Στο παρόν άρθρο παρουσιάζονται οι στρατηγικές και οι προτάσεις των Διεθνών

Transcript

1 Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ ΣΤΗΝ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ (Εναρμονισμός, σύγκλιση ή συμμόρφωση;) Του: Δρα Κωνσταντίνου Β. Νικολόπουλου* Περίληψη Στο παρόν άρθρο παρουσιάζονται οι στρατηγικές και οι προτάσεις των Διεθνών Οργανισμών για την κοινωνική ασφάλιση στην Ευρώπη και οι μεταρρυθμίσεις που υιοθετήθηκαν κατόπιν της προτροπής τους ενώ γίνεται ειδική, αντίστοιχη α- ναφορά για το ελληνικό ασφαλιστικό και συνταξιοδοτικό σύστημα. Το ζήτημα που επιδιώκεται να αναδειχθεί είναι αν οι μεταρρυθμίσεις που υιοθετούνται αποτελούν πραγματικές μεταρρυθμίσεις η απλή συμμόρφωση σε μια δέσμη μέτρων τα οποία αναπαράγονται χωρίς λειτουργικότητα από τους σχεδιαστές της κοινωνικής πολιτικής και τις κυβερνήσεις των χωρών. Abstract This article presents the strategies and proposals of International Organizations about the social security systems in Europe as well as the reformations that were implemented after their suggestions Apart from that, the Greek security system and pension scheme are presented thoroughly. The aim of the article is to debate on whether the implemented reforms are proved to be efficient or are just unpractical measures taken from governments and social policy planners so as to obey certain European rules. 1. Εισαγωγή Tο κυριότερο στοιχείο των πολιτικών επιλογών στα προγράμματα και τις προτάσεις των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων είναι οι μεταρρυθμίσεις για τις οποίες οι όροι καινοτομία 1 και παραγωγή ιδεών θα μπορούσαν να αποδοθούν ως τα πλησιέστερα συνώνυμα. Βασικό πεδίο αυτών των μεταρρυθμίσεων αποτελεί και η κοινωνική ασφάλιση υπό τις χρόνιες απειλές των χρηματοδοτικών ελλειμμάτων και της επισφαλούς βιωσιμότητας του συνταξιοδοτικού συστήματος. * Ο Δρ. Κωνσταντίνος Β. Νικολόπουλος είναι οικονομολόγος. 30

2 Στο ζήτημα του ασφαλιστικού, από τη δεκαετία του 1990 μέχρι σήμερα σχεδόν όλες οι ευρωπαϊκές χώρες διέσχισαν τον ρουβίκωνα με μικρό ή μεγάλο πολιτικό κόστος και αμφισβητούμενη αποτελεσματικότητα μεταβάλλοντας τις προϋποθέσεις των παροχών είτε με παραμετρικό τρόπο, είτε μεταβάλλοντας δομικά τα ίδια τα συστήματα. Ανατρέχοντας στη φαρέτρα των μεταρρυθμιστικών επιλογών οι βασικότερες λύσεις προδιαγράφηκαν από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 χωρίς εντέλει να διαφοροποιηθούν τις τελευταίες δεκαετίες. Μολονότι βασική προϋπόθεση κοινωνικής συναίνεσης, αποτελεσματικότητας και παραγωγής λύσεων αποτελεί ο ουσιαστικός και με υψηλή εκπροσώπηση κοινωνικός διάλογος εντέλει η πράξη δείχνει ότι τα μεταρρυθμιστικά μέτρα είναι προδιαγεγραμμένα και ο κοινωνικός διάλογος αποτελεί είτε το μέσο συγχρονισμού και προσαρμογής στην ανάγκη και τη νοοτροπία κάθε χώρας, είτε όχημα ήπιας θεσμοθέτησης και πρόσχημα για την αδυναμία αναζήτησης καινοτομιών. 2. Πως αντιμετώπισαν διεθνείς οργανισμοί και η ευρωπαϊκή ένωση την κρίση της κοινωνικής ασφάλισης Με αιχμή του δόρατος το συνταξιοδοτικό σύστημα, που απορροφά περισσότερο από το 60% των δαπανών της κοινωνικής προστασίας, η Παγκόσμια Τράπεζα (2001), παραδέχτηκε ότι λιγότερο από 15% του παγκόσμιου πληθυσμού πάνω από 65 ετών λαμβάνουν εισόδημα κατά την αποχώρηση από την εργασία ενώ οι πολύπλευρες επιδράσεις στην κοινωνική ασφάλεια και τα συνταξιοδοτικά συστήματα που χρηματοδοτούνται από το δημόσιο έχουν αφήσει εκατομμύρια εργαζόμενων ανθρώπων χωρίς οποιαδήποτε προοπτική εισοδηματικής υποστήριξης όταν αποσύρονται από την ενεργή απασχόληση. 2 Σύμφωνα με τον Ο.Ο.Σ.Α. 3 οι χώρες με τις περισσότερες συνέπειες βρίσκονται στην Λατινική Αμερική και στα κράτη της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, ενώ αυτό δεν αποκλείει, παρόμοιες συνθήκες να εμφανιστούν και στις προηγμένες οικονομικά χώρες. Η κοινωνική επίπτωση για τα ηλικιωμένα άτομα χωρίς συνταξιοδοτική παροχή εκδηλώνεται με την ένδεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό που τους πλήττει βαρύτερα στα τελευταία χρόνια της ζωής τους. Μια πρώτη πρόκληση για το ζήτημα της συνταξιοδότησης της τρίτης ηλικίας και των ασφαλιστικών Ταμείων εμφανίζεται το 1994, καθώς η Παγκόσμια Τράπεζα καθόρισε τις πολιτικές της για την συνταξιοδοτική μεταρρύθμιση σε σχετική έκθεσή της. Σαφής στόχος ήταν η αποτροπή της κρίσης των γηρατειών οδηγώντας τις κυβερνήσεις όλων των πολιτικών αποχρώσεων να μετατοπίσουν τα συστήματά τους προς τις ιδιωτικές συντάξεις (δεύτερος και τρίτος ασφαλιστικός πυλώνας), παρέχοντας έτσι ευνοϊκό έδαφος για να αναπτυχθούν παρόμοια σχέδια και στρατηγικές και παράλληλα να καλλιεργηθεί ο διάλογος των κοινωνικών φορέων για αυτή τη δομική μεταβολή. Ως προς τις προτάσεις της η Παγκόσμια Τράπεζα συνάδει με εκείνες του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (Δ.Ν.Τ.) το 1985 και του Οργανισμού για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη (Ο.Ο.Σ.Α.) το Το 1994, η Παγκόσμια Τράπεζα 4, σήμανε τον τύπο των «μεταρρυθμίσεων» και πρόβαλε ως πρότυπο χώρες όπως η Χιλή η οποία καινοτόμησε στο συνταξιοδοτικό σύστημά της από το 1981 υπό τον Pinochet. Σε αυτήν τη δομικού τύπου μεταβολή, το διεθνές κεφάλαιο χρηματοδότησης καθορίστηκε να μεταφέρει τα κεφάλαια της κοινωνικής ασφάλισης, που αποτέλεσαν τη βάση του εισοδή- 31

