Εισαγωγή στην Οικονομική Ιστορία. Μιχάλης Ρηγίνος

Transcript

1 Εισαγωγή στην Οικονομική Ιστορία Μιχάλης Ρηγίνος

2 Ύλη Μαθήματος 1.Robert L.Heilbroner, William Mildberg, Η Γένεση της Οικονομικής Κοινωνίας, Κριτική, 2010, σελίδες Οι συμπληρωματικές σημειώσεις στο e-class 3. Οι διαφάνειες των μαθημάτων στο e-class

3 Ορισμός της Οικονομικής Ιστορίας Θα μπορούσαμε να ορίσουμε σε γενικές γραμμές την Οικονομική Ιστορία ως τη μελέτη της διαχρονικής εξέλιξης των φαινομένων που αφορούν στην παραγωγή και την ανταλλαγή αγαθών και υπηρεσιών

4 Αντικείμενο της Οικονομικής Ιστορίας Η ανθρωπότητα χρησιμοποιεί διαχρονικά τους διαθέσιμους πόρους προκειμένου να εξασφαλίσει πλούτο στέγη τροφή Η φύση παρέχει πόρους τους οποίους ο άνθρωπος (δηλαδή οι ανθρώπινες κοινωνίες) μετατρέπει σε αγαθά και υπηρεσίες για να καλύψει τις ανάγκες του. Άλλοι πόροι είναι σταθεροί αλλά μπορεί να γίνουν ποιο αποδοτικοί με την χρήση τεχνικών, άλλοι είναι μη ανανεώσιμοι και άλλοι πόροι τέλος δημιουργούνται από τον άνθρωπο όπως το κεφάλαιο π.χ. μηχανήματα κτίρια Επίσης η εργασία είναι ένας πόρος η προσφορά και η χρήση του οποίου εξαρτάται από τους υπόλοιπους διαθέσιμους πόρους

5 Α. Ιστορία των μέσων παραγωγής και του εργατικού δυναμικού Η οικονομική ιστορία είναι μια ιστορία των παραγωγικών δυνάμεων στις οποίες μπορούμε να συμπεριλάβουμε την τεχνολογία, τις πρώτες ύλες γεωργικές ή βιομηχανικές και το εργατικό δυναμικό. Από αυτή την άποψη, οι τεχνικές πρόοδοι εμφανίζονται σαν ένας αποφασιστικός παράγοντας της εξέλιξης (οικονομικής, κοινωνικής, πολιτισμικής), κυρίως τον 19ο και 20ο αιώνα στην διάρκεια των οποίων η ανθρωπότητα συσσώρευσε περισσότερες τεχνικές γνώσεις, υλικές γνώσεις και εφευρέσεις απ ότι όλους τους προηγούμενους αιώνες. Φυσικά χρησιμοποιούμε τον όρο τεχνολογία με την ευρεία έννοια στην οποία μπορούμε να συμπεριλάβουμε τα μέσα της παραγωγής, του εμπορίου, της τραπεζικής πίστης, με άλλα λόγια από τις μεθόδους της αγρανάπαυσης, τον σιδηρόδρομο έως την πιστωτική κάρτα. Τεχνολογία είναι η γνώση των τρόπων χρήσης των πόρων για την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών. Στις προβιομηχανικές κοινωνίες η τεχνολογία βασίστηκε σε γνώσεις που αποκτήθηκαν μέσω της μεθόδου της δοκιμής και του σφάλματος και διαδιδόταν μέσω της μαθητείας. Οι σύγχρονες τεχνολογίες διαφέρουν από εκείνες που είχαν αναπτυχθεί πριν από τον 19 ο αιώνα. Η κύρια διαφορά έγκειται στο ότι είναι αποτέλεσμα θεωρητικής και επιστημονικής έρευνας. Η σύγχρονη τεχνολογία αναπτύσσεται στο επιστημονικό εργαστήριο και στην συνέχεια εφαρμόζεται στην πράξη. Η εξέλιξη της τεχνολογίας συνδυάζεται και με την χρήση νέων πρώτων υλών. Αντίστοιχα εξελίσσεται ιστορικά και το εργατικό δυναμικό. Δούλος Δουλοπάροικος μισθωτός

