ΕΛΕΝΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΙΤΟΥ-ΑΝΔΡΙΑΝΕΣΗ Ο «ΠΑΝΔΕΡΚΕΤΗΣ» ΠΟΙΗΤΗΣ Ή ΟΙ ΕΚΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΕΣ ΤΟΥ Κ. ΠΑΛΑΜΑ

Transcript

1 ΕΛΕΝΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΙΤΟΥ-ΑΝΔΡΙΑΝΕΣΗ Ο «ΠΑΝΔΕΡΚΕΤΗΣ» ΠΟΙΗΤΗΣ Ή ΟΙ ΕΚΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΕΣ ΤΟΥ Κ. ΠΑΛΑΜΑ ΑΘΗΝΑ

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο χαρακτηρισμός του Παλαμά ως ποιητού «πανδερκέτου» είναι ομηρικής εμπνεύσεως και αφορά στην πρωτεϊκή φύση του, όπως την περιέγραψε ο Δημήτρης Νικορέτζος: παντεπόπτης, πανθεϊστής, παγανιστής, πολυσυλλεκτικός, πολυδιάστατος, επικός και λυρικός, μουσικός, ερωτικός και σατιρικός, χαμηλόφωνος και παθιασμένος, αισιόδοξος και απαισιόδοξος, κλειστός και ανοικτός, απολλώνειος και διονυσιακός, πατριδολάτρης και παγκόσμιος. Η ποίησή του στην εποχή μας αναδεικνύει τα χαρακτηριστικά ενός εκλεκτικισμού που συνδέει μια «γλώσσα ουρανική», πλατωνική, με την αριστοτελική νομοτέλεια των γήινων πραγμάτων. Ε. Μ.-Α. 2

3 «ΕΝΑΣ ΠΟΙΗΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΠΡΕΠΟΣ ΚΑΙ ΜΟΝΤΕΡΝΟΣ. Η ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΕΩΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΛΑΜΑ. ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ ΕΛΥΤΗΣ» 1. ΚΕΙΜΕΝΟ: ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, Ο δωδεκάλογος του γύφτου (απόσπασμα από τον Προφητικό) «Μες τις παινεμένες χώρες τα φτερά τα πρωτινά σου τα μεγάλα!». Ποιο γεγονός αποτέλεσε την αφετηρία της ποιητικής εμπνεύσεως και ποιος είναι ο στόχος του ποιητή; Kατά τον 19 ο αι. η ποίηση και η πεζογραφία κινήθηκαν σε νέες κατευθύνσεις. Ο νέος προσανατολισμός συσχετίσθηκε με την πολιτική του Χαρίλαου Τρικούπη, ο οποίος επεδίωκε την εκβιομηχάνιση της χώρας, την οικονομική ανάπτυξη, την εξυγίανση της δημόσιας ζωής και την δημιουργία έργων κοινής ωφελείας, όπως το σιδηροδρομικό δίκτυο. Η ανάπτυξη του εμπορίου και η αστικοποίηση συνέβαλαν στην κυκλοφορία εντύπων. Ο Παλαμάς συνεργάσθηκε με το περιοδικό Ραμπαγάς του Βλάση Γαβριηλίδη και του Κλεάνθη Τριανταφύλλου, που υποστήριζε μεγάλες κοινωνικές και πολιτικές ανατροπές. Μετά τον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 που συσχετίσθηκε με την πτώση της Πόλης, η επινόηση του «Γύφτου» από τον Παλαμά εκφράζει την ανάγκη να προβληθή το πρότυπο-σύμβολο του ανθρώπου που πέρα από τα καθιερωμένα περιφέρεται και γκρεμίζει ό,τι σάπιο υπάρχει, για να κτισθή από νέους ανθρώπους κάτι καινούργιο και καθαρό. Με ποια εκφραστικά μέσα επιτυγχάνεται ο προφητικός τόνος στο απόσπασμα; Επιτυγχάνεται με την χρήση του «θα» και του «να», με τις προσωποποιήσεις, τις αντιθέσεις και τις μεταφορές. Πώς θα συμπεριφερθή ο Καιρός στην Πολιτεία (Ψυχή); Η Πολιτεία τιμωρήθηκε για την ύβρη που επέδειξε. Το σώμα της σάπιο και άθαφτο θα επιδεικνύεται για καιρό. Ο καιρός είναι 3

