Γερμανικές επανορθώσεις, κατοχικό δάνειο και εκτίμηση των απολεσθέντων ζωών λόγω του πολέμου Επαμεινώνδας Πανάς

Transcript

1 Γερμανικές επανορθώσεις, κατοχικό δάνειο και εκτίμηση των απολεσθέντων ζωών λόγω του πολέμου Επαμεινώνδας Πανάς Καθηγητής Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών Πρόεδρος του Τμήματος Στατιστικής 1

2 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι μελέτες του Άγγελου Αγγελόπουλου για τις απαιτήσεις της Ελλάδας από τη Γερμανία στάθηκαν αφορμές για την ευαισθητοποίηση των Ελλήνων στα μεγάλα ανοικτά ζητήματα του Κατοχικού δανείου και των πολεμικών επανορθώσεων. Οι μελέτες του αυτές ασχολούνται με τον υπολογισμό των Ελληνικών απαιτήσεων. Το βασικότερο συμπέρασμα των μελετών αυτών είναι όχι μόνο ο προσδιορισμός και η εκτίμηση των απαιτήσεων αυτών αλλά και η υποχρέωση της διεκδίκησής τους. Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι παρατηρείται ένα κενό στη βιβλιογραφία της εκτίμησης των οικονομικών απωλειών λόγω των θανάτων που προξένησε η Γερμανική Κατοχή. Το κενό αυτό προσπαθεί να καλύψει η μελέτη αυτή. Έτσι στόχος της μελέτης αυτής είναι να εκτιμήσουμε το οικονομικό κόστος των θανάτων που συνέβησαν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Το οικονομικό κόστος αναφέρεται βασικά στην αποτίμηση των απωλειών της εθνικής παραγωγής λόγω των ατόμων που πέθαναν κατά τη διάρκεια της κατοχής. Βασικό εργαλείο ανάλυσης αποτελεί η παρούσα αξία της παραγωγής που θα πραγματοποιούσαν οι απολεσθέντες κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου με βάση την αναμενόμενη διάρκεια της εργάσιμης ζωής τους. Η διάρθρωση της μελέτης έχει ως εξής: Στην δεύτερη ενότητα γίνεται μια συνοπτική παρουσίαση των προβλημάτων που προκάλεσε ο πληθωρισμός. Στην τρίτη ενότητα παρουσιάζονται οι υπολογισμοί του Α. Αγγελόπουλου για το Κατοχικό Δάνειο Στην τέταρτη ενότητα γίνεται μια συνοπτική παρουσίαση των πολεμικών επανορθώσεων 2

3 Στην πέμπτη ενότητα παρουσιάζονται τα αποτελέσματα των εκτιμήσεων μας των απωλειών της εθνικής παραγωγής λόγω των ατόμων που πέθαναν κατά τη διάρκεια της κατοχής Και στην τελευταία ενότητα συνοψίζονται τα τελικά συμπεράσματα. 2. ΠΛΗΘΩΡΙΣΜΟΣ Ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος επέφερε βαρύτατες επιπτώσεις στην Ελληνική Οικονομία. Μία από τις αναμενόμενες επιπτώσεις ήταν και το φαινόμενο του πληθωρισμού που συνοδεύεται από οικονομικό και κοινωνικό κόστος. Αν θελήσει κάποιος να εξετάσει τον πληθωρισμό από απλή μακροοικονομική σκοπιά, είναι πιθανόν, να συνδέσει τον πληθωρισμό μόνο με το κόστος διαβίωσης, όμως δεν είναι ακριβώς έτσι, γιατί οι πόλεμοι πάντοτε δημιουργούν και άλλα βασικά ανθρώπινα προβλήματα. Οι συνέπειες στη χώρα μας από το Β Παγκόσμιο Πόλεμο δε μετρώνται μόνο με τις απώλειες ανθρώπινων ζωών στα πεδία των μαχών. Για να καταδείξουμε τις συνέπειες του πληθωρισμού που προκάλεσαν οι Γερμανοί αρκεί να αναφέρουμε ότι το Εθνικό Εισόδημα έφθανε προπολεμικά τα 62 δισεκατομμύρια δραχμών και έξι μήνες από την Κατοχή δηλαδή κατά τον Οκτώβριο του 1941 μειώθηκε στα 21 δισεκατομμύρια σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Γενικού Διευθυντή του Υπουργείου Οικονομικών Α. Σμπαρούνη. Κατά τον Α. Αγγελόπουλο ο πληθωρισμός αποτελούσε το βασικό πρόβλημα. Ο Α. Αγγελόπουλος έγραφε ευθέως ότι: «Έτσι, άμα οι επιδρομείς καταπλημμύρισαν την Ελλάδα χρειάζονταν χρήματα για να διαθρέψουν τα στρατεύματά τους που 3

4 είχαν εδώ, για ν ανεφοδιάσουν εκείνα που πολεμούσαν στη Βόρειο Αφρική, για να πληρώσουν τους υπαλλήλους και τους πράκτορές τους και για να κατασκευάσουν τα οχυρωματικά έργα «του φρουρίου της νοτιοανατολικής Ευρώπης», όπως αποκαλούσαν την Ελλάδα. Σύμφωνα με το σχέδιο τους, τα χρήματα αυτά έπρεπε να τα πάρουν από τη μικρή και φτωχή Ελλάδα. Αντίς δε να πάνε κατ ευθείαν στα καταστήματα και στις βιομηχανίες και να πάρουν τα είδη που τους χρειάζονταν, αφαιρώντας τα διά της ωμής βίας, όπως θα έκαναν οι παλαιότεροι επιδρομείς και όπως έκαναν σε πολλές περιπτώσεις, που θα μνημονεύσουμε πιο κάτω, όπου πήραν βίαια και ληστρικά ό,τι ήθελαν χρησιμοποίησαν μια πιο εξευγενισμένη μέθοδο, πλαισιωμένη μέσα στον ολοκληρωτικό πόλεμο του 20 ου αιώνα, τη μέθοδο του πληθωρισμού». (Το Οικονομικό Πρόβλημα της Ελλάδος) Σύμφωνα με τα πιο πάνω ο πληθωρισμός έδειχνε «πως αυξανόταν το κόστος διαβίωσης», που ουσιαστικά σήμαινε τι μπορούσαν να αγοράσουν οι Έλληνες με μια δραχμή. Ως ένα παράδειγμα αναφέρουμε ότι το έτος 1941 μία οκά (1,28 κιλά) ψωμί κόστιζε 10 δρχ., ενώ το Σεπτέμβριο του 1944, έφθασε να κοστίζει δρχ. βλέπε Κ. Δοξιάδη. Ενώ μια οκά ψάρια τον Απρίλιο του 1941 είχε 40 δραχμές, τον Οκτώβριο του 1944 είχε 5 τρισεκατομμύρια δραχμές. Έτσι επισημαίνει ο Α. Αγγελόπουλος ότι: «Με τον πληθωρισμό που έκαναν οι Γερμανοί και οι Ιταλοί για να καλύψουν τις στρατιωτικές τους δαπάνες, με τον πληθωρισμό που συνέχισε η Κυβέρνηση των Αθηνών, για να καλύψει τις δικές της δαπάνες, πραγματοποιήθηκε μια ολοκληρωτική εξανέμιση της αξίας της δραχμής, που είχε για αποτέλεσμα την απογύμνωση του πλούτου της χώρας γενικά και ειδικότερα όλων εκείνων των κοινωνικών τάξεων που είχαν επενδύσεις σε δραχμές καταθέσεις, χρεώγραφα, συμβατικές υποχρεώσεις- ή που ήσαν κάτοχοι δραχμών». 4