3 ματος αποχώρησης στις βιομηχανοποιημένες χώρες και σε μερικές ανατολικοασιατικές, διοχετεύοντας το δυναμικό τους στις κύριες αγορές. Στον αντίποδα αυτής της προοπτικής, αναπτύχθηκαν επιχειρήματα μελετητών (Robert Holzmann και Joseph Stiglitz), σύμφωνα με τα οποία η συνταξιοδοτική κάλυψη έχει μειωθεί σημαντικά τα πρώτα χρόνια του 21 ου αιώνα και ότι η αποδοτικότητα της α- γοράς έχει αποδειχθεί μια χίμαιρα καθώς η συνταξιοδοτική μεταστροφή στο ιδιωτικό μοντέλο δεν έχει αποδώσει τους χρηματοοικονομικούς στόχους της Παγκόσμιας Τράπεζας 5 Στις προτάσεις των διεθνών οργανισμών κυρίαρχοι μεταρρυθμιστικοί άξονες είναι οι δομικές μεταβολές όπως αυτή της δημιουργίας ή της ενίσχυσης, σε όσες χώρες υπήρχε ή- δη, του δεύτερου πυλώνα και οι παραμετρικού τύπου μεταβολές όπως η χρονική παράταση του εργασιακού βίου, η μείωση του ποσοστού αναπλήρωσης, ο περιορισμός των ευνοϊκών προϋποθέσεων συνταξιοδότησης σε κατηγορίες ασφαλισμένου πληθυσμού (ανάπηροι, γυναίκες με ανήλικα παιδιά κ.λπ.). Σκοπός των μεταρρυθμιστικών παρεμβάσεων είναι ο περιορισμός του κόστους των δημόσιων διανεμητικών συστημάτων ώστε να ευνοηθούν οι δημοσιονομικοί τομείς των χωρών και να ενισχυθεί περαιτέρω η ανταγωνιστικότητα των οικονομιών τους ενώ γίνεται αντιληπτό ότι η ενίσχυση των χρηματιστηριακών αγορών από τα ασφαλιστικά κεφάλαια αποτελεί έμμεσο στόχο. Η Ευρωπαϊκή Ένωση διαφοροποιήθηκε ως προς τα ανωτέρω κυρίως στο πεδίο της πολιτικής της μεταρρυθμιστικής δράσης επειδή έδωσε έμφαση σε θέματα κοινωνικής προστασίας και περιορισμού της φτώχειας στην τρίτη ηλικία Οι συστάσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, θεωρείται ότι οι άνθρωποι πρέπει να ενθαρρυνθούν για να επεκτείνουν την οικονομικά ενεργή ζωή τους. Για να καλύψουν το κόστος των συντάξεων και της ιατρικής περίθαλψης των ηλικιωμένων οι βιομηχανικές χώρες οφείλουν να δημιουργήσουν ένα θεσμικό πλαίσιο το οποίο να ελαχιστοποιεί την α- πειλή της ανεπαρκούς αποταμίευσης με την εξασφάλιση ότι τα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης θα είναι πλήρως χρηματοδοτούμενα. 6 Η Παγκόσμια Τράπεζα ζήτησε ουσιαστικά μια μετατόπιση από τις συντάξεις που χρηματοδοτούνται από το δημόσιο προς τα ιδιωτικά συνταξιοδοτικά προγράμματα τα οποία βασίζονται στην επένδυση σε προϊόντα των χρηματιστηριακών αγορών με τη διασφάλιση να μη κινδυνεύσει ούτε το φορολογικό σύστημα αλλά ούτε να θίγεται ή να εκτίθεται σε αγοραίους κινδύνους η κοινωνική ασφάλεια που συντηρείται και από τους εργαζόμενους και από τους εργοδότες. Σε όσες χώρες οι συντάξεις παρέμειναν δημόσιες, επρόκειτο να μετατραπούν στα προγράμματα «καθορισμένης εισφοράς» ώστε το δικαίωμα του εισοδήματος αποχώρησης να εξαρτάται από το επίπεδο των εισφορών που γίνονται από το άτομο. 7 Στόχος της παραπάνω προτροπής ήταν η δημιουργία ενός συστήματος όπου θα έχει σχεδιαστεί στη βάση ενός προγράμματος δύο επιπέδων όπου το ένα θα αφορά συνεχώς μειούμενη υποχρεωτική συνταξιοδοτική παροχή από το κράτος και το άλλο θα βασίζεται στην αυξανόμενη άμεση χρηματοδότηση μέσω προσωπικών εισφορών είτε σε ιδιωτικό είτε σε δημόσιο οργανισμό. Πολλές χώρες όπως οι Η. Π.Α, η Γερμανία και η Μεγάλη Βρετανία έχουν υιοθετήσει με θέρμη μερικές πτυχές των πολιτικών της Παγκόσμιας Τράπεζας. 32

4 Σύμφωνα με μεταγενέστερη έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας, οι χρηματοδοτούμενες από το δημόσιο συντάξεις που πληρώνονται από τις εισφορές του εργατικού δυναμικού και των εργοδοτών στην Αυστρία, στην Πολωνία και στην Ιταλία ανέρχονται στο 15% του Α.Ε.Π. αν και ο μέσος όρος στις δυτικές χώρες ανέρχεται περίπου στο 10%. 8 Στα κράτη της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, οι εργοδοτικές και εργατικές εισφορές α- ποτελούν μόνο το 5% του Α.Ε.Π., ενώ σε πολλά από τα παγκόσμια φτωχότερα έθνη η συνταξιοδοτική παροχή είναι ανύπαρκτη εκτός από μια πλούσια ελίτ και κάποιους κορυφαίους κυβερνητικούς ανώτερους υπαλλήλους. 9 Στην Λατινική Αμερική και την πρώην Σοβιετική Ένωση, η Παγκόσμια Τράπεζα έχει συνδέσει ρητώς την παροχή πίστωσης κάτω από το πρίσμα του κοινού σχεδίου δανείου ρύθμισης του δημόσιου τομέα με την εφαρμογή της ιδιωτικοποίησης των δημόσιων επιχειρήσεων και των συνταξιοδοτικών μεταρρυθμίσεων Οι παραινέσεις του Ο.Ο.Σ.Α. Από την πλευρά του Ο.Ο.Σ.Α. η διατήρηση της ευημερίας σε μια γηράσκουσα κοινωνία οφείλει να στηρίζεται στην αύξηση της απασχόλησης και στη χρονική παράταση του ατόμου στο εργατικό δυναμικό και παράλληλα στην ενίσχυση των ιδιωτικών συνταξιοδοτικών προγραμμάτων. Οι προτροπές του Ο.Ο.Σ.Α. αφορούν στον πολιτικό σχεδιασμό των κυβερνήσεων, ώ- στε σημαντικό μέρος της στρατηγικής για την ευημερία να περιλαμβάνει μέτρα τα οποία θα καθιστούν οικονομικά ελκυστικότερο στον ενεργό πληθυσμό να εργάζεται περισσότερο και οι εργαζόμενοι να ενθαρρύνονται προς αυτό. 10 Επίσης, με δεδομένο ότι οι ιδιωτικές συντάξεις προσφέρουν μια νέα πηγή προοπτικής διαχείρισης κερδών για τις μεγάλες επιχειρήσεις και τους χρηματοδοτικούς οργανισμούς, ο Ο.Ο.Σ.Α. συστήνει να ενισχυθούν οι υποδομές της χρηματιστηριακής αγοράς για να αντιμετωπίσουν τις μεγάλες αυξήσεις στις ιδιωτικές επενδύσεις των προϊόντων των συνταξιοδοτικών κεφαλαίων. 11 Παρόλα αυτά, το ζήτημα της εντεινόμενης κερδοσκοπίας αποτελεί κίνδυνο αστάθειας για τα συνταξιοδοτικά προγράμματα. Για παράδειγμα, στη Μ. Βρετανία, όπου περισσότερα από 50% των εταιρικών μετοχών αφορούν συνταξιοδοτικά κεφάλαια και κεφάλαια ασφαλιστικών εταιριών, όσα είχαν αφετηρία τη δεκαετία του 1960 διατηρήθηκαν για 23 έτη κατά μέσο όρο ενώ όσα ξεκίνησαν στο τέλος της δεκαετίας του 1990 διατηρήθηκαν κατά μέσο όρο 18 μήνες, στην αναζήτηση υψηλότερων αποδόσεων. 12 Κατά συνέπεια, η μεγάλη εξάρτηση των συνταξιοδοτικών προγραμμάτων από την ι- διωτική αγορά αυξάνει τον κίνδυνο να εξαρτηθεί και το εισόδημα των συνταξιούχων α- πό τις αβεβαιότητες του χρηματιστηρίου, όπως συνέβη στη Χιλή και στη Μαλαισία όταν οι οικονομίες αυτών των χωρών υπέστησαν συντριβή το 1997 οδηγώντας σε μεγάλη αύξηση το ποσοστό εκμετάλλευσης του εργατικού δυναμικού 13 και όπως συνέβη με την πρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση του Οκτώβρη του 2008 κατά την οποία τα ιδιωτικά συνταξιοδοτικά κεφάλαια στις ΗΠΑ είχαν απώλειες περισσότερο από 2 τρισεκατομμύρια δολάρια και μεγάλοι ασφαλιστικοί οργανισμοί όπως η Α.Ι.G. (American International Group, Inc.) εκτέθηκαν σε κίνδυνο πτώχευσης και αδυναμία εκπλήρωσης των υποχρεώσεών της στους δικαιούχους ασφαλισμένους πελάτες της. Στο ακόλουθο διάγραμμα (διάγραμμα 1) παρουσιάζεται το ύψος των ασφαλίστρων ζωής στις ευρωπαϊκές χώρες για το 2001 δείχνοντας τη ανάπτυξη των ιδιωτικών προγραμμάτων του τρίτου πυλώνα. 33