4 πρώτ απ όλα κριτικός. (Ε.Π.Παπανούτσος, Η ποιητική του Παλαμά, Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1943, σ. 225) Αν εφαρμόσουμε το αρχαίο ηθικό σχήμα αμαρτία=άτη στην ερμηνεία του ποιήματος, για ποιο λόγο τιμωρήθηκε η Πολιτεία (Ψυχή); Η Πολιτεία τιμωρήθηκε για τις αμαρτίες της. 2. Παλαμάς και Ελύτης. ΚΕΙΜΕΝΟ: ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ, Άξιον Εστί, Τα Πάθη, Ανάγνωσμα έκτο(απόσπασμα από το Προφητικόν) «Χρόνους πολλούς μετά την Αμαρτία που την είπανε Αρετή μέσα στις εκκλησίες και την ευλόγησαν. Λείψανα παλιών άστρων και γωνιές αραχνιασμένες τ ουρανού σαρώνοντας η καταιγίδα που θα γεννήσει ο νους του ανθρώπου. Και των αρχαίων Κυβερνητών τα έργα πληρώνοντας η Χτίσις, θα φρίξει. Ταραχή θα πέσει στον Άδη, και το σανίδωμα θα υποχωρήσει από την πίεση τη μεγάλη του ήλιου. Που πρώτα θα κρατήσει τις αχτίδες του, σημάδι ότι καιρός να λάβουνε τα όνειρα εκδίκηση. Και μετά θα μιλήσει, να πει: εξόριστε Ποιητή, στον αιώνα σου, λέγε, τι βλέπεις; -Βλέπω τα έθνη, άλλοτες αλαζονικά, παραδομένα στη σφήκα και στο ξινόχορτο. Βλέπω τα πελέκια στον αέρα σκίζοντας προτομές Αυτοκρατόρων και Στρατηγών. Βλέπω τους εμπόρους να εισπράττουν σκύβοντας το κέρδος των δικών τους πτωμάτων. Βλέπω την αλληλουχία των κρυφών νοημάτων.». 4

5 Ο Κ. Παλαμάς (Προφητικός λόγος) και ο Ο. Ελύτης (Προφητικόν) καταγγέλλουν την εξαθλίωση των ανθρώπων και οραματίζονται μία νέα εποχή. Με συμβολικές εικόνες ο κάθε ποιητής παρουσιάζει την πτώση αλλά και την σωτηρία των ανθρώπων. Η ανανέωση, η αναγέννηση, η σωτηρία, η κοσμική αρμονία είναι δομικά στοιχεία της σκέψεως των δύο ποιητών. Πιστεύουν στην επιστροφή στην Δικαιοσύνη που την ταυτίζουν με το φως. Όταν μια Μεγάλη Ιδέα γεννά πόθους, αγάπες, ελπίδες, τότε, λέει ο Παλαμάς, πολεμιστάδες του χεριού και του νου γεννιώνται, τότε κάθε στιγμή ένας νέος Ορφέας ψάλλει, αγαπάει και πεθαίνει, ένας νέος Οδυσσέας αφίνει την Καλυψώ για την πατρίδα του. Η ψυχή υποφέρει από την φθορά του σώματος και στους δύο ποιητές, όπως στον πλατωνικό Φαίδωνα. Ο Κ. Θ. Δημαράς («Δοκίμιο ψυχογραφίας του Κωστή Παλαμά», Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1943, σσ ) αναφέρεται στον δυαδισμό που πρυτανεύει στο έργο του Παλαμά: στεγανά απομονώνουν την αυθεντική πνευματικότητα από την σωματικότητα, αλλά συνυπάρχουν ο ορμητικός πατριωτισμός και η νηφάλια πνευματικότητα, το παιδί-δαίμονας και το παιδί-άγγελος, η αλήθεια και η φαντασία, η επαναστατικότης και ο συντηρητισμός, η μοναξιά και η ερωτική διάθεση, η μητέρα μακρινή-νοσταλγία και η συνεχής αναζήτηση της ιδέας-μήτρας άλλων ιδεών. Ελύτης, Τρία Ποιήματα, Το αμύγδαλο του κόσμου : «ο άνθρωπος είναι σα να ρχεται απ αλλού γι αυτό και ηχεί παράτονα μ ένα θυμητικό κατακερματισμένο αλλ εφεκτικό στα θαύματα». Ο Οδυσσέας Ελύτης στα Ανοιχτά Χαρτιά (Πρώτα-Πρώτα ) μέμφεται την φρόνιμη πρόβλεψη των γερόντων, γιατί περιορίζει τους ορίζοντες των νέων. Επίσης στο Άξιον Εστί (Τα Πάθη, 5

