάζουν την ονομασία της, καθώς πολλοί είναι εκείνοι που διατηρούν τις επιχειρήσεις που είχαν ιδρύσει προηγούμενες γενιές από αυτούς (γονείς, παππούδες) και οι πελάτες τους έχουν δεθεί με τη συγκεκριμένη ονομασία της επιχείρησης Μεταφορά Η έννοια των «μεταφορών» είναι πολύ μεγαλύτερης σημασίας απ αυτή που φαίνεται από το συγκεκριμένο όρο που χρησιμοποιείται. Και αυτό διότι οι μεταφορές 83

84 εμπεριέχουν τόσο τη συγκέντρωση και τη διακίνηση όσο και τη διανομή των αγροτικών προϊόντων. «Μεταφορά» ενός προϊόντος ονομάζεται η μετακίνησή του από τον τόπο παραγωγής του στον τόπο επεξεργασίας και διάθεσής του. Η μεταφορά αποτελεί το συνδετικό κρίκο μεταξύ παραγωγού και καταναλωτή. Τα αγροτικά προϊόντα λόγω της φύσης τους και των συνθηκών παραγωγής τους, απαιτούν ειδικές συνθήκες μεταφοράς και συνήθως με μεγάλο κόστος. Επίσης, η μεταφορά επηρεάζει και άλλα στάδια του μάρκετινγκ των αγροτικών προϊόντων. [12, 9] Για παράδειγμα, η διαθεσιμότητα των μεταφορικών μέσων μπορεί να επηρεάσει τη χωρητικότητα των αποθηκευτικών χώρων κατά το σχεδιασμό των αποθηκών. Οι αποφάσεις σχετικά με την εγκατάσταση των επιχειρήσεων, η επιλογή της τοποθεσίας εγκατάστασης των αποθηκών, το δίκτυο διανομής κλπ, επηρεάζονται από το κόστος μεταφοράς. Επομένως, το κόστος μεταφοράς με τη σειρά του θα επηρεάσει τις αποφάσεις για τον καθορισμό της τιμής των προϊόντων. Το κόστος μεταφοράς αποτελεί το μεγαλύτερο κόστος απ όλα τα άλλα της φυσικής διανομής. [12, 9] Όσον αφορά τη μεταφορά της Φέτας, πρέπει να τηρούνται οι κανόνες υγιεινής τόσο από το προσωπικό μεταφοράς κατά τη φόρτωση, μεταφορά και εκφόρτωση της όσο και κατά την μεταφορά της σε άλλους χώρους όπου θα διατίθεται προς πώληση. Επίσης, θα πρέπει να εφαρμόζονται ειδικές συνθήκες για την αποτροπή πιθανών αλλοιώσεων. Τα δοχεία στα οποία μεταφέρεται όπως και τα σχήματα θα πρέπει να ικανοποιούν συγκεκριμένες απαιτήσεις, όπως από το τι υλικό θα είναι κατασκευασμένα, από τη θερμοκρασία που υπάρχει κατά τη μεταφορά μέχρι και τον εξοπλισμό των μεταφορικών μέσων (ψυγεία). Ταυτόχρονα, κατά τη διάρκεια της μεταφοράς πρέπει να γίνονται έλεγχοι για το αν τηρούνται οι κανόνες υγιεινής στα οχήματα μεταφοράς. [9, 12, 20] Αποθήκευση Η «Αποθήκευση» αναφέρεται στη διατήρηση του αγροτικού προϊόντος σε ειδικούς αποθηκευτικούς χώρους χωρίς καμία ποιοτική αλλοίωση. Η αποθήκευση θεωρείται σημαντική αν αναλογιστεί κανείς ότι η παραγωγή των προϊόντων είναι εποχική. Παρατηρείται, επομένως, μια μαζική προσφορά των αγροτικών προϊόντων τα οποία ορισμένες φορές τείνουν να γίνουν πλεονασματικά σε σχέση με τη ζήτηση. Μέσω της αποθήκευσης, όμως, γίνεται ομαλή διακίνηση των αγροτικών προϊόντων και συνεπώς παρατηρείται μια εξομάλυνση μεταξύ προσφοράς και ζήτησης. Άρα, μια βασική λειτουργία της αποθήκευσης είναι η ικανοποίηση των καταναλωτών με αγαθά που οι ίδιοι έχουν ανάγκη, τη χρονική στιγμή που τα επιθυμούν και στην απαιτούμενη ποσότητα. [12, 9, 20] Η έννοια της αποθήκευσης περιλαμβάνει όχι μόνο την αποθήκευση φύλαξης αλλά και την αποθήκευση διατήρησης και συντήρησης των αγροτικών προϊόντων. Απαιτούνται συνεπώς όχι μόνο κτιριακές εγκαταστάσεις και απαιτούμενος χώρος, αλλά και συμβολή τεχνικών μέσων συντήρησης. Η αποθήκευση, συνεπώς, συνεπάγεται κόστος για την επιχείρηση καθώς κατά τη διάρκειά της υπάρχουν και άλλοι κίνδυνοι, όπως η υποβάθμιση της ποιότητας του προϊόντος αλλά και η πτώση της τιμής του προϊόντος. Επίσης, οι χώροι αποθήκευσης πρέπει να τηρούν τους κανόνες υγιεινής και ασφάλειας που η νομοθεσία επιβάλλει. [12, 9, 20, 6] Η αποθήκευση της Φέτας γίνεται σε ειδικούς ψυκτικές θαλάμους οι οποίοι κυμαίνονται σε θερμοκρασία 2 έως 4 ο C. Η Φέτα παραμένει εκεί για 45 ημέρες και στη συνέχεια, σύμφωνα με τη νομοθεσία, όπως προαναφέρθηκε είναι έτοιμη για διάθεση. 84

85 Μπορεί ωστόσο να παραμείνει σε αυτού τους θαλάμους για πολύ περισσότερο καιρό, μέχρις ότου το προϊόν πουληθεί. [12, 9, 20, 6] Επεξεργασία - μεταποίηση «Μεταποίηση» σημαίνει ότι το αγροτικό προϊόν αλλάζει μορφή, παύοντας να έχει την πρωτογενή μορφή του και αποκτώντας δευτερογενή. Κατά την επεξεργασία θα πρέπει οι πρώτες και βοηθητικές ύλες αλλά και τα παραγόμενα προϊόντα να προστατεύονται από πιθανές μολύνσεις και να διασφαλίζεται η υγιεινή τους, μέσω των ελέγχων που γίνονται. Επίσης, θα πρέπει να ελέγχονται αν τηρούνται οι κανόνες ορθής υγιεινής πρακτικής σχετικά με τις δραστηριότητες του προσωπικού, την καθαριότητα και την απολύμανση του χώρου και του εξοπλισμού που χρησιμοποιείται, σύμφωνα με το σύστημα HACCP. [12, 9] Πληροφόρηση αγοράς «Πληροφόρηση αγοράς» ονομάζεται η συγκέντρωση, η επεξεργασία και η παροχή πληροφοριών σχετικά με τις συνθήκες αγοράς των διαφόρων γεωργικών προϊόντων. Η συγκέντρωση πληροφοριών σχετικά με την αγορά στην οποία απευθύνεται το κάθε προϊόν είναι ιδιαίτερα σημαντική στην εποχή της παγκοσμιοποιημένης αγοράς για το κάθε προϊόν. [12, 9, 6] Ο ρόλος της πληροφόρησης της αγοράς είναι καθοδηγητικός για τους παραγωγούς, τους φορείς εμπορίας, τους καταναλωτές και το κράτος καθώς τους δίνει τη δυνατότητα να κατευθυνθούν στην αγορά ενημερωμένοι Έρευνα αγοράς «Έρευνα αγοράς» είναι η συστηματική μελέτη κάθε θέματος που αναφέρεται στην αγορά των προϊόντων και αποσκοπεί στην διαπίστωση των προτιμήσεων των καταναλωτών στα διάφορα προϊόντα. Η έρευνα αγοράς πραγματοποιείται όταν ο φορέας εμπορίας που ζήτησε τη διεξαγωγή της δεν μπορεί να βρει σε άλλες πηγές τις πληροφορίες που χρειάζεται για να λάβει τις πλέον σωστές αποφάσεις. Έρευνες αγοράς σχετικά με τις αγοραστικές συνήθειες των καταναλωτών Φέτας έδειξαν ότι: [12, 6] Η πλειοψηφία των καταναλωτών προτιμά να αγοράζει χύμα Φέτα, αν και τελευταία υπάρχει αυξημένη ζήτηση για επώνυμη Φέτα, χύμα ή συσκευασμένη. Αρκετοί αγοραστές προτιμούν να δοκιμάζουν τη Φέτα πριν την αγοράσουν. Αυτή η πρακτική δημιουργεί σχέση πελάτη πωλητή τυριού και είναι μια εξήγηση για το ότι το 95% της Φέτας πωλείται στους πάγκους των τυριών και όχι στα ράφια των ψυγείων. Οι Έλληνες καταναλωτές ενδιαφέρονται πολύ για την ποιότητα και την παράδοση της Φέτας που αγοράζουν. Επομένως, και η τυποποιημένη και βιομηχανοποιημένη Φέτα θα μπορέσει να επιβιώσει μόνο αν παρασκευάζεται σύμφωνα με τις παραδόσεις της και διατηρήσει την παραδοσιακή γεύση και τα οργανοληπτικά συστατικά της παραδοσιακής Φέτας. 85

86 Προώθηση Η «προώθηση» πωλήσεων στην Ελλάδα αποτελεί μια λειτουργία του μάρκετινγκ που εφαρμοζόταν ελάχιστα λόγω παραδοσιακών και νομικών περιορισμών. Σήμερα όμως, αναπτύσσεται και κερδίζει συνεχώς έδαφος καθώς ο σκοπός της είναι να γνωστοποιήσει στους καταναλωτές τα χαρακτηριστικά του προϊόντος που διατίθεται στην αγορά και να δώσει επιπλέον πληροφορίες για τον τόπο και τον τρόπο διάθεσης του προϊόντος. Αποσκοπεί στο να δημιουργεί επικοινωνία μεταξύ της επιχείρησης και των καταναλωτών στους οποίους απευθύνεται, οι οποίοι καλούνται να αλλάξουν στάση και συμπεριφορά. [12, 6] Η προώθηση αποτελείται από ένα μίγμα που είναι το συνολικό πρόγραμμα επικοινωνίας μιας εταιρείας. Συγκεκριμένα, το μίγμα αυτό περιλαμβάνει τη διαφήμιση για την οποία θα γίνει λόγος παρακάτω, την προσωπική πώληση όπου ο πωλητής έρχεται σε προσωπική επαφή με τον καταναλωτή, την προώθηση πωλήσεων, η οποία δίνει βραχυχρόνια κίνητρα στους καταναλωτές, όπως είναι για παράδειγμα οι εκπτώσεις, και τις δημόσιες σχέσεις, σύμφωνα με τις οποίες οι επιχειρήσεις προσπαθούν να ενισχύσουν τη θετική τους εικόνα και να αποτρέψουν τη δυσμενή δημοσιότητα. [12, 6] Διαφήμιση Η διαφήμιση διαδραματίζει σημαντικό ρόλο σε πολλούς τομείς της σημερινής κοινωνίας και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι των περισσοτέρων προγραμμάτων του μάρκετινγκ, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όλοι χρησιμοποιούν τη διαφήμιση ως εργαλείο του μάρκετινγκ. «Διαφήμιση» είναι κάθε πληρωμένη μορφή απρόσωπης παρουσίασης και προώθησης ιδεών, αγαθών ή υπηρεσιών από ένα συγκεκριμένο ανάδοχο, πρόσωπο ή οργανισμό. Διαφήμιση μπορεί να πραγματοποιηθεί με όλα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, όπως ραδιόφωνο, τηλεόραση, εφημερίδες, υπαίθριοι χώροι( ταμπέλες), περιοδικά αλλά και σε εκθέσεις. Η διαφήμιση είναι ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία που χρησιμοποιούν οι επιχειρήσεις για την προώθηση των προϊόντων τους, καθώς επηρεάζει σημαντικά τις απόψεις των καταναλωτών. Έχει ως σκοπό να πληροφορήσει, να γνωστοποιήσει, να παροτρύνει και τέλος να πείσει του καταναλωτές να αγοράσουν τα συγκεκριμένα προϊόντα. Ο ρόλος της δηλαδή είναι δίπτυχος. Από τη μια είναι ενημερωτικός, αφού προσπαθεί να ενημερώσει τους καταναλωτές για τα χαρακτηριστικά του διαφημιζόμενου προϊόντος και από την άλλη πιεστικός, καθώς προσπαθεί να τους πείσει να αγοράσουν το συγκεκριμένο προϊόν. [12, 6] Κάποιες φορές, ωστόσο, η πειθώ ξεπερνά τα όρια και φτάνει στο σημείο της παραπλάνησης και εκμετάλλευσης των καταναλωτών. Στις μέρες μας η διαφήμιση αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του μάρκετινγκ και είναι απλά η μαζική ενημέρωση του κοινού για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των προϊόντων που διαθέτει η επιχείρηση στην αγορά. Οι επιχειρήσεις προκειμένου να επιβιώσουν σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον αλλά και να αυξήσουν το μερίδιο τους στην αγορά έχουν ανάγκη τη διαφήμιση. Η προώθηση των τυριών έχει λάβει ραγδαίως ρυθμούς τα τελευταία 6 χρόνια στην Ελλάδα, με αποτέλεσμα σημαντικά ποσά να δαπανώνται κάθε χρόνο για διαφήμιση. Ο κύριος όγκος της διαφήμισης πηγαίνει στην τηλεόραση, περισσότερο από 95% του συνολικού προϋπολογισμού. Το συνολικό ύψος της διαφημιστικής καμπάνιας των τυριών έφτασε τα 270 εκατομμύρια δραχμές για την περίοδο Αρκετές 86