5 Διάγραμμα 1 Ασφάλιστρα ζωής ως ποσοστό του Α.Ε.Π. στην Ε.Ε.-15 για το 2001 Πηγή: Κ. Νικολόπουλος (Επεξεργασία από δεδομένα της Swiss Re, Economic Research & Consulting, Sigma Νο 61, 2002 τα οποία δημοσιεύονται στην έρευνα νο 201 του Ι.Ο.Β.Ε. σελ. Φεβρουάριος Οι δαπάνες ασφαλίστρων είναι σε τρέχουσες τιμές εκφρασμένες σε USD) Η δημοσιονομική αυστηρότητα του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου Στις ετήσιες εκθέσεις του για τις εθνικές οικονομίες αλλά και στις ειδικές εκθέσεις του για τα εθνικά συνταξιοδοτικά συστήματα το Δ.Ν.Τ. θεωρεί άμεσης προτεραιότητας τη μεταρρύθμιση των συνταξιοδοτικών συστημάτων και βασική προϋπόθεση για τη δημοσιονομική εξυγίανση των χωρών. 14 Το Δ.Ν.Τ. προβάλλει ως άμεση υποχρέωση των κυβερνήσεων των χωρών που θίγονται άμεσα από τη δημογραφική γήρανση του πληθυσμού τους και παράλληλα αντιμετωπίζουν υψηλό δημόσιο χρέος και υψηλά δημοσιονομικά ελλείμματα να προβούν σε τομές στην κοινωνική ασφάλιση προκειμένου να μειώσουν το κόστος των συνταξιοδοτικών δαπανών και να αποφύγουν τη δημοσιονομική απειλή, με κύρια μέτρα: - Αύξηση των ορίων ηλικίας για συνταξιοδότηση. - Μείωση του ποσοστού αναπλήρωσης. - Δημιουργία λογαριασμών «νοητής κεφαλαιοποίησης» με σκοπό την αύξηση της α- νταποδοτικότητας του διανεμητικού συστήματος. Αναφορικά με τα δομικά μέτρα, το Δ.Ν.Τ., προτείνει την ανάδειξη και την προβολή κεφαλαιοποιητικών σχημάτων στην ασφάλιση των εργαζομένων κρίνοντας ως ιδιαίτερα αναγκαία την εφαρμογή του δεύτερου κεφαλαιοποιητικού πυλώνα στο συνταξιοδοτικό σύστημα. 15 Ως προς τον πρώτο διανεμητικό δημόσιο πυλώνα, το Δ.Ν.Τ. προσανατολίζεται σε περιορισμό του ώστε να αποτελεί τον χορηγό μιας ελάχιστης βασικής συνταξιοδοτικής παροχής. Περαιτέρω για τη βιωσιμότητα των συνταξιοδοτικών συστημάτων το Δ.Ν.Τ. θεωρεί απαραίτητα όσα μέτρα συμβάλλουν στην αύξηση της παραγωγικότητας και στην οικονομική ανάπτυξη

6 2.4. Η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκή Επιτροπή Κοινωνικής Προστασίας) Από το τέλος της δεκαετίας του 1990 στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο τονίστηκε η πρόκληση της γήρανσης του πληθυσμού, ιδίως όσον αφορά τις επιπτώσεις της για τη διατήρηση επαρκών και βιώσιμων συντάξεων. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στη Λισσαβόνα (2000) τόνισε την ανάγκη να εκπονηθεί μελέτη για τη μελλοντική εξέλιξη της κοινωνικής προστασίας με μακροπρόθεσμη προοπτική, δίνοντας έμφαση στη βιωσιμότητα των συνταξιοδοτικών συστημάτων μέχρι το 2020 και μετά, εφόσον απαιτείται. Περαιτέρω στο Γκέτεμποργκ (2001) εγκρίθηκαν οι τρεις Γενικές Αρχές για τον εκσυγχρονισμό των συστημάτων συνταξιοδότησης, δηλαδή: Να διασφαλιστεί η ικανότητα των συστημάτων να εκπληρώνουν τους κοινωνικούς τους στόχους. Να διατηρηθεί η οικονομική τους βιωσιμότητα. Να υπάρχει ανταπόκριση στις μεταβαλλόμενες κοινωνικές ανάγκες. Στην κοινή έκθεση της Επιτροπής Κοινωνικής Προστασίας και της Επιτροπής Οικονομικής Πολιτικής που απευθύνθηκε στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Laeken (Δεκέμβριος 2001), ζητήθηκε η χρησιμοποίηση της Ανοικτής Μεθόδου Συντονισμού στον τομέα των συντάξεων (O.M.C.) Στην έκθεση αυτή ορίζονται οι παρακάτω έντεκα κοινοί στόχοι σύμφωνα με τις τρεις αρχές που εγκρίθηκαν στο Γκέτεμποργκ: 1. Πρόληψη του κοινωνικού αποκλεισμού. 2. Παροχή της δυνατότητας στους ανθρώπους να διατηρήσουν το βιοτικό τους επίπεδο. 3. Προώθηση της αλληλεγγύης τόσο μεταξύ των γενών όσο και μεταξύ των ηλικιωμένων. 4. Αύξηση των επιπέδων απασχόλησης. 5. Παράταση του επαγγελματικού βίου. 6. Βιώσιμα συνταξιοδοτικά συστήματα σε υγιές δημοσιονομικό περιβάλλον 7. Ισόρροπη αναπροσαρμογή των παροχών και των εισφορών. 8. Εξασφάλιση επαρκούς και οικονομικά υγιούς ιδιωτικής σύνταξης. 9. Προσαρμογή σε περισσότερο ευέλικτα πρότυπα απασχόλησης και σταδιοδρομίας. 10. Εκπλήρωση των στόχων με έμφαση στην ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών. 11. Απόδειξη της ικανότητας των συνταξιοδοτικών συστημάτων να ανταποκριθούν στις προκλήσεις. Όσον αφορά το στόχο για την οικονομική βιωσιμότητα των συνταξιοδοτικών συστημάτων, τα κράτη μέλη ενσωμάτωσαν στις προσεγγίσεις τους τη στρατηγική τριών σκελών για την αντιμετώπιση των δημοσιονομικών συνεπειών της γήρανσης του πληθυσμού. Οι διαστάσεις (σκέλη) της στρατηγικής που θεσπίστηκε στο Συμβούλιο της Στοκχόλμης και ενσωματώθηκε στη συνέχεια στους γενικούς προσανατολισμούς της οικονομικής πολιτικής του 2002 αφορούσαν: Αύξηση των ποσοστών απασχόλησης. Μείωση των επιπέδων δημοσίου χρέους. Μεταρρύθμιση των συνταξιοδοτικών συστημάτων. Η προοπτική που διαφαινόταν ήταν να μειωθούν οι πιέσεις στα δημόσια οικονομικά και να τοποθετηθούν τα συστήματα συνταξιοδότησης σε οικονομικά υγιείς και βιώσιμες βάσεις. Σε επίπεδο πρακτικής οι στρατηγικές της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προσανατολίστηκαν στις ακόλουθες προτάσεις: 1. Παροχή κινήτρων σε εργαζόμενους και εργοδότες για να διατηρούν και να προσλαμβάνουν τους ηλικιακά μεγαλύτερους εργαζόμενους. 2. Κατάργηση κινήτρων και μορφών πρόωρης συνταξιοδότησης με παράλληλη ανάπτυξη στρατηγικών σταδιακής εξόδου από την εργασία οι οποίες θα βασίζονται στη διαπραγμάτευση και στην ενίσχυση της συνταξιοδοτικής παροχής. 35