6 Ψαλμός ΙΔ ) υποστηρίζει ότι «Και των ανθρώπων η φρόνηση έκλεισε τα σύνορα». Αναφέρεται στον Ηράκλειτο ο οποίος στην συμφιλίωση των αντιθέτων κοσμικών δυνάμεων «προλαμβάνει» τους υπερρεαλιστές που συμφιλιώνουν το όνειρο με την πραγματικότητα. Ηράκλειτος, απ. 33 Μ.: «ὁδός ἄνω και κάτω μία και ὠυτή». Ελύτης, Τρία Ποιήματα, Το αμύγδαλο του κόσμου: «ολομόναχος κρέμομαι από τους καιρούς του Ηρακλείτου». Στο έργο του Παλαμά αντίκρυ στις δυνάμεις του ολέθρου, η δύναμη της φαντασίας κρατεί τις πύλες ενός καλύτερου κόσμου. Η αλήθεια αναζητείται με την δύναμη της πίστεως και της φαντασίας. Το αίσθημα σκορπίζει, η φαντασία χτίζει. Η φαντασία είναι δύναμη κοσμική ικανή να ζωντανέψει ό,τι έχει πέσει. Μια η φαντασία τον οδηγεί πίσω στο παρελθόν, μια τον ωθεί στο μέλλον. Η Ασάλευτη Ζωή, Η φαντασία: «Παραμονεύει του καιρού η αράχνη Και στα φαρμακεμένα της τ αρπάγια Ολάγρυπνη γλιστράει, χυμάει, κι αδράχνει Το χάλασμα (ώ τα κάλλη τα τρισάγια!) Του κάκου ταντιστύλια και τα μάγια, Του κάκου να γλυτώση το όλο ψάχνει Λαός σοφών του χρόνου τ αποφάγια Σκορπίζονται και πάνε σαν την πάχνη. Τότε ψηλάθε απ της Ιδέας τη χώρα, Θεά θεών, κατέβηκε και στάθη Η Φαντασία και πάει, και ξαναπλάθει, Στον ίδιο τόπο που έρρευε ως τα τώρα Το χάλασμα, (ώ, τα χέρια της και μόνα!) Αχάλαστο τον πρώτο Παρθενώνα.»

7 3. Στα 1896 κυκλοφόρησαν οι Ίαμβοι και οι Ανάπαιστοι όπου ο ποιητής φαντάζεται τον πολέμαρχο ποιητή να περνάει αρματοδρόμος σέρνοντας πίσω του τον κόσμο των ιδεών, για να υπηρετήσει τελικώς μία νέα Μούσα, σαν μία νέα Ομφάλη, τα κρυφά νοήματα, την σοφία της φύσεως και της ψυχής του κόσμου. Η μυθολογική Ομφάλη ήταν η χήρα του βασιλιά της Λυδίας Τμώλου και βασίλεψε μόνη της όταν πέθανε ο άντρας της. Όταν ο Ηρακλής σκότωσε πάνω σε μια παροδική τρέλα τον Ίφιτο με θεϊκή απόφαση πουλήθηκε σκλάβος στην Ομφάλη για να την υπηρετεί. 4. Τι υπόσχεται ο ευρύτερος ευρωπαϊκός χώρος για τον σύγχρονο άνθρωπο, για την παγκόσμια κοινότητα; Στην Φλογέρα του Βασιλιά (11 ος Λόγος) ο Παλαμάς γράφει : «Η Αθήνα δεν υπάρχει πια, υπάρχει η Ευρώπη». Η παγκόσμια και όχι μόνο ευρωπαϊκή συνείδηση του Παλαμά διαμορφώθηκε με την καλλιέργεια του πνεύματός του που βασίσθηκε αποκλειστικά στην γνώση και στην φλόγα που είχε για τις καθολικές αξίες που μετέφερε και διέδιδε σ όλους τους ευρωπαϊκούς λαούς η ελληνική γλώσσα. Ο ευρωπαϊκός ουμανισμός ριζωμένος στην ελληνική φιλοσοφία διευρυνόταν υπό μορφήν ιδεών και πολιτικών, κοινωνικών, επιστημονικών, διατηρώντας συγχρόνως «ασάλευτα» τα ελληνικά στοιχεία που τον έτρεφαν και που καθιστούσαν πανανθρώπινη την αξία του. Ο Άνθρωπος είναι γέννα της Ελλάδας (Σκληροί και δειλοί στίχοι). Οι αξίες της ελληνικής Παιδείας και Πολιτείας ενέπνευσαν λαούς, ώστε να διαμορφώσουν Χάρτες, καταστατικά, συντάγματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατά τον 19 ο και 20 ο αι. Η εξελληνισμένη Ευρώπη είναι «αναγκαίο» κατά καιρούς να «επιστρέφει» στο λίκνο του πολιτισμού της, την Ελλάδα, είτε για να της συμπαρασταθή στις δυσκολίες, είτε για να σμιλεύσει το νέο σώμα της, με νέες ιδέες. 7

