«ΕΝΥΑΛΙΟ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΛΑΜΠΡΟΥ ΕΝΥΑΛΗ (ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΗ 1848 ΑΘΗΝΑ 1932) ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΕΣ ΔΙΑΤΡΙΒΕΣ»

Transcript

1 Βασιλική Μήσιου Περί Μεταφράσεως Ποιητών: Θεωρητικές Τοποθετήσεις Ελλήνων Ποιητών του 19ου και 20ού Αιώνα και η Επίδρασή τους στο Μεταφραστικό τους Έργο

2 «ΕΝΥΑΛΙΟ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΛΑΜΠΡΟΥ ΕΝΥΑΛΗ (ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΗ 1848 ΑΘΗΝΑ 1932) ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΕΣ ΔΙΑΤΡΙΒΕΣ»

3 Βασιλική Μήσιου Περί Μεταφράσεως Ποιητών: Θεωρητικές Τοποθετήσεις Ελλήνων Ποιητών του 19ου και 20ού Αιώνα και η Επίδρασή τους στο Μεταφραστικό τους Έργο Διδακτορική Διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας Τομέας Μετάφρασης και Διαπολιτισμικών Σπουδών 2012

4

5 Στους γονείς μου Αὐτό πού ὀνομάζουμε ἀρχή εἶναι τό τέλος Καί βάζω ἕνα τέλος θά πεῖ κάνω μιάν ἀρχή. Τό τέλος εἶναι ἐκεῖ ὅπου ξεκινοῦμε. Shantih shantih shantih T. S. Eliot (μτφρ. Κλείτος Κύρου)

6

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Προλογικό Σημείωμα... 1 Εισαγωγή... 5 Κεφάλαιο Ι Μετάφραση της Ποίησης: Θέσεις και Αντιθέσεις έως τον 20ό Αιώνα 1.1 Γενικό Πλαίσιο της Ποιητικής Μετάφρασης στην Ευρώπη Εισαγωγή Η Μεταφρασιμότητα της Ποίησης και ο Ρόλος των Ποιητών Κατά λέξη ή Κατ έννοια Μετάφραση Ελεύθερη, Πιστή ή «Ωραία Άπιστη» Μετάφραση Έμμετρη ή Πεζή Μετάφραση «Ισοδύναμο Αποτέλεσμα» και Αναγνώστης του Κειμένου- Στόχου Μετάφραση της Ποίησης και Πρωτότυπη Ποιητική Δημιουργία Ο Μεταφραστικός Στόχος των Ποιητών Επιμέρους Συμπεράσματα Η Μετάφραση στον Ελληνόγλωσσο Χώρο έως τις Αρχές του 19ου Αιώνα και η Έναρξη Θεωρητικού Διαλόγου για την Ποιητική Μετάφραση Εισαγωγή Θεωρητικός Λόγος για τη Μετάφραση Πρώτες Καταγραμμένες Αντιλήψεις Ελλήνων Λογίων και Λογοτεχνών «Περὶ Μεταφράσεως Ποιητῶν» «Οικονόμειος Μεταφραστικός Αγών» Παρατηρήσεις και Συμπεράσματα vii

8 Κεφάλαιο ΙΙ Έλληνες Ποιητές του 19ου και 20ού Αιώνα ως Μεταφρασεολόγοι 2.1 Εισαγωγή Μετάφραση της Ποίησης: Το Εφικτό και το Ανέφικτο του Εγχειρήματος Κατά λέξη ή Κατ έννοια Μετάφραση Πιστότητα, Ελευθερία ή και τα Δύο; Ο Στίχος, το Μέτρο, ο Πεζός Λόγος και η Μετάφραση της Ποίησης «Ισοδύναμο Αποτέλεσμα» και Αναγνώστης του Κειμένου-Στόχου Μετάφραση της Ποίησης και Πρωτότυπη Ποιητική Δημιουργία Η «Καθομιλουμένη» ως Γλώσσα Μετάφρασης και Λογοτεχνίας Ο Στόχος των Ποιητών ως Μεταφραστών Ο Καταλληλότερος Μεταφραστής Ποίησης και ο Ρόλος των Ποιητών ως Μεταφραστών Επιμέρους Συμπεράσματα Κεφάλαιο ΙΙΙ Μερικοί Έλληνες Ποιητές του 19ου και 20ού Αιώνα ως Μεταφραστές: Θεωρητικός Στοχασμός στην Πράξη 3.1 Εισαγωγή Βηλαράς Πολυλάς Μαβίλης Παλαμάς Σεφέρης Ελύτης Επιμέρους Συμπεράσματα viii

9 Κεφάλαιο ΙV Γενικά Συμπεράσματα 4.1 Μετάφραση Ποιητικού Λόγου: Θέσεις Ελλήνων Ποιητών Ελληνικός Θεωρητικός Λόγος για την Ποιητική Μετάφραση: Συνέχεια και Εξέλιξη Ελληνική Μεταφρασεολογική Σκέψη: Προεκτάσεις Βιβλιογραφία Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία ix

