Η ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΑΠΛΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΥΠΛΟΚΟΤΗΤΑΣ

Transcript

1 157 Η ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΑΠΛΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΥΠΛΟΚΟΤΗΤΑΣ ΛΑΜΠΡΟΣ ΚΟΥΛΟΥΜΠΑΡΙΤΣΗΣ Εἰσαγωγὴ Τριάντα περίπου αἰῶνες χωρίζουν τὴν ἑλληνικὴ ἀρχαϊκὴ ἐνόραση τοῦ κόσμου καὶ τὴν τεχνικοοικονομικὴ δομὴ τῆς ἐποχῆς μας. Ἡ ἀπόσταση εἶναι ἀπέραντη καὶ τὰ περιεχόμενα τῶν δύο πολιτισμῶν φαίνονται ἀσυμβίβαστα. Ἐκεῖνο ποὺ διαχωρίζει τὶς δύο ἐποχὲς εἶναι ἡ πολυδιάστατη ἱστορικότητα, μὲ διαδοχικὲς πολιτισμικὲς παρεμβά σεις, τομὲς καὶ ἀνακατατάξεις, οἱ ὁποῖες κατέληξαν στὴ σημερινὴ παγκοσμιοποίηση. Παρὰ ταῦτα, κάτι τὸ κοινὸ τὶς χαρακτηρίζει: Ἡ πολυπλοκότητά τους. Φυσικά, πρόκειται γιὰ δύο διαφορετικὰ εἴδη πολυπλοκοτήτων. Ἡ διαπίστωση ἔχει σημασία διότι γίνεται σήμερα λόγος κυρίως γιὰ τὴν πολυπλοκότητα στὶς ἐπισ τῆμες, σὲ ἀντίθεση μὲ τὶς πάγιες θέσεις τὶς κλασσικῆς φυσικῆς, δηλαδὴ μὲ τὴν προ βολὴ τῆς ἀβεβαιότητας, τῆς ἀταξίας, τοῦ τυχαίου, τῆς ἀντίφασης, τῆς αὐτοοργάνωσης, τῆς ἀνάδρασης, κτλ. Παρὰ ταῦτα διαπιστώνουμε ὅτι ἡ πολυπλοκότητα παρουσιάζει εὐρύτερο φάσμα, καὶ φαίνεται νὰ διαγράφει τὸ νέο πεδίο τῆς μελλοντικῆς μεταφυ σικῆς ὅπως τὸ ἔδειξα στὸ βιβλίο μου, Ἡ ἐγγύτητα καὶ τὸ πρόβλημα τοῦ ἀνθρωπίνου πόνου (στὴ γαλλική, Βρυξέλλες 2005). Περιέργως δὲν βρῆκε ἀκόμα ἀπήχηση στὴ φιλοσοφία, ἐνῶ συνήθως εἶναι πρωτοπόρος σὲ εὑρήματα ἐπιστημο λογικῆς ἢ μεταφυσικῆς φύσης. Τὸ θέμα ποὺ προτείνω νὰ ἀναπτύξω ἐδῶ εἶναι ἕνα εἶδος προσχεδίου, ἀξιοποιημένο ἀπὸ ἱστορικὴ πλευρά, αὐτῆς τῆς προβληματικῆς, στὴν ὁποία ἔχει ἐμπλακεῖ ἡ ἑλληνικὴ φιλοσοφία ἀπὸ τὴν

2 158 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙζΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡωΠΗΣ ἐποχὴ τῆς γέννησής της, καὶ ἡ ὁποία, νομίζω, μπορεῖ νὰ συνεισφέρει πολλὰ ἀκόμη στὴ διασάφησή της. Ἀρχαϊκὴ καὶ σύγχρονη πολυπλοκότητα Ὁ πολύπλοκος ἀρχαϊκὸς κόσμος συγκροτεῖται ἀπὸ τὸ ὁρατὸ σύμπαν, ἀρκετὰ περιορισμένο σὲ ἔκταση, καὶ ἕνα συγκεκριμένο ἀόρατο χῶρο, κατοικημένο ἀπὸ θεούς, δαίμονες, ψυχὲς ἡρώων καὶ ἀνθρώπων. Ἡ μεταξύ τους περιπλοκὴ ἐκφράζεται μὲ πολιτισμικὲς προσεγγίσεις καὶ δραστηριότητες ποὺ χρησιμοποιοῦν μυθικὲς ἀφηγή - σεις καὶ τελετουργικὲς ἱεροπραξίες. Οἱ πρακτικὲς αὐτὲς καταφεύγουν σὲ ἰδιαίτερη λογική, ἡ ὁποία ἐμπλέκει ἀμφίσημους λόγους μὲ ἄφθονη εἰκονολογικὴ παρουσία καὶ φαντασία. Ἀπὸ τὴν ἄποψη τῆς θρησκείας, τὰ πράγματα καὶ οἱ πράξεις ἐπιφορτίζονται μὲ αὐτὸ ποὺ ἀποκαλοῦμε «τὸ ἱερό», στὴν κυριολεκτικὴ καὶ αἰνιγματική του σημασία καὶ ὄχι στὴ μεταφορικὴ ποὺ χρησιμοποιοῦμε πολλὲς φορὲς σήμερα. Ἀπὸ δὲ τὴν πλευρὰ τῆς πολιτικῆς, κυριαρχεῖ εἴτε ἡ «ποιμενικὴ» πρακτικὴ εἴτε ἡ «ἱεραρχικὴ» διακυβέρνηση τῆς κοινωνίας μὲ δυναμικὴ ἐπίδραση ἀοράτων παραγόντων πάνω στὴν ἀτομικὴ καὶ συλλογικὴ ζωή. Ἀντίθετα, ἡ σύγχρονη τεχνικοοικονομικὴ δομὴ τοῦ κόσμου περιπλέκει τὴν τεχνολογικὴ πρόοδο μὲ τὴν ἐμπορευματοποίηση σχεδὸν τῶν πάντων. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ὁ οἰκονομικὸς παράγων προσθέτει καὶ ἐντυπώνει τὸ στίγμα του σὲ κάθε πράγμα ἢ πράξη οἰκοδομώντας μεταβαλλόμενη καὶ καταναλωμένη πραγματικότητα, ἡ ὁποία ἐπιδρᾶ πάνω στὴ φύση καὶ κλονίζει τὸ οἰκοσύστημά μας. Στὸ πολιτιστικὸ πλαίσιο, ἡ τεχνικοοικονομία μεταμορφώνεται ἀπὸ ὄργανο τοῦ ἀνθρώπου, ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἡ τέχνη, σὲ αὐτόνομη δύναμη. Αὐτὸ δὲν τὴν ἐμποδίζει νὰ εὐνοεῖ καὶ νὰ ἐκμεταλλεύεται τὴν ἀπεριόριστη ἐξερεύνηση τόσο τοῦ σύμπαντος ὅσο καὶ τοῦ μικροσκοπικοῦ χώρου. Διαμορφώνει συνεπῶς καὶ ἐκείνη ἀόρατο κόσμο, ὁ ὁποῖος ὅμως δὲν κατοικεῖται ἀπὸ ἀλλογενεῖς ὀντότητες ἀλλὰ συνίσταται ἀπὸ σωματίδια φυσικά (ὅπως π.χ. τὰ κβάντα), ἢ τεχνικά (ὅπως π.χ. τὰ δημιουργήματα τῆς νανοτεχνολογίας), ἢ ἀκόμα ἀπὸ ἀνθρώπι νες συνέργειες ποὺ ἐξυπηρετοῦν οἰκονομικὰ συμφέροντα τὰ ὁποῖα ἔχουν καὶ πολιτικὸ ἀντίκτυπο. Αὐτὴ ἡ πρωτόγνωρη κατάσταση δημιουργεῖ μιὰ παράδοξη ἀντινομία στὴ συγχρονικότητα μας δηλαδὴ στὴν ἐποχιακὴ δομὴ στὴν ὁποία συνυπάρχουν ἡ τεχνι κοοικονομία καὶ ἡ δημοκρατία. Σύμφωνα μὲ τὴν ἀντινομία, ἡ μεταμόρφωση τῆς τεχνικοοικονομίας σὲ δύναμη ἀφαιρεῖ ἀπὸ