8 Τον «Ασάλευτο» Ποιητή γυρεύουν πολυταξιδευμένες Μορφές Ψυχές για να τραγουδήσει για την «επιστροφή» τους: «[ ]Η μια είναι η «Ξενητεμένη» απ την πασίγνωστη συλλογή: «Τα Μάτια της ψυχής μου». Έτσι λέει ο ποιητής την Αφροδίτη που βρέθηκε στη Μήλο και ξενητεύθηκε, «Σ ένα παλάτι αρχοντικό στον ξακουσμένο τόπο» Αφού δέχεται το προσκύνημα μιας οικουμενικής λατρείας και που ο έλληνας ποιητής την ικετεύει να ξαναγυρίσει στον τόπο της γέννησής της, για να ζωογονήσει την εθνική συνείδηση και να οδηγήσει το καράβι της πατρίδας: «Mε τα πανιά απλωμένα Μακρυά από ξέρες και κακά στης Δόξας το λιμάνι» Η άλλη είναι η κλεμμένη Καρυάτιδα του Ερεχθείου που την βλέπουμε στις «Εκατό φωνές» της «Ασάλευτης Ζωής» να ξαναγυρίζει κοντά στις αδελφές της, ύστερ από μακρά και γόνιμη ανάμεσα στους «βαρβάρους» απουσία [ ]». Σ ελληνικές πόλεις όπως το Μεσολόγγι του 1826 αναβαπτίσθηκαν το ρομαντικό και νεοκλασσικό πνεύμα της Ευρώπης με τους Σατωβριάνδο, Καρντούτσι, Μιστράλ, Χάλλεκ και άλλους. Η ελληνική ιστορία γίνεται παγκόσμια ιστορία. Για τον Παλαμά που είναι πολίτης του κόσμου και έχει πατρίδα την γη (Τα Παράκαιρα), οι συναντήσεις με μεγάλα πνεύματα εμπλουτίζουν το πνεύμα του ουμανισμού του, διαμορφώνουν τον ελληνικό κοσμοπολιτισμό, ανοίγουν τα μάτια της ψυχής για να αντιληφθή μυστικές φωνές του κόσμου. «[ ]επικαλείται <ο Παλαμάς> τον Μποττιτσέλι απ αφορμή τον Σολωμό, τον Ρούμπενς απ αφορμή τον Βεράρεν, τον Μπετόβεν απ αφορμή τον Γκαίτε και τον Βάγνερ απ αφορμή τον Νίτσε[ ], φέρνει σε επαφή το ζευγάρι Ουγκώ-Λεκόντ Ντε Λιλ παράλληλα με το ζευγάρι Όμηρο-Ησίοδο[ ]». Ως δέκτης όλων των επιστημονικών ανακαλύψεων, του φιλοσοφικού πραγματισμού, του μπερξονισμού και των ποικίλων καλλιτεχνικών ρευμάτων θεωρεί το «εγώ» του ποιητή πρωτεϊκό, δηλαδή πολυσυλλεκτικό, πολύπλευρο, συνθετικό, 8

9 αλλά και καταλυτικό: δεν διαμορφώνεται αποκλειστικά από μία κουλτούρα, δηλαδή δεν πρέπει να υπάρχουν ποιητές γαλλομανείς ή γερμανομανείς ή ρωσομανείς, αλλά ποιητές που να ντύνονται ολόκληρο τον «χιτώνα του Χριστού», τον πανευρωπαϊκό ουμανισμό. Η επιλογή των παιδαγωγικών εργαλείων, για να γίνει το κατάλληλο κοσκίνισμα των ιδεών, ώστε να καταστούν χρήσιμες τον καιρό που πρέπει, εξαρτάται από τον παραμερισμό των προκαταλήψεων και την συνειδητοποίηση των διαφορών στις αντιλήψεις που πλουτίζουν την σκέψη και αναπτύσσουν την κριτική ικανότητα. ««Ακούστε με, είμαι του καιρού μου και όλων των καιρών». (Νύχτες του Φήμιου) Αντίθετα απ τους συμπατριώτες του που η αποκλειστική προσήλωση στην μακρά ελληνική παράδοση και στην απεικόνιση των τοπικών ηθών απέστρεφε από πλατύτερους και επικαιρότερους στοχασμούς, ο Παλαμάς ένοιωσε πολύ γρήγορα πως ο σύγχρονος κόσμος είναι ένας κόσμος καινούργιος[ ] «Νέα Ιστορία γράφεται, γιατί οι καιροί είναι νέοι». (Περάσματα και χαιρετισμοί) Η ψυχή των νέων καιρών, όπως ο ίδιος διαπιστώνει, είναι η βασική αβεβαιότητα, η γεμάτη ανησυχία, αντίφαση και συγκρούσεις ψυχή. Οι ιδεολογίες συγκρούονται και «ξεσχίζονται» από μια λυσσασμένη διαλεκτική όπου τα διανοήματα καταστρέφονται από μόνα τους και πνίγονται μέσ στην πιο καταπληκτική σύγχυση. «Οι αξίες αναποδογυρίζονται και νέες ζυγαριές μαστορεύονται για το ζύγι τους.»(πεζοί Δρόμοι). [ ]Από τους Ιάμβους και Αναπαίστους οπλίζει την επιστήμη με πελέκι αστραπόμορφο που γκρεμίζει τα είδωλα, όπως οι τρεις άλλοι γκρεμιστές ειδώλων, ο Τολστόι, ο Ίψεν και ο Νίτσε [ ] Η ίδια ορμή της πνευματικής απελευθέρωσης σπρώχνει τον Παλαμά να ξαναφέρει και πάλι στην επιφάνεια το ζήτημα της πνευματικής κληρονομίας και της αξίας του πατροπαράδοτου ουμανισμού μέσ στον Δωδεκάλογο του Γύφτου όπου τον «Θάνατο των Αρχαίων» ακολουθεί ο 9