10

11 Προλογικοί Σημειίωμα 1 Το ενδιαφέρον μου για τη μετάφραση της ποίησης γεννήθηκε κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών μου σπουδών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και αυξήθηκε κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών, μέσα από την παρακολούθηση μαθημάτων λογοτεχνικής μετάφρασης και από τα γόνιμα ερεθίσματα που αυτά που μου προσέφεραν. Πολλοί άνθρωποι συνέβαλαν στην ολοκλήρωση της παρούσας έρευνας με διαφορετικούς τρόπους. Το λιγότερο που θα μπορούσα να κάνω είναι να ευχαριστήσω όλους εκείνους που με ενθάρρυναν, καθοδήγησαν και υποστήριξαν καθ όλη τη διάρκεια διεκπεραίωσής της. Πολύτιμοι α- ρωγοί και συμπαραστάτες στη συγκρότηση, την επεξεργασία και τη διεκπεραίωση του θέματος της έρευνας στάθηκαν οι καθηγητές της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής, οι οποίοι δέχτηκαν να μοιραστούν μαζί μου τις γνώσεις τους και τον πολύτιμο χρόνο τους. Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή David Connolly, ο οποίος ανέλαβε το βάρος της επίβλεψης της έρευνας. Καθοδήγησε την παρούσα έρευνα με ανεξάντλητη επιμονή, υπομονή και ενδιαφέρον, παρέχοντας λυσιτελείς συμβουλές και προβαίνοντας σε καθοριστικής σημασίας διορθώσεις. Ο πλούτος των ακαδημαϊκών του γνώσεων για τη λογοτεχνική μετάφραση και η ενασχόλησή του με τη μετάφραση της ποίησης αποτέλεσε για μένα ανεκτίμητη πηγή πληροφόρησης και έμπνευσης. Του οφείλω απεριόριστη ευγνωμοσύνη, γιατί δίχως τη συμβολή του σε όλα τα επίπεδα η έρευνα αυτή δεν θα είχε ολοκληρωθεί. Θα ήθελα να εκφράσω τα ειλικρινή μου ευχαριστώ στον καθηγητή Γιώργο Κεχαγιόγλου, μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής, για τις καίριες υποδείξεις, τις εύστοχες παρατηρήσεις και τις χρήσιμες συμβουλές του σε θέματα βιβλιογραφίας. Διέθεσε με μεγάλη γενναιοδωρία το χρόνο του 1 Επισημαίνεται ότι το κείμενο της παρούσας έρευνας δημοσιεύεται όπως ακριβώς κατατέθηκε προς κρίση στο Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Α.Π.Θ. Απευθύνεται σε μεταφρασεολόγους, φιλολόγους, σπουδαστές μετάφρασης και σε όλους εκείνους των οποίων τα ερευνητικά ενδιαφέροντα εστιάζουν στη μετάφραση, μεταφρασεολογία, νεοελληνική φιλολογία και συγκριτική λογοτεχνία. 1

12 ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΗΣΙΟΥ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ καθ όλη την πορεία της έρευνας, εξέτασε ενδελεχώς το παρόν κείμενο και συνέβαλε στην ουσιαστική βελτίωσή του. Θα ήθελα επίσης να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στο λέκτορα Νίκο Κόντο, μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής, ο οποίος πίστεψε σε μένα από την αρχή των μεταπτυχιακών μου σπουδών και με ενθάρρυνε στην πραγματοποίηση της παρούσας έρευνας. Τον ευχαριστώ για τη διάθεση συνεργασίας που επέδειξε, για τη διαρκή συμπαράστασή του, καθώς επίσης και για τα σχόλια που έκανε συνεισφέροντας σε όλα τα στάδια της έρευνας. Αισθάνομαι επίσης την ανάγκη να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στην καθηγήτρια Karin Boklund-Λαγοπούλου για την αμέριστη συμπαράστασή της, ψυχολογική και επιστημονική, και για την άμεση ανταπόκρισή της σε κάθε αίτημα βοήθειας. Το αδιάκοπο ενδιαφέρον της και οι συζητήσεις μας για τα ερωτήματα της έρευνας υπήρξαν για μένα σημαντικό στήριγμα καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησής της. Θα ήταν παράλειψη να μην ευχαριστήσω τον αναπληρωτή καθηγητή Γραμμενίδη Συμεών, η επιμονή του οποίου για την καταλληλότερη μεταφορά της ορολογίας της μετάφρασης στα ελληνικά με ώθησε σε μια ατέρμονη και δημιουργική αναζήτηση. Οι διαλέξεις του στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών μου σπουδών με βοήθησαν απεριόριστα σε ό,τι αφορά θεωρητικά ζητήματα της μετάφρασης. Νιώθω ακόμη την ανάγκη να εκφράσω τις βαθύτερες ευχαριστίες μου στο προσωπικό της Βιβλιοθήκης του Τομέα ΜΝΕΣ, του Τμήματος Φιλολογίας, και της υπηρεσίας Διαδανεισμού του ΑΠΘ που ανταποκρίθηκαν με συνέπεια και μεγάλη προθυμία στις αναζητήσεις μου έντυπου και ψηφιοποιημένου σπάνιου υλικού. Ιδιαίτερες ευχαριστίες επίσης στη Δάφνη Μουστακλίδου, η οποία συνέβαλε με τον τρόπο της στην αντιμετώπιση ορισμένων σημαντικών ζητημάτων που ανέκυψαν κατά τη διάρκεια εκπόνησης της έρευνας. Στους γονείς μου θα ήθελα να εκφράσω την απέραντη ευγνωμοσύνη μου για την αγάπη και την αθόρυβη υποστήριξή τους καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου. Τους ευχαριστώ μέσα από την καρδιά μου, γιατί στάθηκαν διακριτικά δίπλα μου όλα αυτά τα χρόνια, προσφέροντάς μου αμέριστη ηθική και υλική υποστήριξη, και γιατί αγκάλιασαν, όπως πάντα, τις επιλογές μου και την προσπάθειά μου. 2

13 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Τέλος, ευχαριστώ το Γιώργο, τον άνθρωπο που ήταν δίπλα μου σε αυτό το μακρύ, δύσκολο, αλλά και τόσο ευχάριστο ταξίδι. Παρακολουθούσε με υπομονή την πορεία της έρευνας, προσφέροντας τη βοήθειά του σε όλα τα στάδιά της και παρέχοντάς μου την πολύτιμη φροντίδα του. Η κατανόησή του και η πίστη του σε μένα συνέβαλε τα μέγιστα στην πραγματοποίηση ενός ονείρου, στην ολοκλήρωση της παρούσας έρευνας. 3