3 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: ΑΠΛΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΟΛΥΠΛΟΚΟΤΗΤΑ 159 τὴ δημοκρατία μέρος τῆς αὐτονομίας της, προωθώντας σιωπηρὰ τὴν τεχνοκρατικὴ καὶ ὀλιγαρχικὴ διακυβέρνηση τοῦ κόσμου. Παραδόξως, παρ ὅλες τὶς οὐσιώδεις διαφορές τους, οἱ δύο μορφὲς πολυπλοκό τητας παρουσιάζουν δομικὲς ἀναλογίες τόσο στὴν ὕπαρξη ἀόρατης πραγματικό τητας μὲ ἐπιδράσεις ἐπάνω στὴν ἀνθρώπινη ζωὴ ὅσο καὶ στὴν ἱεράρχηση τῆς πολιτικῆς πράξης. Ἀπὸ τὶς ἐπιφορτίσεις τῆς καθεμίας μὲ ἐπιπρόσθεση ἀξιῶν ποὺ ἐπέδειξα, δηλαδὴ τὴν ἱερατικὴ σύσταση γιὰ τὴν ἀρχαϊκὴ νοοτροπία καὶ τὴν οἰκονο μικὴ γιὰ τὴ σύγχρονη, συνεπάγονται διαφορετικὲς συμπεριφορὲς μὲ ἀλλοτριώσεις. Ἡ διαφορὰ ἐξηγεῖται ἀπὸ τὴ χρονικὴ ἀπόσταση ποὺ δὲν ἔπαψε νὰ ἀπομακρύνει τὴ μιὰ ἀπὸ τὴν ἄλλη, μὲ ἱστορικὲς μεσολαβήσεις καὶ μεταστάσεις ἀλλὰ καὶ μὲ ἐπιστη μολογικὲς ἀνατροπές, ὅπως ἡ χρήση, θὰ δοῦμε, ἄλλων μοντέλων ἢ παραδειγμάτων, ὅπως τῆς ἁπλότητας καὶ τῆς πολλαπλότητας, τὰ ὁποῖα ὁδήγησαν, μετὰ ἀπὸ ἄφθονες πολιτισμικὲς ἐπιλογὲς ἢ ἐξαναγκασμούς, στὴ σημερινὴ πα γ - κοσμιοποίηση. Μπορῶ ἤδη νὰ ὑπογραμμίσω ὅτι ἡ ἑλληνικὴ σκέψη καθιέρωσε καὶ διέδωσε διαχρονικὰ τὰ δύο αὐτὰ μοντέλα, τὰ ὁποῖα ἐπέτρεψαν τὴ μεταμόρφωση τοῦ παραδείγματος τῆς πολυπλοκότητας, μὲ γνώμονα τὴν προβολὴ ὅλο καὶ πιὸ ξεκάθαρου νοήματος στὶς σχέσεις μας μὲ τὸν κόσμο. Οἱ πρωτογενεῖς ἀνατροπὲς τῆς ἑλληνικῆς σκέψης Στηριζόμενος στὰ προκείμενα, θεωρῶ ὅτι ἡ πρώτη ἱστορικὴ προσφορὰ τῆς ἑλληνικῆς σκέψης, ποὺ ἐκκίνησε τὴν εὐρωπαϊκὴ ἱστορία ὑπὸ τὴν ἐπίδραση τοῦ μοντέ λου τῆς ἁπλότητας, εἶναι ἡ αὐτονομία ποὺ ἀπέδωσε στὴν πολιτικὴ ὁ Σόλων, διαφορο ποιώντας τὸ ἀνθρώπινο ἀπὸ τὸ θεϊκό, καὶ ἡ ἀπελευθέρωση τῶν καταχρεωμένων πολιτῶν μὲ τὴν ἀκύρωση τῶν χρεῶν καὶ τὶς ὑποθῆκες ποὺ τοὺς εἶχαν μεταμορφώσει σὲ δούλους. Μὲ κίνητρο τὴν ἁπλοποίηση τῶν ἀποφάσεων ὑπὲρ τῶν πολιτῶν, ὁ Σόλων ἐπεξεργάστηκε νομικὸ πλαίσιο στὴν πολιτεία μὲ κριτήριο τὸ σεβασμὸ τῆς ἀνθρώπινης ἀξιοπρέπειας. Ἡ πρωτοβουλία του ὑπῆρξε ἡ ἀφετηρία τῆς δημοκρατικῆς πορείας τῆς Ἀθήνας, πρὶν ἀπὸ τὶς καθοριστικὲς τοπολογικὲς ἐπιλογὲς τοῦ Κλεισθένη (μὲ τὴ διαίρεση τῶν δήμων) καὶ τοῦ Περικλῆ (μὲ τὴν προβολὴ τῶν διαβουλεύσεων καὶ τῶν κοινωνικῶν προσφορῶν). Ἀπὸ μεταφυσικὴ ἄποψη, οἱ πρωτοβουλίες τῶν Σοφῶν πῆραν τὴν τελική τους μορφὴ μὲ τὸ ἀπόφθεγμα τοῦ Πρωταγόρα, σύμφωνα μὲ τὸ ὁποῖο ὁ ἄνθρωπος εἶναι μέτρο τῶν πάν-

4 160 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙζΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡωΠΗΣ των. Ἂν χρειάστηκαν αἰῶνες γιὰ νὰ συνειδητοποιήσουμε ὅτι τὸ δημοκρατικὸ καθεστὼς εἶναι ἐκεῖνο ποὺ ἁρμόζει καλύ τερα στὴν ἀνθρώπινη ἐλευθερία καὶ ἀξιοπρέπεια, ἀπομένει ὡστόσο ἀκόμη δρόμος γιὰ νὰ ἐπιβληθεῖ ἡ ἀπαραίτητη αὐτονομία τῆς πολιτικῆς ἀντίκρυ σὲ ἱεραρχικὲς ἢ ὀλιγαρχικὲς ἐξουσίες, ὅπως ἄλλοτε τῆς Ἐκκλησίας ἢ τοῦ Στρατοῦ καὶ σήμερα τῆς τεχνικοοικονομικῆς κυριαρχίας. Τὸ ζητούμενο εἶναι πῶς θὰ κατορθώσουμε νὰ τὴν ἐλέγχουμε καὶ νὰ μετατρέψουμε τὰ ἐπιτεύγματά της σὲ ὄργανο τῆς κοινωνίας πρὸς ὄφελος ὅλων τῶν πολιτῶν καὶ ὄχι μεμονωμένων συμφερόντων. Παράλληλα μὲ τὴν πολιτικὴ συνεισφορά της, ἡ ἑλληνικὴ σκέψη δημιούργησε καὶ δεύτερο ρῆγμα στὸν ἀρχαϊκὸ πολιτισμό. Στὴν ἴδια ἐποχή, ἄλλοι σοφοὶ (ποὺ ἀποκαλοῦμε ἐσφαλμένα «φιλοσόφους») ἐξήγησαν τὸ γίγνεσθαι καὶ τὴ διαμόρφωση τοῦ κόσμου ἁπλοποιώντας τολμηρὰ τὶς φυσικὲς διαδικασίες. Θεώρησαν ὅτι τὰ πολλὰ «ἐόντα» ἔχουν παροδικὴ ὕπαρξη, ἐνῶ προέρχονται, μὲ διαδοχικὰ στάδια, ἀπὸ μιὰ καὶ μοναδικὴ ἀρχή, μιὰ φύση ποὺ διαπλάθεται καὶ ἀναπτύσσεται ποικιλοτρόπως. Ὅμως, ἡ ἀναγωγὴ τῶν πολλῶν σὲ μιὰ ἀρχή, ὁποιαδήποτε καὶ ἂν εἶναι αὐτή, δηλαδὴ τὸ ὕδωρ ποὺ εἰσήγαγε ὁ Θαλῆς, τὸ ἑνωτικὸ ἄπειρο τοῦ Ἀναξίμανδρου, ὁ ἀὴρ τοῦ Ἀναξιμένη καὶ τὸ πῦρ τοῦ Ἡράκλειτου, προκάλεσε ἀμφισβητήσεις. Ἡ κριτικὴ δὲν ἀφορᾶ, ὡστόσο, τὴν προαγωγὴ τοῦ παραδείγματος τῆς ἁπλότητας, τὸ ὁποῖο φάνηκε ὡς σωτήριο γιὰ τὴ νοηματικότητα τῆς πραγματικότητας, ἀλλὰ σκοπεύει τὶς λογικές του συνέπειες, ὅπως ἡ παράλογη προέλευση τῶν πολλῶν ἀπὸ μιὰ μόνο ἀρχή, γιατὶ αὐτή, οὔσα μιὰ καὶ μοναδική, προϋποθέτει ταυτότητα δίχως δυνατότητα γένεσης. Τὴ λύση τὴν ἑδραίωσε ὁ Παρμενίδης, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε καὶ ὁ πρωτεργάτης αὐτῆς τῆς κριτικῆς. Πρότεινε, ὡς θεμέλιο τοῦ γίγνεσθαι, δυαδικὴ ἀρχὴ μὲ τὸ πῦρ καὶ τὴ γῆ, διαμορφώνοντας τὴ φυσικὴ τῆς μείξης (ἢ τῆς σύνθεσης) καὶ τοῦ διαχωρισμοῦ (ἢ τῆς ἀποσύνθεσης). Ἄνοιξε τὸ δρόμο στὸν Ἐμπεδοκλῆ, ὁ ὁποῖος υἱοθέτησε τέσσε ρις ὀντότητες (πῦρ, ἀήρ, ὕδωρ καὶ γῆ), στὸν Ἀναξαγόρα, ποὺ διαίρεσε τὴν ὕλη στὸ ἄπειρο (μὲ ἑτερογενῆ «χρήματα»), καὶ εἰσῆγε συγχρόνως ὁμοιογενὲς «χρῆμα», «νοῦ», ἐπειδὴ διακοσμεῖ τὸν κόσμο ἐπιτρέποντας τὴ νοητικὴ γνώση τῶν παραγομένων πραγμάτων, καὶ στοὺς Λεύκιππο καὶ Δημόκριτο, τοὺς ἐμπνευστὲς τῆς θεωρίας τῶν «ἀτόμων», στὴν ὁποία θὰ ἐπανέλθει στὴν ἐποχή μας. Μὲ τὴ δημοκρίτεια καὶ τρίτη προσφορὰ τῆς ἑλληνικῆς σκέψης στὴν παγ κόσμια φιλοσοφία καὶ ἐπιστήμη, καθιερώθηκε καὶ ἡ ἀξία τοῦ