10 «Θάνατος των Θεών». Κάποτε φαίνεται πως ο γύφτος του, λυτρωμένος από κάθε συγγένεια, κάθε παράδοση, κάθε εθνικό και πνευματικό δεσμό, είναι αυτό τούτο το σύμβολο του παρθένου, γυμνού και διαθέσιμου άντρα, όπου απόβλεψαν τόσα βιβλία και τόσοι σύγχρονοι, κουρασμένοι απ το φορτίο ενός γέρικου πολιτισμού [ ] Ο δουλικός ουμανισμός είναι ο θάνατος των ατόμων και των εθνών και μονάχα εκείνος ο άνθρωπος και ο λαός θα προοδεύσει που, παίρνοντας το αγαθό του απ τους αρχαίους, θα καταφέρει όχι μόνο να «μη χάσει τον εαυτό του», μέσ στη δουλική εξωτερική και τυπική μίμηση, αλλά κ ελεύθερα να ορμήσει για έν αυθόρμητο πέταγμα: «Oι Αθάνατοι και οι Ωραίοι θα βοηθήστε των εθνών τη στράτα μα οι Αθάνατοι και οι Ωραίοι δε θα δώστε πόδια στα έθνη και φτερά και νιάτα πόδια και φτερά είναι των εθνών, τα φτερά, τα πόδια και τα νιάτα[ ]». (Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου) Σε μια στροφή των «Εκατό φωνών» μας λέει ακόμα πως ο Όμηρος, ο Αισχύλος, ο Πλάτων δεν πρέπει ν απομένουν αδρανή «ξόανα» στα χέρια των σχολαστικών, αλλά να καταστούν και πάλι ζωντανές και δημιουργικές πηγές: η κατεύθυνση πρέπει νάναι: «Από την τέχνη στη ζωή κι απ την ιδέα στην πλάση».». Η κατεύθυνση αυτή αφορά στην δημιουργική πορεία του πνεύματος, στην αναλογία μεταξύ ιδεών και υλικών δυνάμεων του πολιτισμού, στις εκλεκτικές συγγένειες στο κοσμικό γίγνεσθαι. Από το κυκλώπειο κορμί του κόσμου δεν πρέπει να λείψει μία θεία ψυχή που θα είναι το αγκάλιασμα του συμβολικού γύφτου και της μελαχροινής συντρόφισσας από το οποίο θα γεννηθούν παιδιά αψεγάδιαστα: πρέπει η ψυχή αυτή να γαλουχηθή από την αρμονία του Γκαίτε, το θετικό πνεύμα του Σπένσερ και το φρόνημα του κοινωνικού αγωνιστή του Τολστόι. Μετά την κρίση των πολέμων ο Μεγάλος Κόσμος θα πλασθή με το σπέρμα του ελληνισμού και του χριστιανισμού, του Χριστού και του Διονύσου. 10