14

15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η μετάφραση της ποίησης έχει κεντρίσει το διεθνές ενδιαφέρον και την προσοχή θεωρητικών, γλωσσολόγων, μεταφραστών και λογοτεχνών. Η σύνθετη και ασύλληπτη, για πολλούς, φύση της ποίησης καθιστά την ποιητική μετάφραση ένα αδιαφιλονίκητα πολύπλευρο ζήτημα, που συνεχίζει να δημιουργεί ερωτήματα συχνά αναπάντητα παρά την εξέλιξη του κλάδου της μεταφρασεολογίας τα τελευταία χρόνια. Τα ιδιαίτερα προβλήματα και οι δυσκολίες που ανακύπτουν κατά τη μεταφραστική διαδικασία προκάλεσαν έντονο θεωρητικό προβληματισμό, όπως διαπιστώνεται από τις διάφορες απόψεις που έχουν διατυπωθεί από την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας έως και τις μέρες μας. Άλλωστε, κατά τη ρωμαϊκή περίοδο τέθηκαν για πρώτη φορά τα διλήμματα που αφορούν στη θεωρία της μετάφρασης και τα οποία απασχόλησαν όλους τους μεταγενέστερους μεταφραστές και μεταφρασεολόγους. Θεωρήθηκε αναμενόμενο και φυσιολογικό, επομένως, το εγχείρημα πολλών να φέρουν στο φως και να αναδείξουν απόψεις και αντιλήψεις για την ποιητική μετάφραση, καταγράφοντας και παρουσιάζοντας κατ αυτόν τον τρόπο μέρος της μεταφραστικής παράδοσης διαφόρων χωρών. Ως εκ τούτου, δικαιολογείται η πραγματικά μεγάλη βιβλιογραφία που υπάρχει παγκοσμίως για τη μετάφραση της ποίησης, η οποία ξεπερνά σε όγκο τη βιβλιογραφία για οποιοδήποτε άλλο είδος λογοτεχνικής μετάφρασης. Αυξημένο ενδιαφέρον για τη μετάφραση της ποίησης υπήρξε και στην Ελλάδα. Παρότι δεν είναι ευρύτερα γνωστές οι θεωρητικές θέσεις ελλήνων ποιητών, οι περισσότεροι ποιητές 2 ήταν δόκιμοι μεταφραστές και ορισμένοι διατύπωσαν απόψεις σχετικά με τη μετάφραση της ποίησης, όπως ακριβώς έπραξαν σπουδαίοι ποιητές άλλων χωρών. Διαπιστώνεται, ωστόσο, ότι είναι σποραδικές και ισχνές οι αναφορές στις απόψεις Ελλήνων περί μετάφρασης της ποίησης, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Εδώ, έγκειται η πρωτοτυπία της παρούσας έρευνας. Πρωταρχικός 2 Είναι αναμφισβήτητο το γεγονός ότι με τη μετάφραση ασχολήθηκαν και πεζογράφοι, θεατρικοί συγγραφείς, λογοτεχνικοί κριτικοί, κ.ά Στόχος της εργασίας, ωστόσο, είναι κυρίως η διερεύνηση θεωρητικών απόψεων για τη μετάφραση της ποίησης τις οποίες διατύπωσαν ορισμένοι σημαντικοί έλληνες ποιητές του 19ου και 20ού αιώνα. 5

16 ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΗΣΙΟΥ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ στόχος, λοιπόν, είναι η καταγραφή ορισμένων βασικών ελληνικών θεωρητικών απόψεων για τη μετάφραση της ποίησης μέσω της εξέτασης των μεταφραστικών αντιλήψεων ποιητών του 19ου και 20ού αιώνα, οι οποίες αποτελούν δίχως αμφιβολία τμήμα της ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Θα ληφθούν υπόψη τα αίτια της άνθισης της μετάφρασης και μεταφραστικής παραγωγής στον ελληνόγλωσσο χώρο 3 κατά το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, με συνεξέταση της επιρροής τους στο λογοτεχνικό χώρο εν γένει επίσης, θα επιχειρηθεί να αποδειχθεί ότι αρκετοί σημαντικοί έλληνες ποιητές μετέφραζαν έργα άλλων δημιουργών παράλληλα με το πρωτότυπό τους έργο. Απώτερος στόχος είναι η προβολή και ανάδειξη της σχέσης που υφίσταται μεταξύ των θεωρητικών θέσεων για τη μετάφραση και της μεταφραστικής πράξης ορισμένων ελλήνων ποιητών-μεταφραστών του 19ου και 20ού αιώνα, λαμβάνοντας υπόψη και μελετώντας μέρος του μεταφραστικού τους έργου. Πιστεύουμε, επίσης, ότι θα μπορέσει να διαφανεί η ύπαρξη δεσμού μεταξύ της δεύτερης και της πρώτης γραφής των εξεταζόμενων ποιητών-μεταφραστών. Κατ αυτόν τον τρόπο ευελπιστούμε ότι θα προστεθεί ένα σημαντικό κομμάτι στο ψηφιδωτό της ιστορίας της ελληνικής ποιητικής μετάφρασης, η οποία μέχρι στιγμής δεν έχει μελετηθεί ούτε παρουσιαστεί στο βαθμό και με τον τρόπο με τον οποίο θα έπρεπε. 4 3 Δεδομένου ότι θα γίνει σύντομη αναφορά και στη μεταφραστική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε κατά τους αιώνες που προηγήθηκαν του 19ου και 20ού και λόγω των γεωγραφικών, ιστορικών και πολιτικών παραγόντων που επικρατούσαν τότε, δεν είναι δυνατή η χρήση του περιοριστικού όρου «Ελλάδα». Άλλωστε, πολλοί ήταν οι έλληνες λόγιοι, λογοτέχνες κ.ά. οι οποίοι διέμεναν ή/και δραστηριοποιούνταν στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, αλλά και σε χώρες της δυτικής Ευρώπης ή σε ελληνικές κοινότητες της Ανατολής (Τουρκία, Μέση Ανατολή, κτλ.), όπου μπόρεσαν να αναπτύξουν πνευματική δράση και να συμβάλουν στην πνευματική ανάταση του έθνους μέσω της παραγωγής πρωτότυπων έργων αλλά και της μετάφρασης ξένων έργων. Σημαντική μεταφραστική δραστηριότητα παρατηρείται και στα φραγκοκρατούμενα (βενετοκρατούμενα, κ.λπ.) μέρη του ελληνικού νησιωτικού χώρου. Ως εκ τούτου, θα χρησιμοποιηθεί ο γενικότερος όρος «ελληνόγλωσσος χώρος» με αναφορές στη μεταφραστική πράξη και θεωρία τόσο του υπόδουλου ελληνισμού όσο και αυτού της ελληνικής περιφέρειας και διασποράς, του ελληνικού κράτους (1830 κ.ε.) και των Επτανήσων (ώς το 1863). 4 Όπως αναφέρεται παρακάτω, τα μελετήματα που έχουν δημοσιευτεί στην Ελλάδα μέχρι στιγμής σχετικά με τη μεταφραστική θεωρία και πράξη δεν εξετάζουν μεθοδικά και συλλογικά τις αντιλήψεις ελλήνων ποιητών-μεταφραστών. Οι επιμέρους α- 6