7 3. Εισαγωγή και αξιοποίηση συστημάτων σύνδεσης της αμοιβής με την παραγωγικότητα και την απόδοση. 4. Υιοθέτηση κινήτρων στις συλλογικές συμβάσεις εργασίας για την πρόσληψη ανέργων μεγαλύτερης ηλικίας. 5. Περαιτέρω ανάπτυξη σφαιρικών συμφωνιών στις συλλογικές διαπραγματεύσεις οι οποίες δίνουν περισσότερες επιλογές σε κάθε εργαζόμενο χωριστά ώστε να αναπτύσσει δια βίου την απασχολησιμότητα και την προσαρμοστικότητά του. 6. Ενίσχυση των εργασιακών συνθηκών οι οποίες να συντελούν στη συγκράτηση θέσεων εργασίας μέσω προσαρμογής στις συμβάσεις μερικής απασχόλησης ή ορισμένου χρόνου, βελτίωσης των συνθηκών εργασίας και ανάπτυξης των προϋποθέσεων για υ- ψηλή κινητικότητα εντός και εκτός της επιχείρησης ανάλογα με την ηλικία. Μια άλλη κατηγορία λύσεων που περιλήφθηκε στις εθνικές εκθέσεις στρατηγικής σχετικά με τις συντάξεις αφορά στη δομή και στην αναδιάρθρωση των φορέων του συστήματος με τη δημιουργία και ενίσχυση του θεσμού των Επαγγελματικών Ταμείων.Τα Επαγγελματικά Ταμεία θα αφορούν συγκέντρωση κεφαλαίων με θεσμικό κριτήριο τον επαγγελματικό κλάδο δημιουργώντας συμπληρωματικό ασφαλιστικό πυλώνα. Σε ό, τι αφορά στις πολιτικές ενίσχυσης των κεφαλαιοποιητικών προγραμμάτων, τα φορολογικά κίνητρα αποδεικνύονται περισσότερο αποδοτικά στην πράξη και οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις που υιοθετούν μορφές κεφαλαιοποιητικών προγραμμάτων προσαρμόζουν και τις φορολογικές τους ελαφρύνσεις. Οι παραινέσεις και οι στόχοι που είχαν τεθεί από το 2000 και μετά υιοθετήθηκαν σε διαφορετικό βαθμό από τις χώρες της Ε.Ε. Ενδεικτικά στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται οι παραμετρικές μεταβολές όπως υιοθετήθηκαν εφαρμόσθηκαν στην Ευρώπη. Πίνακας 1 Οι μεταρρυθμιστικές επιδράσεις στα ευρωπαϊκά συνταξιοδοτικά συστήματα ΧΩΡΑ Αύξηση ορίων ηλικίας Εφαρμογή οπισθοβαρούς μεθόδου υπολογισμού σύνταξης & περιορισμός ποσοστού αναπλήρωσης ΑΥΣΤΡΙΑ ΒΕΛΓΙΟ ΓΑΛΛΙΑ ΔΑΝΙΑ ΕΛΒΕΤΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΗΝ. ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΙΤΑΛΙΑ ΟΛΛΑΝΔΙΑ ΟΥΓΓΑΡΙΑ ΠΟΛΩΝΙΑ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ ΣΛΟΒΑΚΙΑ ΣΟΥΗΔΙΑ ΤΣΕΧΙΑ ΦΙΝΛΑΝΔΙΑ Πηγή: O.E.C.D. και ελληνική αναδημοσίευση: Γ. Ρωμανιάς Οκτ

8 Κοινό χαρακτηριστικό όλων των παραμετρικών παρεμβάσεων ήταν η μείωση του ποσοστού αναπλήρωσης. Σε ποσοστιαίες μεταβολές οι μεγαλύτερες μειώσεις των συντάξεων σε επίπεδο χαμηλών συντάξεων εντοπίζονται στην Πολωνία (μείωση από 50% σε 39%) και στην Πορτογαλία (μείωση από 58% σε 45%) ενώ στη Γερμανία η αντίστοιχη μείωση αφορούσε 7 ποσοστιαίες μονάδες (από 40% σε 33%). Συνοπτικά ο προσανατολισμός των προτάσεων των Διεθνών Οργανισμών για την κοινωνική ασφάλιση παρουσιάζεται στον Πίνακα 2. 3.Το ελληνικό συνταξιοδοτικό σύστημα υπό το πρίσμα των πρόσφατων εκθέσεων των διεθνών οργανισμών και των εγχώριων φορέων Οι δαπάνες για συντάξεις στο ελληνικό ασφαλιστικό σύστημα αποτελούν το 65,87% των Φορέων Κοινωνικής Ασφάλισης (Κοινωνικός Προϋπολογισμός 2007). Με προοπτική τη μεταρρύθμιση της ελληνικής κοινωνικής ασφάλισης οι Διεθνείς Οργανισμοί έχουν αναφερθεί από τη δεκαετία του Σύμφωνα με την Έκθεση του Ο.Ο.Σ.Α 1997 (O.E.C.D, Economic Surveys, Greece, 1997): i. Η γήρανση του πληθυσμού καθιστά το Δείκτη Εξάρτησης ηλικιωμένων (Dependency Ratio) 17 να αυξηθεί από το 25%, που ανερχόταν στο τέλος της δεκαετίας του 1990, σε 40% το 2030 και σε 61% το ii. Η περαιτέρω αστικοποίηση θα επιφέρει απολαβή γενναιόδωρων συντάξεων σε μεγάλο τμήμα του πληθυσμού σε σχέση με την προηγούμενη γενιά, η οποία είχε περισσότερους αγρότες στη σύνθεσή της και αναφερόταν σε μικρότερα εισοδήματα. iii. Σύμφωνα με το μοντέλο προσομοίωσης του Ο.Ο.Σ.Α. μέχρι το 2070, κάθε χρόνο οι δαπάνες ως ποσοστό του Α.Ε.Π. θα αυξάνονται κατά 1,2% ώστε το 2050 να αποτελούν το 23% του Α.Ε.Π.(υπερδιπλάσιο του σημερινού). Σύμφωνα με την μελέτη Ο.Ο.Σ.Α 1999 (The problems and prospects faced by P.A.Y.G. pension Systems: A case study for Greece, O.E.C.D., May 1999): Η μελέτη στηρίχτηκε στις δημογραφικές προβολές της Παγκόσμιας Τράπεζας όπως και της Έκθεσης της Κεντρικής Τράπεζας της Ελλάδος (1997) όπου βάσει της σύγκρισης με άλλες χώρες του Ο.Ο.Σ.Α. η ελληνική περίπτωση είναι από τις πλέον δυσχερείς, αναφορικά με το μέλλον του συνταξιοδοτικού συστήματος. Σύμφωνα με τη μελέτη ο δείκτης εξάρτησης ηλικιωμένων αναμενόταν σε ποσοστό 24% για το 2000 και προβλέφθηκε σε 61% για το Αντίστοιχα το έλλειμμα του κοινωνικοασφαλιστικού συστήματος από 4,5% του Α.Ε.Π. το 1997 εκτιμήθηκε να ανέλθει στο 14% το Η μελέτη αυτή ήρθε να επιβεβαιώσει όσα παρατήρησαν και αποφάνθηκαν οι προαναφερθείσες μελέτες. 18 Στην ετήσια έκθεση για την ελληνική οικονομία (Ετήσια Σύνοδος Ο.Ο.Σ.Α., Παρίσι, 2008): Ο Ο.Ο.Σ.Α. συμπληρωματικά για τις διαπιστώσεις ως προς το σύνολο της ελληνικής οικονομίας, λαμβάνοντας υπόψη τη μεταρρύθμιση του ασφαλιστικού συστήματος του 2008, συνιστά μεγαλύτερη δημοσιονομική προσαρμογή, περαιτέρω μέτρα για το Ασφαλιστικό (παρότι εκτιμά ότι η πρόσφατη μεταρρύθμιση είναι σημαντική), αλλαγές στο σύστημα υγείας και δημόσιας διοίκησης με τις πολλές γραφειοκρατικές διαδικασίες, καθώς και ταχύτερη μείωση του δημόσιου χρέους. 37

9 Πίνακας 2 Ο προσανατολισμός των προτάσεων των Διεθνών Οργανισμών και της Ε.Ε. για το μέλλον των ασφαλιστικών μεταρρυθμίσεων Οργανισμός Στόχος Πρωτεύον σχέδιο Δευτερεύουσες προτάσεις Παγκόσμια Τράπεζα Εξασφάλιση υγιούς χρηματοδότησης των συστημάτων κοινωνικής α- σφάλισης στο μέλλον. Ενίσχυση ιδιωτικών προγραμμάτων σύνταξης. Δημιουργία θεσμικού πλαισίου για αύξηση των ηλικιακών ορίων συνταξιοδότησης. Μείωση του ποσοστού α- ναπλήρωσης στα δημόσια συνταξιοδοτικά προγράμματα. Ο.Ο.Σ.Α. Διατήρηση της ευημερίας στις γηράσκουσες κοινωνίες. Ανάπτυξη πολιτικών για αύξηση της απασχόλησης. Δημιουργία θεσμικού πλαισίου για αύξηση των ηλικιακών ορίων συνταξιοδότησης. Υιοθέτηση ιδιωτικών προγραμμάτων συνταξιοδότησης. Δ.N.T. Eυρωπαϊκή Ένωση Δημοσιονομική εξυγίανση. Εξασφάλιση οικονομικής βιωσιμότητας των δημόσιων συνταξιοδοτικών συστημάτων και, Διασφάλιση ι- κανότητάς τους να εκπληρώνουν τους κοινωνικούς τους στόχους με προσαρμοστικότητα στις μεταβαλλόμενες κοινωνικές ανάγκες. Ανάδειξη και προβολή κεφαλαιοποιητικών σχημάτων στην ασφάλιση. Αύξηση του ποσοστού απασχόλησης. Ασφαλιστική εξίσωση των δύο φύλων. Δημιουργία θεσμικού πλαισίου για αύξηση των ηλικιακών ορίων συνταξιοδότησης. Μείωση του ποσοστού α- ναπλήρωσης στα δημόσια συνταξιοδοτικά προγράμματα. Περιορισμός της πρόωρης συνταξιοδότησης. Δημιουργία και ενίσχυση συμπληρωματικών προγραμμάτων ιδιωτικής σύνταξης. Πηγή: Διαμόρφωση Κ. Νικολόπουλος. 38

