ψγχικη ΑΡΡΩΣΤΕΙΑ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Transcript

1 ΜΙΣΕΛΦΟΥΚΩ ψγχικη ΑΡΡΩΣΤΕΙΑ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Μετάφραση: Τάσος Γιατf;όγλoν ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Προβάλλουν τα εξής δύο ερωτήματα: Κάτω από ποιες συνθήκες μπορεί κανείς να μιλάει για αρρώστεια στον χώρο της.ψυχολογίας; Ποιες σχέσεις μπορεί να ορίσει κανείς ανάμεσα στα δεδομένα της ψυχοπαθολογίας και σε εκείνα της οργανικής παθολογίας; Όλες οι ψυχοπαθολογίες καθορίζονται, σε σχέση με τα δύο αυτά προβλήματα: υπάρχουν οι ψυχολογίες της ετερογένειας που αρνούνται, όπως έκανε ο Blondel, να μελετήσουν τις δομές της συνείδησης που νοσεί, με όρους της παραδοσιακής ψυχολογίας αφετέρου, υπάρχουν α ψυχολογίες, ψυχαναλυτικές ή φαινομενολογικές, που προσπαθούν να κατανοήσουν τον βαθμό διαύγειας όλων των συμπεριφορών, ακόμα και της παράφρονος, από εκδηλώσεις που προηγούνται της διάκρισης ανάμεσα σε φυσιολογικό και παθολογικό. Μία παρόμοια διαίρεση μπορούμε να βρούμε στην μεγάλη διαμάχη ανάμεσα στην ψυχική και οργανική προέλευση: η έρευνα για μία οργανική αιτιολογία χρονολογείται από την εποχή που ανακαλύφθηκε η συφιλιδική αιτιολογία της προϊούσαν γενικής παράλυσης. το υστερικό σύνδρομο ήταν η αιτιολογία που δεν είχε οργανικό υπόστρωμα και με βάση αυτό προσδιορίστηκε μία ανάλυση ψυχολογικής αιτιολόγησης, στα τέλη του 190υ αιώνα. Αυτά τα προβλήματα έχουν συζητηθεί κατά κόρον (αd nαuseαm) και θα ήταν εντελώς άσκοπο να επανέλθουμε για άλλη μία φορά στις διαμάχες που προκάλεσαν. Ομως, μπορεί κανείς να αναρωτηθεί κατά πόσο η αποστροφή μας δεν πηγάζει από το γεγονός ότι και στην ψυχική και στην οργανική παθολογία αποδίδουμε το ίδιο νόημα στην 7

3 έννοια της αρρώστειας, των συμπτωμάτων και της αιτιολογίας. Αν φαίνεται τόσο δύσκολο να οριστεί η ψυχολογική αρρώστεια και υγεία, μήπως οφείλεται στο ότι μάταια προσπαθεί κάποιος να χρησιμοποιήσει σε αυτές μαζικά, έννοιες που προορίζόνται και για την βιολογική ιατρική; Μήπως η δυσκολία να βρούμε την ενότητα ανάμεσα στις οργανικές διαταραχές και στις αλλαγές της προσωπικότητας έγκειται στο γεγονός ότι προυποθέτουμε πως έχουν τον ί διο τύπο δομής; Πέρα από την ψυχοπαθολογία και την οργανική παθολογία υπάρχει μία γενική, αφηρημένη παθολογία που δεσπόζει πάνω και από τις δύο, επιβάλλοντάς τους όπως τόσες προκαταλήψεις, ταυτόσημες έννοιες, και καθορίζοντας για αυτές, όπως τόσα και τόσα αξιώματα, τις ίδιες μεθόδους. Θα ήθελα να δείξω πως η ρίζα της ψυχοπαθολογίας δεν πρέπει να αναζητείται σε κάποιο είδος "μεταπαθολογίας" αλλά σε κάποια συγκεκριμένη σχέση, ιστορικά καθορισμένη, του ανθρώπου προς τον τρελόάνθρωπο και τον αληθινό-άνθρωπο. Ωστόσο, απαιτείται ένας σύντομος απολογισμός, αφ' ενός για να ξαναθυμηθούμε το πώς συγκροτήθηκαν οι παραδοσιακές ή ο πρόσφατες ψυχοπαθολογίες και, αφ' ετέρου, για να υποδείξουμε τα α prίorίs που πρέπει να γνωρίζει η ιατρική, αν θέλει να αποκτήσει καινούργια ζωτικότητα. ΨΥΧΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ Η γενική παθολογία που αναφέρθηκε προηγούμενα αναπτύχθηκε σε δύο κύρια επίπεδα, 'Οπως η οργανική ιατρική, η Ψ υχική ιατρική προσπάθησε πρώτα ν' αποκρυπτογραφήσει την ουσία της αρρώστειας, μέσα από την διαδοχική σειρά των σημείων που την δηλώνουν. 'Ετσι, δημιουργήθηκε μια σ υ μ π τ ω μ α τ 0- λ ο γ ί α στην οποία επιλέχτηκαν οι σταθερές, ή απλά οι συχνές, συσχετίσεις ανάμεσα σε έναν συγκεκριμένο τύπο αρρώστειας και σε μία συγκεκριμένη νοσηρή εκδήλωση" η ακουστική ψευδαίσθηση θεωρήθηκε σύμπτωμα μιας συγκεκριμένης παραληρηματικής δομής' η διανοητική σύγχυση σαν σημείο μιας συγκεκριμένης μορφής άνοιας.. Ετσι, συγκροτήθηκε επιπλέον και μια ν ο σ ο γ Ρ α φ ία, στην οποία αναλύονταν οι ενεργές μορφές της αρρώστειας, περιγράφονταν τα στάδια της εξέλιξής της και ταξινομούνταν οι παραλλαγές που μπορούσαν να παροοοιαστούν: υπήρχαν οι οξείες νόσοι και. οι χρόνιες" γινόταν περιγραφή για καθεμιά από τις παρόδικές εκδηλώσεις, τις τροποποιήσεις των συμπτωμάτων και την εξέλιξή τους κατά την πορεία της αρρώστειας. "Ισως είναι χρήσιμο να σχηματοποιήσουμε αυτές τις κλασσικές περιγραφές, όχι μόνο για να τις χρησιμοποιήσουμε σαν πcφάδειγμα, αλλά, επίσης, και για να προσδιορίσουμε την αυθεντική έννοια των κλασσικών όρων που χρησιμοποιούνται. Θα δανειστώ περιγραφές από παλιές ~γασίες, δημοmευμένες στις αρχές του αιώνα μας, που οσο παρωχημένο ύφος και αν έχουν, δεν θα έπρεπε να μας κάνουν να ξεχάσουμε πως αντιπροσώπευαν ταυτόχρονα μία κορύφωση και μία αφετηρία. 9