17 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η επιλογή έρευνας των συγκεκριμένων αιώνων καθορίζεται πρωτίστως από το γεγονός ότι έως το τρίτο τέταρτο του 18ου αιώνα δεν είχε πραγματοποιηθεί τόσο μεγάλος αριθμός μεταφράσεων στον ελληνόγλωσσο χώρο σε σύγκριση με τη μεταφραστική παραγωγή που σημειώθηκε από τα τέλη του 18ου αιώνα κι έπειτα όπως αποδεικνύεται και από την πολύχρονη και ενδελεχή έρευνα του Κασίνη, η παραγωγή μεταφράσεων στα ελληνικά παρουσιάζει εντυπωσιακή άνοδο κατά το 19ο και 20ό αιώνα συγκριτικά τουλάχιστον με τους τρεις προηγούμενους αιώνες 5 (Διασταυρώσεις 12-14). Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η αύξηση αυτή που σημειώθηκε ώθησε το Δημαρά στο να δηλώσει ότι «τά τέλη τοῦ ΙΗ αἰώνα εἴταν γιά τήν Ἑλλάδα, ὅ,τι γιά τήν Δύση ὁ αἰώνας ὁλόκληρος» 6 (Ελληνικός Ρωμαντισμός 26). Όπως ήταν αναμενόμενο, η εντονότερη μεταφραστική δραστηριότητα διέγειρε το θεωρητικό προβληματισμό, οδηγώντας στην ανάπτυξη θεωρητικού λόγου και διαλόγου, οι οποίοι παρέμεναν σχετικά υποτονικοί έως και το 18ο αιώνα. Επιπλέον, από το 19ο αιώνα πραγματοποιείται παραγωγή περισσότερων ποιητικών μεταφράσεων, 7 η οποία ενισχύεται μέσω των ποιητικών διαγωνισμών, κυρίως του Οικονόμειου μεταφραστικού αγώνα στο πλαίσιο του οποίου αναπτύχθηκε αξιόλογη φιλολογία για την ποιητική μετάφραση, αλλά και μέσω της ενασχόλησης όλων σχεδόν των ποιητών με τη μετάφραση της ποίησης. ναφορές σε μεμονωμένους ποιητές-μεταφραστές δεν επιτρέπουν να διαφανεί η σημασία του θεωρητικού διαλόγου τον οποίο ανέπτυξαν σχετικά με τη μετάφραση της ποίησης και η συνεισφορά του μεταφραστικού τους έργου αυτού καθαυτού στην ελληνική λογοτεχνία. 5 Ενώ το 16ο αιώνα πραγματοποιείται μόλις μία έκδοση, το 17ο αιώνα πέντε και το 18ο αιώνα 57 εκδόσεις μεταφρασμένης λογοτεχνίας, το 19ο αιώνα καταγράφονται περίπου 3000 εκδόσεις και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα 2500 εκδόσεις (Κασίνης, Γ. Κωνσταντίνος. Διασταυρώσεις, Μελέτες για το ΙΘ και Κ Αι. Αθήνα: Εκδ. Χατζηνικολή, Τυπ.). 6 «[Ο] ΙΗ αἰώνας στήν δυτική Εὐρώπη εἶναι κατεξοχήν ὁ αἰώνας τῆς μετάφρασης» (στο Δημαράς, Θ. Κωνσταντίνος. Ελληνικός Ρωμαντισμός. 2η έκδ. Αθήνα: Ερμής, Τυπ.). 7 Όπως καταγράφει ο Κασίνης, οι μεταφράσεις που είχαν πραγματοποιηθεί έως και το 18ο αιώνα ήταν 16 θεατρικά έργα, 13 αφηγηματικά έργα, 5 έργα με στίχους και 29 λαϊκά αναγνώσματα (για περισσότερες πληροφορίες βλ. στο Κασίνης, Διασταυρώσεις 14). 7