5 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: ΑΠΛΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΟΛΥΠΛΟΚΟΤΗΤΑ 161 μοντέλου τῆς πολλα πλότητας πλάι στὸ μοντέλο τῆς ἁπλότητας, ἄσχετα ἂν ἡ ἀναγωγὴ κάθε μορφῆς πολλοῦ στὸ ἀπόλυτο Ἕνα ἢ σὲ κάποιο εἶδος Ἑνὸς θὰ κυριαρχήσει μέχρι τὴν ἐποχή μας, καὶ πιὸ συγκεκριμένα μέχρι τὸ μεταμοντερνισμὸ ποὺ ἀντέδρασε στὴν κυριαρχία τοῦ Ἑνὸς καὶ τοῦ Ὅλου μὲ τὴν προαγωγὴ τῶν πολλῶν καὶ τῆς διαφορᾶς εἶναι ἀλήθεια, μὲ μιὰ ἱστορικὴ πρόσκαιρη παρένθεση τὴν περίοδο τῆς Ἀναγέννησης. Ἡ πλατωνικὴ ἐπιστροφὴ στὸ παράδειγμα τῆς πολυπλοκότητας Στὴν Ἀρχαιότητα καὶ τὸν Μεσαίωνα, ἀκόμα κι ὅταν ἡ πολλαπλότητα ἐπιδεχό ταν θεολογικὴ ἢ μεταφυσικὴ ὑποστήριξη, ὅπως π.χ. στὸν ἑλληνορωμαϊκὸ πολυ θεϊσμὸ ὅπου διέπονταν ὅλα τὰ ὄντα ἀπὸ πολλὲς ἀρχές (οἱ θεοί), ἢ στὴ θεολογία τοῦ Achard de Saint Victor, ποὺ ἐπινόησε ἐνδόμυχη πολλαπλότητα στὸν Θεό, ὅλα ὑπάγονταν σὲ τελευταία ἀνάλυση στὸ (ἄρρητο ἢ Τριαδικὸ) Ἕνα καὶ στὴν ἔσχατη ἑνότητα. Αὐτὴ ὅμως ἡ ἱστορικὴ τοποθέτηση, ἡ ὁποία ἐπικύρωσε τὴν ὑπεροχὴ τοῦ μοντέλου τῆς ἁπλότητας χωρὶς ὅμως τὸν ἐξοστρακισμὸ τῆς πολλαπλότητας, δὲν πρέπει νὰ ἀποκρύπτει τὴν πολιτισμικὴ παράδοση ποὺ τὴν διέπλασε καὶ ἡ ὁποία ἄρχισε μὲ τὸν Πυθαγόρα ποὺ ἀντέταξε στὴ σοφία τὴ «φιλο-σοφία», μὲ τὴν πεποί θηση ὅτι μόνο ὁ Θεὸς εἶναι σοφὸς ἐνῶ ὁ ἄνθρωπος μόνον προσδοκᾶ τὴ σοφία. Ἡ ὑποβάθμιση τῆς φιλοσοφίας ἀπέναντι στὴ σοφία, μὲ τὴν πλατωνικὴ θέση ὅτι δὲν εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀλλὰ ὁ Θεὸς (σὲ πλατιὰ σημασία) ποὺ εἶναι τὸ μέτρο τῶν πάντων, θὰ ἔχει ἐπανειλημμένες ἱστορικὲς ἐπιπτώσεις, μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι ὑπολείπεται τῆς θεολογίας. Στὴν ἐποχή μας, λόγω τῆς ἀποθεολογοποίησης τῆς φιλοσοφίας, ἡ ὑπο ταγή της μετατέθηκε στὴν ἐπιστήμη. Ἡ σχέση φιλοσοφίας καὶ ἐπιστήμης κατέληξε στὴν ἰδέα ὅτι ἡ φιλοσοφία εἶναι ἐπιστήμη, καὶ μάλιστα ἀνώτερη ἐπιστήμη, ἢ στὴ συστηματικὴ περιθωριοποίηση τῆς ἐπιστήμης στὴ φιλοσοφία, ἡ ὁποία προτίμησε νὰ προστατεύσει τὴν ἀνεξαρτησία της παρακάμπτοντας τὴν ἐπιστήμη. Ἡ ἐπανανάδυση τῆς πολυπλοκότητας ἐπιβάλλει ἀναθεώρηση καὶ ἐπανεξέταση τῶν σχέσεων τους. Ἡ ἱστορικὴ ἀντιπαράθεση μεταξὺ ἁπλότητας καὶ πολυπλοκότητας εἶναι ὅμως πιὸ περίπλοκη γιατί, ἐνῶ ἡ τέταρτη αὐτὴ συνεισφορὰ τῆς ἑλληνικῆς σκέψης βοή θησε στὴν προαγωγὴ τῆς ἐπιστήμης, τὴν ὁποία στερέωσαν ὁριστικὰ ὁ Πλάτων καὶ οἱ ἐπίγονοί του μὲ γνώμονα τὴν ὑψηλὴ νοηματικότητα καὶ τὴ χειραφέτηση τοῦ ἀνθρώ που μέσω