10 Σύμφωνα με την Αναλογιστική Υπηρεσία του Υπουργείου Κοινωνικών Υποθέσεων της Βρετανίας -2001: Η αναλογιστική υπηρεσία του Υπουργείου Κοινωνικών Υποθέσεων της Βρετανίας (Government Actuary s Department), η οποία ανέλαβε την εκπόνηση της μελέτης του ελληνικού συνταξιοδοτικού συστήματος για λογαριασμό της ελληνικής κυβέρνησης οριοθετεί τις προτάσεις της στη μείωση των συντάξεων, στην αύξηση των εισφορών και στην αύξηση των ορίων ηλικίας. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο 2002 (International Monetary Fund: Greece: Selected Issue An Overview of Pension Reform, March 2002): Σύμφωνα με την αναφορά του Δ.Ν.Τ. η Ελλάδα βρίσκεται αντιμέτωπη με την πιο δραματική δημογραφική περίοδο της οποίας οι συνέπειες είναι ιδιαίτερα σημαντικές για το συνταξιοδοτικό σύστημα καθώς οι δαπάνες για συντάξεις είναι στις υψηλότερες μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 19 Στις προτεινόμενες λύσεις το Δ.Ν.Τ. αναφέρεται στις ακόλουθες παραμετρικές μεταβολές οι οποίες ισχυρίζεται ό- τι θα μειώσουν το κόστος των συντάξεων και θα αμβλύνουν το δημοσιονομικό έλλειμμα: - Αύξηση των ορίων ηλικίας για συνταξιοδότηση. - Αύξηση της παραγωγικότητας. - Μείωση του πληθωρισμού. - Δημιουργία λογαριασμού «νοητής κεφαλαιοποίησης» με σκοπό την αύξηση της ανταποδοτικότητας του διανεμητικού συστήματος. Αναφορικά με τα δομικά μέτρα, το Δ.Ν.Τ., προτείνει την ανάδειξη και την προβολή κεφαλαιοποιητικών σχημάτων στην ασφάλιση των εργαζομένων κρίνοντας ως ιδιαίτερα αναγκαία την εφαρμογή του δεύτερου κεφαλαιοποιητικού πυλώνα στο συνταξιοδοτικό σύστημα. Ως προς τον πρώτο διανεμητικό δημόσιο πυλώνα προτείνεται ο περιορισμός του ώστε να αποτελεί τον χορηγό μιας ελάχιστης βασικής συνταξιοδοτικής παροχής. Σύμφωνα με την Έκθεση του Δ.Ν.Τ (Annual Report for Greek Economy, ): Η πρώτη έκθεση Διεθνούς Οργανισμού, μετά την ψήφιση του νόμου 3655/2008, ήταν του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου ( ). Το Δ.Ν.Τ. σχολιάζοντας το ασφαλιστικό ζήτημα της Ελλάδας προτείνει περαιτέρω αύξηση των ορίων συνταξιοδότησης, αύξηση των ασφαλιστικών εισφορών και μείωση του ποσοστού αναπλήρωσης προκειμένου να περιοριστεί ο δημοσιονομικός κίνδυνος στο μέλλον. Σύμφωνα με τις θέσεις και τις προτάσεις της Τράπεζας της Ελλάδος (Τ.τ.Ε.): Έκθεση του Διοικητή για το έτος 2004 (Αθήνα, Απρίλιος 2005) Οι θέσεις της Τ.τ.Ε. αποκρυσταλλώνονται στην Έκθεση του Διοικητή της για το 2004 στην οποία προβάλλεται ως κυρίαρχος παράγοντας το δημογραφικό ζήτημα ενώ οι αναμενόμενες αλλαγές που το αφορούν χαρακτηρίζονται ως πρωτοφανείς για την οικονομία και την κοινωνία ως σύνολο. Οι επιδράσεις των δημογραφικών μεταβολών για το συνταξιοδοτικό σύστημα θα έχουν σαν συνέπεια ο πληθυσμός σε εργάσιμη ηλικία (15-64) να αρχίσει να μειώνεται μετά το 2010, ενώ ταυτόχρονα ο δείκτης γονιμότητας είναι σήμερα 1,3 (όταν το κατώτατο όριο για την αναπλήρωση του πληθυσμού είναι 2,1). Η συνέπεια των παραπάνω αφορά την αύξηση του πληθυσμού ηλικίας 65 ετών και άνω κατά 38% μέχρι το 2030, σε σχέση με το 2005, και κατά 86% μέχρι το Περαιτέρω, ο δείκτης εξάρτησης των ηλικιωμένων (άτομα ηλικίας 65 ετών και άνω ως ποσοστό των ατόμων ηλικίας 15-39

11 64 ετών) θα αυξηθεί από 26% το 2005 σε 37% το 2030 και σε 58% το 2050.Απέναντι σε αυτές τις προοπτικές προτείνονται: 1. Η αύξηση του ποσοστού απασχόλησης μεταξύ των άλλων και μέσω της αύξησης της μέσης πραγματικής 20 ηλικίας αποχώρησης από την εργασία (ηλικία συνταξιοδότησης). 2. Η ενθάρρυνση της νόμιμης εργασίας των μεταναστών. 3. Η αντιμετώπιση της ανεργίας (που επικεντρώνεται στους νέους και τις γυναίκες). 4. Η παροχή κινήτρων (και η άρση των αντικινήτρων) για τη συμμετοχή των γυναικών στην απασχόληση. 5. Η ενθάρρυνση της συμμετοχής των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας στην απασχόληση. Εκθέσεις του Διοικητή για το έτη 2006 και 2007 (Αθήνα, Άνοιξη 2007 και 2008 αντίστοιχα) Στις πρόσφατες ετήσιες Εκθέσεις του Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος, αλλά και στις ενδιάμεσες εκθέσεις δεν παραλείπεται η αναφορά στα ελλείμματα των Οργανισμών Κοινωνικής Ασφάλισης και η αναγκαιότητα μεταρρύθμισης του ασφαλιστικού συστήματος κυρίως στους άξονες που παρουσιάστηκαν στην αντίστοιχη Έκθεση του Σε κάθε περίπτωση, το ασφαλιστικό σύστημα και το συνταξιοδοτικό έλλειμμα παρουσιάζονται να υπονομεύουν τη δημοσιονομική πολιτική της χώρας και να δημιουργούν κινδύνους για τη βιωσιμότητα του στο μέλλον. Πίνακας 3 Βασικές προτάσεις για το ελληνικό συνταξιοδοτικό σύστημα σύμφωνα με τις πρόσφατες εκθέσεις των Διεθνών Οργανισμών και των εγχώριων φορέων Βασικά Η θέση των Διεθνών & Εγχώριων Οργανισμών για το ελληνικό μεταρρυθμιστικά ασφαλιστικό σύστημα μέτρα Ο.Ο.Σ.Α. Δ.Ν.Τ Ε.Ε. T.τ.Ε. Σ.Ε.Β. 21 Ι.Ν.Ε. G.A.T. 23 Γ.Σ.Ε.Ε./Α.Δ.Ε.Δ.Υ. 22 Εισαγωγή ΝΑΙ ΝΑΙ ΝΑΙ ΝΑΙ ΝΑΙ - - κεφαλαιοποιητικών μεθόδων (πολυεπίπεδο ασφαλιστικό σύστημα) Αύξηση ορίων ΝΑΙ ΝΑΙ ΝΑΙ ΝΑΙ - - ΝΑΙ ηλικίας συνταξιοδότησης Άμεση μείωση - ΝΑΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ποσοστού αναπλήρωσης Αύξηση εισφορών - ΝΑΙ Πηγή: Διαμόρφωση Κ. Νικολόπουλος. 40