18 ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΗΣΙΟΥ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Η μεταφραστική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε, ωστόσο, «δεν μπόρεσε να απεγκλωβιστεί από το σύνθετο ζήτημα της γλώσσας και της εκπαίδευσης του γένους του νεοσύστατου ελληνικού κράτους» (Connolly, and Bacopoulou-Halls 429). Η θεώρηση της μετάφρασης ως μέσου εκπαίδευσης και ανάπτυξης της παιδείας, αλλά και ως εργαλείου απόδειξης της ιστορικής συνέχειας της γλώσσας και ενίσχυσης του αισθήματος της εθνικής ταυτότητας, καθιστούν αναμφίβολα την περίπτωση της μετάφρασης στον ελληνόγλωσσο χώρο ξεχωριστή. Η παιδευτική λειτουργία της μετάφρασης δικαιολογεί επίσης το ενδιαφέρον που εκδηλώθηκε για τη μετάφραση όχι μόνο έργων ξένων λογοτεχνιών, αλλά και της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Το ότι πληθαίνουν σταδιακά οι φωνές που υποστηρίζουν τη μετάφραση είναι άμεση απόρροια των παραπάνω παραγόντων. Επιπλέον, όπως υποστηρίζει και ο Δημαράς, ήταν λογικό να επηρεαστούν οι έλληνες πνευματικοί ηγέτες από την τάση που είχε διαμορφωθεί κυρίως στη Γαλλία 8 το 18ο αιώνα και «νά θελήσουν νά τήν μιμηθοῦν, ἐνεργῶντας ἀνάλογα» (Ελληνικός Ρωμαντισμός 26). Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, από το 19ο αιώνα έλληνες ποιητές εκδηλώνουν εντονότερο ενδιαφέρον για τη μετάφραση και ορισμένοι καταθέτουν και τον προβληματισμό τους σχετικά με θεμελιώδη ζητήματα της μεταφραστικής διαδικασίας. Εντάσσονται οι ποιητές στο κλίμα που είχε αρχίσει ήδη να διαμορφώνεται μετά την εκδήλωση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, όταν ολοένα και περισσότεροι άρχισαν να αναγνωρίζουν τη σημασία της μετάφρασης. Οι ποιητές οι οποίοι εξετάζονται στην παρούσα έρευνα διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στον τομέα της μετάφρασης του ποιητικού λόγου και παρήγαγαν αξιόλογο έργο. Η μελέτη θα επικεντρωθεί στις θεωρητικές τοποθετήσεις και στο μεταφραστικό έργο των εξής έξι ποιητών του 19ου και 20ού αιώνα: 9 Βηλαρά, Πολυλά, Μαβίλη, Παλαμά, Σεφέρη και Ελύτη, δί- 8 Το 18ο αιώνα «οἱ Γάλλοι λόγιοι ὑποστηρίζουν τήν σημασία της [μετάφρασης], συστηματοποιοῦν τό εἶδος της καί κωδικοποιοῦν τήν θεωρία της. [Από τα τέλη του 18ου αιώνα οι] μεταφράσεις πολλαπλασιάζονται καί ἰδίως στρέφονται πρός νεώτερα καί νεωτερικά ἔργα» (Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός 26). 9 Είναι αναμφισβήτητη η συνεισφορά της μετάφρασης στην καλλιέργεια και ανάπτυξη της νεοελληνικής λογοτεχνίας και σχεδόν όλοι οι έλληνες ποιητές του 19ου και 20ού αιώνα ασχολήθηκαν με τη μετάφραση και οι ίδιοι. Όπως αναφέρθηκε ήδη, ω- στόσο, στόχος της έρευνας είναι η διερεύνηση και καταγραφή θεωρητικών θέσεων για τη μετάφραση της ποίησης, όπως αυτές διατυπώθηκαν από ποιητές-μεταφραστές, και όχι των μεταφράσεων αυτών καθαυτών. Επομένως, δεν θα αποτελέσουν κύριο αντι- 8

19 ΕΙΣΑΓΩΓΗ χως αυτό να συνεπάγεται την απουσία αναφοράς σε άλλους ποιητές της εποχής που διατύπωσαν ενδιαφέρουσες και ιδιαίτερης σημασίας θεωρητικές απόψεις σχετικά με τη μετάφραση. Η επιλογή αυτή συνίσταται στο γεγονός ότι οι παραπάνω ποιητές αποτελούν αντιπροσωπευτικούς εκπροσώπους της εποχής ή της σχολής ή της γενιάς τους, που άφησαν το στίγμα τους με το προσωπικό τους έργο, πρωτότυπο και μεταφραστικό, θέτοντας πολλές φορές νέα δεδομένα όσον αφορά στη λογοτεχνική παραγωγή στον ελληνόγλωσσο χώρο. Επίσης, θα γίνει αναφορά και σε ορισμένους ποιητές (ανάμεσά τους στο Σολωμό, τον Πάλλη, το Σημηριώτη, τον Καρυωτάκη, 10 και τον Καζαντζάκη), οι οποίοι, αν και δεν διατύπωσαν οι ίδιοι απόψεις σχετικά με τη μετάφραση της ποίησης, ασχολήθηκαν με την ποιητική μετάφραση συστηματικά κατά τη διάρκεια της ζωής τους και το μεταφραστικό τους έργο κρίνεται ιδιαίτερα σημαντικό. Άλλωστε, μέσω της εξέτασης των μεταφρασμάτων των ποιητών αυτών, αρκετοί θεωρητικοί, κριτικοί και λογοτέχνες έχουν συναγάγει συμπεράσματα για τις απόψεις τους σχετικά με τη μετάφραση του ποιητικού λόγου, διαγράφοντας κατ αυτόν τον τρόπο τις μεταφραστικές μεθόδους που ακολουθούσαν. Τα ερωτήματα που εγείρουν οι έξι κύριοι εξεταζόμενοι ποιητές συνεχίζουν να απασχολούν το σύνολο των μεταφρασεολόγων, μεταφραστών και ποιητών ακόμη και σήμερα. Οι θεωρητικές τους τοποθετήσεις αναφορικά με τη μετάφραση της ποίησης, αλλά και τη σχέση μεταφράσματος πρωτοτύπου, πολλές φορές συγκλίνουν μεταξύ τους αλλά και με αυτές σύγχρονων ξένων ποιητών-μεταφραστών. Ως επί το πλείστον, οι υπό εξέκείμενο έρευνας της παρούσας εργασίας ποιητές οι οποίοι, αν και παρήγαγαν αξιόλογο μεταφραστικό έργο, δεν τοποθετήθηκαν θεωρητικά για τη μετάφραση οι ίδιοι. 10 Το μεταφραστικό έργο του Καρυωτάκη αποτελεί αντικείμενο της σημαντικής διατριβής της Βάσως Τοκατλίδου με τίτλο «Οι Μεταφράσεις του Καρυωτάκη, Ένταξή τους στο Ποιητικό Πρωτότυπο Έργο των Συλλογών του» (Α.Π.Θ., 1978). Επίσης, για τη μεταφραστική πρακτική του Καρυωτάκη υπάρχουν σημαντικές αναφορές σε ορισμένα βιβλία που είναι αφιερωμένα στο συλλογικό και μεταφραστικό του έργο, όπως στις μελέτες που περιλαμβάνονται στο σπουδαίο έργο: Καρυωτάκης, Γ. Κωνσταντίνος. Ποιήματα καὶ Πεζὰ. Επιμ. Γ. Π. Σαββίδης. 7η έκδ. Αθήνα: Εστία, Τυπ. Αξιόλογα συμπεράσματα για την ενασχόληση του Καρυωτάκη με τη μετάφραση απορρέουν και από τις πληροφορίες που παραθέτει ο Λορεντζάτος στα ακόλουθα έργα: Οι Μεταφράσεις του Κ. Γ. Καρυωτάκη. Αθήνα: Το Ροδακιό, Τυπ. Μελέτες. Θεσσαλονίκη: Δόμος, Τυπ. Ο Καρυωτάκης. Αθήνα: Δόμος, Τυπ. 9