4 ο Dupre όρισε την υ σ τ ε Ρ ί α ως εξής: "Μια κατάσταση κατά την οποία η δύναμη της φαντασίας και της υποβολιμό τητας l, συνδυασμένες με αυτήν την ιδιαίτερη συνέργεια του σώματος και του νου που έχω ονομάσει ψυχοπλαστικότητα, κορυφώνεται σε μία περισσότερο ή λιγότερο εκούσια μίμηση παθολογικών συνδρόμων, σε μια μυθοπλαστική οργάνωση λειτουργικών διαταραχών που είναι αδύνατο να διακριθούν από εκείνα των υποκριτών,,2. Αυτός ο κλασσικός ορισμός, λοιπόν, ορίζει σαν μείζονα συμπτώματα της υστερίας την υποβολιμότητα και την εμφάνιση τέτοιων διαταραχών, όπως η παράλυση, η αναισθησία, η ανορεξία, οι οποίες όπως συμβαίνει, δεν έχουν οργανική βάση αλλά αποκλειστικά ψυχολογική προέλευση. Η Ψ υ Χ α σ θ έ ν ε ι α, από την εποχή του Janef3, χαρακτηρίζεται από νευρική κατάπτωση και οργανικά στίγματα (μυική αδυναμία, γαστρεντερικές διαταραχές, πονοκεφάλους)' από πνευματική εξασθένιση (μια τάση για κόπωση, ανικανότητα να καταβληθεί κάποια προσπάθεια, σύγχυση όταν,κάποιος αντιμετωπίζει μια αντιξοότητα, δυσκολία σε ότι αφορά την πραγματικότητα και τ-ο παρόν: ό,τι ό Janet αποκάλεσε "απώλεια τής λειτουργικότητας του πραγματικού")' επιπλέον και από διαταραχές στη συγκινησιακή σφαίρα (ανησυχία, μελαγχολία, παροξυσμικό άγχος). Έ μ μ ο ν ε ς ι δ έ ε ς : "Εμφάνιση της αναποφασιστικότητας, της αμφιβολίας και του άγχους σε μια συνηθισμένη ψυχική κατάσταση και εμφάνιση διάφορων ψυχαναγκαστικών ενορμήσεων με τη μορφή των διαλειπουσών παροξυσμικών προσβολών,,4. Η φ ο β ία, που χαρακτηρίζεται από προσβολές παροξυσμικού άγχους όταν κανείς αντιμετωπίζει κάποια συγκεκριμένα αντικείμενα (αγοραφοβία όταν αντιμετωπίζει ανοιχτούς χώρους), που διακρίνεται από την Ψ υ χ α ν α γ κ α σ τ ι κ ή ν ε ύ Ρ ω σ η στην οποία οι άμυνες που οικοδομεί ο ασθενής ενάντια στο άνχος του (τελετουργικές προφυλάξεις, εξιλαστήριες χειρονομίες) είναι ιδιαίτερα υπογραμμισμένες, Μ α ν ί α κ α ι Κ α τ ά θ λ ι Ψ η : Ο Magnan S αποκάλεσε "διαλείπουσα τρέλα" εκείνη την παθολογική μορφή στην οποία δύο αντίθετα σύνδρομα -το μανιακό και το 10 καταθλιπτικό- εμφανίζονται να εναλλάσονται με αρκετά μεγόλα διαλείμματα. Το πρώτο από αυτά τα σύνδρομα περιλαμβάνει ψυχοκινητική ανησυχία, ευφορία ή ευερεθιστότητα, υπερθυμία που χαρακτηρίζεται από πολυλογία, ταχύτητα συνειρμών και ιδεοφυγή. Η κατάθλιψη, από την άλλη μεριά, παίρνει την μορφή της κινητικής αδράνειας, που οικοδομείται πάνω σε ένα υπόβαθρο μελαγχολικής διάθεσης, συνοδεύεται δε από ψυχική επιβράδυνση. Μερικές φορές βρίσκονται απομονωμένες η μία από την άλλη, γενικά όμως η μανία και η κατάθλιψη συνδέονται σε ένα σύστημα κανονικής ή ακανόνιστης εναλλαγής, της οποίας οι διαφορετικές μορφές, περιγράφτηκαν από τους Gilbert-Ballet'. Π α Ρ ά ν ο ι α : Πάνω σε έδαφος συναισθηματικής υπερθυμίας (εγωισμός, ζήλεια) και ψυχολογικής υπερενεργητικότητας φαίνεται να αναπτύσσεται μία συστηματοποιημένη συνειρμική παραληρηματική ιδέα, χωρίς ψευδαισθήσεις, που αποκρυσταλλώνεται σε μία ψευδολογική ενότητα θεμάτων μεγαλείου, καταδίωξης και εκδίκησης. χ ρ ό ν ι α Ψ ε υ δ α ι σ θ η τ Ι κ ή Ψ ύ Χ ω σ η : Είναι και αυτή μία παραληρηματική ψύχωση αλλά εδώ το παραλήρημα δεν είναι συστηματοποιημένο σε μεγάλο βαθμό και συχνά είναι ασυνάρτητο. Στο τέλος, τα θέματα μεγαλείου απορροφούν όλα τ' άλλα σε μια παιδαριώδη υπερθυμία. Σε τελική ανάλυση, στηρίζεται περισσότερο από κάθε τι άλλο σε ψευδαισθήσεις. Η Η β η φ Ρ έ ν ε ι α, η ψύχωση της ήβης, χαρακτηρίζεται από διανοητική και κινητική διέγερση (παρατεταμένες συζητήσεις, νεολογισμοί, λογοπαίγνια, μαννερισμοί7 και παρορμητικότητα), από ψευδαισθήσεις και ακατάστατο παραλήρημα που ο πολυμορφισμός του βαθμιαία φτωχαίνει. Η Κ α τ α τ ο ν ί α μπορεί να αναγνωριστεί αιτό τον αρνητισμό του ατόμου (σιωπή, άρνηση για τροφή, αυτό που ο Kraepelin ονόμασε "φραγμούς ενάντια στη βούληση"), υποβολιμότητα (μυική παθητικότητα, διατήρηση των "από τα έξω" επιβαλόμενων στάσεων του σώματος, ηχολαλία) 8, στερεοτυπικές αντιδρά σεις9 και ενορμητ:ικούς παροξυσμούς (ξαφνικές κινητικές εκφορτίσεις που μοιάζουν να σπάνει όλα τα φράγματα που οικοδομήθηκαν από 11

5 την αρρώστεια). Ο Kraepelin, μελετώντας τις τρεις τελευταίες παθολογικές μορφές, που εμφανίζονται αρκετά νωρίς στην πορεία της αρρώστειας και τείνουν προς την άνοια, δηλαδή προς την πλήρη αποδιοργάνωση της ψυχολογικής ζωής (το παραλήρημα εξασθενίζει, οι ψευδαισθήσεις τείνουν να αντικατασταθούν από αποσπασματικές ονειροπολήσεις και η προχωπικότητα βυθίζεται σε μια έλλειψη συνοχής) τις κατέταξε μαζί, κάτω από τον κοινό όρο π Ρ ώ ι μ ο ς ά ν ο ι α! Ο. Ο Bleuler παρέλαβε την ίδια νοσογραφική οντότητα και την επέκτεινε ώστε να περιλάβει συγκεκριμένες μορφές της παράνοιας! Ι, μετονομάζοντάς την σε σ Χ ι ζ ο φ Ρ έ ν ε ι α, μια αρρώστεια που χαρακτηρίζεται γενικά από διαταραχή της φυσιολογικής συνοχής των συνειρμών (κάτι σαν διάσπαση -Spaltung- της ροής της σκέψης) και από σχάση της συναισθηματικής επαφής με το περιβάλλον, από ανικανότητα να έχει κάποιος αυθόρμητη ε πικοινωνία με τη συναισθηματική ζωή των άλλων (αυτισμός). Αυτές οι αναλύσεις έχουν την ίδια εννοιολογική δομή με εκείνες της οργανικής παθολογίας. Και εκεί, όπως και εδώ, χρησιμοποιήθηκαν οι ίδιες μέθοδοι για να κατανείμουν τα συμπτώματα σε παθολογικές ομάδες και να καθορίσουν μεγάλες νοσολογικές οντότητες.. Ομως πίσω από αυτή την μία κα μοναδική μέθοδο βρίσκονται δύο αξιώματα, που το καθένα τους αφορά την φύση της αρρώστειας. Το πρώτο αξίωμα είναι ότι η αρρώστεια είναι μία ουσία, μία συγκεκριμένη οντότητα που μπορεί να χαρτογραφηθεί από τα συμπτώματα που τη δηλώνουν αλλά και που προηγείται από αυτά και, μέχρι