6 Ωστόσο δεν είναι μια τεχνική ανακάλυψη που μπορεί να αλλάξει την πορεία της ιστορίας, αλλά μια σειρά αλληλένδετων αλλαγών που συνδυάζονται με μια πληθώρα ιστορικών παραγόντων. Τεχνολογία και Ιστορική εξέλιξη Σε τελική ανάλυση οι κοινωνίες των ανθρώπων έχουν την τελευταία λέξη ως προς την διάδοση μιας τεχνικής και την τελική συμβολή της στην ιστορική εξέλιξη. Οι άνθρωποι για οικονομικούς, κοινωνικούς και ψυχολογικούς λόγους δεν κατορθώνουν να εκμεταλλευτούν πλήρως τις τεχνολογικές δυνατότητες που προσφέρει κάθε ιστορική εποχή. Κάθε καινούργια εφεύρεση θα χρειαστεί να περιμένει αρκετό ακόμη και αιώνες μέχρι να καταφέρει να εισαχθεί στην καθημερινή ζωή. Όπως πολύ χαρακτηριστικά έχει παρατηρήσει και ο ιστορικός H. Pirenne, οι ευρωπαίοι δηλαδή οι Βίκινγκς όταν ανακάλυψαν την Αμερική την έχασαν αμέσως γιατί δεν την είχαν ανάγκη. Σε τελευταία ανάλυση οι τεχνικές είναι το όριο στο οποίο σταματούν από τεχνική άποψη οι προσπάθειες των ανθρώπων. Κάποια μέρα οι άνθρωποι ξεπερνούν το όριο αυτό. Αυτή η τεχνολογική ρήξη γίνεται το σημείο εκκίνησης απότομης επιτάχυνσης των ρυθμών της ανθρώπινης εξέλιξης

7 Β. Η ιστορία της παραγωγής και των ανταλλαγών στο χώρο α). Γεωγραφικός χώρος. Ιστορία μιας περιοχής, μιας πόλης, ενός λιμανιού (Πάτρα, Πειραιάς Ερμούπολη)... -Διαφοροποιήσεις μεταξύ πόλεων και υπαίθρου. (καθυστέρηση της υπαίθρου). -Διαφοροποιήσεις μεταξύ περιοχών: Δυναμικές και καθυστερημένες περιοχές ακόμη και στο εσωτερικό ανεπτυγμένων κρατών. Μπορούμε σήμερα να διαπιστώσουμε αυτές τις διαφορές στην Γαλλία, Γερμανία, στην Ελλάδα. Όμως άνιση ανάπτυξη σημαίνει ανισορροπίες άρα αντιθέσεις και πιθανές κοινωνικές και πολιτικές αναταραχές Καταλονία Κορσική, Βάσκοι κ.α.). β). Πολιτικός χώρος ή πολιτικό πλαίσιο. Εδώ πρόκειται για την οικονομική ιστορία των πολιτικών ενοτήτων όπως των πολυεθνικών αυτοκρατοριών των εθνικών κρατών ακόμη και των εθνών. - Εμφάνιση ανισορροπιών σε παγκόσμιο επίπεδο. - Ανταγωνισμοί μεταξύ ανεπτυγμένων κρατών. - Αποικιακές Αυτοκρατορίες. Εμφάνιση του σύγχρονου Ιμπεριαλισμού και μορφών εξάρτησης μεταξύ ανεπτυγμένων και υπό ανάπτυξη κρατών. - Δημιουργία εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων και αγώνων

8 Γ. Η Ιστορία των οικονομικών διακυμάνσεων και των οικονομικών κρίσεων Η ιστορική εξέλιξη δεν είναι μια διαδικασία ομαλή, συνεχής και αδιατάρακτη. Χαρακτηρίζεται από περιόδους ευημερίας, στασιμότητας και κρίσης. Ευημερία στασιμότητα κρίση στην προβιομηχανική εποχή και την βιομηχανική εποχή. Αυτές οι αλλαγές στους ρυθμούς της οικονομίας μπορούν να ανιχνευθούν από τις διακυμάνσεις ορισμένων μεγεθών όπως είναι οι τιμές, η αξία και ο όγκος της παραγωγής, ο αριθμός των πτωχεύσεων, ή το επίπεδο της ανεργίας.