6 162 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙζΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡωΠΗΣ τῆς παιδείας, συγχρόνως πραγματοποιήθηκε ἐπιστροφὴ στὴν ἀρχαϊκὴ ἐνόραση τοῦ κόσμου, ἡ ὁποία περιπλέκει τὸ ὁρατὸ σύμπαν καὶ τὸ ἀόρατο κατοικη μένο χῶρο (ἀπὸ θεούς, δαίμονες καὶ ψυχές). Ἡ προκειμένη ἀντιφατικὴ ἐπιλογὴ εἶναι ἴσως ἕνα ἀπὸ τὰ μεγάλα παράδοξα τῆς ἱστορίας τῆς γνώσης. Ἐννοῶ ὅτι, ἐνῶ ἡ ἐπι στροφὴ πρὸς τὴν ἀρχαϊκὴ κοσμοθεωρία ὑποθάλπεται ἀπὸ τὴ μαθηματικὴ ἐπιστήμη καὶ τὴ διαλεκτικὴ μέθοδο (ὅπως προσαρμόστηκε στὸ νοητὸ «τόπο» τῶν ἀσωμάτων οὐσιῶν), ἡ ἐπιστήμη ἔγινε ἐγγύηση τῆς ἀξιοπιστίας τῆς ἀρχαϊκῆς ἐξήγησης τῆς πραγματικότητας. Μὲ τόσο ἰσχυρὴ προβολὴ ὁ εὐρωπαϊκὸς πολιτισμός, παρ ὅλες τὶς ἐπιδόσεις τοῦ Ἀριστοτέλη καὶ τῆς ἑλληνιστικῆς φιλοσοφίας, καθυστέρησε νὰ ἀναπ τύξει τὶς ἐπιστῆμες. Ἔδωσε κυρίως ἔμφαση, ὅπως τὸ βλέπουμε στὸν Ἅγιο Αὐγουστίνο καὶ σὲ ἄλλους, στὸ ζήτημα τῆς ψυχῆς καὶ τῆς σωτηρίας της. Ἂν ὅμως παρακάμψουμε τὶς ἐπιπτώσεις αὐτῆς τῆς ἱστορικῆς ἐπιλογῆς, ἡ ὁποία ἀφορᾶ θρησκευτικὲς ἀντιλή ψεις καὶ ὑπαρξιακὰ βιώματα, διαπιστώνουμε ὅτι τὸ πλατωνικὸ οἰκοδόμημα συνδέει τὴν ἀρχαϊκὴ πολυπλοκότητα μὲ τὸ μοντέλο τῆς ἁπλότητας ὅπως ἐμπλέκεται ποικιλοτρόπως στὴ μαθηματικὴ ἀντίληψη καὶ στὴ διαλεκτικὴ ἀνάλυση (κυρίως ὡς μέθοδος τῆς συλλογῆς καὶ τῆς διαίρεσης). Ἡ ἀντιπαράθεση ἀνάμεσα στὰ δύο παραδείγματα ἔχει σημαντικὴ φιλοσοφικὴ σημασία γιὰ τὴν κατανόηση, σήμερα, τῆς προβληματικῆς τῆς πολυπλοκότητας. Ἡ διατήρηση τοῦ μοντέλου τῆς πολυπλοκότητας ἀπὸ τὸν πλατωνισμὸ μέχρι τὸν ἑλληνικὸ (ἢ «ἐθνικὸ») νεοπλατωνισμὸ παρουσιάζει πολλὲς πτυχές. Ἀρκοῦμαι ἐδῶ νὰ τὴν ἀποδώσω μὲ τὸ μύθο τῆς δημιουργίας τοῦ Τίμαιου, ὅπου, ἐνῶ ἴσως ὁ Πλάτων ὑποστηρίζει αἰώνιο κόσμο, ὡστόσο ἐμπλέκει μιὰ μυθικὴ ἀφήγηση δημιουργίας μὲ διαδοχικὲς ἐπεμβάσεις τῆς ἀριθμητικῆς, τῆς γεωμετρίας, τῆς στερεομετρίας καὶ τῆς ἁρμονικῆς, μὲ ἀναφορὲς στὶς Ἰδέες καὶ στὸ Ἀγαθό, οἱ ὁποῖες πλέκουν τὰ στοιχεῖα καὶ τὶς δομὲς τοῦ ὁρατοῦ Σύμπαντος καὶ τῆς ἀόρατης αὐτοκίνητης Ψυχῆς. Μὲ τὴν πολυδιάστατη αὐτὴ μέθοδο ἀποβλέπει στὴν προσέγγιση τῆς πολυπλοκότητας τοῦ κόσμου, ἐνσωματώνοντας συγχρόνως τὸ μοντέλο τῆς ἁπλότητας, τὸ ὁποῖο ἐγγυᾶται τὴ νοηματικὴ καὶ ἐπιστημονικὴ μελέτη τοῦ Ὅλου. Ἀφήνει μάλιστα ἀνοιχτὸ τὸ ἐνδεχό μενο τῆς λειτουργικότητας τοῦ μοντέλου τῆς πολλαπλότητας, ὅπως τὸ καθιερώνει ὁ ἴδιος στὸν Παρμενίδη του, ὅπου ξετυλίγει μὲ ἐννέα ὑποθέσεις τὴν πολλαπλότητα τοῦ ἴδιου τοῦ Ἑνός. Ἔτσι καλλιεργήθηκε τὸ ἔδαφος τοῦ «πολλαχῶς λεγομένου», ποὺ ἐφήρμοσε ὁ

7 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: ΑΠΛΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΟΛΥΠΛΟΚΟΤΗΤΑ 163 Ἀριστοτέλης στὸ ἕν, στὸ ὂν καὶ στὸ ἀγαθό, ἀλλὰ μὲ ἔσχατη ἀναφορὰ στὸ Ἕνα ὡς μέτρο τῶν πάντων. Θεωρῶ τὴ διατύπωση αὐτὴ ὡς τὴν πέμπτη σημαν τικὴ προσφορὰ τῆς ἑλληνικῆς σκέψης. Ἂν μοῦ ἐπιτραπεῖ κάποιος ἀναχρονισμός, μπορῶ νὰ πῶ ὅτι ὁ Σταγειρίτης ἐπέτρεψε νὰ διαμορφωθεῖ, ὄχι μόνο ἡ ὀντολογία, ὅπως ὑποστηρίζεται συνήθως, ἀλλὰ καὶ ἡ ἑνολογία (ποὺ μελετᾶ τὶς διάφορες πρακτικὲς τοῦ Ἑνὸς καὶ τῶν Πολλῶν) καὶ ἡ ἀγαθολογία (ποὺ ἐρευνᾶ τὶς πρακτικὲς τοῦ ἀγαθοῦ). Ὁ ἱστορικὸς θρίαμβος τοῦ παραδείγματος τῆς ἁπλότητας Μὲ τὸν Ἀριστοτέλη, τὸν ἱδρυτὴ τῆς λογικῆς καὶ τῆς φυσικῆς ἐπιστήμης, τὸ ἀόρατο ἔχασε κάθε ἐγκυρότητα. Ὁ ἀποκεφαλισμὸς τῆς πλατωνικῆς πολυπλοκότητας καὶ ὁ ἀκρωτηριασμὸς τῆς πολλαπλότητας τῆς ἀτομικῆς θεωρίας καθιέρωσε νέα πρόσβαση στὴ νοηματικότητα παντοῦ ὅπου αὐτὴ εἶναι δυνατή, ἀκόμα καὶ στὸν Θεό, τὸν ὁποῖο ὁ Ἀριστοτέλης θεωρεῖ νοητό. Καθίδρυσε καὶ ἐπιστήμη τοῦ «γίγνεσθαι» (κάτι ἀδύνατο στὴν πλατωνικὴ ὀπτική). Οἱ ἐπιστημολογικὲς πρωτοβουλίες του, ποὺ στερέωσαν τὴ σαφήνεια τοῦ λόγου καὶ τῆς λογικῆς, ἔδωσαν ἐσφαλμένα τὴν ἐντύ πωση (κυρίως στὸν Μεσαίωνα) ὅτι διακυβεύει τὴ πολλαπλότητα πρὸς ὄφελος τῆς ἁπλότητας μὲ σκοπὸ νὰ συλλάβει κυρίως τὰ καθαυτὰ ὄντα μὲ τὴ βοήθεια τῶν αἰτιῶν. Ἀγνοήθηκε ἡ γονιμότατη συμβολή του στὴ βιολογία ὅπου κυριαρχοῦν τὰ ὁμοιομερῆ καὶ ἀνομοιομερῆ, ἢ καὶ ἡ αὐτόματη γένεση, κ.ἄ. Μὲ τὶς διαδικασίες ἁπλοποίησης ὁ Ἀριστοτέλης διαμόρφωσε πολύπλευρη φυσικὴ ἐπιστήμη, ἡ ὁποία συμπεριλαμβάνει τὴ βιολογία καὶ τὴν ψυχολογία. Συγκρότησε ἐπίσης καὶ μεταφυσικὴ μὲ ἀναφορὲς στὴ λογική, χωρὶς τὴν παρέμβαση τῶν μύθων, τῶν μεταφορῶν καὶ τῶν παραδειγ μάτων (προτιμώντας τὶς ἀναλογίες). Τέλος, ἂν περιόρισε τὸ ρόλο τῶν μαθηματικῶν, ὑπογράμμισε ὅμως ὅτι εἶναι ἡ πιὸ ἀκριβὴς ἐπιστήμη γιατὶ ἔχει ἀφαιρετικὴ πρόσβαση στὰ ποσοτικὰ ὄντα, τὰ ὁποῖα θεωρεῖ «συμβεβηκότα» οὐσιῶν ποὺ ἐκφράζουν τὴν καθαυτὸ πραγματικότητα. Ἡ ἀριστοτελικὴ θέσπιση τῆς ἁπλότητας σὲ σχέση μὲ τὴν πολλαπλότητα θὰ ἐπηρεάσει τὸ στωϊκὸ πανθεϊσμό, ὁ ὁποῖος θὰ ἀναπτυχθεῖ στὸ πλαίσιο καινούργιας γόνιμης λογικῆς καὶ φυσικῆς ποὺ ἐμπλέκει πολυπληθεῖς καὶ πολύπλευρες σχέσεις ποὺ ἐπεξηγοῦν τὸ Πᾶν καὶ τὸ Ὅλον. Θὰ ἐπιδράσει καὶ πάνω στὴ μεσαιωνικὴ θεολο γία, κυρίως τοῦ