5 Μια πρώτη συνέπεια του πληθωρισμού ήταν η πτώση του επιπέδου διατροφής που οδηγούσε το λαό της Ελλάδος σε υποσιτισμό, ο οποίος ήταν σε πολλές περιπτώσεις η αιτία του εξ ασιτίας θανάτου. Μία δεύτερη συνέπεια του πληθωρισμού ήταν η άνοδος της τιμής της χρυσής λίρας. Τον Απρίλιο του έτους 1941 η τιμή της χρυσής λίρας ήταν 1500 δραχμές, ενώ τον Οκτώβριο του έτους 1944 έφθασε τα δραχμές. Δηλαδή, σε σύγκριση με τον Απρίλιο του 1944 η τιμή της χρυσής λίρας αυξήθηκε κατά φορές. Η άθλια εικόνα των επιπτώσεων του πληθωρισμού σύμφωνα με την έκθεση του Διοικητού της Τραπέζης της Ελλάδος για τους Ισολογισμούς των ετών , 1945 και 1946 έχει ως εξής: Δείκτες κυκλοφορίας τραπεζογραμματίων, τιμή χρυσής λίρας και τιμάριθμος κόστους ζωής Κυκλοφορία Τραπεζογραμματίων Τιμή Χρυσής Λίρας Τιμάριθμος Κόστους ζωής 1941 (Απρίλιος) 1942 (Δεκέμβριος) 1943 (Δεκέμβριος) 1944 (Οκτώβριος 1 15,7 135, ,7 1319, ,5 1752, Από τα στοιχεία του Πίνακα γίνεται φανερό ότι η τιμή των τροφίμων, λόγω των ελλείψεών τους, ξεπερνούσε κατά πολύ τη τιμή της χρυσής λίρας, ενώ ο τιμάριθμος από το μήνα Απρίλιο του έτους 1941 μέχρι το μήνα Οκτώβριο του έτους 1944 (τελευταίο μήνα της 5

6 Κατοχής) αυξήθηκε κατά 2 δισεκατομμύρια 305 εκατομμύρια 984 χιλιάδες φορές. Σύμφωνα με τον Α. Αγγελόπουλο το κόστος της ζημίας από τον πληθωρισμό για τη χώρα μας μέχρι τον Οκτώβριο του έτους 1944 ανέρχεται σε 27452,262 χρυσές λίρες: «Η συνολική ζημία που πραγματοποιήθηκε συνεπεία του πληθωρισμού μέχρι την 1 Οκτωβρίου 1944 δηλ. λίγες μέρες πριν εκδιωχθούν οι Γερμανοί από την Ελλάδα- φθάνει τα ,262 χρυσές λίρες Αγγλίας ή τα 549 εκατομμύρια δολάρια. Έτσι ενώ όταν μπήκαν οι Γερμανοί και οι Ιταλοί στην Ελλάδα, δηλαδή τον Απρίλιο του 1941, η αξία της νομισματικής κυκλοφορίας υπολογιζόμενη σε χρυσές λίρες ήταν ,496 την 1 ην Οκτωβρίου 1944 η αξία της κυκλοφορίας ήταν μόνο 115,182 χρυσές λίρες, παρ όλον ότι στο μεταξύ κατά τη διάρκεια της κατοχής αυξήθηκε η κυκλοφορία υπολογιζόμενη σε χρυσές λίρες κατά χρυσές λίρες ακόμα». (Το Οικονομικό Πρόβλημα της Ελλάδος) Τέλος, μια τρίτη συνέπεια ήταν σύμφωνα με τον Α. Αγγελόπουλο βλέπε συνέντευξή του στον Α. Κουτσομητόπουλο Ελευθεροτυπία 7/10/1991)- το κατοχικό δάνειο που αναγκάστηκε να συνάψει η Ελλάδα. Αναφέρει σχετικά ο Α. Αγγελόπουλος: «η λύτρωση αυτή, που σε καμιά άλλη χώρα δεν είχε προσλάβει τέτοια έκταση, ανάγκασε τους ίδιους ν αποφασίσουν ότι θα έπρεπε, πέρα από τα υπερβολικά έξοδα κατοχής που οδηγούσαν σ ένα συνεχή πληθωρισμό, ένα μέρος των ποσών που ελάμβαναν να το επιστρέψουν υπό τύπον «δανείου» μετά το τέλος του πολέμου». Έτσι φτάνουμε στο Κατοχικό δάνειο. 3. ΚΑΤΟΧΙΚΟ ΔΑΝΕΙΟ Οπωσδήποτε, φαίνεται παράλογο να έχει δανείσει η Ελλάδα τη Γερμανία κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής της χώρας και 6