9 Η σπουδαιότητα της ιστορίας των επιχειρήσεων είναι διπλή: Δ. Ιστορία των επιχειρήσεων (βιομηχανικών, εμπορικών, τραπεζικών) Καταρχήν κάνει την οικονομική ιστορία συγκεκριμένη και ζωντανή διότι διηγείται την δραστηριότητα των ζωντανών υποκειμένων της οικονομίας δηλαδή των βιομηχάνων των εμπόρων των τραπεζιτών. Κατά δεύτερο λόγο επιτρέπει να επιβεβαιώσουμε την γενική οικονομική ιστορία ανάγοντας σε συγκεκριμένο πλαίσιο τους ρυθμούς της εξέλιξης ή την ανάπτυξη των τεχνικών (π.χ. Ford)

10 Οικονομική Ιστορία Συνολική Ιστορία Η οικονομική ιστορία απέκτησε ένα σημαντικό ειδικό βάρος στις ιστορικές σπουδές επειδή έγινε κοινή συνείδηση ότι τα οικονομικά φαινόμενα αποτελούν μέρος ενός γενικότερου συνόλου και συμβάλουν σε σημαντικό βαθμό αρνητικά ή θετικά στην εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών. Για το λόγο αυτό δε θα πρέπει να αντιλαμβανόμαστε την οικονομική ιστορία σαν ένα ξεχωριστό κλάδο. Φυσικά έχει τις δικές της τεχνικές, την δικιά της ορολογία, τις δικές της πηγές. Ωστόσο αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι των ιστορικών σπουδών και θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας την σχέση της με τη συνολική ιστορία.

11 Συνολική Ιστορία (1) Η ιστορία, με τη γενική της έννοια, έχει ως αντικείμενο της τον "άνθρωπο" δηλαδή τις ανθρώπινες κοινωνίες. Είναι ένα εργαλείο για την κατανόηση της ανθρώπινης κατάστασης. Έτσι θα πρέπει πάντα να βλέπουμε ένα συνολικό σχήμα στο οποίο συνδέονται, η οικονομική ιστορία, η κοινωνική ιστορία, πολιτική ιστορία, και η ιστορία της ιδεολογίας, δηλαδή η ιστορία των ιδεολογικών συστημάτων, της αντίληψης για τον κόσμο αλλά και των ανθρώπινων νοοτροπιών και συμπεριφορών. Στην ζωή όπου δημιουργείται η ιστορία είναι ένα αμάλγαμα από στοιχεία που συγκλίνουν και εμπλέκονται μεταξύ τους..

12 Συνολική Ιστορία (2) Κανένας οικονομικός ιστορικός δεν μπορεί να αποφύγει θεμελιώδη ερωτήματα που αφορούν στην μέχρι σήμερα ανθρώπινη κοινωνική και οικονομικής εξέλιξη. Γιατί κάποιες κοινωνίες φαίνεται να σταμάτησαν σ ένα σημείο αυτής της πορείας ενώ άλλες συνέχισαν; (Παραδείγματα Ισπανίας, Ιταλίας, Ολλανδίας, Αγγλίας). Γιατί το δρομολόγιο μέχρι τη σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία δεν ολοκληρώθηκε πάρα μόνο σ ένα τμήμα του κόσμου; (Αγγλία) Ποιοι ήταν και ποιοι είναι οι μηχανισμοί αυτών των αλλαγών ενδογενών και /ή εξωγενών; Αυτό το σύνολό ερωτημάτων δείχνει τη πλειάδα των παραμέτρων οικονομικών κοινωνικών πολιτισμικών ιδεολογικών που υπεισέρχονται στην προσπάθεια κατανόησης της ιστορικής πραγματικότητας..