ένα σημείο, είναι ανεξάρτητη από αυτά. Πίσω από ψυχαναγκαστικά συμπτώματα περιγράφηκε πως ενυπήρχε μια σχιζοφρευική βάση. Κάποιος αναφερόταν σε συγκαλυμμένο παραλήρημα και αυτό προυπέθετε την ύπαρξη της μανιοκαταθλιπτικής τρέλας, πίσω από μια μανιακή προσβολή ή ένα καταθλιπτικό επεισόδιο. Δίπλα σε αυτήν την "οντοποιημένη" προκατάληψη και γιαύα αντισταθμίσει την αφαίρεση που αυτή συγκάλυπτε, υπήρχε ένα νατουραλιστικό αξίωμα που έβλεπε την αρρώστεια με όρους των ειδών της βοτανικής. Η ενότητα που υποτίθεται πως υπήρχε σε κάθε νοσογραφική ομάδα, πίσω 12 από τον πολυμορφισμό των συμπτωμάτων, ήταν σαν την ενότητα του βοτανικού είδους του καθορισμένου από μόνιμα χαρακτηριστικά και του διαφοροποιημένου στις υποομάδες του: έτσι, η πρώιμος άνοια ήταν σαν ένα είδος χαρακτηριζόμενο από τις τελικές μορφές της φυσικής του ανάπτυξης που μπορούσε να παρουσιάσει ηβηφρενικές, κατατονικές ή παρανοίκές παραλλαγές. Αν η ψυχική αρρώστεια ορίζεται με τις ίδιες εννοιολογικές μεθόδους όπως η οργανική αρρώστεια, αν τα ψυχολογικά συμπτώματα απομονώνονται και ομαδοποιούνται σαν συμπτώματα φυσιολογίας, αυτό συμβαίνει γιατί, πάνω από όλα, η αρρώστεια, είτε ψυχική είτε οργανική, θεωρείται σαν μια φυσ_ική οντότητα που εκδηλώνεται με ιδιάζοντα συμπτώματα. Ανάμεσα σέ αυτές τις δύο μορφές παθολογίας, λοιπόν, δεν υπάρχει μία πραγματική ενότητα, παρά μόνο, και διαμέσου αυτών των δύο αξιωμάτων, ένας αφηρημένος παραλληλισμός. Και το πρόβλημα της ανθρώπινης ενότητας και της ψυχοσωματικής ολότητας παραμένει τελείως ανοιχτό. Το δυσεπίλυτο αυτού του προβλήματος έστρεψε την παθολογία σε νέες μεθόδους και νέες άύτιλήψεις. Η θεώρηση μίας οργανικής και μίας ψυχολογικής ενότητας σάρωσε όλα τα αξιώματα που ανήγαγαν την αρρώστεια σε μία ιδιαίτερη οντότητα. Η αρρώστεια, όπως και η ανεξάρτητη πραγματικότητα, τείνει προς το ακαθόριστο και η προσπάθεια να θεωρηθεί σαν ένα φυσικό είδος σε σχέση με τα συμπτώματα και σαν ένα ξένο σώμα σε σχέση με τον οργανισμό, εγκαταλείφθηκε. Αντίθετα, αποδόθηκε προνομιακή θέση στις συνολικές αντιδράσεις του ατόμου. Ανάμεσα στη νοσηρή διαδικασία και στη γενική λειτουργία του οργανισμού, η αρρώστεια δεν παρεμβαίνει πια σαν μια αυτόνομη πραγματικότητα αλλά θεωρείται απλά σαν μια αφηρημένη κατάτμιση που πραγματοποιείται κατά τη διαδικασία του ''γίγνεσθαι'' (devenir) του ασθενούς σαν άτομο. Θα μπορούσαμε να θυμηθούμε εδώ τον ρόλο που πρόσφατα άρχισαν να παίζουν οι ορμονικές ρυθμίσεις και οι διαταραχές τους και παράλληλα την σπουδαιότητα των φυτικών κέντρων! 2 (όπως η περιοχή της τρίτης κοιλίας που κατευθύνει αυτές τις ρυθμίσεις) στον χώρο της οργα- 13

6 νικής παθολογίας. Ξέρουμε σε ποιο βαθμό ο Lerίche τόνισε τον ολιστικό χαρακτήρα των παθολογικών διαδικασιών και την αναγκαιότητα να αντικαταστήσουμε την ιστική με μια κυτταρική παθολογία. Ο Selye" από την μεριά του, περιγράφοντας τις "νόσους της προσαρμογής" έδειξε πως η ουσία του παθολογικού φαινομένου θα έπρεπε να αναζητηθεί στην όλη ομάδα των νευρικών και φυτικών αντιδράσεων, που δρα σαν ένα είδος καθολικής απάντησης από την μεριά του οργανισμού, επιτιθέμενη στο "stress" του εξωτερικού κόσμου. Με τον ίδιο τρόπο, στον χώρο της ψυχοπαθολογίας, αποδόθηκε κυρίαρχος ρόλος στην αντίληψη της ψυχολογικής ολότητας η αρρώστεια θεωρήθηκε σαν μία ενδογενής τροποποίηση της προσωπικότητας, μία εσωτερική αποδιοργάνωση των δομών της, μία βαθμιαία εκτροπή της ανάmυξής της ήταν πραγματική και είχε νόημα μόνο μέσα σε μια δομημένη προσωπικότητα. Ακολουθώντας αυτήν την κατεύθυνση, έγινε μια προσπάθεια να οριστούν οι ψυχικές αρρώστειες σύμφωνα με την έκταση των ανωμαλιών της προσωπικότητας και τελικά οι ψυχικές διαταραχές ταξινομήθηκαν σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τις ψυχώσεις και τις νευρώσεις. 1. Οι Ψ υ Χ ώ σ ε ι ς είναι ανωμαλίες που επιδρούν στην προσωπικότητα σαν σύνολο και περιλαμβάνουν διαταραχή της σκέψης (μανιακή σκέψη που χάνει την κατεύθυνση, εξαντλείται ή γλυστράει σε συνειρμούς ήχων ή λογοπαιγνίων" σχιζοφρενικός τρόπος σκέψης που υπερπηδάει σχέσεις και προχωράει με παροξυσμούς και εκτινάξεις ή με αντιθέσεις) μια γενική μεταλλαγή της συναισθηματικής ζωής και της ψυχικής διάθεσης (κατάρρευση της συναισθηματικής επαφής στη σχιζοφρένεια" υπερβολικοί συναισθηματικοί χρωματισμοί στην μανία ή την κατάθλιψη). μία ανωμαλία στον συνειδητό έλεγχο, στο να ειδωθούν προοπτικά διάφορες απόψεις" μετατροπές της κριτικής αίσθησης (παραληρηματικά "πιστεύω" στην παράνοια, στην οποία το σύστημα της ερμηνείας προηγείται της απόδειξης για τη σαφήνειά της και παραμένει αδιαπέραστο σε κάθε συζήτηση η αδιαφορία του παρανσίκού για τη μοναδικότητα ή όχι της ψευδαισθητικής του εμπειρίας, που για αυτόν είναι ουταπόδεικτη) Στις ν ε υ Ρ ώ σ ε ι ς, εξάλλου, επηρεάζεται μόνο ένα μέρος της προσωπικότητας για παράδειγμα, η τυπολατρεία των ψυχαναγκαστικών όσον αφορά ένα συγκεκριμένο αντικείμενο ή το άγχος που προκαλείται από μία ιδιαίτερη κατάσταση στην φοβική νεύρωση. Ομως η ροή της σκέψης παραμένει δομικά άθικτη, ακόμα και όταν επιβραδύνεται - στην περίπτωση των