7 όμως αυτό συνέβη. Χωρίς καμία υπερβολή, αφού οι Γερμανοί δεν κατάφεραν να επιφέρουν την πλήρη εξαθλίωση του ελληνικού λαού με τον πληθωρισμό και τον εξευτελισμό του εθνικού νομίσματος, προχώρησαν και πέτυχαν να επιβάλει η Γερμανία ( ) αναγκαστικό δάνειο στην Ελλάδα. Οι απαιτήσεις που έχει η Ελλάδα από τη σύναψη του Κατοχικού Δανείου δεν πρέπει να συγχέονται με τις απαιτήσεις της χώρας για τις πολεμικές επανορθώσεις. Τα δύο αυτά οικονομικά στοιχεία είναι τελείως διαφορετικά μεταξύ τους. Ο Α. Αγγελόπουλος υπήρξε ο πρώτος ακαδημαϊκός δάσκαλος που μελέτησε διεξοδικά το μεγάλο πρόβλημα των κατοχικών δανείων από τους Γερμανούς. Όμως, πληροφορίες για το ίδιο θέμα δίνει επίσης και άλλη μια προσωπικότητα της εποχής εκείνης ο Καθηγητής της ΑΣΟΕΕ σήμερα Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και τότε Γενικός Διευθυντής του Υπουργείου Οικονομικών Καθηγητής Αθανάσιος Σμπαρούνης. Ανάμεσα στις κατεχόμενες χώρες μόνο η Ελλάδα υποχρεώθηκε να συνάψει συμφωνία ώστε να χορηγήσει μέσω της Τραπέζης της Ελλάδος δάνειο κάθε μήνα πέραν των εξόδων κατοχής. Μετά από απαίτηση των Αρχών Κατοχής (Ιταλοί και Γερμανοί) κατά τη χρονική περίοδο δόθηκαν προκαταβολές από την Τράπεζα της Ελλάδος για να καλυφθούν οι ανάγκες των στρατευμάτων κατοχής. Η Συμφωνία της Ρώμης της 14ης Μαρτίου 1942 μεταξύ των κυβερνήσεων Ελλάδας, Γερμανίας και Ιταλίας προέβλεπε τη μορφή «δανείου» για τα επιπλέον των εξόδων Κατοχής. Το άρθρο 4 της Συμφωνίας καθόριζε ότι η «οριστική ρύθμιση των καταβολών αυτών δύναται να λάβει χώραν αργότερα» Γράφει στο βιβλίο του το «Οικονομικό Πρόβλημα της Ελλάδος» ο Α. Αγγελόπουλος: «Έτσι από την πρώτη στιγμή οι Γερμανοί και οι Ιταλοί, μόλις υπόταξαν την Ελλάδα, επεζήτησαν να της επιβάλουν, όχι μόνο τα λεγόμενα «έξοδα κατοχής», που θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν 7

8 σύμφωνα με τις διεθνείς συμβάσεις, αλλά όσες το δυνατό περισσότερες πολεμικές τους δαπάνες. Πράμα άλλωστε που πέτυχαν, χάρις στην έλλειψη αντιδράσεως από τα όργανα που χρησιμοποίησαν για κυβερνήσεις.» Ο δε αείμνηστος Καθηγητής και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών Ξενοφών Ζολώτας σε συνέντευξή του στον Οικονομικό Ταχυδρόμο (3/3/1988) αναφέρει ότι: «... οι γερμανικές δυνάμεις Κατοχής εισέπρατταν από το ελληνικό Δημόσιο τα καλούμενα «έξοδα Κατοχής», με τα οποία προμηθευόντουσαν τρόφιμα και άλλα είδη από τις κατά τόπους εγχώριες αγορές. Για μια δε περίοδο προστέθηκε και ο καθημερινός ανεφοδιασμός του Ρόμμελ στην Αφρική, κυρίως από την περιφέρεια Αττικής, όπου κάθε πρωί εξαφανιζόντουσαν τα τρόφιμα... Θυμάμαι ότι το 1955 είχαμε πει στη Γερμανία ότι άλλες ήταν οι πολεμικές αποζημιώσεις που είχαν ανασταλεί και ουσιαστικά διαγραφεί, και άλλες οι κανονικές τραπεζικές πιστώσεις που θα έπρεπε οπωσδήποτε να εξοφληθούν. Το ίδιο θέμα έθεσα πάλι πολύ αργότερα, όταν είχα πάει στο τέλος του 1974 ως υπουργός Συντονισμού της Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητας στο Γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών, αλλά πήρα την ίδια αρνητική απάντηση. Το μεγαλύτερο όμως σοκ από την υπόθεση των ανεξόφλητων πιστώσεων της Κατοχής το υπέστην κατά την περίοδο που είχαμε αρχίσει διαπραγματεύσεις με τους Αμερικανούς ομολογιούχους για το διακανονισμό των παγωμένων προπολεμικών κρατικών δανείων, οι οποίες κατέληξαν σε ικανοποιητική συμφωνία για τους ομολογιούχους και το Ελληνικό Δημόσιο. Ο τότε Πρόεδρος της Deutsche Bank κ. Hermann Abs είχε πάει στη Νέα Υόρκη, όπου βρέθηκα και εγώ μετά τη σύνοδο του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου ως αντιπρόσωπος της Ελλάδος. Σε ένα γεύμα που με είχε καλέσει ο Πρόεδρος της Federal Reserve Bank της Νέας Υόρκης, και στο οποίο παρευρίσκοντο τα μέλη του Διοικητικού 8