87 εταιρείες, όπως η ΔΩΔΩΝΗ, η ΜΕΒΓΑΛ και η ΦΑΓΕ δαπάνησαν αρκετά μεγάλα ποσά για τη διαφήμιση της Φέτας τους. [12, 6] Διαφήμιση της Φέτας δεν γίνεται μέσα στο χώρο των καταστημάτων, εκτός αν κάποια εταιρεία παραγωγής έχει οργανώσει παρουσίαση του προϊόντος της. Πολλά καταστήματα τροφίμων και τυροπωλεία αναγράφουν την προέλευση της Φέτας τους και πολλές φορές και το τυροκομείο παραγωγής, καθώς πολλοί καταναλωτές προτιμούν Φέτα από συγκεκριμένες περιοχές της Ελλάδας. Στα μικρά παντοπωλεία η προώθηση του προϊόντος δεν παίζει σημαντικό ρόλο και η συσκευασμένη επώνυμη Φέτα βρίσκονται μαζί με τη χύμα Φέτα. Αντίθετα, αν το κατάστημα είναι εξειδικευμένο τυροπωλείο η Φέτα προβάλλεται ανάλογα με τον τόπο παραγωγή της και την ονομασία της. [12, 6] Ανάληψη κινδύνων εμπορίας Η «ανάληψη κινδύνων εμπορίας» είναι η λειτουργία εκείνη κατά την οποία μια επιχείρηση αναλαμβάνει τους κινδύνους που διατρέχει κατά την εμπορία των προϊόντων της, με σκοπό την ελαχιστοποίησή τους έτσι ώστε να ενθαρρυνθεί η αγοραπωλησία τους. Οι κίνδυνοι εμπορίας που διατρέχει κάθε επιχείρηση κατά τη διάρκεια της λειτουργίας της διακρίνονται σε φυσικούς (καιρικές συνθήκες, ασθένειες) και σε κινδύνους αγοράς, όπου το προϊόν μπορεί να μην πουληθεί, να χαλάσει και να μειωθεί η τιμή του. [12] Χρηματοδότηση Η «χρηματοδότηση» διαθέτει τα απαιτούμενα χρήματα στους πωλητές ή συνηθέστερα στους αγοραστές για να διευκολυνθούν οι πωλήσεις και η αγορά των προϊόντων αντίστοιχα. Ανάλογα με το σκοπό για τον οποίο πραγματοποιείται η χρηματοδότηση διακρίνεται σε τρεις μορφές: i) στη λειτουργική χρηματοδότηση, ii) στην καταναλωτική χρηματοδότηση και iii) στη χρηματοδότηση εξοπλισμού που είναι και η πιο αποτελεσματική καθώς τα μηχανήματα και γενικότερα ο εξοπλισμός της επιχείρησης προσφέρει άμεσο κέρδος. [12] Αγορά - Πώληση Η λειτουργία της «αγοράς» είναι αυτή που μεσολαβεί στην απόκτηση της κυριότητας των προϊόντων, ενώ η λειτουργία της «πώλησης» συντελεί στη μεταβίβαση της κυριότητας των προϊόντων. [6] Τιμολόγηση «Τιμή» ενός προϊόντος καλείται η ανταλλακτική αξία του εκφρασμένη σε χρήμα. Την αξία αυτή ο καταναλωτής είναι διατεθειμένος να τη δώσει για να αποκτήσει το συγκεκριμένο προϊόν. Αποτελεί το μόνο στοιχείο του μάρκετινγκ που δημιουργεί έσοδα, ενώ όλα τα άλλα στοιχεία του προκαλούν δαπάνες. [12, 6] Κάθε επιχείρηση αντιμετωπίζει πρόβλημα στον καθορισμό της τιμής των προϊόντων που προσφέρει στην αγορά (τιμολόγηση). Η τιμή ενός προϊόντος αντιπροσωπεύει την αξία όλων των υλικών και άυλων μεταβλητών που απαρτίζουν το προϊόν. Η τιμή εξαρτάται από τη ζήτηση της αγοράς, τον ανταγωνισμό και το κόστος παραγωγής, το 87

88 οποίο συμπεριλαμβάνει την έρευνα και ανάπτυξη, την παραγωγική διαδικασία και το μάρκετινγκ. Όταν καθορίζεται η τιμή του στην αγορά. [12] Οι μεγάλες επιχειρήσεις έχουν καταφέρει και πωλούν τη Φέτα τους στην ίδια τιμή σε όλη την Ελλάδα. Ωστόσο, η τιμή χονδρικής που πωλούν στις διάφορες αλυσίδες τροφίμων διαφέρει ανάλογα με τη συμφωνία που υπάρχει με την αλυσίδα. Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που καθορίζουν την τιμή αυτή, όπως η προώθηση που κάνει η αλυσίδα σε όλα τα προϊόντα της εταιρείας, ο τρόπος πληρωμής και αποπληρωμής, το μέγεθος των πωλήσεων κ.α. Οι μικρότερες εταιρείες και τα μικρότερα τυροκομεία δεν έχουν την ίδια διαπραγματευτική δύναμη και γι αυτό το λόγο οι διαπραγματεύσεις τους γίνονται με βάση την ποσότητα του προϊόντος, την τιμή του κ.α. [12] Φορείς και κανάλια εμπορίας «Σύστημα διανομής» ή «κανάλια εμπορίας προϊόντων» ονομάζονται η αλληλουχία ή αλυσίδα των φορέων από τους οποίους διέρχονται τα προϊόντα καθώς διακινούνται από τους παραγωγούς ως τους τελικούς καταναλωτές. Αντί του όρου «κανάλια εμπορίας» χρησιμοποιούνται και οι όροι «σύστημα διανομής εμπορίας» ή «ροές εμπορίας» ή και «δίκτυα διανομής εμπορίας». Τα κανάλια εμπορίας δηλαδή, αποτελούνται από μια σειρά φορέων που αναλαμβάνουν ή διευκολύνουν τη ροή των προϊόντων των προϊόντων από τους παραγωγούς ως τα κέντρα κατανάλωσης. [6] Στην καθημερινή συμπεριφορά του ατόμου, η έννοια της εμπορίας διαφοροποιείται ανάλογα με τη δραστηριότητά του. Για παράδειγμα, για τη νοικοκυρά «εμπορία» σημαίνει η αγορά τυριών, βουτύρου από κάποιο κατάστημα λιανικής πώλησης, ενώ για τον παραγωγό γάλακτος σημαίνει πώληση του γάλακτος και των λοιπών γαλακτοκομικών προϊόντων που παράγει στη γαλακτοβιομηχανία. Οι παραπάνω ενέργειες καθώς και άλλες παρόμοιου χαρακτήρα αντανακλούν διαφορετικές απόψεις της έννοιας, της σύνθεσης και της υποδομής των καναλιών εμπορίας τυριών, που όμως τα συμπληρώνουν και τα ολοκληρώνουν. [6, 12] Λέγοντας «δομή των κανελιών εμπορίας» εννοείται το είδος των φορέων εμπορίας που λαμβάνει μέρος στη διακίνηση των προϊόντων καθώς και την αλληλουχία με την οποία συμμετέχουν. Η δομή ενός συστήματος εμπορίας διαμορφώνεται ανάλογα με το μέγεθος της αγοράς και την απόστασή της από τον τόπο παραγωγής του διακινούμενου προϊόντος. [6, 12] Όσον αφορά τη δομή των καναλιών εμπορίας τυριών, έχει μεγάλη σημασία αφού επηρεάζει την αγορά των προϊόντων αυτών και τη διαπραγματευτική δύναμη των παραγωγών, καθώς επίσης και το κόστος εμπορίας και συνεπώς τη λιανική τιμή διάθεσης των προϊόντων. Όσο πιο πολύπλοκη είναι η δομή των καναλιών εμπορίας, δηλαδή όσο περισσότεροι φορείς εμπορίας παρεμβάλλονται κατά τη διακίνηση των προϊόντων από τους παραγωγούς στους τελικούς καταναλωτές, τόσο υψηλότερο αναμένεται να είναι το κόστος εμπορίας, αφού οι πολλοί φορείς συνεπάγονται περισσότερες αμοιβές για τις υπηρεσίες που παρέχουν και μεγαλύτερη φθορά των προϊόντων εξ αιτίας των πολλών μετακινήσεων. [12, 6] Οι εμπορευόμενοι τυροκομικά προϊόντα διακρίνονται σε χονδρέμπορους, λιανέμπορους και εξαγωγείς τυροκομικών. Όλοι αυτοί οι εμπλεκόμενοι στο κύκλωμα εμπορίας επιδιώκουν να βελτιώσουν τις συνθήκες που επικρατούν στην αγορά των τυροκομικών. «Χονδρέμποροι» ονομάζονται εκείνοι οι φορείς εμπορίας, οι οποίοι αγοράζουν γεωργικά προϊόντα απ ευθείας από τους παραγωγούς και τα μεταπωλούν σε λιανοπωλητές ή σε άλλους φορείς εμπορίας. Οι χονδρέμποροι προβαίνουν σε μαζική διακίνηση των αγροτικών προϊόντων. Αρχικά, αγοράζουν μικρές ποσότητες προϊόντων 88