20 ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΗΣΙΟΥ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ταση ποιητές-μεταφραστές αναφέρθηκαν στις εισαγωγές των μεταφράσεών τους ή των συλλογικών τους έργων που περιλαμβάνουν μεταφράσεις ή ακόμη και σε προλόγους έργων τους στα περισσότερα μείζονα μεταφρασεολογικά ζητήματα και διατύπωσαν ιδιαίτερα αξιόλογες απόψεις. Ο βαθμός επίδρασης των απόψεών τους αυτών στις προσεγγίσεις που υιοθέτησαν και στις στρατηγικές που εφάρμοσαν κατά τη μεταφραστική διαδικασία παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον και αποτελεί αντικείμενο μελέτης της παρούσας έρευνας. Επιπλέον, φαίνεται πως οι θεωρητικές θέσεις των ποιητών για τη μετάφραση και το μεταφραστικό τους έργο αυτό καθαυτό επιδρούν στη συγγραφή του πρωτότυπου έργου τους. Δεν είναι λίγες, μάλιστα, οι περιπτώσεις στις οποίες ποιητές-μεταφραστές συνδέθηκαν ή ακόμη και ταυτίστηκαν με τους ποιητές τους οποίους μετέφρασαν (π.χ. ο Σεφέρης με τον Eliot). 11 Έχει υπογραμμιστεί, άλλωστε, πολλές φορές το γεγονός ότι ο δεσμός που υφίσταται μεταξύ της συγγραφής ποιημάτων και της μετάφρασης ποιημάτων είναι ιδιαίτερα έντονος. Όπως επισημαίνει ο David Connolly, ορισμένοι ποιητές, ανάμεσά τους και αρκετοί καταξιωμένοι στο χώρο, ισχυρίζονταν ότι προέβαιναν στη μετάφραση ποιημάτων άλλων δημιουργών όταν στερούνταν έμπνευση ή ως άσκηση για τη δημιουργία του δικού τους έργου ( ). 12 Μία ακόμη άποψη, αρκετά τολμηρή, που 11 Δεν είναι λίγες οι αναφορές στη σχέση του Σεφέρη με τον Eliot και στις επιδράσεις του τελευταίου στην πρωτότυπη γραφή του έλληνα ποιητή. Ενδεικτικά αναφέρονται οι ακόλουθες πηγές: Δασκαλόπουλος, Δημήτρης. επιμ. Εισαγωγή στην Ποίηση του Σεφέρη. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Τυπ. Αργυρίου, Αλέξης. Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας. Τόμ. Β. Αθήνα: Εκδ. Καστανιώτη, Τυπ. το μελέτημα «Ο Σεφέρης ως Μεταφραστής της Αγγλικής Ποίησης» στο Βαγενάς, Νάσος. Ποίηση και Μετάφραση. Αθήνα: Στιγμή, Τυπ. Βαγενάς, Νάσος. Ὁ Ποιητὴς καὶ ὁ Χορευτής. Μιὰ Ἐξέταση τῆς Ποιητικῆς καὶ τῆς Ποίησης τοῦ Σεφέρη. 7η ἔκδ. Ἀθήνα: Κέδρος Τυπ. Καραντώνης, Αντρέας. Ὁ Ποιητής Γιῶργος Σεφέρης. Ἀθήνα: Παπαδήμας, Τυπ. Μαλάνος, Τίμος. Η Ποίηση του Σεφέρη: Κριτική Μελέτη. 2η έκδ. Αλεξάνδρεια: χ.ο, Τυπ., καθώς και πολλά άλλα έργα στα οποία κρίνεται τόσο θετικά όσο και αρνητικά η σχέση του Σεφέρη με τον Eliot, οι μεταφράσεις του έργων του Eliot και οι επιρροές στο πρωτότυπο ποιητικό του έργο. 12 Ο David Connolly παραθέτει ενδεικτικά την άποψη του αμερικανού ποιητή και μεταφραστή Ben Belitt, σύμφωνα με τον οποίο: «[η μετάφραση της ποίησης είναι] ένα είδος γυμναστηρίου-ζούγκλα για την εξάσκηση όλων των ικανοτήτων και των μυών που απαιτούνται για την άσκηση της ποίησης» (βλ. στο Connolly, David. Μεταποίηση. 6 (+1) Μελέτες για τη Μετάφραση της Ποίησης. Αθήνα: Ύψιλον, Τυπ. Το 10