ψυχασθενών. Η συναισθηματική επαφή επιβιώνει και, στην περίπτωση των υστερικών, έχοντας μια υπερβάλουσα, ευεπηρέαστη μορφή τελικά, ακόμα και όταν παρουσιάζει απώλεια της συνείδησης, όπως στην περίπτωση του υστερικού, ή ανεξέλεγκτες παρορμήσεις, όπως στην περίπτωση του ψυχαναγκαστικού, ο νευρωτικός διατηρεί την κριτική του διαύγεια όσον αφορά αυτά τα νοσηρά φαινόμενα. Ανάμεσα στις ψυχώσεις συνήθως κατατάσσεται η παράνοια και στο σύνολό της η σχιζοφρενική ομάδα, με τα παρανοϊκά, ηβηφρενικά και κατατονικά σύνδρομά της ανάμεσα στις νευρώσεις, η ψυχασθένεια, η υστερία, οι ιδεοληψίες, η ανχώδης νεύρωση και η φοβική νεύρωση.. Ετσι, η προσωπικότητα γίνεται το στοιχείο στο οποίο αναπτύσσεται η αρρώστεια και το κριτήριο με το οποίο μπορεί αυτή να κριθεί είναι ταυτόχρονα και η πραγματικότητα και το μέτρο της αρρώστειας. Σε αυτήν την προτεραιότητα που δίνεται στην αντίληψη της ολότητας μπορεί κανείς να δει μια επιστροφή στην αδιαίρετη παθολογία και στην δυνατότητα του να αποτελούν ένα και μοναδικό χώρο, ο χώρος της ψυχικής παθολογίας '5αι εκείνος της οργανικής.. Αλλωστε, ο καθένας από αυτούς, με τους διαφόρετικούς του δρόμους, μήπως δεν απευθύνεται στο ίδιο ανθρώπινο άτομο μέσα στην συγκεκριμένη του πραγματικότητα; Και με την καθιέρωση αυτής της αντίληψης της ολότητας, μήπως δεν συγκλίνουν και οι δύο, λόγω της ταυτότητας των μεθόδων τους και της ενότητας του αντικειμένου τους; Το έργο του Goldstein θα μπορούσε να ληφθεί σαν απόδειξη για αυτό. Μελετώντας, στα σύνορα της ψυχικής και της οργανικής ιατρικής, ένα νευρολογικό σύνδρομο όπως η αφασία, απέρριψε τόσο τις οργανικές ερμηνείες για μια τοπική βλάβη όσο και τις ψυχολογικές για μια γενική νοητική ανεπάρκεια. "Εδειξε ότι μια μετατραυματική 15

7 (ιλλοίωση του φλοιού μπορεί να μεταβάλλει τον τύπο των αντιδράσεων του ατόμου προς το περιβάλλον του: η λειτουργική βλάβη μειώνει τις δυνατότητες του οργανισμού για προσαρμογή και αποκλείει από την συμπεριφορά την δυνατότητα ορισμένων στάσεων. Όταν κάποιος αφασικός δεν μπορεί να ονομάσει ένα αντικείμενο που του δείχνουν ενώ μπορεί να το ζητήσει όταν το χρειάζεται, αυτό δεν συμβαίνει εξαιτίας κάποιας ανεπάρκειας (μιας οργανικής ή ψυχολογικής καταστολής) που μπορεί να περιγραφεί καθεαυτή σαν μια πραγμαtιkότητα. Συμβαίνει γιατί αυτός δεν μπορεί να έχει μια συγκεκριμένη στάση στον κόσμο, μια προοπτική δυνατότητας κατονομασμού η οποία αντί να τον ωθεί, να πλησιάσει ένα αντικείμενο για να το πιάσει (greiten), θα τον απομακρύνει ώστε να το δείξει, να κάνει μια νύξη για αυτό (zeigen)13. Ανεξάρτητα από το αν οι πρώτοι αιτιολογικόί της παράγοντες είναι οργανικοί ή ψυχολογικοί, η αρρώστεια αφορά την συνολική κατάσταση του ατόμου μέσα στον κόσμο. Αντί να είναι μια σωματική ή ψυχολογική οντότητα, η αρρώστεια είναι μια γενική αντίδραση του ατόμου, το οποίο εκλαμβάνεται με την ψυχολογική και τη σωματική του ολότητα. Σε όλες αυτές τις πρόσφατες μορφές της ιατρικής ανάλυσης συνεπώς, μπορεί κανείς να αντιληφθεί ένα και μόνο νόημα: όσο περισσότερο κανείς αντιμετωπίζει την ενότητα του ανθρώπινου όντος σαν ένα όλο, τόσο περισσότερο αντικαθίσταται η ανάλυση των φυσικών μορφών της αρρώστειας από την περιγραφή του ατόμου που αντιδρά στην κατάστασή του με παθολογικό τρόπο. Αυτή η αντίληψη του όλου, μέσω της ενότητας που προωθεί και των προβλημάτων που εξαλείφει, είναι καλά προσαρμοσμένη ώστε να εισάγει μια ατμόσφαιρα εννοιολογικής ευφορίας στην παθολογία. Από αυτή την ατμόσφαιρα ήθελαν να ωφεληθούν εκείνοι που είχαν εμπνευσθεί ανεξαρτήτως βαθμού από τον Goldstein. Μα δυστuχώς, η ευφορία δεν συνοδευόταν από μια ανάλογη ζωντάνια. Ο δικός μου σκοπός αντίθετα, είναι να δείξω πως η ψυχική παθολογία απαιτεί μεθόδους ανάλυσης διαφορετικές από εκείνες της οργανικής παθολογίας και μόνο χάρη σ ένα τέχναάμα της γλώσσας αποδίδεται ίδιο νόημα στις "αρρώστειες του σώματος" και στις "αρρώστειες του νου". Μια αδιαίρετη παθολογία, που χρησιμοποιεί τις ίδιες μεθόδους και αντιλήψεις και στην ψυχολογική και στη σωματική σφαίρα είναι πια καθαρά μυθική, ακόμα και όταν η ενότητα του σώματος και του νου είναι σύμφωνη με την πραγματικότητα. 1. Α φ α ί Ρ ε σ η. Στην οργανική παθολογία, το θέμα της επιστροφής στον ασθενή μέσω της αρρώστειας δεν εμποδίζει την αυστηρή αποδοχή μιας προοπτικής όπου συνθήκες και αποτελέσματα, διαδικασίες που αλληλοκαλύπτονται και ξεχωριστές αντιδράσεις, μπορούν να απομονωθούν στα παθολογικά φαινόμενα. Πραγματικά, η ανατομία και η φυσιολογία προσφέρουν στην ιατρική μια ανάλυση που επιτρέπει έγκυρες αφαιρέσεις πάνω στο έδαφος της οργανικής ολότητας. Βέβαια, η παθολογία του Selye' επιμένεί, περισσότερο από κάθε άλλη, στην σύμπραξη του κάθε τμηματικού φαινομένου με τον όλο οργανισμό. Αλλά αυτό δεν σημαίνει πως εξαφανίζεται η ατομικότητά τους ή πως καταδικάζονται σαν αυθαίρετη αφαίρεση. Αντίθετα, για να γίνει δυνατή η διάταξη ξεχωριστών φαινομένων έχοντας μια καθολική συνοχή, πρέπει να δείξουμε για παράδειγμα, πως οι εντερικές βλάβες -παρόμοιες με κείνες των τυφοειδικών- παίρνουν τη ξεχωριστή θέση τους μέσα σε ένα σύνολο