89 από πολλούς και μικρούς παραγωγούς και έπειτα μεταπωλούν τα προϊόντα αυτά στους λιανοπωλητές, πάλι σε μικρές ποσότητες. Αυτό συμβαίνει, κυρίως, διότι η λιανοπώλης των γεωργικών προϊόντων γίνεται από εξειδικευμένους λιανοπωλητές, οι οποίοι διακινούν καθημερινά σχετικά μικρές ποσότητες αλλά ετησίως αρκετά μεγάλες. [12, 6] Οι χονδρέμποροι αποτελούν το κλειδί στην όλη διακίνηση των γεωργικών προϊόντων από την παραγωγή ως την κατανάλωση, διότι επηρεάζουν σημαντικά την αποδοτικότητα λειτουργίας των λιανέμπορων, τα εισοδήματα των παραγωγών και την ευημερία των καταναλωτών. Όσον αφορά τη Φέτα, οι χονδρέμποροι αγοράζουν απ ευθείας από παραγωγούς, που είναι συνήθως τυροκομεία ή κτηνοτρόφοι και προμηθεύουν τους λιανοπωλητές, οι οποίοι στη συνέχεια εφοδιάζουν την κατανάλωση. [12, 6] «Λιανέμποροι» ονομάζονται εκείνοι οι φορείς εμπορίας οι οποίοι πωλούν προϊόντα απευθείας στους καταναλωτές και τα προμηθεύονται συνήθως από χονδρεμπόρους ή από τοπικούς εμπόρους ή ακόμη και απευθείας από τους παραγωγούς. Στην Ελλάδα, υπάρχει μεγάλος αριθμός λιανέμπορων οι οποίοι διακινούν μικρές ποσότητες προϊόντων καθημερινά, με αποτέλεσμα τα προϊόντα που διακινούν να πωλούνται σε υψηλές τιμές εις βάρος των καταναλωτών και των παραγωγών. Όσον αφορά τη Φέτα, λιανέμποροι μπορεί να είναι οργανωμένα καταστήματα όπως παντοπωλεία ή Σούπερ Μάρκετ ή τυροκομεία οι οποίοι στη συνέχεια εφοδιάζουν τους καταναλωτές. [12, 6] Επίσης, η διακίνηση της Φέτας μπορεί να γίνει μέσω εμπορικών αντιπροσώπων. Οι εμπορικοί αντιπρόσωποι αναλαμβάνουν αποκλειστικά τη διάθεση της Φέτας σε επίπεδο τοπικό, περιφερειακό ή χώρας, για λογαριασμό των παραγωγών. Οι εμπορικοί αντιπρόσωποι προμηθεύουν τους χονδρεμπόρους, οι οποίοι προμηθεύουν τους λιανοπωλητές και αυτοί με τη σειρά τους εφοδιάζουν τους καταναλωτές. Συνεπώς, οι εμπορικοί αντιπρόσωποι είναι αυτοί που προωθούν και πραγματοποιούν τις εξαγωγές της Φέτας από την Ελλάδα και στη συνέχεια την προωθούν για κατανάλωση. [12, 6] Υπάρχουν εννέα τρόποι με τους οποίους τα εμπορικά κανάλια μπορούν να συνδυαστούν ώστε να φτάσει η Φέτα στους καταναλωτές, οι οποίοι είναι οι εξής. [6, 12] Παραγωγή Πρατήρια Λιανικής Πώλησης Καταναλωτές Παραγωγοί Πρατήρια Χονδρικής Πώλησης Λιανοπωλητές- Καταναλωτές Παραγωγοί Χονδρέμποροι- Λιανοπωλητές Καταναλωτές Παραγωγοί Χονδρέμποροι Πρατήρια Λιανικής Πώλησης Χονδρεμπόρων Καταναλωτές Παραγωγοί Εμπορικοί Αντιπρόσωποι Χονδρέμποροι Λιανοπωλητές Καταναλωτές Παραγωγοί Εμπορικοί Αντιπρόσωποι Χονδρέμποροι Πρατήρια Χονδρικής Πώλησης Χονδρεμπόρων Καταναλωτές Παραγωγοί Εμπορικοί Αντιπρόσωποι Λιανοπωλητές Παραγωγοί Λιανοπωλητές Καταναλωτές Παραγωγοί Καταναλωτές Η τελευταία περίπτωση είναι άτυπη, μη ελεγχόμενη από παρεμβατικούς φορείς και μη υποκείμενη σε οποιονδήποτε αγορανομικό έλεγχο. Πρόκειται για κτηνοτρόφους, οι οποίοι παράγουν Φέτα μόνοι τους και την προωθούν ολικά ή μερικά σε γνωστούς και φίλους, χωρίς να διαθέτουν οργανωμένη λιανική πώληση. Η περίπτωση αυτή είναι συνηθισμένη στις αγροτικές περιοχές όπου οι καταναλωτές πιστεύουν ότι αγοράζουν τη Φέτα κατευθείαν από τον παραγωγό εξασφαλίζουν καλύτερη ποιότητα. [9, 6, 12] 89

90 4.7. Το εξαγωγικό εμπόριο των αγροτικών προϊόντων Όταν ένα αγροτικό προϊόν παράγεται σε ποσότητες μεγαλύτερες από εκείνες που καλύπτουν την εγχώρια αγορά, τότε δημιουργούνται πλεονάσματα, τα οποία μπορούν να απορροφηθούν στη διεθνή αγορά. Εκεί ακριβώς το εξωτερικό εμπόριο λαμβάνει μεγάλη σημασία. [12, 6] Οι κυριότερες συνθήκες που επικρατούν στη διεθνή αγορά και οι οποίες επηρεάζουν τις ποσότητες ενός προϊόντος που θα εισαχθούν σ αυτά από άλλες χώρες, είναι οι εξής: - Η ποσότητα παραγωγής του προϊόντος. Όσο μικρότερες ποσότητες ενός προϊόντος παράγει μια χώρα, τόσο μεγαλύτερες ποσότητες του προϊόντος αυτού θα εισάγει για να καλύψει τις ανάγκες διατροφής του πληθυσμού της. - Ο πληθυσμός. Όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των καταναλωτών σε μια χώρα, τόσο μεγαλύτερες ποσότητες θα αγοράσει από το εξωτερικό για να καλύψει τις ανάγκες διατροφής εφόσον δεν επαρκούν οι ποσότητες που παράγει αυτή η χώρα. - Το κατά κεφαλήν εισόδημα των κατοίκων. Όσο μεγαλύτερο είναι το κατά κεφαλήν εισόδημα των κατοίκων, τόσο μεγαλύτερες ποσότητες του προϊόντος θα αγοράσει για να καλύψει καλύτερα τις ανάγκες διατροφής του πληθυσμού. - Ο ανταγωνισμός. Το αν και κατά πόσο μια χώρα θα μπορέσει να κάνει εξαγωγές ενός αγροτικού προϊόντος εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον υπάρχοντα ανταγωνισμό που υπάρχει από χώρες που παράγουν το ίδιο προϊόν και το εξάγουν σ αυτήν τη χώρα. Ο ανταγωνισμός αυτός αναφέρεται συνήθως στην ποιότητα και στην τιμή του προϊόντος. Έτσι, όσο καλύτερη και χαμηλότερη είναι η ποιότητα και η τιμή αντίστοιχα του προϊόντος που εξάγει μια χώρα, τόσο πιο ανταγωνιστική είναι απέναντι στις υπόλοιπες χώρες και επομένως θα εξάγει και περισσότερες ποσότητες του αγροτικού προϊόντος από αυτές. Ωστόσο, όσον αφορά την αύξηση των εξαγωγών, σημαντικό ρόλο παίζει και η εξαγωγική πολιτική που εφαρμόζει η κάθε χώρα, καθώς και αυτή των ίδιων των επιχειρήσεων. Τα κυριότερα στοιχεία μιας τέτοιας πολιτικής είναι: [12, 6] - η σωστή τυποποίηση και συσκευασία των προϊόντων, - η επιλογή των κατάλληλων δικτύων διανομής, - η διαφήμιση, - η φερεγγυότητα. Το προϊόν θα πρέπει να είναι σε καλή φυσική κατάσταση και σε σωστή συσκευασία. Τα δίκτυα διανομής που θα χρησιμοποιήσει η επιχείρηση είναι αυτά που θα επηρεάσουν περισσότερο τις ποσότητες που θα εξάγει. Όσον αφορά τη διαφήμιση, είναι ιδιαίτερα σημαντική αφού με αυτόν τον τρόπο οι καταναλωτές ενημερώνονται για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του προϊόντος και στη συνέχεια πείθονται να το δοκιμάσουν. Ένας λόγος παραπάνω για να δοθεί προσοχή στη διαφήμιση είναι ο ανταγωνισμός που υπάρχει στις ξένες αγορές είναι οξύς και ο καταναλωτής χρειάζεται συνεχή ενημέρωση. Τέλος, όσον αφορά την φερεγγυότητα στην ποσότητα και την ποιότητα των εξαγόμενων προϊόντων, πρέπει να είναι αυτή ακριβώς που ζήτησαν οι εισαγωγείς. Επίσης, η φερεγγυότητα στον χρόνο παράδοσης ορίζεται από τους εισαγωγείς. [12] Βέβαια σημαντικό ρόλο στο εξωτερικό εμπόριο έπαιξε και η ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Καταρχάς υπήρξε μια σημαντική αύξηση του δείκτη τιμών των εισαγόμενων προϊόντων. Δεύτερον, υπήρξαν επιδράσεις στον όγκο των εισαγωγών 90

91 και εξαγωγών, που ποικίλουν ανάλογα με τις επιπτώσεις της ΚΑΠ στις τιμές. Τρίτον, λόγω εφαρμογής της ΚΑΠ υπήρξαν αυξήσεις των τιμών οι οποίες επηρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο όλων των προϊόντων. [12, 6] Εξαγωγές Φέτας Τα τυροκομικά προϊόντα αποτελούν την κυριότερη εξαγώγιμη κατηγορία γαλακτοκομικών. Αυτοί που εμπορεύονται τυροκομικά προϊόντα διακρίνονται σε χονδρέμπορους, λιανέμπορους και εξαγωγείς τυροκομικών. Όλοι αυτοί οι εμπλεκόμενοι στο κύκλωμα εμπορίας επιδιώκουν να βελτιώσουν τις συνθήκες που επικρατούν στην αγορά των τυροκομικών προϊόντων. Αρκετές εταιρίες, ειδικότερα οι μεγαλύτερες, διακινούν μόνες τους τα προϊόντα τους στην ελληνική αγορά αλλά και στη διεθνή αγορά και οι στρατηγικές που αναπτύσσουν στηρίζονται στην ενίσχυση της επώνυμης Φέτας που παράγουν. [12, 6, 9] Με τον τρόπο αυτό διαφοροποιούνται στην ελληνική αγορά και παράλληλα δημιουργούν μια φήμη και καλή εικόνα στη διεθνή αγορά. Μ αυτή τη συγκεκριμένη στρατηγική που ακολουθούν οι επιχειρήσεις η Φέτα γίνεται επώνυμη, αποκτά καλή συσκευασία, αυξάνει την παρουσία της στις αγορές του εξωτερικού και επιπλέον προωθείτε και η ιδέα του προϊόντος ΠΟΠ, καθώς όλες οι εταιρίες που εξάγουν Φέτα έχουν υιοθετήσει το ειδικό διακριτικό στη συσκευασία, προσδοκώντας να προσφέρουν μια επιπλέον εγγύηση για την ποιότητα του προϊόντος τους. [12] Εκτός όμως από τους μεγάλους παραγωγούς που διακινούν μόνοι τους το προϊόν, τα μικρά καταστήματα και οι αλυσίδες τροφίμων θέλουν να προωθήσουν ποιοτικά τρόφιμα και η Φέτα έχει όλες τις προδιαγραφές για το σκοπό αυτό. Έτσι, ιδιαίτερη έμφαση έχει δοθεί από τις αλυσίδες τροφίμων στην προβολή της Φέτας και των άλλων παραδοσιακών ελληνικών τυριών, καθώς και στην πάταξη της νοθείας της Φέτας σε συνεργασία με τους παραγωγούς. [12, 6, 9] Τα τυριά άλμης ή λευκά τυριά εμφανίζονται σε διαφορετικά μέρη του πάγκου των τυριών και έχουν διάκριση που αναφέρει την προέλευσή τους και τη χαμηλότερη τιμή τους. Με τον τρόπο αυτό ο καταναλωτής έχει κάποιου είδους διαβεβαίωση ότι αγοράζει Φέτα και όχι κάποιο εισαγόμενο λευκό τυρί άλμης. [12, 6, 9] Στην Ελλάδα υπάρχουν επιχειρήσεις που ειδικεύονται σε εισαγωγές και εξαγωγές τυριών. Η Φέτα ως το πιο γνωστό Ελληνικό τυρί στο εξωτερικό, είναι ένα προϊόν με μεγάλες εξαγωγικές δυνατότητες. Οι μεγάλες τυροκομικές επιχειρήσεις προωθούν μόνες τους τις εξαγωγές τους μέσω του δικτύου από συνεργάτες σε άλλες χώρες ή εμπορικούς αντιπροσώπους, ή της συμμετοχής τους σε μεγάλες διεθνείς εκθέσεις τροφίμων. Επίσης, συνεργάζονται και με εξαγωγικές εταιρίες τροφίμων στην Ελλάδα, οι οποίες ενεργούν ως ενδιάμεσοι για την προώθηση των τυροκομικών προϊόντων των ενδιαφερομένων τυροκομικών εταιριών σε αγορές που ο εξαγωγέας δεν έχει επαφές. [12] Η πλειοψηφία των εξαγωγών Ελληνικών τυροκομικών προϊόντων κατευθύνεται στην αγορά της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Γερμανία είναι η κύρια χώρα προορισμού ενώ ακολουθούν η Ιταλία και η Γαλλία. Το μεγάλο μέγεθος της Γερμανικής αγοράς, καθώς και οι υψηλές τιμές που απολαμβάνουν τα Ελληνικά τυροκομικά προϊόντα στις αγορές του Βελγίου Λουξεμβούργου, οι οποίες αποτελούν και αναπτυσσόμενες αγορές, εξηγείται από τις μεγάλες Ελληνικές κοινότητες που ζουν σ αυτές τις χώρες. [12] Στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι καταναλωτές προτιμούν τις πλαστικές συσκευασίες Φέτας των 500 gr και 1000 gr και λιγότερο τη χύμα έστω κι αν φέρει την επωνυμία κάποιας μεγάλης εταιρίας. Σε αντίθετη κατεύθυνση με τους Έλληνες καταναλωτές, οι οποίοι παραμένουν παραδοσιακοί στις προτιμήσεις τους αγοράζοντας Φέτα σταδιακά σε μεγάλες ποσότητες π.χ. δοχείο 16 κιλών, ή 91