21 ΕΙΣΑΓΩΓΗ έχει διατυπωθεί είναι αυτή που υποστηρίζει ότι οι μεταφράσεις που πραγματοποιούν οι ποιητές μπορούν να θεωρηθούν μέρος του πρωτότυπού τους έργου, όπως έχει λεχθεί για τον Καρυωτάκη (Τοκατλίδου 12). Παρότι, ωστόσο, οι μεταφρασεολογικές απόψεις ελλήνων ποιητών είναι αξιοσημείωτες, η απουσία μνείας σε αυτές στην παγκόσμια βιβλιογραφία της μετάφρασης είναι ιδιαίτερα αισθητή. Η συμπερίληψη ελλήνων θεωρητικών, λογοτεχνών και πανεπιστημιακών στην εγκυκλοπαίδεια Routledge Encyclopedia of Translation Studies 13 δεν αποτελεί παρά μια σύντομη αναφορά. Κάτι ανάλογο, όμως, παρατηρείται και στην Ελλάδα. Ακόμη και οι μελέτες φιλολόγων, όπως λ.χ. των Κ. Κασίνη, 14 Λ. Παπαλεοντίου 15 και M. Vitti, 16 οι οποίοι ασχολήθηκαν με τη μετάφραση και το ρόλο της στην εθνική λογοτεχνική παραγωγή, αφορούν ως επί το πλείστον την καταγραφή ελληνικών μεταφράσεων και όχι την ανάδειξη του θεωρητικού λόγου για τη μετάφραση πόσο μάλλον αυτού για τη μετάφραση της ποίησης. Γενικά, τα ελληνικά έργα που έχουν ως αντικείμενο τη θεωαπόσπασμα που παραθέτει ο Connolly βρίσκεται στο Honig, Edwin. ed. The Poet s Other Voice. Conversations on Literary Translation. Amherst: The University of Massachusetts Press, Print.). Επιπλέον, παραθέτει και την άποψη του άγγλου ποιητή John Silkin, ο οποίος δηλώνει ότι «ίσως ένας λόγος για τον οποίο με έλκει η μετάφραση είναι ο πιθανός ε- μπλουτισμός του έργου σου στο σημείο όπου η εξέλιξή σου διασταυρώνεται με το χαρακτήρα ή την πλευρά του έργου κάποιου άλλου» (146). Βλ. επίσης στο Weissbort, Daniel. ed. Translating Poetry: The Double Labyrinth. London: Macmillan, Print. 13 Στην ενότητα Ελληνική Παράδοση (Greek Tradition) στο Baker, Mona. ed. Routledge Encyclopedia of Translation Studies. New York & London: Routledge, Print., ο David Connolly και η Αλίκη Μπακοπούλου-Halls προβαίνουν σε μια συνοπτική ανασκόπηση της μεταφραστικής δραστηριότητας στην Ελλάδα. Στην ίδια ενότητα ο Connolly παραθέτει βιογραφικά στοιχεία ορισμένων εκ των σημαντικότερων εκπροσώπων της μετάφρασης στην Ελλάδα ( ). 14 Κασίνης, Γ. Κωνσταντίνος. Διασταυρώσεις. Μελέτες για το ΙΘ και Κ Αι. Αθήνα: Εκδ. Χατζηνικολή, Τυπ. και Κασίνης, Γ. Κωνσταντίνος. Διασταυρώσεις, Β Μελέτες για το ΙΘ και Κ Αι. Αθήνα: Εκδ. Χατζηνικολή, Τυπ. 15 Παπαλεοντίου, Λευτέρης. Λογοτεχνικές Μεταφράσεις του Μείζονος Ελληνισμού: Μικρασία, Κύπρος, Αίγυπτος, Βιβλιογραφική Μελέτη. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Τυπ. 16 Vitti, Mario. ed. Testi Letterari Italiani Tradotti in Greco (dal 500 ad oggi). Soveria Mannelli: Rubbettino, Print. 11