8 164 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙζΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡωΠΗΣ Ἁγίου Θωμᾶ Ἀκινάτη, ὁ ὁποῖος, παραμερίζοντας τὴν πολλαπλότητα ποὺ συντηρεῖ ἡ ἀριστοτελικὴ σκέψη, ἐξηγεῖ τὸν Θεὸ ὡς ἁπλὸ ὂν καὶ ἀπόλυτη νόηση καὶ περιορίζει τὴ φυσικὴ σὲ νοητικὲς δομὲς χωρὶς τὴν ἀνάλυση τοῦ γίγνεσθαι ὡς γίγνεσθαι. Ἡ προβολὴ τῆς ἀφαίρεσης ἄνοιξε τὸ δρόμο τῆς ἐνσωμάτωσης τῶν μαθη ματικῶν στὴ φυσικὴ τὸν 14ο αἰώνα. Ἡ ἐφαρμογὴ τοῦ μοντέλου τῆς ἁπλότητας θὰ ἐπιβληθεῖ ἀργότερα, μὲ τουλάχιστον τρεῖς ἱστορικὲς τομὲς ποὺ διάλεξα μεταξὺ πολλῶν ἄλλων, γιατὶ ἀφοροῦν τὴ φυσική, τὴ μεταφυσικὴ καὶ τὴν τεχνολογία. Ἡ πρώτη τομὴ ἔχει σχέση μὲ τὴ φυσικὴ τοῦ Νεύτωνος, ἡ ὁποία, μὲ βάση ὁμοιογενὴ χῶρο καὶ χρόνο, περιόρισε τὴν ἐξήγηση τῶν φαινομένων στὴ ἀρχὴ τῆς ἀδράνειας καὶ σὲ ἁπλὴ μαθηματικὴ διατύπωση. Ἡ ἀπόπειρα νὰ περιοριστεῖ ἡ ἐξήγηση στὸ ἐλάχιστο ἀποκορυφώθηκε μὲ τὴ ντετερμινιστικὴ ἀνάλυση τοῦ κόσμου τοῦ Laplace, λίγο πρὶν διατυπωθεῖ ἡ κινητικὴ θεωρία τῶν ἀερίων τοῦ Maxwell, ποὺ ἄνοιξε τὸν ἀσκὸ τοῦ Αἰόλου ἐπειδὴ ἀμφισβήτησε τὶς μονομερεῖς προβλέψεις. Ὅταν ἡ ἀβεβαιότητα ἔγινε ἀποδεκτὴ ὡς ἐξήγηση τῶν φαινομένων, ἄρχισε ἡ ἀποσύνθεση τῆς ψευδαίσθησης ὅτι στὶς ἐπιστῆμες πρέπει ἀπαραιτήτως νὰ ἀποκλεισθοῦν ἡ ἀντίφαση, ἡ ἀμφισημία, ὁ ἀμφοτερισμός, τὸ ἀπρόβλεπτο... Ἡ ἀποδοχὴ αὐτῶν τῶν παραγόντων κατέγραψε τὶς προϋποθέσεις τῆς θεώρησης τῆς πολυπλοκότητας. Ἡ δεύτερη τομὴ ὀφείλεται στὴν καρτεσιανὴ προβολὴ τοῦ ἁπλοῦ σὲ ἀντίθεση μὲ τὸ σύνθετο, ποὺ τὸν ὁδήγησε στὸ διαχωρισμὸ δύο ὑποστάσεων (substances), τὴν ἀσώματη, ποὺ ἀφορᾶ τὴν ἁπλὴ νόηση καὶ τὸν Θεό, καὶ τὴ σωματική, ποὺ εἶναι αὐτοκίνητη καὶ στέκει ὡς προθάλαμος τῆς μετέπειτα θεωρίας τοῦ αὐτοματισμοῦ. Μέχρι τὸν Καρτέσιο, ἡ κίνηση εἴτε προερχόταν ἀπὸ τὴν αὐτοκινησία τῆς ψυχῆς εἴτε ἀπὸ τὸν Θεό. Ἡ ἀναγωγὴ τῆς πραγματικότητας σὲ ὑποστάσεις (substances), ποὺ θὰ γίνει κεντρικὸ ἀντικείμενο τῆς νεωτέρας φιλοσοφίας, εἶναι ἴσως ἡ σημαντικότερη ἀπόπειρα ἁπλοποίησης τῆς μεταφυσικῆς ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῆς γέννηση της. Θὰ ἔχει ἐπιπτώσεις σὲ ὅλα τὰ ἐπίπεδα τῆς γνώσης καὶ τῆς πράξης, μέχρι νὰ τὰ κλονίσουν, πέρα ἀπὸ τὶς κατακτή - σεις τῆς φυσικο-χημείας, ἡ ἀνθρωπολογικὴ μελέτη τῶν ἐξω ευρωπαϊκῶν λαῶν καὶ ἡ φροϋδικὴ πρόταση τοῦ ψυχισμοῦ, ποὺ ὑπο μόνευσαν τὶς μονομερεῖς ἐξηγήσεις τοῦ ἀνθρώπου στὶς σχέσεις του μὲ τὴν «πραγματικότητα». Τέλος, ἡ τρίτη τομὴ σχετίζεται μὲ τὴ σύγχρονη πληροφορική, ὅπως αὐτὴ ἀνά δυσε μὲ τὴν κυβερνητική (χάρη στὸ Wiener), μὲ ἀναφορὰ τόσο