11 Η αρμονία και η Δικαιοσύνη θα σημάνει την ήττα των θησαυριστών του κόπου των λαών και την ελεύθερη εργασία των ανθρώπων. (Roger Milliex, Ο Παλαμάς κ οι ευρωπαϊκές αξίες, μετάφρ. Γιώργου Πράτσικα, Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1943, σσ ). 5. «Από σταυρούς κι από είδωλα να πλάσουμε ζητάμε τη νέα ζωή που είν άγνωρον ακόμα τ όνομά της.» (Η Ασάλευτη Ζωή). Η πλέον ώριμη περίοδος της παλαμικής ποιήσεως ταυτίζεται με την αναζήτηση στην αρχαία ελληνική σοφία των ενοποιητικών δυνάμεων των ευρωπαϊκών λαών που είναι δυνατόν να γίνουν με την διάδοση του ελληνικού ανθρωπισμού, παγκόσμιες αξίες. Η πορεία αυτή άλλοτε είναι χαλασμός των πραγμάτων και άλλοτε αναζωογόνηση αυτών: «Κι απάνου απ όλα τα ξανθά τα Γένη, αναστημένα, με τα πλατιά τα σύνορα τα καλομετρημένα, 215 το μνήμα το βασιλικό της Ελλάδας πατώντας και κάνοντας το βάθρο της για να φαντάξη απάνου σε κείνο, ακόμα πιο ψηλή, νά η ζυγαριά της Δίκης και της Σοφίας νά η πηγή, νά η δύναμη και η χάρη και η κυβερνήτρα και η κυρά, κι όλων απάνου σε όλα, 220 με τ όνομά της μοναχά, με τ άκουσμά της μόνο, με την ιδέα της πιο πολύ, το φως της πρώτ απ όλα, η αυτοκρατόρισσα που ακούει να την υμνολογάνε της οικουμένης τάργανα: Ευρώπη, Ευρώπη, Ευρώπη!». (Η Φλογέρα του Βασιλιά) Η ελληνική ψυχή ζυμώνεται με την ανατολική παράδοση και «πετάει» για να συναντήσει όλο τον κόσμο: «Γιαννιώτικα, σμυρνιώτικα, πολίτικα, μακρόσυρτα τραγούδια ανατολίτικα, λυπητερά, πώς η ψυχή μου σέρνεται μαζί σας! 11

12 Είναι χυμένη από τη μουσική σας και πάει με τα δικά σας τα φτερά». Η ποιητικότης, η δημιουργικότης του Παλαμά ευρίσκεται στην σύνθεση αρχαίας ελληνικής παραδόσεως, βυζαντινού πολιτισμού και ευρωπαϊκού πνεύματος που αναδεικνύεται με το έργο του. Η ελληνική γλώσσα ωριμάζει καθώς «μεταφέρει» πνευματικές αξίες από την Ανατολή προς την Δύση. «Κι απ τους πάπυρους εκείνους μια ψυχή θάρρεψα πως χύθη, και γρικήθηκε ένας ύμνος θριαμβευτής, κι απ των τάφων έβγαινε τα βύθη: «Θα διαβούμε και στεριές και πέλαγα, θα σταθούμε όπου το πόδι δεν μπορεί κανενός να μας πατήση από την πατρίδα μας διωγμένοι, και σβησμένοι απ την Ανατολή, θ ανατείλουμε στη Δύση. Όπου πάμε, θάβρουμε πατρίδες και θα πλάσουμε, απ το Βόσπορο χαϊδευτά συνεβγαλμένοι ως τον Αδρία θα φωλιάσουμε στη Βενετιά, θα ξαναρριζώσουμε στη Ρώμη, θα μας αγκαλιάση η Φλωρεντία. Τ Άλπεια τα βουνά θα δρασκελήσουμε, θα ξαφνίσουμε τα ρέματα του Ρήνου, στου Βοριά θ ασπροχαράξουμε τα σκότη, θα χυθούμε σα μαγιάπριλα του νου όπου τόποι, όπου γεράματα, θα σπείρουμε μιαν Ελλάδα και μια νιότη».». (Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου) 12

13 6. Κάθε τόπος χωράει τις «Ελλάδες» όλων των χρόνων. Ο «ισόμοιρος» και «πανθενωτικός» ελληνισμός του Παλαμά συνδυάζεται με τον τοπικιστικό λυρισμό του, όταν αναφέρεται στην Αθήνα, στην Θεσσαλονίκη και στο Μεσολόγγι: από τις πόλεις-σύμβολα της Σοφίας και του ηρωισμού πηγάζουν τόσο τα όνειρα, οι προσευχές και οι λαχτάρες του Ρωμιού, όσο και η τραγική συνείδηση της ελληνικής μοίρας και ιστορίας. Κάθε πόλη «μοιράζεται» την ιστορία ή μετέχει στην κοινή ελληνική μοίρα. Κατ αυτόν τον τρόπο οι αξίες της ελληνικής παραδόσεως γίνονται απόλυτες και με τον ποιητικό λόγο η σημασία των πράξεων ιστορικών προσώπων, όπως είναι ο Παύλος Μελάς, διευρύνεται, ώστε ν αποδειχθή πως οι προσευχές των λαών είναι δυνατόν να πραγματωθούν εν καιρῴ. «Ελλάδα εσύ που όλα τα λέει τ αθάνατο όνομά σου, πηγή, από σε πάντα αναβρύζουν κι ο ήρωας κι ο σοφός[ ]» «Περηφανέψου Ανατολή και ζηλοφτόνα Δύση κι εσύ Κωνσταντινόπολη βάλε τα γιορτερά σου, Γένος Μακεδονίτικο φυτρώνει και καρπίζει[ ]» Για τον Παύλο Μελά: «Σε κλαίει λαός. Πάντα χλωρό να σειέται το χορτάρι στον τόπο που σε πλάγιασε το βόλι, ώ παλληκάρι! Πανάλαφρος ο ύπνος σου του Απρίλη τα πουλιά σαν του σπιτιού σου να τ ακούς λογάκια και φιλιά. Και να σου φτάνουν του χειμώνα οι καταρράχτες σαν τουφεκιού αστραπόβροντα και σαν πολέμου κράχτες. Πλατειά του ονείρου μας η γη και απόμακρη. Και γέρνεις εκεί και σβεις γοργά. Ιερή στιγμή. Σαν πιο πλατειά τη δείχνεις, και τη φέρνεις σαν πιο κοντά! 13