92 αγοράζοντας σε τακτικά διαστήματα μικρές ποσότητες 1-5 κιλών από τα διάφορα σούπερ μάρκετ αφού πρώτα τη δοκιμάσουν. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια παρατηρείται και μια στροφή στην κατανάλωση της βαρελίσιας Φέτας. [12] Προβλήματα Εξαγωγών Τα κυριότερα προβλήματα εμπόδια των ελληνικών εξαγωγών, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των Ελλήνων εξαγωγέων, είναι τα παρακάτω: [12, 6] - το υψηλό κόστος χρήματος - τα φορολογικά μέτρα - οι γραφειοκρατικές διαδικασίες - οι υψηλές εργοδοτικές εισφορές - τα υψηλά ασφάλιστρα κάλυψης των εξαγωγικών πιστώσεων - το υψηλό μεταφορικό κόστος - η ασυνέπεια ορισμένων μεταφορικών εταιριών - οι καθυστερήσεις στα σημεία ελέγχου (τελωνεία κλπ) - ο μικρός όγκος του εξαγόμενου προϊόντος - η ανεπάρκεια τακτικών θαλάσσιων γραμμών - η εποχικότητα των εξαγωγών - η έλλειψη επαρκούς εξυπηρέτησης στα λιμάνια - η ανεπαρκής υποδομή των λιμενικών εγκαταστάσεων - η μη ευελιξία των μεταφορικών εταιριών - οι ζημιές που υφίστανται τα προϊόντα κατά τη διάρκεια της μεταφοράς τους. Όλα τα παραπάνω είναι φανερό ότι αποτελούν και λόγους ύπαρξης πολλών ανταγωνιστών, οι οποίοι συγκριτικά με τα ελληνικά εξαγόμενα προϊόντα έχουν κάποια βασικά πλεονεκτήματα. Τα πλεονεκτήματα αυτά είναι: [12, 6] - η χαμηλότερη τιμή τους - το επώνυμο προϊόν τους - η κρατική υποστήριξη που έχουν - η γεωγραφική εγγύτητα - οι συμφωνίες με εγχώριες επιχειρήσεις - η ποιότητα. Βέβαια τα τελευταία χρόνια οι εξαγωγικές επιδόσεις έχουν αυξηθεί. Αυτό οφείλεται κυρίως στην αύξηση του μεγέθους και στην ανάπτυξη της εξωστρέφειας των ελληνικών επιχειρήσεων, καθώς και στην εξαγωγή μέρους της παραγωγής πολλών επιχειρήσεων στο εξωτερικό, που δεν προορίζεται πλέον μόνο στις γειτονικές χώρες. [12, 6] Χώρες Προορισμού Παρά το γεγονός ότι η ελληνική τυροκομία χαρακτηρίζεται από υψηλή παραγωγική δυναμικότητα, η εξαγωγική επίδοση του κλάδου διαμορφώνεται σε χαμηλά επίπεδα σε σχέση με την εγχώρια παραγωγή, αν και την τελευταία δεκαετία αυξάνεται σταθερά και μάλιστα με ρυθμούς υψηλότερους των εισαγωγών. [12] Η Φέτα αποτελεί το κυριότερο προϊόν εξαγωγής με κυριότερες χώρες προορισμού τις χώρες στις οποίες είναι ιδιαίτερα σημαντικό το ελληνικό στοιχείο, όπως η Γερμανία, η Ιταλία και η Αγγλία. 92

93 Εξελίξεις Προοπτικές Οι κυριότεροι παράγοντες που επηρεάζουν την εξέλιξη του κλάδου των τυροκομικών προϊόντων είναι οι εξής: [12, 6] 1) Οι διατροφικές συνήθειες του Έλληνα καταναλωτή κατατάσσουν τα τυροκομικά προϊόντα στα βασικά είδη διατροφής. Η παραγωγή των τυροκομικών προϊόντων έχει παράδοση αιώνων στη χώρα μας και η κατά κεφαλή κατανάλωση τυριών στην Ελλάδα είναι από τις υψηλότερες σε παγκόσμιο επίπεδο. 2) Η μεγάλη ποικιλία των τυριών, όσον αφορά τα είδη, την ποιότητα αλλά και την τιμή στην οποία διατίθεται, καλύπτει τις απαιτήσεις του μεγαλύτερου μέρους του καταναλωτικού κοινού. 3) Η προτίμηση σημαντικού μέρους των καταναλωτών στα παραδοσιακά τυριά, καθώς και η προσπάθεια από πλευράς των μεγάλων κυρίως εταιρειών για πιο οργανωμένη προβολή τους στην ελληνική και διεθνή αγορά, έχουν ενισχύσει τη θέση τους τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Σ αυτά συμβάλλουν και τα σχετικά γεγονότα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, όπως για παράδειγμα αυτό της σπογγώδους εγκεφαλοπάθειας και των διοξινών, τα οποία στρέφουν τον καταναλωτή στα ελληνικά προϊόντα. 4) Το ζωικό κεφάλαιο επηρεάζει σημαντικά την εξέλιξη του εξεταζόμενου κλάδου, δεδομένου ότι καθορίζει τη διαθεσιμότητα της πρώτης ύλης. Οι υψηλές εισαγωγές τυριών ευρωπαϊκού τύπου, κατ εξοχή αγελαδινού, ασκούν έντονο ανταγωνισμό στα ελληνικά προϊόντα και αυτό λόγω της χαμηλότερης τιμής τους. Η υψηλή ποιότητα, η τυποποίηση, τα ισχυρά δίκτυα διανομής και η προώθηση θα αποτελέσουν τους βασικούς παράγοντες ανταγωνισμού τόσο στην εγχώρια όσο και στη διεθνή αγορά. [12, 6, 9]Όμως, θα πρέπει ταυτόχρονα να γίνουν τα προϊόντα να γίνουν τα προϊόντα πιο ανταγωνιστικά ως προς την τιμή. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με μείωση του κόστους της πρώτης ύλης, δηλαδή του αιγοπρόβειου γάλακτος με τεχνολογικές αλλαγές στην παραγωγή, και κυρίως με μείωση του κόστους εργασίας με την εισαγωγή νέας τεχνολογίας. Γενικότερα η Εθνική Στρατηγική των Εξαγωγών θα πρέπει να στοχεύει στη μείωση του κόστους και του χρόνου των εξαγωγικών διαδικασιών, στην υποβοήθηση των επιχειρήσεων για την υιοθέτηση νέων τεχνολογιών και στην ανάπτυξη ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων εξαγωγικού προσανατολισμού. [12, 6] Επίσης, η Εθνική Στρατηγική των Εξαγωγών δεν θα πρέπει να στοχεύει αποκλειστικά στην προώθηση προϊόντων στις αγορές του εξωτερικού, αλλά να εμπεριέχει τις τοπικές προκλήσεις για εγκαθίδρυση ενός εθνικού πλαισίου ανταγωνιστικότητας, την καλλιέργεια εξαγωγικού πνεύματος και εθνικής συναίνεσης και την ανάπτυξη νέων εξαγωγικών κλάδων. [12] Η ενίσχυση των ελληνικών εξαγωγών μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσα από δράσεις όπως: να σχεδιαστεί επιθετική στρατηγική εξωστρέφειας, να προσαρμόζονται τα προϊόντα προς εξαγωγή στις απαιτήσεις της αγοράς και του ανταγωνισμού, να δοθεί έμφαση στα προϊόντα που διαφοροποιούνται λόγω της υψηλής ποιότητας που έχουν, οι κλαδικοί φορείς κατά περίπτωση να θέτουν τις γεωγραφικές προτεραιότητες, δεδομένου ότι γνωρίζουν τις ιδιαιτερότητες των προϊόντων των επιχειρήσεων μελών τους. [6] 4.8. Η Ζήτηση της Φέτας 93

94 Η Φέτα είναι το τυρί που παράγεται πιο πολύ στις αγροτικές εκμεταλλεύσεις. Αν και για το προϊόν αυτό δεν υπάρχουν οι έλεγχοι διαφόρων φορέων των αρμόδιων υπουργείων, για το αν το προϊόν ακολουθεί πιστά τις διαδικασίες παραγωγής Φέτας ΠΟΠ. Οι κτηνοτρόφοι είναι παραδοσιακά συνηθισμένοι στην παραγωγή Φέτας στην εκμετάλλευση, η μεγαλύτερη ποσότητα της οποίας χρησιμοποιείται από το νοικοκυριό, μειώνοντας έτσι τις δαπάνες του για αγορά γαλακτοκομικών, ή πωλείται σε άλλους συγχωριανούς ή σε επισκέπτες του χωριού. Πάντως αδιάφορα από τον τρόπο παρασκευής της, η Φέτα αυτή παραμένει στη συνείδηση των καταναλωτών, είτε κτηνοτρόφων είτε αγοραστών, ως παραδοσιακά παραγόμενη Φέτα. [6] Για τα τυροκομεία και τις μεγάλες γαλακτοκομικές επιχειρήσεις, η Φέτα είναι το τυρί πάνω στο οποίο στηρίζεται η πλειοψηφία των προσπαθειών για την ανάπτυξη του τομέα. Η Φέτα είναι το πιο γνωστό τυρί στις διεθνείς αγορές και κατά συνέπεια εκείνο που παρουσιάζει τις καλύτερες προοπτικές για τις εξαγωγικές προσπάθειες των γαλακτοκομικών επιχειρήσεων. Οι μεγάλες επιχειρήσεις μετά την κατοχύρωση του διακριτικού ΠΟΠ για τη Φέτα έχουν κάνει σημαντικές προσπάθειες ενίσχυσης της εικόνας της Φέτας τονίζοντας το διακριτικό ΠΟΠ και συνδέοντας την ποιότητα με την τιμή μιας και για την επώνυμη Φέτα ζητείται υψηλότερη τιμή. [6, 10] Η συμπεριφορά των καταναλωτών και η ποιότητα της Φέτας Η μέση κατανάλωση Φέτας ανέρχεται σε 8 kg/άτομο/έτος (ποσότητα που αναβαίνει επιπλέον αν συμπεριληφθεί και η παραγωγή των αγροτικών εκμεταλλεύσεων), γεγονός που εδραιώνει τη Φέτα ως το τυρί με τη μεγαλύτερη κατανάλωση στην Ελλάδα. [6] Η Φέτα παράγεται σ όλη την Ελλάδα από πολλά τυροκομεία, γεγονός που προσδίδει μία ετερογένεια στην παραγωγή της Φέτας και δημιουργεί ξεχωριστούς τύπους τυριού. Επίσης, επειδή όπως είπαμε μπορεί να χρησιμοποιηθεί και αίγειο γάλα μέχρι 30%, υπάρχουν διαφοροποιήσεις όσον αφορά τη σκληρότητα της Φέτας. Ποιοτικές έρευνες με καταναλωτές βασισμένες και σε δοκιμές τυριών, έδειξαν ότι οι καταναλωτές διακρίνουν τις διαφοροποιήσεις της Φέτας και επιζητούν ανάλογα μαλακή ή σκληρή Φέτα, βουτυράτη ή πιπεράτη, κλπ. Σχεδόν όλοι οι καταναλωτές υπέδειξαν ότι η καλύτερη Φέτα παρασκευάζεται σε ορεινές περιοχές. Επίσης από τις έρευνες αυτές προέκυψε μια πρόθεση αύξησης της κατανάλωσης συσκευασμένης Φέτας. [6] Η Φέτα μπορεί να αγοραστεί σχεδόν σε όλα τα παντοπωλεία και τα καταστήματα τροφίμων καθώς επίσης και στον τόπο παραγωγής της δηλ. σε χωριά. Η Φέτα δεν είναι ακριβό τυρί συγκρινόμενη με τα υπόλοιπα Ελληνικά παραδοσιακά τυριά, όπως το κεφαλοτύρι, το κασέρι και η κεφαλογραβιέρα. Συγκρινόμενη όμως με τα υπόλοιπα τυριά της κατηγορίας των λευκών τυριών, μπορεί να πει ότι είναι το πιο ακριβό τυρί (σε σχέση με τη μυζήθρα και το ανθότυρο, τα οποία όμως ως γνωστό παρασκευάζονται με τυρόγαλα). Ένα άλλο στοιχείο που αξίζει αναφοράς είναι η διαφορά στην τιμή της Φέτας που πωλείται χύμα από την τυποποιημένη. Η συσκευασμένη Φέτα αγοράζεται περισσότερο από τους κατοίκους των μεγάλων πόλεων που αγοράζουν τυρί σε μικρές ποσότητες. Με αυτό τον τρόπο δείχνουν να ενδιαφέρονται πολύ για θέματα υγιεινής και ποιότητας που διασφαλίζεται από ένα ισχυρό όνομα, αντί για τις παραδοσιακές μεθόδους παραγωγής. [6] 94