9 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: ΑΠΛΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΟΛΥΠΛΟΚΟΤΗΤΑ 165 στὴν πιὸ ἁπλὴ λογική, τὴ δυαδικὴ λογικὴ τοῦ Boole, ὅσο καὶ στὴ χρήση ἡμιαγωγῶν ποὺ αὐξάνουν τὴν ἀγωγιμότητα, δηλαδὴ τὴν εὔκολη καὶ ἁπλὴ μετάδοση τῆς ἐνέργειας. Τὸ ὅτι τὸ ἁπλὸ μπορεῖ νὰ δημιουργεῖ ἀφθονία, πολλαπλότητα ἢ ἀκόμα καὶ πολυπλοκότητα, ὅπως αὐτὸ προκύπτει ἀπὸ τὶς σύγχρονες τεχνολογίες, προβάλλει σημαντικὸ κριτήριο γιὰ τὴ μελέτη της ὡς ἀλληλοεξαρτώμενο μοντέλο μὲ τὰ μοντέλα τῆς πολλαπλότητας καὶ τῆς πολυπλοκότητας καὶ ὄχι πάντα ὡς ἀνταγωνιστικό. Ἡ ἀλληλοπεριχώρηση τῶν διαφόρων παραδειγμάτων ἀφορᾶ τὴ λειτουργία τῆς φύσης καὶ τῆς τεχνικῆς, καθὼς καὶ τοὺς χειρισμοὺς τοῦ καθενός μας ἀντίκρυ στὴν πολύπλοκη «πραγματικότητα», εἴτε αὐτὴ εἶναι αἰσθητὴ καὶ νοητή, εἴτε εἶναι πλασματική. Συνοψίζοντας, διαπιστώνω ὅτι ἡ ἐπανανάδυση τῆς πολυπλοκότητας ὡς ἀξιό λογο φαινόμενο χρονολογεῖται ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ 19ου αἰώνα ἀλλὰ μὲ ἰδιαίτερη ἐπίδοση ὅλο τὸν 20ὸ αἰώνα, κυρίως στὸ χῶρο τῆς θερμοδυναμικῆς καὶ στὸν αὐτο ματισμό. Μὲ τὸν πολλαπλασιασμὸ τῶν σωματιδίων καὶ τῶν φυσικῶν δυνάμεων ἀπὸ τὴν κβαντικὴ μηχανικὴ υἱοθετήθηκε ὁ ὅρος ὡς ὁ ὁρίζοντας κάθε ἐπιστημολογικῆς ἐξήγησης. Ἑδραιώθηκε κυρίως σὲ ἀντιπαράθεση μὲ τὴν ἁπλότητα, ἡ ὁποία φάνηκε σὲ μιὰ πρώτη φάση ὅτι «ἀκρωτηρίασε» τὴ γνώση, ἀλλά, μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου, ἔγινε φανερὸ ὅτι ἡ πολυπλοκότητα ἐμπλέκει καὶ τὴν ἁπλότητα. Ἡ ἀναφορά μου στὶς ἐπιστῆμες καὶ στὴν τεχνολογία δὲν εἶναι σύμπτωση, ἐφόσον ὅλες σχεδὸν οἱ παρεμβάσεις σήμερα τῆς προβληματικῆς τῆς πολυπλοκότητας τὶς παίρνουν ὡς βάση, μὲ διεπιστημονικὴ προοπτική. Ἔτσι τροφοδοτήθηκε στὸ Ἰνστιτοῦτο τῆς Σάντα Φὲ στὸ Νέο Μεξικὸ τὸ ὄνειρο νὰ ἱδρυθεῖ «ἡ ἐπιστήμη τῆς πολυπλοκότητας». Ἡ παράλληλη προσπάθεια τοῦ κοινωνιολόγου Edgar Morin, στὴ Γαλλία, ὁ ὁποῖος μίλησε γιὰ scienza nuovα, ἀναφέρεται πιὸ σωστὰ σὲ «πολύπλοκη σκέψη». Ὅμως, ὅπως δὲν ὑπάρχει ἐπιστήμη τῆς ἁπλότητας ἢ τῆς πολλαπλότητας, δὲν ὑπάρχει καὶ ἐπιστήμη τῆς πολυπλοκότητας. Ὑπάρχει κυρίως «τὸ ζήτημα τῆς πολυ πλοκότητας», τὸ ὁποῖο εἶναι φιλοσοφικό, ἂν ὄχι μεταφυσικὸ ζητούμενο, ἀνάλογο μὲ τὴν ὀντολογία, τὴν ἑνολογία ἢ τὴν ἀγαθολογία. Ἴσως μιὰ μέρα νὰ μιλήσουμε γιὰ πολυπλοκολογία, ποὺ ἀποδίδει σωστότερα τὴν προβληματικὴ ἀκόμα καὶ ἀπὸ τοὺς ὅρους complexité ἢ complexity, ποὺ σημαίνουν κυριολεκτικὰ «συμπλοκή». Γιὰ τὴν ὥρα ἂς ἀποδεχθοῦμε ὅτι ἂν ὅλες αὐτὲς οἱ μελέτες βασίζονται στὶς καινούργιες τάσεις τῶν ἐπιστημῶν, οἱ ὁποῖες ἐπέτρεψαν

10 166 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙζΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡωΠΗΣ νὰ συγκροτηθοῦν ἡ συστη ματική, τὰ ἀνοιχτὰ συστήματα, ἡ ὀργανισμολογία, ἡ αὐτοοργάνωση ἢ ἀκόμη καὶ ἡ αὐτο-οἰκο-ὀργάνωση κτλ., μποροῦμε τουλάχιστον νὰ ἐντοπίσουμε ἕναν ὡρισμένο χῶρο τοῦ ζητήματος τῆς πολυπλοκότητας. Γιατί, στὴν πραγματικότητα, τὰ πράγματα εἶναι, θὰ ἔλεγα, πιὸ περίπλοκα. Ὅπως τὸ εἴδαμε, ἡ πολυπλοκότητα εἶναι παλιὸ θέμα, τὸ ὁποῖο ἔχει σχέση καὶ μὲ τὴν ἀρχαϊκὴ σκέψη. Ἐκτενέστερα, ἀφορᾶ τὸν καθένα μας καὶ κάθε πράγμα, ὅπως τὸ ἔδειξα σὲ πολλὲς μελέτες μου. Ἀναφέρθηκα στὸ ἀρχαῖο ρητὸ «γνῶθι σαὖτον», τὸ ὁποῖο διαπέρασε ὅλη τὴν ἱστορία τῆς σκέψης σὰν ἀναμφισβήτητη ἀλήθεια. Ἔδειξα ὅμως ὅτι, ὅταν ἀναρωτηθοῦμε γιὰ τὴν αὐτογνωσία, ἀντιλαμβα νόμαστε πὼς χρειαζόμαστε καθρέπτη ἢ φωτογραφία γιὰ νὰ γνωρίσουμε τὸ πρόσωπό μας, ἀγνοοῦμε πολλὰ ἀπὸ τὸ ὁρατὸ σῶμα μας καὶ φυσικὰ τὰ ὄργανά μας καὶ τὸν ψυχικό μας κόσμο, κυρίως τὸ ὑποσυνείδητο. Τί γνωρίζουμε γιὰ τὸν ἐγκέφαλο, ποὺ μὲ βοηθᾶ νὰ σᾶς μιλῶ καὶ σᾶς ἐπιτρέπει νὰ μὲ ἀκοῦτε ἢ νὰ μὲ διαβάζετε; Πῶς ἀντιμετωπίζεται τέτοιο εἶδος πολυπλοκότητας; Ἕνα ἄλλο παράδειγμα ποὺ συνήθισα νὰ χρησιμοποιῶ εἶναι τὸ πλαστικὸ μπου κάλι νεροῦ ποὺ χρησιμοποιῶ γιὰ νὰ ξεδιψάσω, δηλαδὴ γιὰ νὰ ἀποφύγω τὴν ἀφυδά τωση. Ὅταν ἀναλύσουμε τὴν προέλευσή του, βλέπουμε ὅτι τὸ πλαστικὸ προέρχεται ἀπὸ πολυμερισμό (δηλαδὴ ἀπὸ σειρὰ χημικῶν ἀντιδράσεων ποὺ σχηματίζουν μακρο μοριακὲς ἑνώσεις), πιθανὸν προερχόμενον ἀρχικὰ ἀπὸ τὸ πετρέλαιο. Τοῦτο ἀντλεῖται ἀπὸ ἀποθέματα, τὰ ὁποῖα ὑπάρχουν σὲ συγκεκριμένες τοποθεσίες στὸν πλανήτη μας. Κατόπιν ἀπόσταξης παράγεται τὸ ἀκάθαρτο πετρέλαιο, τὸ ὁποῖο καθαρίζεται ὥστε νὰ ἐξαχθοῦν μὲ ποικίλες διεργασίες διάφορα προϊόντα, μεταξὺ τῶν ὁποίων συγκαταλέ γονται καὶ τὰ πολυμερῆ. Ἀκολουθοῦν ἄλλες διαδικασίες ποὺ καταλήγουν στὸ πλασ τικὸ μπουκάλι, τὸ ὁποῖο γίνεται δοχεῖο νεροῦ ποὺ ἔχει ἐπίσης ὑποστεῖ μετατροπές. Αὐτὸ τὸ παράδειγμα μπορεῖ νὰ ἐπεκταθεῖ σὲ ὅλα τὰ προϊόντα. Ἤδη λοιπὸν αὐτὴ ἡ προσέγγιση τῆς προέλευσης ἑνὸς τεχνικοῦ ἀντικειμένου ἀποκαλύπτει τὴν πολυπλοκότητα τῆς παραγωγῆς του. Ὅταν προσθέσουμε ὅτι ἀπὸ τὴν ἐξόρυξη τῆς πρώτης ὕλης μέχρι τὴν ἀγορὰ καὶ κατανάλωση τοῦ προϊόντος ἐπεμ βαίνει ὁ οἰκονομικὸς παράγων, ἐμβαθύνουμε τὴν πολυπλοκότητα, προσθέτοντας μιὰ ἄλλη ποικίλη διάσταση τῶν πραγμάτων. Τέλος, ἂν θεωρήσουμε ὅτι κάνουμε πολέ μους γιὰ τὸ πετρέλαιο καὶ ὅτι κάθε πράξη παραγωγῆς εἶναι τυπωμένη μὲ πόνους καὶ ὀδύνες (κούραση, ἐξάντληση, ἀρρώστιες, ἐκμετάλλευση, παρενοχλήσεις, κτλ.), ἐμπλουτίζουμε τὴν πολυπλοκότητα τῆς