ορμονικών ανωμαλιών, που ένα ουσιαστικό τους στοιχείο είναι η διαταραχή της φλοιοεπινεφριδικής λειτουργίας. Στην οργανική παθολογία, η σπουδαιότητα που αποδίδεται στην έννοια της ολότητας δεν αποκλείει ούτε την αφαίρεση των μεμονομένων στοιχείων ούτε την αιτιώδη ανάλυση' αντίθετα, κάνει δυνατή μια πιο έγκυρη αφαίρεση και τον προσδιορισμό μιας πιο έγκυρης σχέσης αιτίου-αιτιατού. Η ψυχολογία όμως δεν μπόρεσε ποτέ να προσφέρει στην ψυχιατρική ό,τι η φυσιολογία έδωσε στην ιατρική.. Ενα εργαλείο ανάλυσης, δηλαδή, που οριοθετώντας τη διαταραχή να καταστήσει δυνατόν ώστε να αντιμετωπιστούν οι λειτουργικές συγγένειες αυτής της βλάβης με την προσωπικότητα σαν ένα όλο. Στην πραγματικότητα, η συνοχή της ψυχολογικής ζωής φαίνεται να επιβεβαιώνεται με κάποιο διαφορετικό τρόπο από την συνεκτικότητα του οργανισμού. Η ολοκλήρωση των τμημάτων της τείνει 17

8 προς μία ενότητα που κάνει το καθένα από αυτά πιθανό αλλά που ταυτόχρονα συμπυκνώνεται και συλλέγεται μέσα στο κάθε τμήμα: είναι αυτό που οι ψυχολόγοι, με το λεξιλόγιο που δανείστηκαν από την φαινομενολογία, ονομάζουν σημαντικήι4 ενότητα της συμπεριφοράς και που περικλείει σε κάθε στοιχείο (όνειρο, έγκλημα, ευγενική χειρονομία, ελεύθερος συνειρμός) την γενική εμφάνιση, το ύφος, το όλο ιστορικό προηγούμενο και τις πιθανές επαγωγές μιας ύπαρξης. Δεν μπορεί, λοιπόν, κανείς να κάνει αφαιρέσεις με τον ίδιο τρόπο και στην ψυχολογία και στην φυσιολογία' η οριοθέτηση μιας παθολογικής διαταραχής απαιτεί διαφορετικές μεθόδους στην οργανική και στην ψυχική παθολογία. 2. Φ υ σ ι ο λ ο γ Ι κ ό κ α ι π α θ ο λ ο γ Ι κ ό. Στην εξέλιξη της ιατρικής έχει γίνει βαθμιαία δυσδιάκριτη η γραμμή που χωρίζει το παθολογικό από το φυσιολογικό' ή μάλλον, έχει γίνει αντιληπτό πως οι κλινικές εικόνες δεν είναι μία συλλογή από μη φυσιολογικά ευρήματα, από φυσιολογικά "τέρατα", αλλά ότι αποτελούνται μεριkώ~ από τους φυσιολογικούς μηχανισμούς και τις προσαρμοστικές αντιδράσεις ενός οργανισμού που λειτουργεί σύμφωνα με τους κανόνες του. Η υπερασβεστιουρία που ακολουθεί ένα κάταγμα του μηριαίου οστού, είναι μια οργανική απάντηση που βρίσκεται, όπως το θέτει ο Leriche, "σε αρμονία με τις ιστικές δυνατότητες"ιs: είναι ο οργανισμός που αντιδρά με έναν καθορισμένο τρόπο και με μιά προοπτική αποκατάστασης της παθολογικής βλάβης. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτά τα ζητήματα βασίζονται σε ένα στέρεα δομημένο σχεδιάγραμμα των δυνατοτήτων της φυσιολογίας του οργανισμού' η ανάλυση των φυσικών μηχανισμών της αρρώστειας μας κάνει ικανούς να διακρίνουμε πιο καθαρά, την νοσηρή βλάβη και μαζί με τις φυσιολογικές δυνατότητες του οργανισμού, την δυνατότητά του για θεραπεία: όπως ακριβώς η αρρώστεια εγχαράσσεται στις φυσικές σωματικές δυνατότητες, η δυνατότητα θεραπείας εγγράφεται στην διαδικασία της νόσου. Στην ψυχιατρική, από την άλλη μεριά, η έννοια της προσωπικότητας κάνει εξαιρετικά δύσκολη κάθε διάκριση ανάμεσα στο φυσιολογικό και στο παθολογικό. Ο Bleuler, για παράδειγμα, τοποθέτησε στους δύο αντίθετους πόλους 18 της ψυχικής παθολογίας την ομάδα της σχιζοφρένειας (κατάρρευση της επαφής με την πραγματικότητα) και την μανιοκαταθλιπτική ομάδα, ή κυκλικές ψυχώσεις (υπερβολή στις συγκινησιακές αντιδράσεις). Αλλά αυτός ο ορισμός δείχνει να προσδιορίζει τόσο τις φυσιολογικές όσο και τις νοσηρές προχωπικότητες' και ακολουθώντας μια παρόμοια κατεύθυνση, ό Kretschmer 1 ' όρισε μια διπολική χαρακτηρολογία που περιλαμβάνει τη σχιζοθυμία και την κυκλοθυμία, που η παθολογική τους όξυνση θα εκδηλωνόταν σαν σχιζοφρένεια και "κυκλοφρένεια". Ταυτόχρονα όμως η μετάβαση από τις φυσιολογικές αντιδράσεις στίς νοσηρές μορφές δεν ήταν θέμα επακριβούς ανάλυσης των μηχανισμών' απλά, έκανε δυνατή μια ποιοτική κριτική αξιολόγηση που οδήγησε σε μεγάλη σύγχυση. Ενώ η αντίληψη της οργανικής συνεργασιμότητας κάνει κάποιον ικανό ώστε να διακρίνει και να ενοποιήσει την νοσηρή βλάβη και την προσαρμοστική αντίδραση, η εξέταση της προσωπικότητας στην ψυχική παθολογία εμποδίζει τέτοιες αναλύσεις. 3. Ο α σ θ ε ν ή ς κ α ι τ ο π ε Ρ ι β ά λ λ ο ν. Μία τρίτη διαφορά εμποδίζει κάποιον να χρησιμοποιήσει τις ίδιες μεθόδους και να αναλύσει με τις ίδιες έννοιες την οργανική ολότητα και την ψυχολογική προσωπικότητα. Είναι αμφίβολο αν η κάθε αρρώστεια μπορεί να διαχωριστεί από τις μεθόδους της διάγνωσης, τις διαδικασίες απομόνωσης και τα θεραπευτικά εργαλεία με τα οποία την περιβάλει η ιατρική πρακτική. Αλλά ανεξάρτητα από τέτοιες πρακτικές, η έννοια της οργανικής ολότητας τονίζει την ατομικότητά του υποκειμένου που νοσεί. Κάνει δυνατή την απομόνωσή του λόγω της νοσούσας μοναδικότητάς του, καθώς και τον καθορισμό του ιδιάζοντα χαρακτήρα με τις παθολογικές του αντιδράσεις. Στην ψυχική παθολογία, η πραγματικότητα του ασθενή δεν επιτρέπει μια τέτοια αφαίρεση. Κάθε άτομο που νοσεί πρέπει να γίνεται αντιληπτό μέσα από τις πρακτικές του περιβάλλοντος που σχετίζεται. Η κατάσταση του εγκλεισμού και της φρούρησης που επιβλήθηκαν στον τρελό από το τέλος του 180υ αιώνα, η πλήρης εξάρτησή του από την ιατρική γνωμάτευση, αναμφίβολα συντέλεσαν στη δημιουργία της προσωπικότητας του υστερικού στα τέλη 19