95 Σύμφωνα με μελέτη που εκπονήθηκε από το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο το 1993, με θέμα την κατανάλωση και τη στάση απέναντι στα γαλακτοκομικά προϊόντα και τα λίπη, αποκάλυψε ότι οι καταναλωτές βασίζουν την επιλογή τους για τυροκομικά στα εξής έξι στοιχεία: στη γεύση, την αγνότητα, την υγιεινή, τη θρεπτική αξία, την τιμή και το αν εμπιστεύονται το προϊόν. [6] Στην ίδια μελέτη η υψηλότερη κατανάλωση Φέτας παρατηρείται στην Ήπειρο, τη Θράκη και τη Θεσσαλία, ενώ η ποσότητα που καταναλώνει εβδομαδιαίως μία ακολουθία ήταν μεταξύ ¾ του κιλού έως 2 κιλά. Η Φέτα περιγράφτηκε από τους ερωτώμενους ως Ελληνικό- τοπικό τυρί, ένα τυρί που αρέσει σε όλους, που ταιριάζει με όλα τα φαγητά. Επίσης, αναφέρθηκε ότι η παραγωγή Φέτας είναι συνδεδεμένη με την παράδοση. Επίσης, άλλες έρευνες καταναλωτών, που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, έδωσαν τις εξής πληροφορίες για τη Φέτα:[6,12] - Οι Έλληνες γνωρίζουν ότι η Φέτα είναι ένα ελληνικό τυρί που παράγεται σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας με παραδοσιακές διαδικασίες, χρησιμοποιώντας αιγοπρόβειο γάλα, σε συνδυασμούς που προσδίδουν στη Φέτα μια ποικιλία γεύσεων. - Τα υπόλοιπα λευκά τυριά άλμης που παράγονται σε χώρες της Ευρώπης, αλλά και στην Ελλάδα και στην Κύπρο έχουν διαφορετικά ονόματα (όπως χαλούμι, ανθότυρο, μυζήθρα, τελεμές, κλπ) και αναγνωρίζονται με τη δική τους ονομασία. Υπάρχει και το ονομαζόμενο τυρί «τύπου Φέτα», αλλά ειδικά αυτά τα τυριά αναγνωρίζονται εύκολα από τους καταναλωτές ως τυριά που παράγονται με διαφορετικές μεθόδους από αγελαδινό γάλα, αντί για το παραδοσιακό αιγοπρόβειο γάλα. - Η Φέτα είναι ένα ξεχωριστό τυρί. Δεν αντιπροσωπεύει ένα τόπο προέλευσης του προϊόντος, ούτε είναι ονομασία ενός ξεχωριστού ή εταιρικού προϊόντος (brand name) ενός οποιουδήποτε λευκού τυριού. - Η Φέτα είναι συνώνυμη του Ελληνικού τυριού λόγω της ευρύτερης προβολής και διακίνησης των απομιμήσεων της σε διεθνές επίπεδο, αλλά δεν είναι το μοναδικό Ελληνικό τυρί που είναι γνωστό στη διεθνή αγορά. - Οι καταναλωτές βασίζονται στο χρώμα, στο άρωμα και στη γεύση για να ξεχωρίσουν τη Φέτα από τις απομιμήσεις της. - Οι Έλληνες καταναλωτές πιστεύουν ότι η Φέτα παράγεται μόνο στην Ελλάδα, είναι ένας ειδικός τύπος τυριού και δεν είναι μια υποκατηγορία σε μια ευρύτερη κατηγορία τυριών. Αρκετές έρευνες αγοράς επιβεβαιώνουν τα εξής σχετικά με τις αγοραστικές συνήθειες των καταναλωτών Φέτας: [6] - Η πλειοψηφία των καταναλωτών προτιμά να αγοράζει χύμα Φέτα, αν και τελευταία υπάρχει αυξημένη ζήτηση για επώνυμη Φέτα, είτε χύμα, είτε συσκευασμένη. - Αρκετοί αγοραστές προτιμούν να δοκιμάζουν τη Φέτα πριν την αγοράσουν. Αυτή η πρακτική δημιουργεί μία σχέση πελάτη-πωλητή τυριού και είναι μια εξήγηση για το ότι το 95% της Φέτας πωλείται στους πάγκους των τυριών και όχι στα ράφια των ψυγείων. - Οι έλληνες καταναλωτές ενδιαφέρονται πολύ για την ποιότητα των τυριών που αγοράζουν και την παράδοσή τους, ειδικότερα για τη Φέτα. Έτσι, η βιομηχανοποιημένη και τυποποιημένη Φέτα θα επιβιώσει στην Ελληνική αγορά μόνο αν σεβαστεί τις παραδόσεις και διατηρήσει την παραδοσιακή γεύση και τα οργανοληπτικά συστατικά της παραδοσιακής Φέτας. 95

96 Στοιχεία από έρευνες που διεξάγει η ΕΣΥΕ για τους Οικογενειακούς Προϋπολογισμούς, δείχνουν ότι υπάρχουν ξεχωριστές μορφές κατανάλωσης τυριού και ότι υπάρχει μία σχέση μεταξύ κατανάλωσης τυροκομικών και τόπου διαμονής (π.χ. αστικά κέντρα, μεγάλες πόλεις, αγροτικές περιοχές), καθώς επίσης και διαφορές μεταξύ των διαφόρων περιφερειών της Ελλάδας. Αυτές οι διαφοροποιήσεις στην κατανάλωση μπορούν να αποδοθούν στην κατανομή της παραγωγής της Φέτας και στις διαιτολογικές διαφοροποιήσεις που έχουν παρατηρηθεί μεταξύ των κατοίκων αστικών και αγροτικών περιοχών. [12, 6, 9] Από τις έρευνες αυτές συγκεκριμένα προκύπτουν ενδιαφέροντα στοιχεία όπως: ότι τα νοικοκυριά που μένουν σε αγροτικές περιοχές ξοδεύουν λιγότερα για αγορές γαλακτοκομικών προϊόντων, ειδικά γάλακτος, γιαουρτιού και σκληρού τυριού. Επίσης τα νοικοκυριά στην Αθήνα ξοδεύουν λιγότερο για αγορά μαλακών τυριών. Τα αποτελέσματα αυτά είναι σύμφωνα με εκείνα μελετών, στις οποίες η κατανάλωση Φέτας και άλλων μαλακών τυριών είναι μικρότερη στην περιοχή της Αθήνας. Αυξημένη ιδιοκατανάλωση γάλακτος και μαλακών τυριών παρατηρείται στα νοικοκυριά που διαμένουν σε ημιαστικές και αγροτικές περιοχές, αποτέλεσμα του ότι τα νοικοκυριά αυτά παράγουν τα προϊόντα αυτά, και ότι τα μαλακά τυριά παράγονται σε μεγαλύτερη αναλογία στην εκμετάλλευση. Όσον αφορά στις διαφορές που παρατηρούνται στην κατανάλωση τυροκομικών στις περιφέρειες της χώρας αξιοσημείωτο είναι: Τα νοικοκυριά της Αν. Μακεδονίας και Θράκης, της Πελοποννήσου και των Ιονίων νήσων αγοράζουν περισσότερο μαλακά τυριά, ενώ λιγότερο αγοράζουν τα νοικοκυριά της Δυτικής Μακεδονίας, του Βορείου Αιγαίου και της Κρήτης. Επίσης η υψηλότερη ιδιοκατανάλωση μαλακών τυριών παρατηρείται στην Ήπειρο, στη Στερεά Ελλάδα και στην Πελοπόννησο. Ένα άλλο εύρημα είναι ότι δεν υπάρχει αντικατάσταση μεταξύ της κατανάλωσης μαλακών και σκληρών τυριών, μιας και αυξημένες αγορές ενός τύπου τυριού δεν σημαίνει αναγκαστικά και μείωση αγορών άλλων τύπων τυριών. Αλλά, υπάρχει μία σχέση μεταξύ της παραγωγής και της κατανάλωσης τυροκομικών στις διάφορες περιφέρειες, μιας και σε περιοχές φημισμένες για τα σκληρά τυριά τους, όπως η Κρήτη και τα Νησιά του Αιγαίου, οι αγορές τέτοιου τύπου τυριών είναι αυξημένες. Αυτό εξηγείται από τη συνήθεια των κατοίκων των περιοχών αυτών να καταναλώνουν σκληρά τυριά, τα οποία βρίσκονται και σε μεγάλες ποσότητες στις περιοχές αυτές. [6] 4.9. Η κατάσταση στην Αιτωλοακαρνανία Αν και η Αιτωλοακαρνανία δεν υστερεί σε ποιότητα προϊόντων ελάχιστοι στη χώρα μας το γνωρίζουν αυτό. Πολλά εύγευστα προϊόντα της ελληνικής αγοράς προέρχονται από το μεγαλύτερο νομό της χώρας που είναι η Αιτωλοακαρνανία αλλά τα περισσότερα από αυτά είναι κατά κάποιο τρόπο χωρίς «ταυτότητα». Αυτό από μόνο του καταδεικνύει τις σοβαρές ελλείψεις στην προβολή και στην ανάδειξη των προϊόντων που παράγει ο νομός. Οι ελλείψεις αυτές αναφέρονται τόσο στην ιδιωτική πρωτοβουλία όσο και στους δημόσιους φορείς και οργανισμούς Ενέργειες και δράσεις από Ιδιωτικοί φορείς Τα μικρά τυροκομεία που υπάρχουν στο νομό (60 περίπου) μπορεί τα τελευταία χρόνια να χουν κάνει κάποια βήματα προόδου σε θέματα συστημάτων ποιότητας και βελτίωσης των συστημάτων παραγωγής αλλά υστερούν κατά πολύ στον τομέα της προβολής και της προώθησης των προϊόντων τους. Για να καταδειχθεί η σοβαρότητα της κατάστασης στον τομέα αυτό θα πρέπει να αναφερθεί ότι κανένα από αυτά τα τυροκομεία δεν έχει παρουσία στο διαδίκτυο. Οι προσπάθειες 96