14 Η Σοφία και ο ηρωισμός ανήκουν κάθε φορά σ έναν τόπο, σ αυτόν όπου πραγματώθηκαν την δεδομένη ιστορική στιγμή, εκεί όπου έλαβαν «σάρκα» και «οστά». Πρώτος ο Όμηρος τραγούδησε τέτοιους τόπους. Ο Παλαμάς στην Φλογέρα του Βασιλιά «ζωγραφίζει» τα όνειρα που πραγματώθηκαν στον μακεδονικό κάμπο: «Είτανε μέρα θερισμού, μεσημεριού ώρα ήταν, ο κάμπος ο κατάσπαρτος μόλις γλυκοσαλεύει, σαν ένα κοίμισμα παιδιού ξανθότατου στην κούνια. Το κόψανε για μια στιγμή το θέρισμα κι οι αργάτες και δεν ακούγεται λαλιά και δε γροικιέται γούσλα, της μέρας είναι η ζωγραφιά, της νύχτας η γαλήνη. Τα περιστέρια ταιριαστά φωλιάζουν και κοιμούνται και κάποια σα χιονόβολα που δεν τα λυώνει η φλόγα. Μες στα χωράφια πού και πού και οι παπαρούνες γέρνουν στεγνές τις πορφυρόμαυρες θωριές τους προς το χώμα, σα να ζητάν από τη γη το δρόσος που δεν βρίσκουν, κι από τη λαύρα στέκονται σωμένες οι αγελάδες με τα μεγάλα μάτια τους τα μαύρα που γιαλίζουν, κι από μακρυά σαν πλάσματα φαντάζουνε πετρένια κι από το διάβα του καιρού μαυροκιτρινιασμένα. Τον ίσκιο τους ανώφελο ξαπλώνουν τα πλατάνια Και σα να καρφωθήκανε τα φύλλα στα κλαδιά τους. Στυλώνει ο ήλιος τη ματιά, ματιά πυρή φειδίσια, τη γη, το μυριοπλούμιστο πουλί, για να βασκάνει, και κάθε τι καλό γερό και λιγερό και μέγα, σωπαίνει και ονειρεύεται και δένεται από μάγια.». 14

15 7. Σατιρικα γυμνάσματα. Ο Παλαμάς έζησε σ ένα κοινωνικό περιβάλλον που ευνοούσε τόσο τον διδακτικό, όσο και τον σατιρικό επικριτικό λόγο. Οι κοινωνικές και πολιτικές αρετές είναι το ζητούμενο για τον δοκιμαζόμενο ελληνικό λαό. Ο διδακτικός λόγος μετασχηματίζεται σε μυστικούς ψιθυρισμούς, γεμάτους τρόμο, σε ρομαντικό αναστοχασμό των γνώσεών του, στην ανοικτή σκέψη για γκρέμισμα όλων των εμποδίων, σε προφητικό λόγο. Αυτός ο μετασχηματισμός αφορά στην μετάβαση του παλαμικού στοχασμού από τις αντινομίες της αισθησιακής πραγματικότητος στις μεταφορές της κολαστικής διαλύσεως των πάντων και του αναδομούμενου λόγου. 8. Ξανατονισμένη μουσική Ο ποιητής αναφέρει στην Ξανατονισμένη μουσική (Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1930) στον τρόπο που ξαναδιάβασε Γάλλους ποιητές. Προσπάθησε να κατανοήσει συνταιριάσματα της ψυχής και του νου, παλαιών ιδεών και επίκαιρων φωνών, κομμάτια ζωής πλούσιας σε εμπειρίες, νέους ήχους που δανείζονται παλιά λόγια για να γίνουν τραγούδι, όπως ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι είχε συνταιριάσει ποιητική και μηχανική, διαβήτη και χάρακα. Κατ αυτόν τον τρόπο αναστοχάστηκε τον θάνατο και την ομορφιά στον αέναο κυκλικό ρυθμό της ζωής των όντων, της αιώνιας επιστροφής, όπου σημαδεύεται η εναλλαγή του φθαρμένου και του νέου, του μεγάλου και του μικρού, του ουράνιου και του γήινου, του ριζώματος και του πετάγματος. Πριν αρθρώσει τον ποιητικό λόγο έζησε το σβήσιμο, την απώλεια ζωών, αλλά και το ζωντάνεμα σοφών και ηρώων ξαναδιάβασε τους ποιητές και έγινε ονειροπλέχτης για να ξαναζήσει έτσι όχι την ανέμελη νεανικότητα που 15