13 Η θεματολογία των μαθημάτων (Σύντομη επισκόπηση 1) Θα μας απασχολήσουν ορισμένα θέματα που αφορούν την οικονομία και την κοινωνία της Ευρώπης από τον 7 ο αιώνα μ.χ. μέχρι τις παραμονές του πρώτου παγκοσμίου πολέμου (1914). Η περίοδος ξεκινάει με την εμφάνιση της Φεουδαρχίας. Η Φεουδαρχία αποτελούσε μια μορφή κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης η οποία αποσκοπούσε αποκλειστικά και μόνο στην επιβίωση που εξασφάλιζε η αυτάρκεια. Στην συνέχεια θα εξετάσουμε την περίοδο της μετάβασης από την προβιομηχανική στην βιομηχανική εποχή. Η ανάπτυξη της προβιομηχανικής Ευρώπης συνδέεται με την σταδιακή είσοδο της οικονομίας στην λογική της αγοράς, των επιχειρήσεων και των επενδύσεων καπιταλιστικού τύπου. Χρονικά οροθετείται από τον 15ο αιώνα (εποχή του λεγόμενου «απεγκλεισμού των ευρωπαίων» μέχρι το ξέσπασμα της Α Βιομηχανικής Επανάστασης. Η Α Βιομηχανική Επανάσταση αρχίζει συμβατικά γύρω στη δεκαετία του 1780 και τελειώνει το Η βαμβακουργία και ο σιδηρόδρομος αποτελούν τους κλάδους αιχμής της. Τα αποτελέσματα της Βιομηχανικής Επανάστασης είναι η εμφάνιση του εργοστασιακού συστήματος και η ανάπτυξη του προλεταριάτου.

14 Η θεματολογία των μαθημάτων (Σύντομη επισκόπηση 2) Ακολουθεί η περίοδος του Φιλελευθερισμού ή η Χρυσή Εποχή του Καπιταλισμού Χαρακτηριστικά της ο ελεύθερος ανταγωνισμός (Laisser-Faire) στη οικονομία και η μεγάλη αναπτυξιακή έκρηξη με την ολοκλήρωση του σιδηροδρομικού δικτύου στην Ευρώπη και ΗΠΑ. Τα μαθήματά μας θα ολοκληρωθούν με την περίοδο Η εποχή αυτή αποκαλείται «Εποχή των Αυτοκρατοριών» ή «Εποχή του Ιμπεριαλισμού» Περιλαμβάνει την Μεγάλη Ύφεση με κύρια χαρακτηριστικά τον προστατευτισμό και την κρατική παρέμβαση. Την περίοδο αυτή εμφανίζονται οι διεθνείς ανταγωνισμοί μεταξύ των ανεπτυγμένων κρατών και κυρίως μεταξύ Μ. Βρετανίας και Γερμανίας. Το ξεκινάει η περίοδος ανάκαμψης της οικονομίας που αποκαλείται και «Belle Epoque», και συμπίπτει με την εξάπλωση της δεύτερης τεχνολογικής βιομηχανικής επανάστασης. Τα κύρια χαρακτηριστικά της περιόδου αυτής είναι η μαζική παραγωγή καταναλωτικών αγαθών με επίκεντρο την επιστημονική οργάνωση της εργασίας (τευλορισμός φορντισμός) και η μαζική αγορά Ωστόσο η οικονομική πραγματικότητα κυρίως πριν από τον 19ο αιώνα υπήρξε πολύ πιο πολύπλοκη. Για την ακρίβεια θα πρέπει να μιλάμε όχι για μια αλλά για πολλές οικονομίες. Πιο συγκεκριμένα για ένα αλλά για τρία οικονομικά επίπεδα

15 1. Οικονομία της αγοράς. (Μεσαίο επίπεδο) Εκεί συναντούμε την οικονομία με την οποία ασχολούνται και περιγράφουν κυρίως οι οικονομολόγοι και οι ιστορικοί δηλαδή αυτή που συνήθως αποκαλούμε οικονομία της αγοράς. Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται οι καθημερινές συναλλαγές στη δημόσια αγορά της πόλης, η κυκλοφορία των εμπορευμάτων σε τοπική ή περιορισμένη κλίμακα. Επίσης μπορεί να συμπεριληφθεί και το εμπόριο μεγαλύτερων αποστάσεων, που παρουσιάζει κάποια κανονικότητα και είναι ανοιχτό τόσο στους μικρούς όσο και στους μεγάλους εμπόρους. Για να απλοποιήσουμε διακρίνουμε δύο επίπεδα της οικονομίας της αγοράς: ένα κατώτερο επίπεδο, με τις αγορές, τα μαγαζιά και τους πλανόδιους και ένα ανώτερο με τις εμποροπανηγύρεις και τα χρηματιστήρια. Πρόκειται για δραστηριότητες καθαρές, διαφανείς, που εύκολα τις συλλαμβάνει και τις κατανοεί κάνεις, και που επάνω τους στηρίχθηκε το οικοδόμημα της οικονομικής επιστήμης.