9 τρύ 190υ αιώνα. Aπoστερημέ~oι από τα δικαιώματά τους,από τον φύλακα και την οικογένεια, παραπεταμένοι κάπου π.ου πρακτικά ήταν μία κατάσταση νομικής και ηθικής μειονοτητας, στερούμενοι την ελευθερία τους από τον παντo~ύναμo γιατρό, οι ασθενείς κατέληξαν να είναι το πλέγμ~ ολων των κοινωνικών υποβολών' και στο σημείο της συγκλισης αυτών των πρακτικών, η υποβολιμότητα προβλήθηκε σαν το κύριο σύμπτωμα της υστερίας. Ο Bαbinski επιβά~oντας από τα έξω τη λαβίδα της υποβολής στη~ ασθενη του, την οδήγησε σε τέτοιο σημείο "αποξένωσης" και κατάρρευσης όπου, άφωνη και ακίνητη, ήταν έτοιμη να υποστεί τη δραστικότητα των θαυματουργών λέξεων "σήκω και περπάτα". Και ο γιατρός ανακάλυψε το σημείο της υποκρισίας στην επιτυχία της ευαγγελικής του παράφρασης, από την στιγμή που η ασθενής, ακολουθώντας την ειρωνικά προφητική προσταγή, όντως σηκώθηκε και περπάτησε. Αλλά αυτό, που ο γιατρός αρνήθηκε σαν αυταπ~τη, ήρθε ~ντιμέτωπo με την πραγματικότητα της ιατρικης πρακτικης του: η υποβολιμότητα της ασθενούς ή~αν το αποτέλεσμα όλων των υποβολών, όλων των εξαρτησε~ν που ~ίxε υποστεί η ασθενής. Το ότι δεν βρίσκουμε πια σημερα τετοιες θαυματουργές περιπτώσεις δεν υπονομεύει τ'ην γνησιότητα των επιτυχιών του Bαbinski αλλά α πλά αποδεικνύει πως η μορφή της υστερίας τείνει να εξαφανιστεί. μαζί με την πρακτική της υποβολής, που κάποτε αποτελουσε το περιβάλλον του ασθενή.. Η διαλεκτική των σχέσεων του ατόμου προς το περιβάλλον του δεν λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο στην παθολογική φυσιολογία και στην παθολογική ψυχολογία.. 'E~σι, δεν μπορεί να δεχτεί κανείς με την πρώτη ματιά ουτε εναν αφηρημένο παραλληλισμό ούτε μιαν ενότητα αλληλεπικάλυψης στα φαινόμενα της ψυχικής παθολογίας και σε εκείνα της οργανικής παθολογίας' είναι αδύνατον να μεταθέσουμε από τη μια στην άλλη τα σχήματα της' αφαίρεσης, τα κριτήρια της φυσιολογικότητας ή τον καθορισμο του ασθενή σαν άτομο. Η ψυχική παθολογία πρέπει να α~oτινάξει όλα τα δεδομένα μιας "μεταπαθολογίας": μια τετοια μεταπαθολογία τροφοδοτεί μια ενότητα ανάμεσα στις διάφορες μορφές ασθενειών που δεν είναι ποτέ κάτι περισσότερο από επίπλαστη, ανήκει δηλαδή σε ένα 20 ιστορικό γεγσvός που ξεπερνάει την δυνατότητα σύλληψής του. Πιστεύοντας, λοιπόν, στον άνθρωπο καθεαυτόν και όχι στο αφηρημένο της αρρώστειας, πρέπει να αναλύσουμε την ιδιαιτερότητα της ψυχικής αρρώστειας, να αναζητήσουμε τις συγκεκριμένες μορφές που η ψυχολογία έχει καταφέρει να προσδώσει σε αυτήν και μετά, να καθορίσουμε τις συνθήκες που έκαναν αποδεκτό αυτό το περίεργο καθεστώς της τρέλας, μιας ψυχικής αρρώστειας που δεν μπορεί να αναχθεί σε καμμία άλλη. Τούτη η εργασία προσπαθεί να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα σε δύο μέρη: 1. Οι Ψυχολογικές Διαστάσεις της Ψυχικής Αρρώστειας. 2. Η Ψυχοπαθολογία σαν ένα Γεγονός του Πολιτισμού. 21

10 Eυg«ι BI_ler ( ) Ελβετός ψυχίατρος γνωστός για τις σπουδαίες μελέτες του για τη οχιζοφρένεια, (ουτός ο όρος του αντικατέστησε τσιι προηγούμενο όρο "πρώψος άνοια") (ΣτΜ). 12. 'Φυτικά κέντρα: το αυτόνομο νευρικό σύστημα (ΣτΜ). 13. GoIdstein: Joυmal de pιychologίe S88C Hymen Goldsteίn. Αμερικανός γιατρός (ΣτΜ). 14. Σημαντική: με τη στρουκτουραλιστική έννοια (ΣτΜ). 15. Lariche: Philosoρhie db la chirargί.e 16. Kretιchmer Ernest: Γερμανός ψυχίατρος γνωστός για τις θεωρίες του για τη σχέση της σωματικής διάπλασης με το χαρακτήρα και τη πρασωmκότητα (ΣτΜ). ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Υποβο1\ψότητα: Η xωρlς καμμιό βουλητική αντ\δροση αποδοχή γνωμών και. η αυτόματη εκτέλεση εντολών. (ΣτΜ). 2. DuItr8: Ιβ constίtutίon emotίνe (1911). (Ρ.Ε. Dupr8: Γόλλος Γιατρός ΣτΜI. 3. Jenet. Pierre (185Ρ 1847): Ενας οπό τους σημαντικότερους αντιπρόαιυπους της Γαλλικής Ψυχιατρικής ΣχQl\ής. Γνωστός για τη θεωρία του για τσι "ψυχολογικό αυτoματιcιμό". Καθιέρωσε τσι ελληνικό όρα "ψυχασθένεια" ο οποίος υποδηλώνει τη σημασία του παράγοντα "εξάντληση" στη διαμόρφωση νευρωσικών συμπτωμάτων. Αοχολήθηκε ιδιαίτερα με τις περιπτώσεις των πολλαπλών πρασωmκοτήτων. (ΣτΜ). 4. Delmes: Ιβ praticjie pιychiatήcjie (1929). 5. Mιιgηβη: Γάλλος Ψυχίατρος της Οργανιστικής Σχολής συνεχιστής του Morel και της θεωρίας του περί εκφυλισμού. (ο Morel πίστευε πως υπάρχει στους ψυχοπαθείς κληρονομική επιρρέπεια στσι εκφυλισμό που ακολουθεί τσι νόμο της προοδευτικότητας). Ο Magnan ενίοχυσε τη θεωρία του εκφυλισμού κάνοντας μελέτες στους αλκοολικούς (ΣτΜ). 6. Gilbert-Ballet: "La pιychose periodique" JoυΠt81 db ρsνchologίe, Ρ Α.Ν. Gilbert: Γάλλος Γιατρός (ΣτΜ). G. Ballet: Γάλλα; Νευρολόγος (ΣτΜ). 7. Μαννερισμός: Μορφασμοί, επαναλαμβανόμενες χειρσιιομίες, ιδιορρυθμίες στη βάδιση, στη γραφή ή στην ομιλία (γραφή στις γωνίες του χαρτιού, ομιλία χωρίς συνδέσμους και προθέσεις ή νηπιακή ομιλίσ (ΣτΜ). 8. Ηχολαλία: Η κατ απαμίμηση επανάληψη λέξεων' παυ υπαβάλλσιται οπό τα έξω (ΣτΜ). 9. Στερεοτυπίες: Κινήσεις άσκοπες και μσιότσιια επαναλαμβανόμενες (ΣτΜ). 10. Kreeρβlίη: Lehrbυch dbr Psychίatήe (1889). Emil Kπιeρelίη ( ). Ο τελευταίας αντιπρόαιυπος της πρoδuναμικής ψυχιατρικής οχολής. Γνωστός για τη διαφοροποίηση ανάμεσα στην πρώιμο άνοια (οχιζοφρένεια) και τις μανιοκαταθλιπτικές ψυχώσεις (ΣτΜ). 11. Ε. Bleuler: Dementia JlFaecox, oder Gru... der Schizo.. henien 191, ιο.. mentia Pr_ox, ΟΓ the Groυp of Schizo.. heni~ tr Jose.. h Zinkin (New York. 1966)