97 προβολής των προϊόντων τους γίνεται μεμονωμένα και σε μικρή κλίμακα. Οι μόνες συντονισμένες προσπάθειες προβολής και προώθησης έχει γίνει σε συνεργασία με τους φορείς του νομού (Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση, ΤΕΔΚ, Επιμελητήριο, Δήμοι, Αναπτυξιακές Εταιρείες, κ.α.) Ενέργειες και δράσεις Δημόσιων φορέων και οργανισμών Σημαντικές πρωτοβουλίες έχουν ληφθεί τα τελευταία χρόνια τόσο από τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Αιτωλοακαρνανίας και τους φορείς που εποπτεύονται από αυτή όσο και από το Επιμελητήριο Αιτωλοακαρνανίας, τις Ενώσεις Αγροτικών Συνεταιρισμών, την Τ.Ε.Δ.Κ και τους Δήμους του νομού. Οι πρωτοβουλίες αυτές συνεπικουρούμενες από τους Αιτωλοακαρνάνες παραγωγούς αποσκοπούν στο να καλύψουν το μεγάλο καινό που υπήρχε μέχρι τώρα στο τομέα της προβολής και της ανάδειξης των τοπικών προϊόντων. Η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση και οι υπόλοιποι φορείς, έχουν ως πρωτεύοντα στόχο την ανάδειξη στήριξη της επιχειρηματικότητας του νομού. Η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση και παραπάνω αναφερόμενοι φορείς, διοργανώνουν σεμινάρια και ημερίδες με άμεση και έμμεση σχέση με την βελτίωση του επιχειρηματικού προϊόντος και την προβολή γενικότερα των παραγωγικών τάξεων του νομού. Επίσης συμμετέχουν κάθε χρόνο σε οργανωμένες εκθέσεις προβολής των τοπικών προϊόντων ποιότητας που παράγονται από ντόπιους επιχειρηματίες και τα οποία αποτελούν μέρος των συγκριτικών της πλεονεκτημάτων, πέραν αυτών που αναφέρονται στους φυσικούς και πολιτισμικούς της πόρους της περιοχής μας. Σε μια περίοδο που ο ανταγωνισμός στον τομέα της επιχειρηματικότητας έχει αποκτήσει πλέον παγκόσμια χαρακτηριστικά, η Ελλάδα και κατ επέκταση ο τόπος μας, οφείλει να αναδείξει τα συγκριτικά του πλεονεκτήματα, αναβαθμίζοντας ταυτόχρονα την εικόνα του. Ο Νομός Αιτωλοακαρνανίας απέχει από αυτή την επιχειρηματική αναπτυξιακή διαδικασία, με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι οποίες χαρακτηρίζονται από μια χωρική συγκέντρωση σε συγκεκριμένες περιοχές του (παραθαλάσσια ζώνη Ιονίου, Ναυπακτία και στον Δήμο Αγρινίου) και που κατά κύριο λόγω στηρίζεται σε μεμονωμένες πρωτοβουλίες, οι οποίες όμως στερούνται στοιχειώδους πολιτικής διοίκησης και σχεδιασμού όπως για παράδειγμα είναι ο μοναδικός ίσως νομός που δεν έχει καθορισμένη Βιομηχανική Περιοχή (ΒΙ.ΠΕ). Και όλα αυτά συμβαίνουν, κατά τη στιγμή που διαθέτει μια σειρά από ειδικά συγκριτικά πλεονεκτήματα, τα οποία απορρέουν τόσο από την γεωπολιτική του θέση όσο και από το μοναδικό φυσικό και πολιτισμικό του περιβάλλον. Είναι γεγονός ότι η επιχειρηματικότητα δεν είναι μια απλή παράμετρος της οικονομικής ζωής αλλά μια σύνθετη κοινωνική και οικονομική διεργασία, η οποία έχει αναφορά σε όλες τις πτυχές μιας βιώσιμης και αειφόρου ανάπτυξης και ως εκ τούτου, θα πρέπει να επαναπροσδιοριστούν και να διευρυνθούν οι στόχους μας σαν Νομός. Δεν αποτελεί ούτε σχήμα λόγου ούτε υπερβολή, αν ισχυριστούμε ότι η επιχειρηματικότητα της Αιτωλοακαρνανίας δε θα έχει καμία προοπτική και μέλλον αν εξακολουθήσει να προσπαθεί να πουλήσει το ίδιο κλασικό προϊόν με αυτό που πωλούν πολύ φθηνότερα και με καλύτερο τρόπο οι ανταγωνιστές μας, εντός και εκτός της χώρας μας. Επιβάλλεται η άμεση αναδιάρθρωση του χαρτοφυλακίου των επιχειρηματικών δράσεων του Νομού μας, με στόχευση στις εναλλακτικές και επιλεκτικές κινήσεις, 97

98 μέσα από μια συστηματική υποστήριξη και συντονισμό όλων των άμεσα ενδιαφερομένων, αλλά και της κεντρικής Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης πρωτίστως. Μία από τις κύριες κατευθύνσεις που δραστηριοποιείτε η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Αιτωλοακαρνανίας και οι υπόλοιποι φορείς του νομού είναι η ανάδειξη του πλούσιου τουριστικού προϊόντος (και μέσα από αυτό και των τοπικών προϊόντων) που βρίσκεται στην γεωγραφική περιοχή που καλύπτεται από τη Νομαρχία Αιτωλοακαρνανίας και η δυνατότητα ανάδειξής του τόσο στον Ελλαδικό όσο και στο διεθνή χώρο. Η τουριστική προβολή του Νομού καθώς και ο εκσυγχρονισμός και η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του τουριστικού προϊόντος του αναμένεται να βοηθήσει σημαντικά στην τουριστική, οικονομική και πολιτισμική ανάπτυξή του μέσω της ευρείας προβολής των τουριστικών περιοχών, των πολιτισμικών μνημείων του και τοπικών προϊόντων ποιότητας. Οι περιοχές και τα μνημεία αυτά συνοπτικά περιλαμβάνουν στοιχεία της ιστορικής, λαογραφικής, θρησκευτικής, αρχιτεκτονικής και εκπαιδευτικής κληρονομιάς, κλάδους παράγωγής που ανέδειξαν οικονομικά και πολιτισμικά το Νομό καθώς και περιοχές και αξιοθέατα φυσικής ομορφιάς και οικολογικού ενδιαφέροντος. Η ανάδειξη του τουριστικού προϊόντος του Νομού και η αξιοποίηση των πολιτιστικών και φυσικών πόρων του αναμένεται να δώσει μια σημαντική ώθηση και δυναμική που θα οδηγήσει στην ευρύτερη οικονομική ανάπτυξη του Νομού και της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας. Ειδικότερα η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Αιτωλοακαρνανίας μέσω της Αναπτυξιακής εταιρείας (ΑΝΑΙΤ Α.Ε. ΟΤΑ) όπου είναι και βασικός μέτοχος έχει δημιουργήσει δομές στήριξης της επιχειρηματικότητας (Κέντρα Υποδοχής Επενδυτών Κ.Υ.Ε. και Κέντρα Επιχειρηματικότητας & Τεχνολογικής Ανάπτυξης Κ.Ε.Τ.Α.) όπου έχει πετύχει την άμεση εξυπηρέτηση ενημέρωση των επιχειρηματιών του νομού και αύξηση της ποιότητας των υπηρεσιών που παρέχονται όπως (πληροφόρηση, μείωση του χρόνου αδειοδοτήσεων, αύξηση έλεγχων, κλπ), χωρίς κωλυσιεργίες και εμπόδια που σε πολλές περιπτώσεις έχουν λειτουργήσει αποτρεπτικά στην προσέλκυση και δραστηριοποίηση επιχειρηματιών στον Νομό μας. Επίσης πρέπει να αναφέρουμε την σύνταξη μελέτης για την επιχειρηματικότητα του νομού από τα Κ.Ε.Τ.Α. το 2008 που έχει χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο αναφοράς από τους δυνητικούς επιχειρηματίες του νομού. Με τον τρόπο αυτό οι δυνητικοί επιχειρηματίες του νομού έρχονται σε επαφή με τις ευκαιρίες που παρουσιάζονται μέσα από προγράμματα του ΕΣΠΑ, του Αναπτυξιακού Νόμου 3299/2004 και από τα προγράμματα Ευρωπαϊκής Εδαφικής Συνεργασίας (INTERREG) καθώς και από το νέο ΟΠΑΑΧ και LEADER. Πιο συγκεκριμένα, τα τρία τελευταία χρόνια η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Αιτωλοακαρνανίας και οι υπόλοιποι φορείς σε συνεργασία πάντα με τους παραγωγικούς φορείς του νομού μας έχουν διοργανώσει και συμμετάσχει σε εκθέσεις, ημερίδες και έχουν πραγματοποιήσει ειδικές εκδόσεις και υλοποιούν συγκεκριμένα προγράμματα που στοχεύουν στους αναφερθέντες πιο πάνω στόχους. Παρακάτω παρατίθενται μια σειρά από ενέργειες δράσεις που υλοποιήθηκαν τα τρία τελευταία χρόνια και είχαν σαν σκοπό την προώθηση του τουριστικού προϊόντος της περιοχής και την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας του νομού γενικότερα. 1. Επιτροπές Σύσταση Νομαρχιακής Επιτροπής Τουριστικής Προβολής (ΝΕΤΠ) Σύσταση Νομαρχιακής Επιτροπής Τουρισμού 2. Εκθέσεις PHILOXENIA, Θεσσαλονίκη POLIS 2007, Θεσσαλονίκη 98

99 Έκθεση Εναλλακτικών Μορφών Τουρισμού, Φλώρινα Έκθεση γάλακτος και τυριών, Αθήνα Έκθεση μελιού, Αθήνα 3. Ημερίδες Ημέρα καθαρισμού ακτών, Μεσολόγγι Συνδιοργάνωση Ημερίδας μαζί με το Επιμελητήριο Αιτ/νίας στις 14 Μαρτίου με ομιλητές εκπροσώπους από τη Γ.Γ.Β του Υπ. Ανάπτυξης για τον ν. 3325/2005 περί Ίδρυσης και λειτουργίας βιομηχανικών - βιοτεχνικών εγκαταστάσεων. 4. Εκδόσεις Ιαματικές Πηγές του Νομού Αιτωλοακαρνανίας Η μελισσοκομία στην Αιτωλοακαρνανία Ο χάρτης της Αιτωλοακαρνανίας Η Αιτωλοακαρνανία κάθε μέρα 5. Αφίσες Εκεί που η φύση συναντά την Ιστορία Αιτωλοακαρνανία το φυσικό πάρκο της Ελλάδας Εκθέσεις PHILOXENIA, Θεσσαλονίκη. Τουριστικό Πανόραμα 2008, Αθήνα. Έκθεση Τουρισμού, Νάπολη Ιταλίας. Έκθεση Νέων και Ειδικών Μορφών Τουρισμού, Πάτρα. Ελαιοτεχνία, Αθήνα Φεστιβάλ ελαιολάδου και ελιάς, Αθήνα 2. Εκδόσεις Η Αιτωλοακαρνανία κάθε μέρα (επανέκδοση) Ο χάρτης της Αιτωλοακαρνανίας (επανέκδοση) Η ελιά στην Αιτωλοακαρνανία Τέχνης περάσματα Τα γεφύρια της Αιτωλοακαρνανίας, από τον Ανδριανό στον Χαρίλαο Τρικούπη. Etoloakarnania (Ιταλική έκδοση) 3. Προγράμματα LEADER+ (τέλος 3 ης προγραμματικής περιόδου) ΟΠΑΑΧ Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης Αγροτικού Χώρου (τέλος 3 ης προγραμματικής περιόδου) Τουριστικό Πολιτισμικό Παράθυρο του νομού Αιτωλοακαρνανίας, ΠΕΠ Δυτικής Ελλάδος (σε εξέλιξη) 4. Ημερίδες Οι υγρότοποι του νομού Αιτωλοακαρνανίας, Μεσολόγγι Ημέρα καθαρισμού ακτών, Μεσολόγγι Ενημέρωση για τις δενδροκαλλιέργειες του νομού Η κτηνοτροφία στην Αιτωλοακαρνανία σήμερα, Θεριακίσι Οι προοπτικές της κτηνοτροφίας στην Αιτωλοακαρνανία, Μοναστηράκι 99

100 5. Αφίσες Εκεί που η φύση συναντά την Ιστορία Αιτωλοακαρνανία το φυσικό πάρκο της Ελλάδας Αιτωλοακαρνανία αυθεντική σε κάθε αίσθηση Εκθέσεις Έκθεση Νέων και Ειδικών Μορφών Τουρισμού, Πάτρα. Τουριστικό Πανόραμα 2009, Αθήνα. ANUGA Κολωνία 2009 Φεστιβάλ ελαιολάδου και ελιάς 2009, Αθήνα Φεστιβάλ γάλακτος και τυριού 2009, Αθήνα PHILOXENIA 2009, Θεσσαλονίκη 2. Εκδόσεις Etoloakarnania A daily experience (Αγγλική έκδοση) AItoloakarnania Jeden Tag (Γερμανική έκδοση) Κτηνοτροφία & παραδοσιακά τυροκομικά προϊόντα Εγχειρίδιο Ποιότητας Παραδοσιακής Τυροκομίας 3. Ημερίδες Οι υγρότοποι του νομού Αιτωλοακαρνανίας, Μεσολόγγι. Προοπτικές καλλιέργειας του φυτού «Στέβια» & των αρωματικών φυτών στο Νομό Αιτωλοακαρνανίας Ενημέρωση για τις δενδροκαλλιέργειες του νομού 4. Προγράμματα Αναμονή της 4 ης προγραμματικής περιόδου για την υλοποίηση προγραμμάτων στήριξης της επιχειρηματικότητας. Ε.Σ.Π.Α. Υποβολή συγκεκριμένων προτάσεων στα πλαίσια των προγραμμάτων Ευρωπαϊκής Εδαφικής Συνεργασίας (INTERREG IV) με επικεφαλή εταίρο την ΝΑ Αιτωλοακαρνανίας και την ΑΝΑΙΤ Α.Ε. ΟΤΑ που εστιάζονται στην ενδυνάμωση της επιχειρηματικότητας του νομού. Η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Αιτωλοακαρνανίας μέσω της ΑΝΑΙΤ Α.Ε. ΟΤΑ έδωσε έμπρακτη στήριξη στον Αγροτουρισμό στην κατεύθυνση της ίδρυσης εκσυγχρονισμού τουριστικών μεταποιητικών επιχειρήσεων στις περιοχές εφαρμογής τους (Ξηρόμερο, Βάλτος και ορεινή Ναυπακτία). Επίσης έχει συμμετάσχει σε πολλές εκθέσεις και φεστιβάλ που αφορούν την προώθηση τοπικών προϊόντων, με την συμμετοχή επιχειρηματιών του νομού αναλόγως την επιχειρηματική δραστηριότητα. Επίσης δημιουργία μιας σειράς εκδόσεων σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή που προβάλλουν τα τοπικά προϊόντα και γενικότερα τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του νομού. Άξιο λόγου επίσης είναι η υλοποίηση κατά το Γ Κ.Π.Σ. ενός Προγράμματος από την ΑΝΑΙΤ Α.Ε. ΟΤΑ με τίτλο «New technologies supporting the traditional and historical dairy in Archimed zone» με ακρώνυμο T-Cheese.Med της δέσμης Archimed της Κ.Π. INTERREG III. Στόχος του προγράμματος αυτού ήταν η ανάδειξη και προβολή των παραδοσιακών τεχνικών τυροκόμησης και η προβολή των παραδοσιακών τυριών των επιλέξιμων περιοχών με απώτερο σκοπό τη δημιουργία e-commerce για τους τυροκόμους των επιλέξιμων περιοχών. Εταίροι στο πολύ σπουδαίο αυτό Πρόγραμμα ήταν το Co.R.Fi.La.C της Σικελίας (επικεφαλής εταίρος), το Πειραματικό Ινστιτούτο Ζωοτεχνίας της Ιταλίας, η 100