16 2. Οικονομία της αυτοκατανάλωσης «Ισόγειο" Κάτω από την οικονομία της αγοράς, στο εκτείνεται μια αδιαφανής μια σκιώδης ζώνη, που πολλές φορές είναι δύσκολο να γίνει αντικείμενο παρατήρησης, από την έρευνα εξαιτίας της έλλειψης επαρκών ιστορικών πληροφοριών. Πρόκειται για τις στοιχειώδεις οικονομικές δραστηριότητες που μπορούμε να τις συναντήσουμε ακόμη και σήμερα και που η έκταση που καταλαμβάνουν είναι τεράστια. Δραστηριότητες που επαναλαμβάνονται αργά και χωρίς διακοπή μέσα στο χρόνο. Οι άνθρωποι σπέρνουν το στάρι όπως πάντα, φυτεύουν το καλαμπόκι όπως πάντα, ψαρεύουν όπως πάντα. Είναι ο τομέας της αυτοκατανάλωσης, της ανταλλαγής προϊόντων και υπηρεσιών σε μικρο-κλίμακα χωρίς την διαμεσολάβηση χρήματος. Με λίγα λόγια είναι ο κόσμος της αγροτικής ζωής, δηλαδή το 80-90% του πληθυσμού της γης την προβιομηχανική περίοδο. Ακόμη και η πιο αναπτυγμένη Ευρώπη μετά τον 18ο αιώνα είναι διάτρητη με ζώνες που ελάχιστα συμμετέχουν στη οικονομία της αγοράς και απομονωμένες επιμένουν σε ένα δικό τους τρόπο ύπαρξης κλεισμένες σχεδόν εξολοκλήρου στον εαυτό τους

17 3. Η οικονομία του εμπορικού καπιταλισμού Όσο ανεβαίνουμε στην ιεραρχία των συναλλαγών ξεφεύγουμε από τους κανόνες της αγοράς ή καλύτερα της παραδοσιακής δημόσιας αγοράς του public market για να περάσουμε στους λιγότερο καθαρούς όρους του private market όπως το ονόμασαν οι άγγλοι ιστορικοί. Σύμφωνα με τη διαδικασία αυτή έμπορος αγοράζει τα προϊόντα κατευθείαν από τον παραγωγό. Οι συναλλαγές μεταφέρονται από τους δημόσιους χώρους στο σπίτι του παραγωγού και στο πανδοχείο, στο περιθώριο δηλαδή της αγοράς. Πρόκειται για μια ιδιωτικοποίηση των συναλλαγών στο πλαίσιο της οποίας ο ελεύθερος ανταγωνισμός καταργείται και οι ανταλλαγές διεξάγονται με άνισους όρους. Ο έμπορος στη προσπάθειά του να "παραβιάσει" τους κανόνες του ανταγωνισμού διαθέτει δύο πλεονεκτήματα: 1. Διακόπτει με την παρουσία του την σχέση ανάμεσα στον παραγωγό και τον καταναλωτή και κατά συνέπεια, είναι ο μόνος που γνωρίζει τις συνθήκες της αγοράς και στις δύο άκρες διακίνησης των προϊόντων. 2. Διαθέτει ρευστό χρήμα καθιστώντας τον τύπο αυτό των συναλλαγών απαγορευτικό για τους πολλούς. Στην κορυφή της ιεραρχίας βρίσκονται οι δραστηριότητες που συνδέονται με το εμπόριο των μεγάλων αποστάσεων. Είναι το πεδίο της δράσης του Εμπορικού Καπιταλισμού. Εδώ οι κανόνες της αγοράς παραβιάζονται και το οικονομικό παιχνίδι αφορά μικρές κοινωνικές ομάδες, τα μεγάλα συμφέροντα, "την ολιγαρχία του χρήματος" για παράδειγμα κάποιους μεγαλέμπορους του Άμστερνταμ του 17ου αιώνα, την εταιρία των A. Ινδιών του 18ου τους μεγαλοχρηματιστές του Παρισιού του 19ου αιώνα ή τiς πολυεθνικές της εποχής μας.