11 η 2 ψγχικη ΑΡΡΩΣΤΕ ΙΑ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ 'Οταν κανείς αντιμετωπίζει έναν πολύ βαρειά άρρωστο, πρώτη του εντύπωση είναι αυτή ενός καθολικού, συντριmικού ελλείματος, χωρίς καμμία αντιστάθμιση' η ανικανότητα ενός ατόμου που βρίσκεται σε σύγχυση να σταθμίσει την θέση του μέσα στον χρόνο. και στον χώρο, οι διακοπές της συνέχειας που σταθερά εμφανίζονται στην συμπεριφορά του, η αδυναμία του να πάει πέρα από την στιγμή, που μέσα της εγκλείεται και να προσχωρήσει στο σύμπαν των άλλων ή να αντιμετωπίσει το παρελθόν και το μέλλον όλα αυτά τα φαινόμενα οδηγούν κάποιον στο να περιγράψει την αρρώστεια χρησιμοποιώντας την ορολογία των απωθημένων λειτουργιών: η συνείδηση του ασθενή είναι αποπροσανατολισμένη, συσκοτισμένη, μειωμένη, κατακερματισμένη. "Ομως, την ίδια στιγμή, αυτό το λειτουργικό κενό είναι γεμάτο από μία περιδίνηση στοιχειωδών αντιδράσεων που φαίνονται υπερβολικές και γίνονται πιο βίαιες εξαιτίας της εξαφάνισης άλλων μορφών συμπεριφοράς: η επαναληπτικότητα όλων των καταπιεστικών παρορμήσεων επιτείνεται (ο ασθενής απαντάει στις ερωτήσεις επαναλαμβάνοντας σαν ηχώ την ερώτηση" μία χειρονομία αρχίζει, μετά σταματάει στη μέση ξαφνικά και η μισοτελειωμένη χειρονομία επαναλαμβάνεται αόριστα)" η εσωτερική γλώσσα εισβάλλει σε ολόκληρο το πεδίο έκφρασης του ασθενή, που αρχίζει να καλλιεργεί ψιθυριστά έναν α ποσυνδεμένο διάλογο χωρίς να τον απευθύνει σε κανένα" μετά, σε συγκεκριμένες στιγμές, εμφανίζονται έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις. Κατά συνέπεια, δεν θα έπρεπε.να γίνεται ανάγνωση της ψυχικής παθολογίας στο ι,ιπερβολικά απλό επίπεδο 26 τω" καταπιεσμένων λειτουργιών: η ψυχική αρρώστεια δεν είναι μόνο μια απώλεια της συνείδησης~ η νάρk~ση αυτής ή εκείνης της λειτουργίας, η αδρανοποιηση α~της ή της- άλλης ικανότητας. Στην αφηρημένη της ταξινομηση, η ψυχολογία του δέκατου έν~τoυ αιώνα ~έxτηk~ αυτή~ την καθαρά αρνητική περιγραφη της ψυχικης αρρωστειας και η σημειολογία του καθενός ήταν αρκετά εύκολη, αυτοπεριοριζόμενη στο να περιγράφει xαμ~νες κλίσεις, απαριθμώντας -στην περίπτωση της αμνησιας- τις ξεχασμενες αναμνήσεις και περιγράφοντας με ~πτoμέρειες τις συ~θετικές διεργασίες που δεν εκτελουνταν, στις διχασμενες προσωπικότητες. Στην πραγματικότητα, η ψυχική αρρώστεια και εξαλείφει αλλά και υπερτονίζει' αφ' ενός καταστέλλει και αφ' ετέρου επιτείνει' η ουσία της ψυχικής αρρώστειας δεν βρίσκεται μόνο στο κενό που ανοίγει αλλά επίσης και στην θετική πληθώρα των πράξεων που αναπληρώνουν αυτό το κενό., Ποια διαλεκ'nκή θα πάρει υπόψη της και αυτα τα θετικά δεδομένα και τα αρνητικά φαινόμενα της εξάλειψης; Μπορεί να παρατηρηθεί εξαρχής ότι οι απωθημένες και υπερτονισμένες λειτουργίες δεν, βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο: ό τι έχει εξαφανιστεί είναι η συνείδηση με τους πoλύπλok~υς συντονισμούς της, τα σκόπιμα ανοίγματά της, με το παιχνίδι του ΠΡOσανατoλισμoιJ,σε χώρο και χρόνο, με την τάση της βούλησης που αποδεχεται και ταξινομεί τις παρορμήσεις. Αφ' ετέρου η υ~ερτoνισμ~~η σ~μ,περιφορά που διατηρείται είναι τμηματικη και απλη εδω εχουμε να κάνουμε με τα αποσυνδεμένα στοιχεία!, που απελευθερώνονται με έναν ολοκληρωτικά ασυνάρτητο τρόπο. Η πολύπλοκη σύνθεση του διαλόγου έχει αντικατασταθεί από αποσπασματικό μονόλογο' η σύνταξη, μέσω της ο ποίας συγκροτούνται τα νοήματα, κατακερματίζεται" και αυτό που επιζεί είναι μία συλλογή λεκτικών στοιχειων, που από αυτά αναδύονται διφορούμενα, πολύμορφα και ασταθή νοήματα" η χωροχρονική συνοχή, που βρίσκεται σε συμφωνία με το εδώ και τώρα, έχει καταρρεύσει και ό,τι απομένει είναι ένα χάος από διαδοχικά "εδώ" κα_ι μεμονωμένες στιγμές. Τα θετικά φαινόμενα της αρρώστειας αντιτίθενται στα αρνητικά όπως το απλό στο πολύπλοκο. Αλλά και συγχρόνως, όπως το σταθερό στο ασταθές. 27

12 Ι Οι χωροχρονικές συνθέσεις, η διυποκειμενική συμπεριφορά, η εκούσια επιδίωξη, συμβιώνουν με φαινόμενα τόσο συχνά όσο ο ύπνος, τόσο διάχυτα όσο η υποβολή, τόσο συνηθισμένα όσο τα όνειρα. Η συμπεριφορά που έχει οξυνθεί από την αρρώστεια, κατέχει μια ψυχολογική σταθερότητα που λείπει από τις απωθημένες δομές. Η παθολογική διαδικασία υπερτονίζει τα πιο σταθερά φαινόμενα και καταστέλλει μόνο τα πιο ασταθή. Τέλος, οι παθολογικά υπερτονισμένες λειτουργίες είναι οι περισσότερο ακούσιες: ο άρρωστος έχει χάσει την πρωτοβουλία σε τέτοίο βαθμό που το να απαντήσει ουσιαστικά, προκαλούμενος από μια ερώτηση, δεν είναι πια δυνατόν μπορεί απλά να επαναλάβει τις τελευταίες λέξεις του προσώπου που ρωτάει, ή όταν καταφέρνει να εκτελέσει μια χειρονομία, η πρωτοβουλία αμέσως καλύπτεται από μια παρόρμηση για επανάληψη, που την σταματάει και την καταπνίγει. Για να