22 ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΗΣΙΟΥ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ρία και πράξη της μετάφρασης είναι ελάχιστα και δεν πραγματεύονται τις ελληνικές θέσεις ή τουλάχιστον δεν μελετούν συστηματικά και σε συλλογικό επίπεδο τις θεωρητικές αντιλήψεις ελλήνων ποιητών, όπως φιλοδοξεί να πράξει η παρούσα εργασία. Κυρίως πρόκειται για ανθολογίες ξένων θεωρητικών κειμένων ή για πρωτότυπες μεταφρασεολογικές μελέτες (ενδεικτικά αναφέρονται τα ονόματα των: Ν. Βαγενά, 17 D. Connolly, 18 Δ. Γούτσου, 19 Γ. Κεντρωτή, 20 Φ. Μπατσαλιά και Ε. Σελλά-Μάζη, 21 Μ. Φραγκόπουλου 22 ). Πρέπει να υπογραμμιστεί, παρ όλα αυτά, η πολύτιμη συνεισφορά τους στο χώρο της ελληνικής μεταφρασεολογίας. Επίσης, θα ήταν παράλειψη η μη αναφορά στην έρευνα και καταγραφή της ελληνικής μεταφρασεολογίας, αρχαίας και σύγχρονης, στο έργο Θεωρία της Μετάφρασης 23 του Κουτσιβίτη, η οποία αποτελεί βεβαιότατα μια σημαντική και αξιόλογη προσπάθεια, αν και επιδέχεται συμπληρωματική έρευνα. Επιπλέον, το έργο του Κουτσιβίτη Πράξη της Μετάφρασης 24 και το έργο της Λουλακάκη Seferis and Elytis as Translators 25 φανερώνουν περαιτέρω το ενδιαφέρον και την ανάγκη διερεύνησης ελλήνων ποιητών ως μεταφρασεολόγων-μεταφραστών. Κρίνεται απαραίτητο, λοιπόν, να έρθει στην επιφάνεια όχι μόνο το μεταφραστικό έργο των ποιητών που θα μελετηθούν (όπως άλλωστε έχει συμβεί εν μέρει στον ελλαδικό χώρο), αλλά κυρίως οι 17 Bαγενάς, Nάσος. Ποίηση και Μετάφραση. Aθήνα: Στιγμή, Τυπ. 18 Connolly, David. Μεταποίηση. 6 (+1) Μελέτες για τη Μετάφραση της Ποίησης. Αθήνα: Ύψιλον, Τυπ. 19 Γούτσος, Διονύσης. Ο Λόγος της Μετάφρασης: Ανθολόγιο Σύγχρονων Μεταφραστικών Θεωριών. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, Τυπ. 20 Κεντρωτής, Γιώργος. Θεωρία και Πράξη της Μετάφρασης. Αθήνα: Δίαυλος, Τυπ. 21 Mπατσαλιά, Φρειδερίκη, και Ελένη Σελλά-Μάζη. Γλωσσολογική Προσέγγιση στη Θεωρία και τη Διδακτική των Μεταφράσεων. 3η έκδ. Kέρκυρα: Iόνιο Πανεπιστήμιο, Τυπ. 13 Φραγκόπουλος, Μίλτος. Το Εργαστήρι του Μεταφραστή. Αθήνα: Πόλις, Τυπ. 23 Κουτσιβίτης, Βασίλης. Θεωρία της Μετάφρασης. Αθήνα: Ελληνικές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις, Τυπ. 24 Κουτσιβίτης, Γ. Βασίλειος. Πράξη της Μετάφρασης. London: Esperia Publications Ltd., Τυπ. (στο έργο αυτό του Κουτσιβίτη αφιερώνεται σημαντικό τμήμα στις αντιλήψεις και το έργο του Ελύτη ως μεταφραστή). 25 Loulakaki-Moore, Irene. Seferis and Elytis as Translators. Bern: Peter Lang, Print. 12

23 ΕΙΣΑΓΩΓΗ μεταφρασεολογικές τους απόψεις να φωτιστεί και αυτή η πτυχή του έργου τους, καθώς παρατηρείται ότι ανέπτυξαν σπουδαίες θεωρητικές απόψεις σχετικά με τη μετάφραση της ποίησης και δεν περιορίστηκαν μόνο στη μεταφραστική πράξη, όπως είναι η πεποίθηση των περισσοτέρων. Η απουσία, λοιπόν, ανάλογης μελέτης και η ελλιπής βιβλιογραφία αναφορικά με τη μεταφρασεολογία στην Ελλάδα λειτούργησαν ως εφαλτήριο για την εκπόνηση της παρούσας έρευνας. Στο σημείο αυτό κρίνεται αναγκαίο να αποσαφηνιστεί ότι στόχος της έρευνας δεν είναι να αξιολογηθούν οι θεωρητικές αντιλήψεις των ποιητών-μεταφραστών που θα μελετηθούν, ούτε κατ επέκταση η ποιότητα των μεταφράσεών τους, η εξέταση των οποίων δεν θα είναι αναλυτική. Αντιθέτως, η έρευνα στοχεύει στην περιγραφή της αλληλεπίδρασης που φαίνεται να υφίσταται μεταξύ των θεωρητικών τους απόψεων και της μεταφραστικής τους πράξης. Κατά συνέπεια, η μέθοδος που θα εφαρμοστεί εντάσσεται στο πλαίσιο των Περιγραφικών Μεταφραστικών Σπουδών 26 (Toury 1995). 27 Η σύγκριση μεταξύ ορισμένων από τις μεταφράσεις που 26 Για περισσότερες πληροφορίες βλ. στο Toury, Gideon. In Search of a Theory of Translation. Tel Aviv: The Porter Institute for Poetics and Semiotics, Print. στο Toury, Gideon. Descriptive Translation Studies and Beyond. Amsterdam & Philadelphia: J. Benjamins, Print. στο Toury, Gideon. A Rationale for Descriptive Translation Studies. The Manipulation of Literature. Studies in Literary Translation. Ed. Theo Hermans. New York: St. Martin s Press, Print. στο Toury, Gideon. What are Descriptive Studies into Translation Likely to Yield apart from Isolated Descriptions. In Translation Studies: The State of Art. Proceedings of the First J. S. Holmes Symposium on Translation Studies. Eds. Kitty, van Leuven-Zwart, and Ton Naaijkens. Amsterdam & Atlanta: Rodopi, Print. Σημαντικοί εκπρόσωποι της περιγραφικής προσέγγισης της μετάφρασης είναι επίσης ο Chesterman και ο Hermans, βλ. ενδεικτικά στο Chesterman, Andrew. ed. Readings in Translation Theory. Helsinki: Oy Finn Lectura Ab, Print. Chesterman, Andrew. Memes of Translation: The Spread of Ideas in Translation Theory. Amsterdam & Philadephia: J. Benjamins Publishing, Print. στο Hermans, Theo. Translation in Systems. Descriptive and Systemic Approaches Explained. Manchester: St. Jerome, Print. στο Hermans, Theo. ed. The Manipulation of Literature. Studies in Literary Translation. New York: St. Martin s Press, Print. και στο Holmes, James. The Name and Nature of Translation Studies. The Translation Studies Reader. Ed. Lawrence Venuti. London & New York: Routledge, Print. 27 Και άλλα θεωρητικά συστήματα και μοντέλα μεταφρασεολογίας έχουν δει το φως της δημοσιότητας, κυρίως από το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα και έπειτα, τα 13