101 Περιφέρεια της Μπαζιλικάτα της Ιταλίας, το Εργαστήριο Μικροβιολογίας & Υγιεινής Τροφίμων του Α.Π.Θ., το Ινστιτούτο Κτηνιατρικών Ερευνών του ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε, η ΑΝΑΙΤ Α.Ε. ΟΤΑ και Ίδρυμα Προώθησης Έρευνας της Κύπρου. Για το επόμενο χρονικό διάστημα έχει προγραμματιστεί η συμμετοχή της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης και σε άλλες εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό με γνώμονα πάντα τα ποιοτικά τους χαρακτηριστικά τα οποία ανταποκρίνονται στη δυναμική και στις ιδιαιτερότητες των προϊόντων του Νομού Αιτωλοακαρνανίας. Επίσης δρομολογήθηκε και είναι σε εξέλιξη η δημιουργία μιας σειράς εντύπων (φυλλάδια, οδηγοί, χάρτες) αλλά και ηλεκτρονικών εκδόσεων (DVD, CD) για το Νομό, μέσω των οποίων προβάλλετε η αυθεντικότητα και τις σπάνιες χάρες του. Επίσης όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω έχουν υποβληθεί και υπόκεινται σε αξιολόγηση από τις αντίστοιχες επιτροπές της Ε.Ε. αλλά και της ελληνικής κυβέρνησης μια σειρά από έργα και προγράμματα με στόχο την προβολή και ανάδειξη των τοπικών προϊόντων. 101

102 5. Διαδίκτυο και παραδοσιακά τυριά 5.1. Το internet στη γεωργία Μια επισκόπηση των εξελίξεων και των προοπτικών για το ηλεκτρονικό εμπόριο στον γεωργικό τομέα Το εμπόριο στη Ευρωπαϊκή Ένωση το 2005, αντιπροσωπεύει ένα τρίτο του παγκόσμιου εμπορίου. Το Διαδίκτυο προσφέρει μια νέα πηγή πληροφοριών καθώς επίσης και μια επεκταμένη αγορά. Υπολογίζεται ότι το σε απευθείας σύνδεση εμπόριο στη ΕΕ θα έχει το ακαθάριστο εισόδημα $2.527 δισεκατομμυρίων από [21, 11] Μέχρι το 2005 ότι υπήρχαν περίπου λειτουργικές περιοχές ηλεκτρονικού εμπορίου. Από αυτούς, υπολογίζεται μεταξύ 1000 και 1500 θα είναι για τη γεωργία και τον τομέα των τροφίμων. Στις ΗΠΑ έχει υπολογιστεί ότι το 14% του εμπορίου στη γεωργία, τη δασονομία, και τις αλιευτικές βιομηχανίες είναι σε ανοικτή γραμμή από [21] Αυτές οι εξελίξεις έχουν την δυνατότητα να φέρουν την αλλαγή στις οργανωτικές δομές. Εντούτοις, λαμβάνοντας υπόψη την διαφορετική και τεμαχισμένη φύση της ευρωπαϊκής γεωργίας, μπορεί να είναι δύσκολο να αποκτηθούν οι γνώσεις από τις ποιο προηγμένες βιομηχανίες ή από τις γεωργικές αναπτύξεις στο εξωτερικό. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό αν συγκρίνουμε την δομή των ευρωπαϊκών αγροτικών τεχνολογιών με εκείνες στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες οδηγούν αυτήν την περίοδο τις εξελίξεις ηλεκτρονικού εμπορίου Πλεονεκτήματα του ηλεκτρονικού εμπορίου στην γεωργία Η τεχνολογία παρέχει την ευκαιρία στον καταναλωτή να αγοράζει τα τρόφιμα του άσχετα με την γεωγραφική θέση. Τα όρια του ηλεκτρονικού εμπορίου δεν περιορίζονται από τα αντίστοιχα γεωγραφικά ή εθνικά όρια, που στην πραγματικότητα περιορίζουν την εμβέλεια των επιχειρήσεων. Έτσι επιτρέπεται ακόμα και στις μικρότερες επιχειρήσεις να πετύχουν μια σφαιρική παρουσίαση των προϊόντων τους, να συναγωνιστούν «επί ίσοις όροις» άλλες επιχειρήσεις άσχετα με το μέγεθος τους και να εδραιωθούν σε παγκόσμιο επίπεδο, αποκτώντας ένα αγοραστικό κοινό οποιασδήποτε εθνικότητας. [21] Φυσικά αγαθά εναντίον φυσικών εμποδίων Αυτό είναι μια ιδιαίτερα σημαντική εκτίμηση δεδομένου της δυναμικής φύσης των γεωργικών προϊόντων, πολλά από τα οποία είναι φθαρτά και ευάλωτα στην επιδείνωση. Επιπλέον, οι παραγωγοί και οι λιανοπωλητές βρίσκονται αντιμέτωποι επίσης με τις νέες προκλήσεις συμπεριλαμβανομένου: πρότυπα ασφάλειας, 102

103 ανιχνευσιμότητας και ποιότητας τροφίμων, χρόνος γύρω από τα προγράμματα ανεφοδιασμού, προγράμματα πιστοποίησης και εγγύησης, κανονισμοί τιμών και σταθερότητα, βιώσιμη γεωργία και περιβαλλοντικά ζητήματα. Το ηλεκτρονικό εμπόριο θα διευκόλυνε την ανάπτυξη των νέων αλυσίδων ανεφοδιασμού για τα διαφοροποιημένα προϊόντα που περιλαμβάνει τις πλούσιες διαδικασίες λήψης αποφάσεων στοιχείων. [21, 26, 25] Επίσης θα πρέπει να αναφερθούμε για την μεταφορά και τις διοικητικές μέριμνες, θα αναπτύξουν αναπόφευκτα ο αγροδιατροφικός τομέας παράλληλα με το ηλεκτρονικό εμπόριο. Αυτοί δεν θα είναι απαγορευτικοί όροι του κόστους. Με τη νέα αυτή μορφή του εμπορίου, δεν είναι απαραίτητη η ύπαρξη καταστημάτων, με αποτέλεσμα να μειώνεται το κόστος συναλλαγής άρα και οι τιμές των προϊόντων. Στις περιοχές θα αναπτυχθούν ισχυροί δεσμοί μεταξύ των επεξεργαστών, των παραγωγών και των λιανοπωλητών. [21, 26, 25] 5.2. Οφέλη αγροτών-κτηνοτρόφων από το διαδίκτυο Η απευθείας σύνδεση αγορά θα ωφελούσε τον αγρότη. Παραδείγματος χάριν οι δαπάνες μεταφορών όταν πραγματοποιούταν μια πώληση ή μια αγορά και οι εργατικές δαπάνες από τις επισκέψεις αγοράς θα περιορίζονταν στον ελάχιστο με τον απευθείας σύνδεση χρόνο, όπως επίσης και η επίσκεψη σε ένα αγροτικό κατάστημα σε εβδομαδιαία βάση. Εντούτοις, η πιθανή πτώση των παραδοσιακών αγορών και η συγκέντρωση των αγοραστών και η επεξεργασία των εγκαταστάσεων μπορούν να αδικήσουν τις απομακρυσμένες περιοχές παραγωγών λόγω των σχετικά μεγαλύτερων δαπανών μεταφορών. [21, 26, 25] Η πρόσβαση ανοικτής γραμμής στο προϊόν και οι πληροφορίες σχετικά με τις τιμές θα επιτρέψει τη σύγκριση των προϊόντων και την διαφάνεια τιμών. Ως αποτέλεσμα της γεωγραφικής θέσης είναι επίσης πιθανό να μικραίνουν λόγω του αυξανόμενου ανταγωνισμού. Αυτό μπορεί να ωφελήσει τους αγρότες όσον αφορά τις τιμές εισαγωγής αλλά μπορεί να μειώσει την τιμή που λαμβάνουν για τα προϊόντα τους. Επίσης λόγω της κατάστασης πολυπωλίου ο ανταγωνισμός αυξάνεται και η κάθε γεωργική επιχείρηση προσπαθεί να κερδίσει τους πελάτες, βελτιώνοντας όχι μόνο την ποιότητα των προϊόντων, αλλά και έναν αριθμό άλλων πραγμάτων που προσελκύουν τον καταναλωτή. Έτσι, δίνεται έμφαση στην παρουσίαση των προϊόντων, στις πληροφορίες που παρέχονται Γι αυτά, στις οδηγίες χρήσης, στην ικανοποίηση των απαιτήσεων του πελάτη και στην καλύτερη και γρηγορότερη εξυπηρέτηση του. [21, 26, 25] Ευκαιρίες που μπορούν να προκύψουν και για τους συνεταιρισμούς από το διαδίκτυο. Συγκεκριμένα μπορούν να υπάρξουν ευκαιρίες για την προώθηση της έννοιας των συνεταιρισμών. Μέσω του Διαδικτύου μπορούν να προωθηθούν οι ιδέες αυτών και γενικότερα οι στόχοι τους να υλοποιηθούν. [21, 26, 25] Η τεχνολογία Internet που υιοθετείται πρέπει όχι μόνο να προσφέρει τα οφέλη, πρέπει επίσης να είναι προσιτή στους αγρότες. Υπάρχουν προγράμματα προσαρμοσμένα στο τομέα της γεωργίας. Αυτά θα εξασφαλίσουν οικειότητα με τις σε απευθείας σύνδεση διαδικασίες και θα προσφέρουν μια ευκαιρία για το συνεχές ανταγωνιστικό πλεονέκτημα όταν υιοθετηθεί ένα συγκεκριμένο σύστημα ή μια διαδικασία. [21, 26, 25] 103