16 αναζωογονεί την ελπίδα, αλλά την τραγική μοίρα κάθε υπάρξεως, κάθε δημιουργήματος που ενώ ανθίζει φέρει μέσα του τον θάνατο. Ξαναγεννήθηκε όχι στην αγκαλιά της μάνας, αλλά στην απειρία του σύμπαντος που ζει στην απέραντη σιωπή, ενώ κάτι εκλάμψεις προκύπτουν από την συνάρθρωση φθόγγων και συλλαβών των ποιητών που είναι μεγάλοι όλους τους καιρούς. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ Θ., Η παγκόσμιος διανόησις του 1934, Νέος Κόσμος, GRÉGOIRE H., O κ. Grégoire για την Ποίησή μας. [Αναφερόμενος στον Παλαμά λέγει: «ο επί αιώνας αναμενόμενος και επί τέλους αναφανείς Όμηρος».] Νέα Εστία, 11 (15 Μαΐου 1932) σσ ΘΕΟΤΟΚΑΣ Γ., Το φως που καίει, Ιδέα, , σ LHÉRITIER M., La coopération intellectuelle, II» Le Messager d Athènes, ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Φ., Μία άγνωστος πλευρά της νεοελληνικής φιλολογίας, Β. Μεταφραστική περίοδος. Εκλεκτικότης και αντίδρασις, Η καθημερινή, ΠΑΛΑΜΑΣ Κ., Εις το άγαλμα της Αθηνάς, εφημ. Μη χάνεσαι, ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Αρχαία ζωγραφιά, εφημ. Εφημερίς, ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Το χαίρε της τραγωδίας, Ο Νουμάς, , αριθμ. 68. ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Μεταφράζετε τους αρχαίους, Ο Νουμάς, και , αριθμ. 66 και 73. ΣΠΙΕΡΟΣ Μ., Ο Παλαμάς και οι νέοι. Κείμενα ποιητικής και αισθητικής, επιμ. Αλέξ. Αργυρίου, Πλέθρον, 1982, σσ ΧΑΛΑΣ Α., Τα Σατυρικά Γυμνάσματα του Κωστή Παλαμά και η Σωκρατική παράδοσις, Istanbul, τυπ. Ν. Κεφαλίδου, «Η λογοτεχνία της συγχρόνου Ελλάδος. Το έργον του Κωστή Παλαμά κληρονόμου του Ομήρου και του Σωκράτους». 16

17 Μετάφραση από το γαλλικό περιοδ. Le Mois, εφημ. Νέος Κόσμος, Το «Μεσολόγγι» του Κ. Παλαμά, Εθνικός Κήρυξ, (Νέα Υόρκη), Νέα Εστία, Αφιέρωμα στον Κωστή Παλαμά, τόμ. 156, τεύχ. 1771, Οκτ (Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Ο Κ. Παλαμάς και οι επιστήμες Δημήτρης Αγγελάτος, Ο Παλαμάς για τον Δάντη Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Η κεντρομόλος διφυΐα Ελένη Πολίτου Μαρμαρινού, Η συγκριτική συνείδηση του κριτικού Παλαμά Μαρία Κωσταγιάννη, Ο μεταφορικός λόγος του Παλαμά στον «λυρισμό του εγώ» Ξ. Α. Κοκόλης, Η δημόσια προϊστορία των Σατιρικών γυμνασμάτων Χριστίνα Ντουνιά, Ο Παλαμάς και τα Σατιρικά γυμνάσματα Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, Ο σατιρικός Παλαμάς Ευριπίδης Γαραντούδης, Η μορφολατρία του Παλαμά Λ. Μαρκεζέλλι- Λουκά, Κ. Παλαμάς και Τζ. Πάσκολι Αλεξάνδρα Σαμουήλ, Παλαμάς και Ουγκώ). Δρ Ε. ΜΑΡΓΑΡΙΤΟΥ-ΑΝΔΡΙΑΝΕΣΗ 17