12 4. Οι μεταρρυθμίσεις της κοινωνικής ασφάλισης και ο προσανατολισμός τους στην Ελλάδα Οι ενδείξεις σχετικά με την κατάσταση του ελληνικού ασφαλιστικού συστήματος είχαν αρχίσει να γίνονται αισθητές από τις αρχές της δεκαετίας του Οι σημαντικότεροι συνταξιοδοτικοί φορείς είχαν ήδη αρχίσει να παρουσιάζουν μεγάλα ελλείμματα τα οποία συνέχισαν να αυξάνουν ταχύτατα κατά τα επόμενα χρόνια. Τα ελλείμματα αυτά ανέλαβε να καλύπτει ο κρατικός προϋπολογισμός, όμως η ταχύτητα της αύξησης των ελλειμμάτων αυτών ήταν τέτοια, ώστε τα έτη 1990, 1991 και 1992 η τότε κυβέρνηση να α- ναγκαστεί να πάρει δραστικά μέτρα για την μείωσή τους. Πρόκειται για τους τρεις νόμους 1902/1990, 1976/1991 και 2084/1992. Με κυριότερα χαρακτηριστικά τους τις μειώσεις παροχών και τις αυξήσεις εισφορών, οι νόμοι αυτοί απέβλεπαν σε βραχυπρόθεσμα μέτρα άμεσης απόδοσης. Ήδη μέσα σε λίγα χρόνια από την εφαρμογή των μέτρων αυτών το συνταξιοδοτικό σύστημα «απορρόφησε» την ευεργετική τους επίδραση και τα αυξανόμενα ελλείμματα επανήλθαν στο προσκήνιο. 24 Σύμφωνα με τους παραπάνω νόμους προέκυψαν οι ακόλουθες μεταβολές: 25 i. Ενοποιήθηκαν τα συνταξιοδοτικά δικαιώματα του Ιδιωτικού και του Δημόσιου τομέα (άρθρα 22 έως 43) για όσους προσλήφθηκαν μετά το τέλος του ii. Καθιερώθηκε προοπτική για τους άντρες και τις γυναίκες το 65 ο έτος ως ελάχιστο ό- ριο συνταξιοδότησης ενώ το 55 ο για τις γυναίκες με ανήλικα παιδιά. iii. Το ποσοστό αναπλήρωσης στο σύνολο της κύριας και επικουρικής σύνταξης δεν μπορεί να υπερβαίνει το 80% των αποδοχών του ατόμου ως προς την περίοδο της εργασιακής του απασχόλησης. iv. Ως βάση υπολογισμού της σύνταξης αποτελεί ο μέσος όρος των αποδοχών της τελευταίας πενταετίας (με καθιέρωση τιμαριθμοποίησης). v. Καθορίζεται η τριμερής χρηματοδότηση του αναδιανεμητικού συστήματος με τις εισφορές των εργαζομένων, των εργοδοτών και του κράτους. vi. Σχετικά με το καθεστώς των πολλαπλών συντάξεων, ο συνταξιούχος για τη δεύτερη συνταξιοδοτική του παροχή υποχρεούται να καταβάλει σε εθελοντική βάση εισφορές καλύπτοντας ο ίδιος και την εισφορά του εργοδότη, ενώ οι δικαιούχοι συντάξεων χηρείας υπόκεινται σε έλεγχο οικονομικών αναγκών εκτός και αν είναι ανάπηροι. Παρόλα αυτά η χρόνια υστέρηση του ελληνικού συνταξιοδοτικού συστήματος και η φανερή χρηματοδοτική και διοικητική του εγκατάλειψη δεν μπορούν να εγγυηθούν ότι οι παραπάνω μεταβολές θα εξασφαλίσουν την βιωσιμότητά του (Έκθεση Ο.Ο.Σ.Α, 1997). Ο επόμενος νόμος 2676/99 που αναφέρεται στο ασφαλιστικό ζήτημα έχει ακολουθήσει μετά από έναν καταρχήν κοινωνικό διάλογο (1998) μεταξύ των φορέων. 26 Έτσι, προκύπτει η σύσταση του ενιαίου Οργανισμού Ασφάλισης Ελεύθερων Επαγγελματιών (Ο.Α.Ε.Ε.), με την ενσωμάτωση σε αυτόν του Τ.Α.Ε.,Τ.Ε.Β.Ε. και Τ.Σ.Α., η σύσταση του Τ.Ε.Α.Δ.Υ., η κατάργηση των Ταμείων Αρωγής Δημοσίων Υπαλλήλων, η συγχώνευση του κλάδου σύνταξης του Ε.Τ.Ε.Μ. στο Ι.Κ.Α-Τ.Ε.Α.Μ., η συγχώνευση μιας σειράς Ταμείων Κύριας και Επικουρικής Ασφάλισης, η κατάργηση των Ταμείων Πρόνοιας Δικηγόρων Επαρχιών σε συνδυασμό με τη θεσμική κατοχύρωση ελεγκτικών μηχανισμών υ- γειονομικής περίθαλψης και παροχών υγείας. Ένα από τα πρόσφατα θεσμικά βήματα προκύπτει από το νόμο 3029/ (Φ.Ε.Κ.160, τ. Α ) επιχειρώντας ένα μεταρρυθμιστικό βήμα στην κατεύθυνση του οργανωτικού, λειτουργικού και θεσμικού μετασχηματισμού του Συστήματος Κοινωνικής Ασφάλισης. Στον παραπάνω νόμο ξεχωρίζουν: 41

13 i. Ο τριμερώς χρηματοδοτούμενος χαρακτήρας του συστήματος της Κοινωνικής Ασφάλισης. ii. Ο διαχωρισμός της κύριας ασφάλισης, οργανωτικά και λειτουργικά, από την επικουρική ενώ στα νέα Ταμεία επικουρικής ασφάλισης εντάσσονται τόσο οι κλάδοι όσο και οι λογαριασμοί επικουρικής ασφάλισης. iii. Η θέσπιση της Εθνικής Αναλογιστικής Αρχής, ως ανεξάρτητη διοικητική αρχή, με κύριο σκοπό τη γνωμοδότηση, την αναλογιστική αποτίμηση όλων των ασφαλιστικών οργανισμών, την υποβολή προτάσεων για τη βελτίωση της οικονομικής τους κατάστασης και την πλήρη διασφάλιση της βιωσιμότητάς τους, τον καθορισμό ενιαίων προδιαγραφών για την εκπόνηση των αναλογιστικών μελετών και τη διενέργεια τακτικών και έκτακτων ελέγχων σε όλους τους ασφαλιστικούς οργανισμούς. iv. Η διαμόρφωση κανόνων κρατικής χρηματοδότησης, που εγγυώνται την πλεονασματική οικονομική λειτουργία του ΙΚΑ μέχρι το v. Η θεσμοθέτηση του συμπληρωματικού πυλώνα του συνταξιοδοτικού - ασφαλιστικού συστήματος (2 ος πυλώνας) μέσω της ίδρυσης των Επαγγελματικών Ταμείων (άρθρο 7). Οι πρώτες επαγγελματικές συστάσεις επαγγελματικών Ταμείων εξελίχθηκαν μέσα στο 2004 (όπως το Ταμείο Επαγγελματικής Ασφάλισης Οικονομολόγων κ.ά.) χωρίς ε- ντέλει να ευδοκιμήσει θεσμικά ο ρόλος του δεύτερου πυλώνα μέχρι σήμερα. Με το Νόμο 3655/2008 (Φ.Ε.Κ. 58/2008 τ. Α ) επιδιώκεται η εξάλειψη της γραφειοκρατίας του πολυσχιδούς συστήματος των 133 φορέων ασφάλισης, τον περιορισμό της σπατάλης των πόρων και της εισφοροδιαφυγής, τον έλεγχο της αδήλωτης εργασίας και τη μείωση της άνισης μεταχείριση των ασφαλισμένων μεταξύ των φορέων. Για την επίτευξη των παραπάνω στόχων στα άρθρα του ο νόμος περιλαμβάνει τα εξής: i. Περιορισμό των 113 ασφαλιστικών Ν.Π.Δ.Δ. που εποπτεύονται από τη Γ.Γ.Κ.Α. σε 13 φορείς με το Ι.Κ.Α. να απορροφά το μεγαλύτερο ποσοστό των φορέων και παράλληλα τα χρόνια ελλείμματά τους. ii. Σταδιακή αύξηση των ορίων ηλικίας κατά 2 χρόνια από το 2013 για όσους συνταξιοδοτούνταν στο 58 ο έτος της ηλικίας τους και στο 55 ο όσων εντάσσονταν στην κατηγορία των βαρέων και ανθυγιεινών επαγγελμάτων ( η οποία είχε αναμορφωθεί από τα τέλη του 2007). iii. Σταδιακή μετατροπή της μειωμένης σύνταξης του Ι.Κ.Α. Ε.Τ.Α.Μ. των μητέρων α- νηλίκων παιδιών σε πλήρη σύνταξη με όριο ηλικίας τα 55 ο έτος. iv. Σταδιακή αύξηση του ορίου ηλικίας μητέρων ανηλίκων παιδιών στα Ταμεία, εκτός του Ι.Κ.Α. Ε.Τ.Α.Μ., με προσαύξηση ενός εξαμήνου ανά έτος από το v. Περιορισμό της πρόωρης συνταξιοδότησης με τη λήψη μέτρων αποθάρρυνσης στα ο- ποία περιλαμβάνεται η μείωση της σύνταξης από 4,5% που ίσχυε κατά 6% από το vi. Ενθάρρυνση όσων παρατείνουν την παραμονή στην εργασία με προσαύξηση της σύνταξης κατά 3,3% μετά τα 35 έτη ασφάλισης. vii. Περιορισμός των επικουρικών συντάξεων στο 20% του συνόλου αναπλήρωσης και όποιο Ταμείο διαθέτει πλεόνασμα θα μπορεί από το 2013 να διαθέτει μεγαλύτερο ποσοστό στα μέλη του. viii. Δημιουργία Ασφαλιστικού Κεφαλαίου Αλληλεγγύης των Γενεών (Α.Κ.Α.Γ.Ε.) το ο- ποίο θα χρηματοδοτείται κατά 10% από τα έσοδα των αποκρατικοποιήσεων, κατά 4% από τα ετήσια έσοδα του Φ.Π.Α. και το 10% των κοινωνικών πόρων ενώ θα ε- νεργοποιηθεί η δράση του μετά το ix. Στα μέτρα της εισφοροδιαφυγής αναφέρονται η αναδιοργάνωση των υπαρχόντων ε- λεγκτικών φορέων του Ι.Κ.Α., ηλεκτρονική διασταύρωση στοιχείων, υποχρεωτική α- 42