9 Συμβουλίου της Τράπεζας αυτής, μου ανακοινώθηκε ότι ο κ. Abs τους εξέφρασε παράπονα γιατί η Ελλάς δεν είναι συνεπής προς τις προπολεμικές δανειακές υποχρεώσεις της και ότι έπρεπε να εξαναγκαστεί να πληρώσει. Όταν το άκουσα αυτό, συγκράτησα την ψυχραιμία μου και τους δήλωσα ότι ο μόνος άνθρωπος που δεν έπρεπε να αναμειχθεί στο θέμα αυτό είναι ο κ. Abs, γιατί η Ελλάς δεν έχει χρέη προς τη Γερμανία, ενώ αντιθέτως η τελευταία χρωστάει μεγάλα ποσά από τραπεζικές πιστώσεις, χορηγηθείσες προς τις γερμανικές αρχές κατά το διάστημα του πολέμου, και τις οποίες αρνείται να εξοφλήσει. Όλοι οι παρόντες εξέφρασαν την κατάπληξή τους για το γεγονός αυτό». Το Μάρτιο (14/3/1942) υπεγράφη στη Ρώμη συμφωνία μεταξύ των κυβερνήσεων Γερμανίας και Ιταλίας που αφορούσε στην επιβολή αναγκαστικού δανείου στην Ελλάδα. Η συμφωνία της Ρώμης ανακοινώθηκε στην κατοχική Κυβέρνηση των Αθηνών στις 23 Μαρτίου Ο Α. Αγγελόπουλος γράφει τα εξής παρουσιάζοντας το κείμενο της συμφωνίας της Ρώμης: «Πιο συγκεκριμένη μορφή πήραν τα πράγματα με τη συμφωνία της Ρώμης, που γίνηκε στις 14 Μαρτίου 1942, μεταξύ της Γερμανικής και Ιταλικής Κυβερνήσεως. Κατά τη συμφωνία αυτή, που ανακοινώθηκε στην Κυβέρνηση των Αθηνών με το από 23 Μαρτίου 1942 έγγραφο του Πληρεξουσίου του Ράιχ για την Ελλάδα Αλτεμπουργκ, καθωρίσθηκαν τα εξής: 1. Η Κυβέρνησις του Ράιχ και η Βασιλική Ιταλική Κυβέρνησις είναι σύμφωνοι, ότι εν τω συμφερόντι της διατηρήσεως της δυναμικότητας της ελληνικής οικονομίας, επιβάλλεται, όπως περιορισθώσι τα έξοδα κατοχής εντός όσον το δυνατόν στενέτερων ορίων. 2. Τούτου ένεκεν αι δύο Κυβερνήσεις απεφάσισαν, όπως περιορισώσι τα υπό της Ελληνικής Κυβερνήσεως καταβλητέα 9

10 έξοδα κατοχής εις μηνιαίας κατά δόσεις πληωμάς εκ 1500 εκατομμυρίων δραχμών. Το ποσόν τούτο δέον να καταβάλλεται εξ ημισείας εις τα Γερμανικά και Ιταλικά στρατεύματα Κατοχής. 3. Προς ικανοποίησιν των αναπόφευκτων απαιτήσεων των στρατευμάτων Κατοχής, πέραν των ως άνω αναφερθεισών κατά δόσεις πληρωμών, δέον να διατεθώσιν υπό της Ελληνικής Κυβερνήσεως, κατόπιν ειδοποιήσεως παρά των πληρεξουσίων του Γερμανικού Ράιχ και του Βασιλείου της Ιταλίας εν Αθήναις, τα εκάστοτε αναγκαιούντα ποσά εις δραχμάς. Δια των ποσών τούτων θα χρεώνωνται υπό της Τραπέζης της Ελλάδος, εις νέους ανοιχθησομένους άτοκους λογαριασμούς, η Γερμανική και η Ιταλική Κυβέρνησις, εις δραχμάς, αναλόγως των υφ εκατέρου των δύο στρατευμάτων κατοχής αναλαμβανομένων ποσών. Η βεβαίωσις της αναλήψεως τούτων δια την προσωρινήν αναγραφήν των χρεώσεων θα λαμβάνη χώραν μηνιαίως υπό των πληρεξουσίων αμφοτέρων των Κυβερνήσεων προς την ελληνικήν Κυβέρνησιν. Ανά τρίμηνον θα κοινοποιήται εις την ελληνικήν Κυβέρνησιν δια ποιον ποσοστών του συνολικού ποσού του υπερβαίνοντος τας κατά δόσεις πληρωμάς δέον να χρεωθεί εκατέρα των δύο Κυβερνήσεων. Βάσει των κοινοποιήσεων τούτων δέον η Ελληνική Κυβέρνησις να προβαίνη εις τας οριστικάς χρεώσεις, αντί των προσωρινών τοιούτων. 4. Η οριστική ρύθμισης των καταβολών της ελληνικής Κυβερνήσεως δύναται ανεξαρτήτων των εν τη παραγράφω 1 προβλεπόμενων πληρωμών, να λάβη χώραν αργότερον. 5. Η ρύθμισις αυτή θα ισχύση από 1ης Ιανουαρίου Τον Δεκέμβρη του 1942 με συμπληρωματική συμφωνία τροποποιήθηκε ο τρόπος υπολογισμού των εξόδων κατοχής εκ 1500 εκατομμυρίων δραχμών και ωρίσθηκε, πως θα γίνεται 10

11 αναπροσαρμογή του ποσού με βάση ειδικό τιμάριθμο, πάντα όμως το ποσό αυτό δεν μπορεί να υπερβαίνει τα 8 δισεκατομμύρια δραχμές το μήνα. Αργότερα έγινε και νέα τροποποίηση του τρόπου διαχωρισμού «εξόδων κατοχής» και «πιστώσεων».». Πώς προκύπτει ο χαρακτηρισμός του αναγκαστικού κατοχικού δανείου που υπέβαλαν οι Κυβερνήσεις Γερμανίας και Ιταλίας στην Ελλάδα; Διαβάζοντας από το κείμενο της συμφωνίας στην τρίτη παράγραφο τα εξής: «... πέραν των ως άνω αναφερθεισών κατά δόσεις πληρωμών δέον να διατεθώσιν υπό της Ελληνικής Κυβερνήσεως, κατόπιν ειδοποιήσεως παρά των πληρεξουσίων του Γερμανικού Ράιχ και του Βασιλείου της Ιταλίας εν Αθήναις, τα εκάστοτε αναγκαιούντα ποσά εις δραχμάς» Η επόμενη, τέταρτη παράγραφος ορίζει τις υποχρεώσεις της Γερμανίας: «Η οριστική ρύθμισις των μεταβολών της Ελληνικής Κυβερνήσεως, δύναται ανεξαρτήτως εν τη παραγράφω 1 προβλεπομένων πληρωμών να λάβη χώραν αργότερον» Ένα ζήτημα που αναφέρεται στη συνέχεια σχετίζεται με το ύψος του ποσού, στο οποίο ανέρχονται αυτές οι «πιστώσεις» που πήραν οι αρχές κατοχής. Ο Α. Αγγελόπουλος μας παρουσιάζει αναλυτικά, αλλά και συνοπτικά τα διάφορα μεγέθη. Στον πίνακα που ακολουθεί κάνουμε μια ανακεφαλαίωση: 11