11 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: ΑΠΛΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΟΛΥΠΛΟΚΟΤΗΤΑ 167 παραγωγῆς καὶ τῆς προέλευσης μὲ ὑπαρξιακὴ διάσταση, φανερώνοντας τὴν ἀπεραντότητα τῆς πολυπλοκότητας. Ἐκεῖνο ποὺ μᾶς ἀποκαλύπτει σήμερα ἡ νέα αὐτὴ ἀναζήτηση τῆς μεταφυσικῆς εἶναι ὅτι, ἀντίθετα ἀπ ὅ,τι νομίζαμε, ὅσο πλησιάζουμε ἕνα πράγμα, συνεπῶς καὶ κάθε ἄνθρωπο ἢ ἀκόμη καὶ τὸν ἑαυτό μας, δὲν περιορίζεται ἡ ἄγνοιά μας ἀλλὰ μεγαλώνει ἀδιάκοπα. Τὴν κατάσταση αὐτή, ποὺ μπορεῖ νὰ μᾶς παρασύρει σὲ χαώδεις διαδικασίες καὶ χειρισμοὺς μὲ ἀποτέλεσμα συνεχῆ ἄγχη, κατορθώνουμε νὰ τὴν ἐλέγχουμε ἐπειδὴ οἰκοδομοῦμε ἕναν κόσμο περιορισμένο καὶ ὁριοθετημένο, πιὸ συγκεκριμένα ἕναν κόσμο ἐγγὺ (monde proximal) μέσω διαμορφώσεων καὶ διαμορφωμένων δραστηριο τήτων οἱ ὁποῖες ἀντὶ νὰ περιορίζουν τὸν ἀπομακρυσμένο κόσμο (monde distal) τοῦ ἀγνώστου καὶ τοῦ πολύπλοκου τὸν μεγεθύνουν μέσω κάθε καινούργιας ἀνακάλυψης. Αὐτὸ τὸ παράδοξο, ποὺ ὀνόμασα «ἀντινομία τῆς ἐγγύτητας», δείχνει ὅτι οἱ διαμορ φώσεις ποὺ παράγουμε δὲν εἶναι τίποτα ἄλλο ἀπὸ ἁπλοποιήσεις ποὺ μᾶς ἐπιτρέπουν νὰ ἐπιζοῦμε καὶ νὰ προσεγγίζουμε τὴν πολύπλοκη πραγματικότητα. Συνεπῶς, στὸ τέλος τῆς πορείας μας ἀπὸ τὴν ἀρχαϊκὴ στὴ σύγχρονη ἐποχὴ δια μέσου τῶν προσπαθειῶν ἁπλοποίησης τῶν πραγμάτων, ἀπομένει νὰ ἀπαντήσω στὴ κύρια ἐρώτηση: Ποιὰ μπορεῖ νὰ εἶναι σήμερα ἡ συνεισφορὰ τῆς ἑλληνικῆς φιλο σοφίας μετὰ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἀνατροπὴ ποὺ ζοῦμε μὲ τὴν κυριαρχία τῆς τεχνικο οικονομικῆς δομῆς; Ἤδη ἔδωσα μιὰ πρώτη ἀπάντηση ὅσον ἀφορᾶ τὴν ἀδυναμία τῆς σύγχρονης δημοκρατίας νὰ ἐπιβάλει τοὺς κανόνες της, δηλαδὴ τὴν ἀπαραίτητη αὐτονομία τῆς πολιτικῆς. Μπορῶ τώρα νὰ προσθέσω ὅτι χρειάζεται καὶ ἀπὸ τὸ μέρος τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας καὶ ἀπὸ τὸ μέρος τῶν πολιτῶν ἐπίγνωση τῆς πολυπλοκότητας ὅλων τῶν φαι - νομένων καὶ προβλημάτων ποὺ μᾶς ἀφοροῦν, γιὰ νὰ μποροῦμε νὰ διαμορφώ νουμε λύσεις κατανοητὲς καὶ πραγματοποιήσιμες, μέσω προ σεγγίσεων ἁπλο ποίησης, μὲ συνείδηση ὅτι δὲν ἐξισοῦνται μὲ τὴν πραγματικότητα. Αὐτὸ προϋποθέτει κριτικὴ σκέψη καὶ ἐπινόηση ὅτι ἡ ἐγγύτης δὲν ἐξισοῦται μὲ ταύτιση. Μὴν ξεχνᾶμε ὅτι ἡ κριτικὴ σκέψη ὑπῆρξε ἡ σημαντικότερη προσφορὰ τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας στὴν ἀνθρωπότητα καὶ παραμένει καὶ σήμερα ὁ ἀξεπέραστος ὁδηγὸς τοῦ καθενός μας. Μποροῦμε νὰ τὴ θεωρήσουμε ἐδῶ ὡς τὴν ἕκτη συνεισφορὰ τῆς ἀρχαίας σκέψης στὴν ἀντιπαράθεση μεταξὺ πολυπλοκότητας καὶ ἁπλότητας.

12 168 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙζΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡωΠΗΣ Ἀντίκρυ σὲ αὐτὴν τὴν προβληματικὴ ποὺ μᾶς πλημμυρίζει σιωπηλὰ ἀπὸ παντοῦ, διαπιστώνω πὼς ἡ ἀντιπαράθεση αὐτὴ παραμένει στὴν καρδιὰ καὶ τῆς ἐποχῆς μας, ἡ ὁποία μᾶς μαθαίνει, μὲ ἐπιστημονικὰ πλέον κριτήρια, ὅτι ἡ ἀνίχνευση καὶ ἡ ἀναζή τηση τῶν ἁπλῶν λύσεων εἶναι συνδεδεμένη μὲ τὴν ἴδια τὴν πολυπλοκότητα, ἀκόμη καὶ μέσα στὴ φύση. Ἀπομένει συνεπῶς ὡς ἔργο τῆς φιλοσοφίας τῆς ἐποχῆς μας, ὅπου ἀναδύει ἄτεγκτα τὸ παράδειγμα τῆς πολυπλοκότητας, ὄχι νὰ παραμερίσουμε τὴν ἁπλότητα καὶ τὴν πολλαπλότητα, ἀλλὰ παράλληλα μὲ τὴν ἐμβάθυνση τῆς πολυπλοκότητας νὰ ἀναλύσουμε (ὅλες) τὶς ἐκδηλώσεις καὶ τὶς δυνατότητές τους τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πραγματικότητας ὅσο καὶ στὸ ἐπίπεδο τῶν δημιουργημάτων μας. Οἱ πρακτικὲς αὐτὲς ἀνήκουν, πρῶτα ἀπ ὅλα, στὴν ἑνολογία, ποὺ ὑπῆρξε ἡ βασικὴ πρακτικὴ τῆς ἑλληνικῆς μεταφυσικῆς, πιὸ θεμελιώδης ἀπὸ τὴν ὀντολογία. Μιὰ προσεκτικὴ ἀνάλυση τῶν ἀρχαϊκῶν πολιτισμῶν, καὶ κυρίως τοῦ ἑλλη νικοῦ ποὺ μᾶς εἶναι πιὸ προσιτὸς καὶ μεταμορφώθηκε μὲ τοὺς σοφοὺς καὶ τοὺς φιλοσόφους, δείχνει ὡρισμένους τρόπους νοηματικοῦ ἐλέγχου τῆς πολυπλοκότητας ποὺ ἡ φιλοσοφία διαπραγματεύτηκε καὶ διαπραγματεύεται ἀκόμα καὶ σήμερα. Οἱ πιὸ συνηθισμένοι εἶναι, πρῶτα, ἡ ἀναγωγὴ τῶν πολλῶν σὲ ἑνότητες ἢ στὸ καθόλου (εἶδος, γένος, κτλ.), δεύτερον, ἡ προσέγγισή τους μὲ μοντέλα καί, τρίτον, ἡ συσ χέτιση τῶν μερῶν μὲ τὸ ὅλον (ἀντικείμενο τῆς μεριολογίας ἀλλὰ καὶ τῆς θεωρίας τῆς πολυπλοκότητας). Οἱ πρακτικὲς αὐτὲς ὑπῆρξαν προσφορὲς τῆς ἀρχαίας ἑλλη νικῆς σκέψης στὴν ἀντιπαράθεση μεταξὺ τῆς πολυπλοκότητας καὶ τῆς ἁπλότητας ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Πλάτωνος. Ἴσως ὅμως ἡ πιὸ καταπληκτική, καὶ ἕβδομη, συνεισφορὰ εἶναι ἡ διάπλαση τῶν καταλόγων καὶ τοῦ καταλογικοῦ λόγου, τοὺς ὁποίους χρησιμο ποιοῦν ὅλοι οἱ ἀρχαϊκοὶ λαοὶ τῆς γῆς καὶ οἱ ὁποῖοι παραμένουν ὡς ἕνα ἀπὸ τὰ μέσα ποὺ ἐφαρμόζουμε σήμερα γιὰ νὰ ἁπλοποιήσουμε τὴν πολυπλοκότητα. Πράγματι, τὴν πολύπλοκη πραγματικότητα ποὺ ἐμπλέκει τὸ ὁρατὸ καὶ τὸ ἀόρατο οἱ ἀρχαϊκοὶ λαοὶ τὴν διαμελίζουν σὲ μέρη ποὺ τοποθετοῦν σὲ διαδοχικὲς σειρές (καταλόγους), τὶς ὁποῖες ἐκφράζουν μὲ καταλογικὸ λόγο (ἀφηγήσεις) ποὺ ἐμπεριέχει αὐτὸ ποὺ ὀνομάσαμε, ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Πλάτωνος, «μῦθο». Ἡ λέξη σημαίνει στὸν Ὅμηρο ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο γίνεται λόγος γιὰ κάτι. Γιὰ νὰ γίνει κατανοητὴ ἡ πραγματικότητα ἀπαιτεῖται ἀποκωδικοποίηση καὶ ἐπανόρθωση τοῦ καταλογικοῦ λόγου. Ἡ κλασικὴ φιλοσοφία θὰ ἁπλοποιήσει τὴ δομὴ