14 πόκτηση ενιαίου ασφαλιστικού μητρώου (Α.Μ.Κ.Α.) κατάργηση των ευνοϊκών ρυθμίσεων σε οφειλέτες. Ο νόμος περιορίστηκε σε παραμετρικές αλλαγές και το δομικό στοιχείο του αφορά στη συγχώνευση Ταμείων Κύριας και επικουρικής ασφάλισης μεταξύ τεσσάρων και έξι μηνών από τη δημοσίευση του νόμου. Για τη συγχώνευση των Φορέων δεν παρουσιάστηκε ειδική μελέτη ως προς το όφελος που εκτιμάται ότι θα προκύψει (ενδεχόμενος περιορισμός λειτουργικών δαπανών) ούτε εκπονήθηκε αναλογιστική μελέτη του νέου μορφώματος με δεδομένο ότι θα προκύψουν προβλήματα συντονισμού σχετικά με τη διαφορετική κουλτούρα των ασφαλισμένων και του προσωπικού των υπό συγχώνευση φορέων και σχετικά με τον τρόπο και τα μέσα των επιμέρους ασφαλιστικών αρχείων. 5. Συμπέρασμα Η κοινωνική ασφάλιση αποτελεί το κύριο πεδίο της κοινωνικής πολιτικής και τον 20 ο αιώνα στην Ευρώπη της ανατέθηκε ο κρίσιμος ρόλος να προστατεύει με παροχές σε είδος και σε χρήμα τον πληθυσμό από κινδύνους που θίγουν την υγεία, την εργασία και την ποιότητα της ζωής στα γηρατειά.για το σκοπό αυτό το κράτος ανέλαβε τη βασική ευθύνη του σχηματισμού προγραμμάτων και φρόντισε στην επίτευξη των κοινωνικών στόχων των προγραμμάτων αυτών. Τα προγράμματα κοινωνικής ασφάλισης ενισχύθηκαν χρηματοδοτικά από την παραγωγή του πλούτου μέσω του συντελεστή εργασία και χρηματοδοτήθηκαν από κρατικά έσοδα.αυτό συνέβαινε ομαλά μέχρι τη δεκαετία του Στην Ευρώπη η δημογραφική γήρανση του πληθυσμού, η χαλαρή διαχείριση των πόρων, η λιγότερο φειδωλή παροχή ωφελημάτων, η μεταβολή των αναγκών των ασφαλισμένων και οι μεταβολές στο οικονομικό περιβάλλον επέδρασαν αρνητικά στο κόστος και στην ποιότητα των προγραμμάτων κοινωνικής ασφάλισης. Οι παραπάνω αιτίες οδήγησαν σε αύξηση του κόστους της κοινωνικής ασφάλισης με κύριο πεδίο το συνταξιοδοτικό και υ- ποχρέωσαν το δημοσιονομικό περιβάλλον να αντιμετωπίζει κόστος ευκαιρίας για να μπορεί να υποστηρίζει τα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης ενώ οι δικαιούχοι (άλλοι σε μεγαλύτερο και άλλοι σε μικρότερο βαθμό) δεν απολάμβαναν τον προσδοκώμενο βαθμό ικανοποίησης από τις παροχές. Ο διαγραφόμενος κίνδυνος υποχρέωσε τις κυβερνήσεις και τους διεθνείς οργανισμούς να μελετήσουν συστηματικά το παρόν και το μέλλον των ασφαλιστικών συστημάτων και να εκτιμήσουν τον επερχόμενο κίνδυνο. Συνέπεια ήταν, από τη δεκαετία του 1990, οι κυβερνήσεις να επιχειρήσουν μεταρρυθμίσεις οι οποίες συνεχίζονται μέχρι σήμερα. Οι μεταρρυθμιστικές παρεμβάσεις έ- χουν κύριο στόχο τη βιωσιμότητα των ασφαλιστικών συστημάτων και τον περιορισμό της δημοσιονομικής τους εξάρτησης με κοινά κατά βάση μέτρα τα οποία κυρίως περιορίζουν δικαιώματα των ασφαλισμένων στις παροχές και δημιουργούν αυστηρότερες προϋποθέσεις για τη συμμετοχή στα οφέλη της κοινωνικής ασφάλισης. 6. Επίλογος Από τη δεκαετία του 1990 οι Διεθνείς Οργανισμοί προσανατολίστηκαν σε συγκεκριμένες παραμετρικού τύπου λύσεις και στη δομική λύση του πυλωνικού μοντέλου, τις ο- ποίες σε διαφορετικό ρυθμό υιοθέτησαν στις μεταρρυθμίσεις τους οι κυβερνήσεις των ευρωπαϊκών χωρών. Μέχρι σήμερα οι προτάσεις των Διεθνών Οργανισμών δε διαφοροποιήθηκαν ως προς τα προτεινόμενα μέτρα και κατά συνέπεια και οι μεταρρυθμίσεις στις ευρωπαϊκές χώρες 43

15 δε διαφοροποιούνται. Με δεδομένο ότι τα προβλήματα είναι παρόμοια αλλά οι συνθήκες και η ιδιοσυγκρασία κάθε χώρας είναι διαφορετική και το γενικό περιβάλλον μεταβάλλεται προκαλεί εντύπωση το κατά πόσο οι μεταρρυθμίσεις αποτελούν καινοτομίες ή απλές αναδιοργανώσεις. Με δεδομένο ότι ο κοινωνικός διάλογος με την ευρεία συμμετοχή των κοινωνικών φορέων (Ο.Ο.Σ.Α και Ε.Ε. 2001) αποτελεί προϋπόθεση για το μεταρρυθμιστικό σχεδιασμό η εφαρμογή πανομοιότυπων μέτρων στις ευρωπαϊκές χώρες δε ε- παληθεύει το ρόλο του.από την άλλη πλευρά η άμεση υιοθέτηση των προτάσεων των Διεθνών Οργανισμών δημιουργεί το ερώτημα για το κατά πόσο οι εθνικές μεταρρυθμίσεις α- ποτελούν καινοτομίες προσαρμοσμένες στις ανάγκες των κοινωνικοπολιτικών και οικονομικών συνθηκών κάθε χώρας και όχι μια απλή συμμόρφωση, προσαρμογή ή τακτοποίηση. Σαφώς η πεπατημένη οδός από πολιτική πλευρά περιορίζει το πολιτικό κόστος, δημιουργεί άλλοθι στις κυβερνήσεις επιμερίζοντας την ευθύνη απρόσωπα στην Ευρωπαϊκή Ένωση όμως από διοικητική και οικονομική πλευρά δεν παράγει καινοτομία και περιορίζει την πιθανότητα αποτελεσματικότητας της μεταρρύθμισης. Παράλληλα δημιουργείται η αίσθηση στους πολίτες μιας συγκεντρωτικής διαχείρισης η οποία έχει ως μοναδικό στόχο να περιορίσει τα ασφαλιστικά τους δικαιώματα χωρίς ενδεχομένως να γίνονται κατανοητά τα πιθανά οφέλη των μεταρρυθμίσεων αυτών. Τα ερωτήματα εντέλει που πλανώνται συνοψίζονται στα εξής; 1. Ισχύει κοινωνικός διάλογος από μηδενική βάση; Και αν ναι γιατί δεν παράγονται νέα μέτρα; 2. Μήπως ο υποτιθέμενος κοινωνικός διάλογος αποσκοπεί στην πολιτική εφαρμογής δεδομένων και προδιαγεγραμμένων λύσεων; 3. Λειτουργεί το Think Tank για τους σχεδιαστές κοινωνικής πολιτικής; 4. Οι Διεθνείς Οργανισμοί όντως ασχολούνται με έρευνα στο πεδίο της κοινωνικής πολιτικής και αν ναι ποιά είναι τα νεωτεριστικά στοιχεία και η καινοτομία καθώς τις τελευταίες δεκαετίες οι ίδιες λύσεις ανακυκλώνονται μεταξύ των χωρών; Αν τα παραπάνω δεν αποτελούν σύμπτωση τότε οι κοινωνικοί επιστήμονες οφείλουν να αναζητήσουν καινοτόμες λύσεις αξιοποιώντας παράλληλα και τα θεσμικά εργαλεία της Ε.Ε. όπως εκείνο της Ανοικτής Μεθόδου Συντονισμού (Ο.Μ.C.). Σημειώσεις 1. Σύμφωνα με τον ορισμό της καινοτομίας, που προτείνει ο ΟΟΣΑ στο εγχειρίδιο Frascati, πρόκειται για την μετατροπή μιας ιδέας σε εμπορεύσιμο προϊόν ή υπηρεσία, λειτουργική μέθοδο παραγωγής ή διανομής (νέα ή βελτιωμένη) ή ακόμα σε νέα μέθοδο παροχής κοινωνικής υπηρεσίας. Με τον τρόπο αυτόν ο όρος αναφέρεται στην διαδικασία. Από την άλλη μεριά, ό- ταν με τη λέξη καινοτομία υποδηλώνεται ένα νέο ή βελτιωμένο προϊόν, εξοπλισμός, η υπηρεσία που διαχέεται επιτυχώς στην αγορά, η έμφαση δίνεται στο αποτέλεσμα της διαδικασίας. 2. Για τα δεδομένα βλ. επίσης: Holzmann Robert και Stiglitz Joseph, (2002) New ideas about old age security Toward Sustainable Pension Systems in 21st century, World Bank. 3. O.E.C.D. (2004) Reforming Public Pensions - Sharing the Experiences of Transition and OECD Countries. 4. The World Bank: Averting the old age crisis: Policies to protect the old and promote growth, Holzmann Robert και Stiglitz Joseph, (2002) New ideas about old age security Toward Sustainable Pension Systems in 21st century, World Bank- Οκτώβριος World Bank Reform Options for Pay-As-You-Go Public Pension System Chand Sheetal K. and Jaeger Albert, Social Protection Discussion Paper Series No. 9927, Social Protection Unit Human Development Network The World Bank, December