12 Ανακεφαλαίωση ΠΕΡΙΟΔΟΣ Α ΔΡΧ ΕΞΟΔΑ ΚΑΤΟΧΗΣ ΚΑΙ ΠΛΗΡΩΜΕΣ ΥΠ. ΠΙΣΤΩΣΕΙΣ ΣΕ ΧΡ. ΛΙΡΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Β (ΑΥΓ ΔΕΚ 1941) ΔΡΧ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Γ (ΙΑΝ ΟΚΤ 1942) ΔΡΧ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Δ (ΝΟΕΜ ΙΟΥΝ 1943) ΔΡΧ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Ε (ΙΟΥΛ ΟΚΤ 1944) ΔΡΧ Σύνολο πιστώσεων και πληρωμών: α) σε χρ. Λίρες β) σε δολάρια Πηγή: Α. Αγγελόπουλου: Το Οικονομικό Πρόβλημα της Ελλάδος (1945) σελ. 39. Το σύνολο των χρημάτων που εκβιαστικά πήραν οι αρχές κατοχής, σύμφωνα με τον Α. Αγγελόπουλο, φθάνει στα 210 εκατομμύρια δολάρια. Η Τράπεζα της Ελλάδος που κατέβαλε τις οικονομικές απαιτήσεις στις Γερμανικές Αρχές Κατοχής, εκτιμούσε την ισοτιμία κάθε δραχμικής καταβολής σε χρυσές λίρες. Έτσι, ο υπολογισμός της ισοτιμίας των δραχμικών καταβολών σε χρυσές λίρες ήταν 10,5 εκατομμύρια. Ο Καθηγητής και Ακαδημαϊκός Α. Αγγελόπουλος θεωρούσε ότι αυτή η προσέγγιση δεν ήταν η 12

13 σωστότερη, αφού η χρυσή λίρα κατά τη διάρκεια της Κατοχής θεωρείτο «αγαθό» και όχι «νόμισμα». Συνεπώς, θα έπρεπε οι δραχμικές καταβολές να υπολογισθούν σε δολάρια. Έτσι, έκτοτε καθιερώθηκε αυτός ο τρόπος υπολογισμού και του κατοχικού δανείου αλλά και των πολεμικών επανορθώσεων. Ο υπολογισμός του Α. Αγγελόπουλου δε διαφέρει και από άλλους υπολογισμούς, όπως φαίνεται από των ακόλουθο Πίνακα: Διάφοροι Υπολογισμοί του ύψους του Αναγκαστικού Κατοχικού Δανείου Ελληνικό Υπόμνημα Επανορθώσεων του 1945, ,8 εκ δολάρια (1944) Τράπεζα της Ελλάδος (βλ. Αγγελόπουλος) 183 εκ δολάρια Δερτιλής Παν. (Οικονομικός Ταχυδρόμος ) 244,8 εκ δολάρια Τράπεζα της Ελλάδος (βλ. Φάκελος ΚΔ, Σημείωμα Ι. Πασσιά 1963) 290,6 εκ δολάρια Σε σημερινές τιμές το ύψος του Κατοχικού δανείου με ένα επιτόκιο 3% φθάνει τα 21 δισεκατομμύρια δολάρια. Φυσικά, λόγω του ύψους του δανείου οι Ελληνικές Κυβερνήσεις οφείλουν να απαιτούν για την ηθική και ιστορική δικαίωση της χώρας, τις αποζημιώσεις παρά τις όποιες δυσκολίες που προβάλουν κάθε φορά, οι Γερμανικές Κυβερνήσεις. Άλλωστε, δεν αμφισβητήθηκε το αναγκαστικό κατοχικό δάνειο. Πιο συγκεκριμένα, ο Ξ. Ζολώτας αναφέρει ότι: 13

14 «ακόμη και ο ίδιος ο Χίτλερ, όχι μόνο είχε αναγνωρίσει τα δάνεια του Γ Ράιχ από την Τράπεζα της Ελλάδος, αλλά είχε δώσει και εντολή και είχε αρχίσει η διαδικασία εξόφλησής τους» (βλέπε Δ. Νικολακόπουλος: «Ο απόρρητος φάκελος του δανείου», Βήμα 2/6/1991) Το βασικό επιχείρημα της Δυτικής Γερμανίας για τη μη καταβολή αποζημιώσεων στη χώρα μας ήταν η διαίρεση της Γερμανίας σε Ανατολική και Δυτική. Το επιχείρημα των Δυτικογερμανών ήταν ότι με βάση το άρθρο 5 παρ.1 και 2 της Συμφωνίας του Λονδίνου 1953, η εξέταση των απαιτήσεων έναντι της Γερμανίας ανεβάλλετο μέχρι την υπογραφή «Συνθήκης Ειρήνης» μεταξύ των νικητριών χωρών και της Ενωμένης Γερμανίας. Με τις Συνθήκες της ενοποίησης (31. Αυγούστου.1990), της «Συνθήκης για την τελική ρύθμιση των αφορώντων στη Γερμανία» (η Συνθήκη υπεγράφη μεταξύ των τεσσάρων μεγάλων δυνάμεων ΗΠΑ, ΕΣΣΔ, Ηνωμένου Βασιλείου και Γαλλίας και των δύο Γερμανιών. Για το λόγο αυτό η Συνθήκη αυτή είναι γνωστή ως 4+2) και της «Χάρτας των Παρισίων» της 21 ης Νοεμβρίου 1990 για μια καινούρια Ευρώπη, εκ των πραγμάτων άλλαξε και η νομική κατάσταση των Συμφωνιών του Λονδίνου (1953) και της Βόννης (1952). Από τη στιγμή που επήλθε η ενοποίηση της Γερμανίας, εξέλιπε και το νομικό επιχείρημα που επικαλούντο οι Δυτικογερμανοί. Έτσι, η Ενωμένη Γερμανία οφείλει πλέον λόγω των νέων συνθηκών να επιστρέψει το κατοχικό δάνειο στη χώρα μας. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι τα δεινά φόρος αίματος και οικονομικές ζημιές που υπέστη η χώρα μας από τη ναζιστική Γερμανία είχαν σημαντική επίπτωση στους ρυθμούς ανάπτυξης της χώρας, όπως επίσης πρέπει να αναφέρουμε το «πείσμα» του Α. Αγγελόπουλου προκειμένου να κρατήσει ζωντανό το ζήτημα του αναγκαστικού κατοχικού δανείου. Για τον αείμνηστο Α. Αγγελόπουλο δεν αρκούσε μόνο η προσπάθεια υπολογισμού του κατοχικού δανείου. Για πρώτη φορά η 14