13 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: ΑΠΛΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΟΛΥΠΛΟΚΟΤΗΤΑ 169 αὐτὴ τοῦ λόγου, πρῶτα μὲ τὸ διάλογο καὶ τὴ διαλεκτικὴ καὶ ἔπειτα μὲ τὸ συλλογισμὸ καὶ τὸν ὀρθὸ λόγο, ποὺ παρουσιάζουν ἐσωτερικὴ συνοχὴ ὥστε οἱ ὅροι νὰ μὴν χρειάζονται ἐπανόρθωση ἐφόσον εἶναι ἤδη ὀρθοί. Τὸν καταλογικὸ λόγο τὸν ἐφαρμόζει ἀκόμα ὁ Πλάτων ὅταν διατυπώνει τὴ μέθοδο τῆς διαίρεσης (διαλεκτική), καὶ ὁ Ἀριστοτέλης μὲ τὶς κατη γορίες. Στὴν ἐποχή μας ἡ πρακτικὴ τῶν καταλόγων ἔχει γενικευθεῖ, ὅπως στὰ σχολεῖα καὶ στὶς ἐπιχειρήσεις, στοὺς τηλεφωνικοὺς ἢ ἄλλους καταλόγους, στὰ χρηματιστή ρια, στὴν πληροφορικὴ καὶ στὸν περιοδικὸ πίνακα τῶν στοιχείων τοῦ Mendeleev, ὁ ὁποῖος ἀριθμεῖ μὲ δημιουργικὴ συνέχεια ὅλα τὰ στοιχεῖα ποὺ συγκροτοῦν τὸ Σύμπαν. Δίχως νὰ ἀναπτύξω ἐδῶ αὐτὴν τὴν πολυδιάστατη πρακτικὴ τῆς ἁπλοποίησης, μπορῶ νὰ πῶ, συμπεραίνοντας, ὅτι οἱ διαδικασίες τῆς ἁπλοποίησης καθίστανται τὸ ἐπίκεντρο τῆς προσέγγισης καὶ τοῦ ἐλέγχου τῆς πολυπλοκότητας. Ἡ διαπίστωση μοῦ ἐπιτρέπει νὰ ἰσχυρισθῶ ὅτι ἡ ἑλληνικὴ σκέψη μπορεῖ νὰ προσφέρει ἀκόμα πολλὰ στὴ διασά φηση τῆς σύγχρονης ἀντιπαράθεσης μεταξὺ τῆς πολυπλοκότητας καὶ τῆς ἁπλότητας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Περιορίζω τὴ βιβλιογραφία σὲ μερικὲς δημοσιεύσεις μου, οἱ ὁποῖες μποροῦν νὰ διευκρινί σουν ἢ νὰ συμπληρώσουν τὴ θεματικὴ ποὺ ἀνέπτυξα. Δημοσιεύσεις στὰ ἑλληνικὰ 1. Ἱστορία τῆς ἀρχαίας καὶ μεσαιωνικῆς φιλοσοφίας. Τ.Α : Ἱστορία τῆς ἀρχαίας φιλοσοφίας. Ἀθήνα, Ἐξάντας, 2008 (γαλλικὴ ἔκδοση, Grasset, 1998). 2. Τὸ πρόβλημα τοῦ μύθου. Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, Τ. 76 Β (2001), σελ Τὸ νόημα τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης στὴν ἐποχὴ τῆς τεχνικοοικονομικῆς ἀνάπτυξης. Τὸ φαινόμενο τῆς ζωῆς, ἐπιμ. Ε. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΠΟΥΛΟΥ, Ἀθήνα, Ἐθνικὸ Ἵδρυμα Ἐρευνῶν, 2006, σελ Ἡ ἐπιστημολογία τῆς πολυπλοκότητας. Φιλοσοφία τῶν Ἐπιστημῶν, ἐπιμ. Δ. ΣΦΕΝΔΟΝΗ-ΜΕΝΤζΟΥ, Θεσσαλονίκη, ἐκδ. ζήτη, 2008, σελ Τὸ πρόβλημα τῆς ἠθικῆς ὀδύνης στὴ σύγχρονη τεχνικοοικονομικὴ δομή. Ἠθική, 8, 2011 (ὑπὸ ἔκδοση).

14 170 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙζΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡωΠΗΣ Δημοσιεύσεις στὰ γαλλικὰ 1. La proximité et la question de la souffrance humaine. Bruxelles, Ousia, La dé-théologisation de la métaphysique ou le retrait de Dieu. Où va Dieu? Revue de l Université de Bruxelles, 1999 (1), pp Sources et enjeux philosophiques de la pratique de la différence. Philosopher en français, éd. J.-F. MAttéi, Paris, PUF, 2001, pp Proximité et antagonisme. L Art de la Paix. Approche transdisciplinaire, Bruxelles-Berne-Berlin, etc., PiE-Peter Lang, 2004, pp Le statut de l Un et du Multiple dans la Métaphysique. La Métaphysique d Aristote, éd. M. NARcy Et A. tordesillas, Paris-Bruxelles, Vrin-Ousia, 2005, pp De pratique de l Un d Aristote à la formation de la science moderne. De la science à la philosophie. y a-t-il une unité de la connaissance? éd. M. cazenave, Paris, Albin Michel-culture-France 2004, pp Ontologies et hénologies contemporaines. y a-t-il une histoire de la Métaphysique? éd. B. PiNchARD Et y.-ch. zarka, Paris, PUF, 2005, pp La philosophie face à la marchandisation du monde. Le philosophe et le manager, dir. R. DE BOEGRAVE, Bruxelles, De Boeck, 2006, pp connaissance de soi et proximité. Vita contemplativa (Essays in honour of Demetrios N. koutras), éd. A. GLykOFRyDi-LEONtSiNi, Université kapodistrion d Athènes, Athènes 2006, pp Fécondité des pratiques catalogiques. kernos, 19, 2006, pp L ambiguïté de la bienfaisance. Philosophies de l humanisme. L art de comprendre, 15, 2 ème série, 2006, pp humanisme et philosophie à la Renaissance. Au temps des grandes découvertes: quand l Europe renaît, éd. A. StAqUEt, Mons, Université de Mons, pp