104 5.3. Τομείς που μπορεί να εφαρμοστεί το ηλεκτρονικό εμπόριο στην γεωργία Αγορά γης (π.χ http :// www. LandAndFarm. com / ) Αγροτικά χημικά (π.χ http :// www. eharvest. com / aqchemical / atfarmbid. com ) Κτηνιατρικά (π.χ http :// www. directag. com ) Αγροτικά μηχανήματα εξoπλισμός - Avταλλακτικά (http :// www. tractorsonline. com ) Λιπάσματα και τροφή για ζώα (π.χ http :// www. periklisfarm. gr ) [21, 52, 44, 45, 58] Παραδείγματα ελληνικών γεωργικών δικτυακών τόπων για ηλεκτρονικό εμπόριο Σήμερα παρατηρείται μια αυξημένη κινητικότητα στο συγκεκριμένο χώρο. Συνεχώς δημιουργούνται καινούρια ηλεκτρονικά καταστήματα για κάθε κατηγορία προϊόντων. Ορισμένα από αυτά αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα λόγω της πρωτοπορίας τους, της πληρότητας και της ποιότητας υπηρεσιών που προσφέρουν. Agricultural Ιστοσελίδα βιομηχανίας κατασκευής αγροτικών μηχανημάτων με πληροφορίες για την επιχείρηση και τα προϊόντα της. [36] Inox design Δικτυακός τόπος εταιρείας που δραστηριοποιείται στη κατασκευή και τοποθέτηση ανοξείδωτων μηχανημάτων τυροκομίας και γαλακτοκομίας. Πληροφορίες για την εταιρεία, μηχανήματα, εξοπλισμός. [50] Interprofil ltd Δικτυακός τόπος εταιρείας που δραστηριοποιείται στη παραγωγή και εμπορία προϊόντων ξύλου. Εταιρικό προφίλ, εγκαταστάσεις, προϊόντα, ανακοινώσεις, συνεργάτες. [51] Αγροτεχνική Κρήτης Δικτυακός τόπος της εταιρείας Αγροτεχνική Κρήτης, που ειδικεύεται στην παραγωγή ελαιοραβδιστικών μηχανημάτων. Παρέχει εταιρικό προφίλ, προϊόντα, επικοινωνία. [37] Αλεξ. Π. Παλαιολόγος Α.Β.Ε.Ε. Δικτυακός τόπος εταιρείας που δραστηριοποιείται στην εμπορία και εκκόκκιση σύσπορου βαμβακιού. Πληροφορίες για την εταιρεία, εγκαταστάσεις, προϊόντα, διακρίσεις, νέα. [55] Β.Π.Γ. 104

105 Ηλεκτρονική σελίδα βιομηχανίας πρόβειου γάλακτος και τυριών. Εγκαταστάσεις, προϊόντα, ποιότητα, συνταγές. Αφοί Σαραπάνη Δικτυακός τόπος βιομηχανίας αρότρων στο Λάκκωμα Χαλκιδικής. Πληροφορίες για τα άροτρα, ενημέρωση, φωτογραφικό υλικό. [57] Βιομηχανία Ψύχους Ηλεκτρονική παρουσίαση βιομηχανίας ψύξης και διαλογής τροφίμων. Πληροφορίες για την βιομηχανία, υπηρεσίες, προϊόντα. [42] Βιολογικοί Αμπελώνες Οίνος Ιστοσελίδα οινοποιείου στο Άγιο Αντρέα Καβάλας. Παρέχονται πληροφορίες για τον αμπελώνα, παρουσίαση προϊόντων. Γ. Καρέλας ΑΕ Σελίδες της οινοπαραγωγικής εταιρείας από την Πελοπόννησο με πληροφορίες για το κρασί και τα λικέρ, σέρυ, μοσχάτο και ούζο που παράγει. [49] Γιώργος Μανωλεσάκης Δικτυακός τόπος εταιρείας που ειδικεύεται στο χώρο παραγωγής και εμφιάλωσης κρασιού, με πληροφορίες για τα προϊόντα της, τιμοκατάλογος, ιστορικό, αναζήτηση. [53] Δ. Γεωργιτσόπουλος & ΣΙΑ Δικτυακός τόπος της εταιρείας Γεωριγιτσόπουλος και ΣΙΑ, που προσφέρει ποιοτικά προϊόντα στο χώρο των ξηρών καρπών. Παρέχει εταιρικό προφίλ, προϊόντα, επικοινωνία. [54] ΔΩΔΩΝΗ Α.Ε. Δικτυακός τόπος εταιρείας που δραστηριοποιείται στη παραγωγή και εξαγωγή τυροκομικών προϊόντων από φρέσκο παστεριωμένο αιγοπρόβειο γάλα Ηπείρου. Πληροφορίες για την εταιρεία, προϊόντα, συνταγές, νέα. [43] Δέλτα Πληροφορίες για τη βιομηχανία γάλακτος, το προφίλ και τα προϊόντα της εταιρίας, τα οικονομικά της στοιχεία, διατροφικές συμβουλές, τελευταία νέα της εταιρίας κ.ά. Δωδώνη Gelateria Δικτυακός τόπος της εταιρείας Δωδώνη που ειδικεύεται στην παραγωγή και εμπορία παγωτού. Προφίλ εταιρείας, νέα, προϊόντα, franchise. [43] Έβρος Nuts Εργοστάσιο Επεξεργασίας & Συσκευασίας Ξηρών Καρπών. Προϊόντα, πληροφορίες. [54] Εβροφάρμα ΑΒΕΕ Δικτυακή σελίδα της εταιρείας που δραστηριοποιείται στην συλλογή, επεξεργασία γάλακτος και την παραγωγή, διανομή γαλακτοκομικών προϊόντων, με πληροφορίες για τα προϊόντα της, νέα, ιστορικό, εταιρικό προφίλ, εγκαταστάσεις, επικοινωνία. [48] ΕΛΓΕΚΑ Α.Ε. Ιστοσελίδα της εταιρείας ΕΛΓΕΚΑ, μια τις μεγαλύτερες εμπορικές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στον κλάδο των τροφίμων. [46] 105

106 ΕΤΑΤ Α.Ε. Δικτυακός τόπος της εταιρείας έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης βιομηχανίας τροφίμων, με πληροφορίες για τις υπηρεσίες που παρέχει. [47] Ζωοτροφές Περικλής Δικτυακή παρουσίαση βιομηχανίας παραγωγής ζωοτροφών στο Ναύπλιο. Πληροφορίες για την εταιρεία, προϊόντα, κέντρο ενημέρωσης, ανακοινώσεις. [56] 5.4. Ηλεκτρονικό εμπόριο τυριών Το ηλεκτρονικό εμπόριο διαφόρων προϊόντων είναι μια σύγχρονη μορφή εμπορίου που την τελευταία δεκαετία αναπτύσσεται όλο και περισσότερο. Στον τομέα των τροφίμων δεν είναι ακόμη πολύ διαδεδομένο και πολλές φορές προκύπτουν θέματα ασφαλείας του προϊόντος, που έχουν σχέση με τη συνάρτηση και τις συνθήκες διακίνησης, ιδιαίτερα των ζωικών τροφίμων τα οποία είναι και τα πλέον ευαίσθητα. Η δημιουργία ενός δικτυακού τόπου με σκοπό την προβολή και την πώληση τυριών από επιλεγμένες μονάδες παραγωγής που εφαρμόζουν παραδοσιακούς τρόπους παρασκευής αυτών, αφορά τα εξής: [25, 26] Τη δημιουργία ενός δικτύου με τις μονάδες που παράγουν παραδοσιακά τυροκομικά προϊόντα. Την παρουσίαση των προϊόντων που παράγουν Τη δυνατότητα ηλεκτρονικής παραγγελίας ενός τυριού Υφιστάμενη κατάσταση Παρακάτω αναφέρονται δύο παραδείγματα προβολής και παρουσίασης τέτοιων παραδοσιακών τυροκομικών προϊόντων. Στη Γαλλία, στο δικτυακό τόπο www. cheese - france. com, παρουσιάζονται τα γαλλικά τυριά ανάλογα με το είδος γάλακτος από το οποίο παρασκευάζονται (αγελαδινό, πρόβειο, κατσικίσιο) και επιλέγοντας ένα από αυτά (π.χ. το Roquefort) παρέχονται διάφορες πληροφορίες για τον τύπο αυτό του τυριού, την ιστορία του, τον τρόπο παρασκευής του, τα ιδιαίτερα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά του και δίνεται η δυνατότητα αγοράς του μέσω του διαδικτύου εφόσον υπάρχει διαθεσιμότητα του προϊόντος καθώς δίνονται και πληροφορίες που έχουν σχέση με το ποια άλλα τυριά έχουν αγορασθεί από τους καταναλωτές που αγόρασαν το συγκεκριμένο τυρί. [24, 25, 40] 106

107 Παρουσίαση των γαλλικών τυριών ανάλογα με το είδος γάλακτος από το οποίο παρασκευάζονται. Διαθεσιμότητα του επιλεγμένου τυριού Roquefort και άλλων προϊόντων που έχουν αγορασθεί ταυτόχρονα. 107

108 Παρουσίαση διαφόρων στοιχείων για το τυρί Roquefort. Δυνατότητα επιλογής και αγοράς του τυριού Buche de chevre. Ένα άλλο παράδειγμα αποτελεί αυτό του πανεπιστημίου του Vermont στις ΗΠΑ, το οποίο έχει δημιουργήσει ένα Ινστιτούτο με στόχο τη στήριξη και την προβολή τυροκόμων του Vermont. Το ηλεκτρονικό δίκτυο που έχει δημιουργηθεί προβάλλει τους παραγωγούς τυροκομικών προϊόντων, δίνοντας διάφορα στοιχεία γι' αυτούς, όπως της κτηνοτροφικής μονάδας όπου παράγεται το γάλα που χρησιμοποιείται στην παρασκευή των τυριών του, ο τύπος τυριών που παρασκευάζει και η εγκατάσταση τυροκόμισης, καθώς και τη δυνατότητα πώλησης των προϊόντων τους. Με αυτόν τον τρόπο στηρίζονται και προβάλλονται οι κτηνοτρόφοι που 108

109 παρασκευάζουν οι ίδιοι συγκεκριμένους τύπους τυροκομικών προϊόντων και δίνεται η δυνατότητα ηλεκτρονικού εμπορίου των προϊόντων τους. [25, 26, 58] Δικτυακός τόπος του Vermont Cheese Council. Δίκτυο παραγωγών τυροκομικών προϊόντων. 109

110 Παρουσίαση της κτηνοτροφικής μονάδας και του παρασκευαστηρίου τυριών ενός παραγωγού (Lazy Lady) που επιλέχθηκε από το δίκτυο του Vermont. Σημεία πώλησης των τυριών που παράγονται από τους κτηνοτρόφους του δικτύου Vermont Στα πλαίσια του Προγράμματος T-Cheese.Med / Archimed/ INTERREG IIIB που υλοποιήθηκε από την ΑΝΑΙΤ Α.Ε. ΟΤΑ μαζί με άλλους 6 εταίρους από Ελλάδα, Ιταλία και Κύπρο μια από τις δράσεις του ήταν δημιουργία δικτυακού τόπου μέσα από τον οποίο οι κτηνοτρόφοι τυροκόμοι που συμμετείχαν στο συγκεκριμένο 110

111 πρόγραμμα θα μπορούσαν να πωλούν τα τυριά τους μέσω της πλατφόρμας e- commerce που δημιουργήθηκε. [41, 39, 38] Αρχική σελίδα το site: Μια απλή περιήγηση στον συγκεκριμένο δικτυακό τόπο βλέπει κανείς μια οριζόντια μπάρα εργαλείων όπως: Home, Cheese Makers, Project, Activities, Services, News. Μέσα από τα παραπάνω μπορεί να πάρει κανείς όλες τις κατάλληλες πληροφορίες για το συγκεκριμένο πρόγραμμα. Επίσης υπάρχει και η επιλογή σε τρεις από τις παρακάτω γλώσσες (Αγγλικά, Ιταλικά, Ελληνικά) και στην κατακόρυφη μπάρα εργαλείων υπάρχουν επιλογές όπως: e-commerce regions, shopping cart, e-commerce search, reserved area. [41] 111

112 Με ένα κλικ στο Regions εμφανίζονται οι τέσσερις περιοχές του προγράμματος. Επιλέγοντας κάποια από τις περιοχές εμφανίζονται οι τύποι των παραγόμενων τυριών ΠΟΠ. Στην επιλογή του συγκεκριμένου παραγωγού και τύπου τυριού εμφανίζεται στην οθόνη μια σύντομη ιστορία του συγκεκριμένου τύπου τυριού μια φωτογραφία του τυριού η οποία με ένα κλικ μεγεθύνεται η φωτογραφία του τυριού. Παρόλη την αξιόλογη προσπάθεια το Ηλεκτρονικό Εμπόριο στο συγκεκριμένο έργο δεν τελεσφόρησε λόγω των απαγορευτικών διατάξεων της ελληνικής νομοθεσίας. Πρέπει να αναφερθεί ότι το συγκεκριμένο πρόγραμμα προσπάθησε να βγάλει από την αφάνεια και την απομόνωση κτηνοτρόφους τυροκόμους και όχι στους επαγγελματίες τυροκόμους, οπότε λόγω της μάστιγας των ζωωανθρωπονόσων (π.χ. μελητέος πυρετός) η συγκεκριμένη τυροκόμηση είναι επικίνδυνη για τη δημόσια υγεία. [41] 112

113 Επιλέγοντας κάποιον από τους τύπους των τυριών, εμφανίζονται οι παραγωγοί που παράγουν του συγκεκριμένων τύπων τυριών. 113

114 114

115 115