15 Κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου έθεσε το ζήτημα του κατοχικού δανείου στη Γερμανία κατ αρχάς με τον Α. Αγγελόπουλο (1964) και στη συνέχεια με τον τότε Υπουργό Συντονισμού Ανδρέα Παπανδρέου (1965). Ο Καθηγητής Α. Αγγελόπουλος υπέβαλε πόρισμα μετά από διαπραγματεύσεις που διεξήγαγε στη Γερμανία το Ενώ ο Α. Παπανδρέου δήλωνε στη Βουλή των Ελλήνων (βλέπε Πρακτικά της Βουλής 26/4/1991 και 28/5/1991) ότι ο τότε Καγκελάριος της Δυτικής Γερμανίας Λούτβιχ Έρχαρτ του είχε πει επί λέξει ότι μόλις κλείσει το θέμα της Γερμανίας, δηλαδή μόλις υπάρξει συμφωνία ειρήνης, τότε θα αποδοθεί το αναγκαστικό κατοχικό δάνειο. Το έτος 1964, όταν ο Α. Αγγελόπουλος επισκέφθηκε τη Δυτική Γερμανία ως Εκπρόσωπος της Κυβέρνησης, μας πληροφορεί ότι οι Γερμανοί αναγνώρισαν ότι υπάρχει θέμα αποπληρωμής του κατοχικού δανείου και συνεπώς το θέμα είναι διευθετήσιμο με την υπογραφή της οριστικής συνθήκης ειρήνης, μετά από ενοποίηση των δύο Γερμανιών. 4. ΕΠΑΝΟΡΘΩΣΕΙΣ Οι πολεμικές επανορθώσεις αποτελούν ένα τελείως διαφορετικό ζήτημα σε σύγκριση με το αναγκαστικό κατοχικό δάνειο. Όταν λέμε επανορθώσεις εννοούμε τον καθορισμό του χρηματικού ποσού για την αποκατάσταση των υλικών ζημιών που προκλήθηκαν από τους κατακτητές. Το κόστος των υλικών ζημιών για την Ελληνική οικονομία (δημόσια και ιδιωτική) ήταν πολύ μεγάλο. Ο μεγαλύτερος αριθμός των σιδηροδρομικών γεφυρών ανατινάχθηκε, περίπου το 80% των μηχανοστασίων της καταστράφηκε, πάνω από το 50% του οδικού δικτύου της χώρας καταστράφηκε επίσης, ενώ σχεδόν ολόκληρο το τηλεφωνικό δίκτυο, τουλάχιστον το 20% των οικοδομών καταστράφηκαν, και χάθηκαν πάνω από το 60% των φορτηγών και επιβατηγών πλοίων. 15

16 Είναι γεγονός, και δίκαια απαίτηση της Ιστορίας, ότι εκείνοι που προκάλεσαν αυτές τις καταστροφές ( και ο κατάλογος είναι μεγάλος αρκεί να θυμηθούμε τις κλοπές του αρχαιολογικού πλούτου -Γερμανικά Ελγίνεια) θα πρέπει και να επανορθώσουν. Ο Α. Αγγελόπουλος, στο βιβλίο του το Οικονομικό Πρόβλημα της Ελλάδος (1945) εκτιμά συντηρητικά τις αξιώσεις της Ελλάδος για επανορθώσεις: «Συνολικά δηλαδή οι οικονομικές αξιώσεις της Ελλάδος, που έχει δικαίωμα να διεκδικήσει η χώρα και που σύμφωνα με το δίκαιο και την ηθική πρέπει να της αναγνωρισθούν, φθάνουν σε 3700 εκατομμύρια δολάρια. Τον αριθμό αυτόν των ζημιών δίνουμε φυσικά, με κάθε επιφύλαξη, γιατί δεν υπάρχουν ακόμα απολύτως εξακριβωμένα στοιχεία για τον υπολογισμό των πολεμικών ζημιών. Εκείνο που μπορεί κανείς να πει είναι ότι ο αριθμός αυτός βρίσκεται κοντά στην πραγματικότητα και ότι οι ακριβείς πολεμικές ζημιές μπορεί να είναι μάλλον περισσότερες παρά λιγότερες». Οι Ελληνικές απαιτήσεις σύμφωνα με την άποψη του Υπουργού Εξωτερικών Θεόδωρου Πάγκαλου το 1993 βλέπε Πρακτική της Βουλής 12/11/1993- ανέρχονταν σε 7181 δισεκατομμύρια δολάρια έτους Σε σημερινές τιμές με ένα ελάχιστο επιτόκιο του 3% φθάνουν οι απαιτήσεις στα 40 δισεκατομμύρια δολάρια. Με την επικύρωση της Συμφωνίας του Λονδίνου το έτος 1956 (Νόμος 3480/ ) ουσιαστικά δόθηκε στη Δυτική Γερμανία η δυνατότητα να αναβάλει το διακανονισμό των καταβολών των Γερμανικών επανορθώσεων. Μετά την ενοποίηση των δύο Γερμανιών την 31/8/1990 και τη συνθήκη 4+2 μέχρι σήμερα ανάμεσα στη χώρα μας και τη Γερμανία δεν έχει συναφθεί «Συνθήκη Ειρήνης». Ως γνωστόν, υπογραφή συνθήκης ειρήνης ανάμεσα στις δύο χώρες σημαίνει ότι θα πρέπει πρώτα να ρυθμισθούν οι πολεμικές επανορθώσεις που πρέπει να καταβάλει η Γερμανία προς την Ελλάδα. Οι μεγάλες δυνάμεις δεν είχαν λόγους να ζητήσουν από τη Γερμανία να καταβάλει τις πολεμικές επανορθώσεις, αφού για παράδειγμα η 16