16 7. World Bank (1997) A World Bank Policy research report: Policies to protect the old and promote growth, Averting the old age crisis. 8. World Bank (2004) Economic Reforms for Europe Social System Reform: Pensions by Hermann von Gersdorff (Sector Manager Social Protection Europe and Central Asia Region The World Bank). 9. Holzmann Robert, Hinz Richard κ.ά.(2005) Old-Age Income Support in the Twenty-first Century: An International Perspective on Pension Systems and Reform, The World Bank, Feb Οι συστάσεις του Ο.Ο.Σ.Α. αποτελούν κοινό παρονομαστή των σχετικών οικονομικών επισκοπήσεων εθνικών οικονομιών π.χ. Economic Survey of France (2000), of Germany (2002), of Italy (2003) και άλλων χωρών ενώ επίσης απορρέουν από σχετικές μελέτες τις δεκαετίας του 1990, στην οποία η κρίση των P.A.Y.G. συστημάτων κορυφωνόταν, όπως: I. Ageing populations Pension System and Government Budgets : Simulations for 20 OECD Countries, II. MacFarlan Maitland and Oxley Howard, Social transfers: Spending patterns, institutional arrangements and policy responses, OECD Economic Studies No. 27, III.Blondal Sveinbjorn and Scapretta Stefano, Early retirement in OECD countries: The role of social security systems OECD Economic Studies No. 29, IV. Blondal Sveinbjorn and Scapretta Stefano, The retirement decision in OECD countries, Econimics Department Working Paper no 202, OECD V. Hviding Ketil and Merette Marcel, Macroeconomic Effects of pension reforms in the context of ageing populations: Overlapping generations model simulations for seven OECD countries Econimics Department Working Paper no 201, OECD VI. Retirement Income Systems : The Reform Process across OECD Countries VII. Predictability of Individual Pensions Maintaining Prosperity In An Ageing Society: the OECD study on the policy implications of ageing, Working Paper AWP 3.5., VIII. Kohl Richard and O Brien Paul, The macroeconomics of ageing, pension and savings, A survey Economics Department Working Paper no 200, OECD Mueller Katherine (2001) Public Private interaction in the structural Pension Reform in Eastern Europe and Latin America, OECD. 12. Hviding Ketil and Merette Marcel, (1998) Macroeconomic Effects of pension reforms in the context of ageing populations: Overlapping generations model simulations for seven OECD countries Econimics Department Working Paper no 201, OECD. και Summary Report of the first meeting of the OECD forum on private pensions, Prague 3-7-April Duval Romain, (2001) The retirement effects of old-age pension and early retirement schemes in OECD countries, Department of Economics, OECD Ralph Chami and Connel FullenKamp (2000) Should Subsidized Private Transfers Replace Government Social Insurance?, authorized by Samir El Khouri, I.M.F. working paper/00/150, August Dennis Botman and Anita Tuladhar (2008) Tax and Pension Reform in the Czech Republic Implications for Growth and Dept sustainability, authorized by St. Symansky and S. Thakur, I.M.F. working paper 08/125, May Διεθνές Νομισματικό Ταμείο 2002: (International Monetary Fund: Greece: Selected Issue An Overview of Pension Reform, March). 16. Κατά περίπτωση το Δ.Ν.Τ. προτείνει ιδιαίτερα μέτρα για τη βιωσιμότητα των συνταξιοδοτικών συστημάτων όπως για την ελληνική περίπτωση. Κρίνοντας υψηλό το δημοσιονομικό κίνδυνο προτείνει περαιτέρω αύξηση των ορίων συνταξιοδότησης, αύξηση των ασφαλιστικών εισφορών και μείωση του ποσοστού αναπλήρωσης βλ. I.M.F. (2008), Annual Report for Greek Economy. 17. Dependency Ratio (%) = Πληθυσμός άνω των 65 ετών προς τον ενεργό πληθυσμό. 18. Στις επισκοπήσεις του ΟΟΣΑ για την ελληνική οικονομία: Economic Survey of Greece OECD, 2001 και Economic Survey of Greece OECD, 2002, το ζήτημα του ελληνικού συνταξιοδοτικού συστήματος επανέρχεται χωρίς ουσιαστική μεταβολή στους άξονες των προτάσε- 45

17 ων του ΟΟΣΑ αναφορικά με τις παραμετρικές και δομικές μεταβολές που προτάθηκαν το 1997 και το Στην Έκθεσή του για την Ελλάδα (2002) το Δ.Ν.Τ. παραθέτει και επεξεργάζεται δεδομένα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των Εθνικών Λογαριασμών και παρουσιάζει συγκριτικά το δείκτη του ποσοστού αναπλήρωσης (Replacement Rate) και τις συνταξιοδοτικές δαπάνες (κόστος των συντάξεων) ως ποσοστό του ΑΕΠ με προβολές ως το Ο όρος πραγματική ηλικία συνταξιοδότησης αναφέρεται σε αντιδιαστολή του όρου νόμιμης η- λικία (προβλεπόμενη εκ του νόμου) συνταξιοδότησης. Όταν οι προϋποθέσεις συνταξιοδότησης είναι χαλαρές τότε η πραγματική ηλικία είναι μικρότερη της νόμιμης με συνέπεια το συνταξιοδοτικό σύστημα να εκτίθεται σε αναλογιστικούς και χρηματοοικονομικούς κινδύνους ανάλογα με το βαθμό απόκλισης των «δύο» ηλικιών. Περαιτέρω βλ. Γ.Ν. Υφαντόπουλος & Κων/νος Β. Νικολόπουλος, (2009) «Οι οικονομικές και κοινωνικές διαστάσεις του Κράτους Πρόνοιας», εκδ. Gutenberg., κεφ. 3ο. 21. Σ.Ε.Β.: Προτάσεις κατά τη συμμετοχή στον κοινωνικό διάλογο, Αναλογιστική Μελέτη του ΙΝ.Ε.-Γ.Σ.Ε.Ε. Α.Δ.Ε.Δ.Υ. στην Ελλάδα, Αθήνα Απρίλιος 2005). 23. G.A.D. U.K. (2001), Μελέτη του Συστήματος Κοινωνικής Ασφάλισης, Government Actuary s Department (Εθνικός Αναλογιστής Ηνωμένου Βασιλείου), Αθήνα. 24. Επιτροπή για την εξέταση της μακροπρόθεσμης οικονομικής πολιτικής, International Monetary Fund: Greece: Selected Issue An Overview of Pension Reform, March Γ.Σ.Ε.Ε., «Πρακτικά Εθνικής συνδιάσκεψης για το ασφαλιστικό», Αθήνα Σεπτέμβριος