17 Γαλλία καρπωνόταν όλη την παραγωγή άνθρακα επί 25 χρόνια της περιοχής του Σάαρ (συνολικά 66 εκατομμύρια τόνους), ταυτόχρονα για την ίδια περίοδο η Δυτική Γερμανία πωλούσε άλλα 25 εκατομμύρια τόνους άνθρακα σε τιμή κόστους και η άλλοτε Σοβιετική Ένωση αντλούσε από την Ανατολική Γερμανία το 30-40% της βιομηχανικής της παραγωγής μέχρι το 1954 ως πολεμική επανόρθωση. Φαίνεται ότι η σύναψη της Συνθήκης Ειρήνης της Ελλάδας με τη Γερμανία θα αργήσει πολύ, αυτό όμως δε σημαίνει ότι η Ελλάδα θα πρέπει να παραιτηθεί από τις δίκαιες απαιτήσεις της έναντι της Γερμανίας. Δεν αποτελεί μία απαισιόδοξη εκτίμηση το ότι «θα αργήσει πολύ». Ο αείμνηστος Α. Αγγελόπουλος στην παρουσίαση του βιβλίου του «Από την Κατοχή στον Εμφύλιο» (8/1/1994) συνιστούσε τα εξής απευθυνόμενους προς τους νέους: «Θα τους συμβούλευα να μελετήσουν με ενδιαφέρον, νηφαλιότητα και μέθοδο την ιστορία και να αντλήσουν διδάγματα από αυτήν. Ας δημιουργήσουν όλες εκείνες τις προϋποθέσεις που απαιτούνται ώστε, όταν αναλάβουν στα χέρια τους την τύχη του Έθνους, να πολιτευθούν κατά τρόπο ώστε η πατρίδα μας να προκόψει και να καταλάβει την υψηλή θέση που δικαιωματικά θα έπρεπε να κατέχει ανάμεσα στα πολιτισμένα κράτη της Ευρώπης». 5. ΠΕΙΝΑ ΘΑΝΑΤΟΙ - ΓΕΝΝΗΣΕΙΣ Σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο, ένας στρατός οφείλει να εξασφαλίσει τη συντήρησή του με τρόφιμα της πατρίδας του, τα οποία σε περίπτωση ανάγκης τα συμπληρώνει από τρόφιμα της κατεχόμενης χώρας χωρίς να διαταράξει τη διατροφή του πληθυσμού. Οι κατοχικές δυνάμεις της χώρας μας, στη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου Γερμανία και Ιταλία - δεν τήρησαν αυτόν 17

18 τον όρο, αλλά αντίθετα επιδόθηκαν σε απομύζηση της Ελλάδας, αφού ταυτόχρονα έστελναν τρόφιμα και πρώτες ύλες στις Αξονικές χώρες και στον Ιταλογερμανικό στρατό της Βορείου Αφρικής. Ο πόλεμος, ο πληθωρισμός, η λεηλασία, η συστηματική αφαίρεση όλης της τρέχουσας παραγωγής και των αποθεμάτων και τέλος ο βαρύς χειμώνας οδήγησαν το λαό της Ελλάδας στο μεγάλο λιμό, τη μεγάλη πείνα. Ο θάνατος σάρωνε τις μεγάλες πόλεις. Έφθασε κάποια χρονική στιγμή που πετούσαν τους νεκρούς στους δρόμους ή σε λάκκους, αφαιρώντας τις ταυτότητές τους, προκειμένου να εξοικονομήσουν τα δελτία τροφίμων των νεκρών. Το Ανώτατο Υγειονομικό Συμβούλιο, σε έκθεσή του το 1943, αναφέρει ότι: «Η θνησιμότης από τον Οκτώβριο του 1941 εδείκνυε μεγάλην αύξησιν. Ο Δεκέμβριος του 1941 ήτο ο χειρότερος μην. Οι επόμενοι χειμερινοί μήνες εδείκνυον επίσης αύξησιν της θνησιμότητος εις βαθμόν ουδέποτε μέχρι τούδε σημειωνθέντα παρ ημών. Κατά μέσον όρον η θνησιμότης διά τας Αθήνας και τον Πειραιά διά το χρονικόν διάστημα από του Νοεμβρίου 1941 μέχρι το Μάρτιο του 1942 υπήρξεν επταπλασία περίπου του κανονικού. Η αύξησις δε της θνησιμότητος οφείλεται στον λιμόν, καθ ότι ουδέν λοιμώδες νόσημα παρουσίασεν ιδιατέραν έξαρσιν δικαιολογούσαν τοιαύτην αύξησιν της θνησιμότητος». Η μεγάλη πείνα οδήγησε στην εξόντωση εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες. Μάλιστα, η κακή κατάσταση της υγείας των Ελλήνων κατά τη διάρκεια της κατοχής είχε συνέπειες, όχι μόνο στην αύξηση της θνησιμότητας αλλά και στην αντίστοιχη μείωση των γεννήσεων. Ενδεικτικά αναφέρουμε για τις δύο μεγάλες πόλεις την Αθήνα και τον Πειραιά ότι: Το 1940 είχαμε γεννήσεις στην Αθήνα. Το 1941 οι γεννήσεις έφθασαν τις 9799 και το 1942 μειώθηκαν ακόμη περισσότερο, αφού είχαμε μόνο 6860 γεννήσεις. 18

19 Το 1940 στον Πειραιά οι γεννήσεις ήσαν 6077, το 1941 μειώθηκαν στις 3825 και το 1942 οι γεννήσεις έφθασαν τις Η γενική εικόνα που διαμορφώθηκε για όλες τις πρωτεύουσες των Νομών έδειχνε σημαντική μείωση των γεννήσεων. Σύμφωνα με την έκθεση που συντάχθηκε από επιτροπή της UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration) εκτιμάται ότι περισσότερο από Έλληνες χάθηκαν από τις πολεμικές επιχειρήσεις, τις εκτελέσεις, τους φόνους, την πείνα και τις αρρώστιες. Ακολουθώντας τη φυσιολογική γεννητικότητα και θνησιμότητα θα έπρεπε ο πληθυσμός του 1946 να είχε φθάσει στα άτομα, ενώ το έτος 1946 ο πραγματικός πληθυσμός ήταν άτομα. Επίσης, Έλληνες ήσαν θύματα πολέμου εκ των οποίων ήταν άμαχοι. Ο Μανώλης Γλέζος (Μανώλης Γλέζος: Οι γερμανικές επανορθώσεις. Περιοδικό Άρδην, τεύχος 12, 1998) θεωρεί ανυπολόγιστες τις υποχρεώσεις της Γερμανίας για την αφαίρεση της ζωής Ελλήνων. Σε αυτόν τον αριθμό συνυπολογίζει και απώλειες λόγω της υπογεννητικότητας. Το 1994 στην εφημερίδα «Τα ΝΕΑ» (19/1/1994) ο αείμνηστος Καθηγητής Α. Αγγελόπουλος συνοψίζει τις «χαμένες ευκαιρίες»: «Αν δεν συνέβαιναν τα τραγικά γεγονότα των ετών , ο πληθυσμός θα είχε αυξηθεί κατά δύο εκατομμύρια περίπου και το εθνικό εισόδημα θα ήταν ανάλογο με εκείνο των αναπτυγμένων χωρών της Δυτικής Ευρώπης». Η Ελλάδα έχασε το 7% του συνολικού πληθυσμού της και αν προσθέσουμε ένα 4% της παραλειπόμενης φυσικής αύξησης του πληθυσμού, τότε θα παραδεχθούμε ότι ο Ελληνισμός μειώθηκε κατά 11%. (Κουτσομητσόπουλος) 19

20 ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΖΩΕΣ Ενώ λοιπόν τα ζητήματα του κατοχικού δανείου και των πολεμικών επανορθώσεων είχαν αναλυθεί και ποσοτικοποιηθεί από τον Α. Αγγελόπουλο, συνήθως αγνοείται και η οικονομική αξία των απολεσθέντων ζωών λόγω του πολέμου. Δεδομένου του γεγονότος ότι μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει μια συστηματική ανάλυση της, σκοπός της εργασίας αυτής είναι να επιχειρηθεί μια πρώτη προσέγγιση κάλυψης του κενού αυτού. Πολλές φορές είμαστε υποχρεωμένοι να αξιολογήσουμε την ωφέλεια που προκύπτει από την απώλεια των ανθρώπινων ζωών. Εδώ εμφανίζεται μια πρώτη δυσκολία και απέχθεια μόνο και στην ιδέα να αποτιμήσουμε το αγαθό της ζωής, δηλαδή να δώσουμε χρηματική αξία στην ανθρώπινη ζωή. Αν και κάθε άνθρωπος αξιολογεί τη ζωή του με αξία ίση με το άπειρο (δεν πωλεί τη ζωή του όσα χρήματα και αν του προσφερθούν), οι επιχειρήσεις, η Πολιτεία συχνά παίρνουν αποφάσεις που περιέχουν υπολογισμούς σε χρηματικούς όρους, για τον κίνδυνο απώλειας ζωής. Ως παράδειγμα αναφέρουμε ότι μελέτες που αφορούν στην ανθρώπινη υγεία και στη ζωή απλά αντικατοπτρίζουν τις απόψεις της κοινωνίας για την αξιολόγηση και την αποτίμηση σε χρηματικούς όρους για οριακές μεταβολές της υγείας και της ζωής. Είναι δύσκολο το πεδίο της συζήτησης της «αξίας» ενός ανθρώπου. Πώς μπορεί να ορισθεί η «αξία»; Πώς στη συνέχεια μπορεί να ποσοτικοποιηθεί; Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η αξία ενός ανθρώπου αντικατοπτρίζεται με τη «χρησιμότητά» του, ως ενός παραγωγικού πόρου που έχει και παραγωγικότητα; Η σημασία αυτών των ερωτήσεων είναι σημαντική και απαιτεί αρκετή συζήτηση και ανάλυση. Οι αξιόλογες μελέτες του Α. Αγγελόπουλου, η οποία στη συνέχεια έγινε η μελέτη αναφορά, αναφέρεται στις οικονομικές υποχρεώσεις της Γερμανίας. Όμως, αντίστοιχες μελέτες που να 20

21 δείχνουν την οικονομική επίπτωση των ανθρώπινων απωλειών στο Β Παγκόσμιο Πόλεμο δεν έχουν γίνει. Η μελέτη εκτιμάει την οικονομική αξία των συνεπειών που σχετίζονται με τις απώλειες της ανθρώπινης ζωής λόγω του πολέμου. Η δυσκολία της ερευνητικής αυτής προσπάθειας εντοπίζεται στο γεγονός της έλλειψης κατάλληλων στατιστικών δεδομένων. Συνέπεια του γεγονότος αυτού ήταν να στηριχθεί σε δευτερογενή δεδομένα. Έτσι, η ανάλυσή μας παρουσιάζει μια συντηρητική εκτίμηση και όχι μια ακριβή μέτρηση του οικονομικού κόστους μιας μόνο πτυχής των απωλειών των ανθρωπίνων ζωών. Ανεξάρτητα από αυτό, οι εκτιμήσεις που παρουσιάζουμε βασίζονται σε υποθέσεις και στοιχεία που υποεκτιμούν παρά υπερεκτιμούν το οικονομικό κόστος. Το οικονομικό κόστος στη μελέτη αυτή έχει εκτιμηθεί χρησιμοποιώντας την προσέγγιση του «ανθρώπινου κεφαλαίου». Χρησιμοποιώντας λοιπόν το πλαίσιο του ανθρώπινου κεφαλαίου εκτιμάται η απώλεια της προσδοκώμενης παραγωγικότητας ενός ατόμου κατά τη διάρκεια της ζωής του. Σύμφωνα με αυτό το πλαίσιο, εκτιμούμε την αξία σε χρηματικούς όρους σε δραχμές της παραγωγής που χάνεται λόγω θανάτου. Υπάρχουν ηθικές και φιλοσοφικές ερωτήσεις σχετικά με τη σημασία του όρου αξία ζωής. Αυτές οι ερωτήσεις παραμένουν ανοιχτά ζητήματα ακόμη και αν χρησιμοποιούμε διάφορες στατιστικές τεχνικές. Η ανθρώπινη ζωή αποτελεί εμφανές παράδειγμα μιας αξίας, που δεν είναι αγαθό και επομένως δε μπορεί να έχει τιμή. Όπως αναφέρει και ο J. Broome [Trying to Value a life, Journal of Publ. Economies, 1978] «δεν υπάρχει ένα πεπερασμένο ποσό χρημάτων που να επιχορηγηθεί ένα άτομο για την απώλεια της ζωής του, απλά διότι το χρήμα δεν έχει αξία γι αυτόν όταν έχει πεθάνει». Ένα από τα δυσκολότερα ζητήματα είναι η προσπάθεια εκτίμησης του κόστους ενός πολέμου. Στην περίπτωση αυτή δε μπορούμε να έχουμε ακριβείς εκτιμήσεις λόγω του ότι εδώ έχουμε 21