συνοψίσουμε, λοιπόν, λέμε, πως η αρρώστεια καταστέλλει τις πολύπλοκες, ασταθείς, εκούσιες λειτουργίες δίνοντας έμφαση στις απλές, σταθερές και παρορμητικές λειτουργίες. Αλλά αυτή η διαφορά στο δομικό επίπεδο ξανασυναντάται σαν διαφορά και στο εξελιχτικό επίπεδο. Η υπεροχή των παρορμητικών αντιδράσεων, η συνεχώς διακοπτόμενη και διαταραγμένη διαδοχή της συμπεριφορά, η εκρηκτική μορφή των συναισθηματικών αντιδράσεων χαρακτηρίζουν ένα αρχαϊκό στάδιο της έξέλιξης του α τόμου. Αυτού του είδους η συμπεριφορά δίνει στις αντιδράσεις των παιδιών το δικό της, ιδιαίτερο ύφος' η απouσία μιας συμπεριφοράς που προβλέπει διάλογο, η επικράτηση των μονολόγων που δεν αξιούν συνομιλητή, ηχολαλία που προέρχεται από έλλειψη κατανόησης της διαλεκτικής της ερωταπόκρισης ο πλουραλισμός των χωροχρονικών συντεταγμένων που επιτρέπει ειδική συμπεριφορά και στην οποία ο χώρος αποδιοργανώνεται και οι στιγμές είναι ανεξάρτητες, όλα αυτά τα φαινόμενα που είναι κοινά στις παθολογικές δομές και στα αρχαϊκά στάδια εξέλιξης, ορίζουν μια παλίνδρομη διαδικασία στην αρρώστεια. Αν, λοιπόν, με μία και μόνη κίνηση, η αρρώστεια παράγει θετικά και αρνητικά σημεία, αν ταυτόχρονα καταστέλλει και υπερτονίζει, το κάνει σε τέτοια έκταση ώστε επι- 28 στρέφοντας στις πρώιμες φάσεις της εξέλιξηι;, να εξαλείφει τα πιο πρόσφατα αποκτήματα και να ανακαλύπτει ξανά μορφές συμπεριφοράς που έχουν φυσιολογικά εγκαταλειφθεί. Η αρρώστεια είναι η διαδικασία μέσω της οποίας εκδιπλώνεται ο ιστός της εξέλιξης, καταστέλλovτας αρχικά τις πιο πρόσφατες δομές, (στις ήπιες μορφές της) και αγγίζοντας, στο αποκορύφωμά της και στο ύψιστο σημείο βαρίjτητάς της, τα πιο αρχαϊκά επίπεδα.. ΑΡα, η αρρώστεια δεν είναι ένα έλλειμμα που προσβάλλει τυφλά αυτήν ή την άλλη ικανότητα' υπάρχει στον παραλογισμό του νοσούντος μία λογική που πρέπει να ξέρουμε πώς να την αναγνώσουμε' είναι η ίδια λογική, που λειτουργεί και στην φυσιολογική εξέλιξη. Η αρρώ6τεια δεν είναι μια ουσία ενάντια στη φύση (contrα nαfurα), είναι η φύση καθεαυτή, αλλά σαν μια ανεστραμμένη διαδικασία' η φυσική ιστορία της αρρώστειας πρέπει απλά να αλλάξει ροή, μέσα στο ρεύμα της φυσικής ιστορίας του υγιούς οργανισμού. Αλλά σε αυτήν την μία και μόνη λογική, κάθε αρρώστεια θα διατηρήσει την δική της φυσιογνωμία' κάθε νοσογραφική οντότητα θα βρει την θέση της και το περιεχόμενό της θα καθοριστεί από το σημείο όπου το έργο της διάσπασης σταματαει' η αντίληψη για τις διαφορές ουσίας ανάμεσα στις αρρώστειες θα έπρεπε να αντικατασταθεί από μια ανάλυση βασισμένη στο πόσο βαθιά έχει προχωρήσει η φθορά και η έννοια κάποιας αρρώστειας θα έπρεπε να καθορίζεται από το επίπεδο που έχει σταθεροποιηθεί η διαδικασία παλινδρόμησης, "Σε κάθε παραφροσύνη", έλεγε ο Jαckson "υπάρχ ει παθογόνος βλάβη σε κάποια από τα ανώτερα εγκεφαλικά κέντρα ή, ταυτόσημα, του ανώτατου επιπέδου εξέλιξης του εγκεφαλικού υποσυστήματος ή, πάλι ταυτόσημα, του ανατομικού υποστρώματος ή της βιολογικής βάσης της συνείδησης... Σε κάθε παραφροσύνη κάποια από τα ανώτατα εγκεφαλικά κέντρα είναι εκτός λειτουργίας, πρόσκαιρα ή μόνιμα, εξαιτίας κάποιου παθολογικού μηχ ανισμού... "2, Ολόκληρο το έργο του Jαckson έτεινε να δώσει δικαιωματα εδραίωσης tnc εεελικτικήc θεωρίας σm νευοοκαι ψυχο- παθολογία. Μετά τις "Crooniαn Lectures" (1874) δεν ήταν πια δυνατό να αποσιωπούνται οι υπόστρο- 29

13 φες πλευρές της αρρώστειας' η εξέλιξη είναι τώρα μια από τις διαστάσεις με την οποία κάποιος αποκτά προσβάσεις στο παθολογικό περιστατικό. Μια ολόκληρη πλευρά του έργου του Φρόυντ αποτελείται?πό έναν σχολια?μό πάνω στις εξ~ιkτιkές μορφές της νευρωσης. Η ιστορια της λίμπιντο, της εξέλιξής της, των διαδοχικών της καθηλώσεων, μοιάζει σαν μια συλλογή Tι.:Jv πιθανών παθολογικών καταστάσεων του ατόμου: κάθε τύπος νεύρωσης είναι μια επιστροφή σε κάποιο λιμπιντικό στάδιο της εξέλιξης. Και η ψυχανάλυση πιστεύει πως μπορεί να συγγράψει μια ψυχολογία του παιδιού με το να ολοκληρώσει την μελέτη της παθολογίας του ενήλικου. 1. Το πρώτο πράγμα που θα αναζητήσει το παιδί είναι η τροφή και το πρώτο όργανο ευχαρίστήσης είναι το στόμα, η φάση του στοματικού ερωτισμού, κατά την διάρκεια της οποίας, τροφικές απογοητεύσεις μπορεί να καθηλώσ,ουν ΤΟ,παιδί στ~ συμπλέγματα αποκοπής θηλασμού' αυτή ειναι επισης η φαση της φαινομενικά βιολογικής σύνδεσης με την,μητέρα, οπότε και κάθε εγkατά~ειψη μπορεί να προκαλεσει τα βιολογικά ελλείμματα που αναλύθηκαν από τον Sfitz 3 ή τις νευρώσεις που περιγράφηκαν από την ~uex σαν οι νευρώσεις της εγκατάλειψης. Η Sechehαye ειχε επίσ~ς επιτυxί~ αναλύοντας έναν νεαρό σχιζοφρενή, στον οποιο μια καθηλωση 5 σε αυτά τα πολύ αρχαϊκά στάδια της ~νάπτυξης, προξένησε στη διάρκεια της εφηβείας, μια κατασταση ηβηφρενικού "στούπορ'" μέσα στο οποίο το υποκείμενο ζούσε σε μια φλύαρη, γεμάτη άγχος εγρή: γορση του πεινασμένου του σώματος. 2. Με την οδοντοφυία και την ανάπτυξη του μυικού συστήμα:o~, το παιδί οργανώνει ένα ολόκληρο σύστημα ι επιθετικης αμυνας που σημαδεύει το πρώτο στάδιο ανεξαρτησίας. Αλλά είναι επίσης το στάδιο μέσα στο οποίο πειθαρχίες -και, πρωταρχικά, η πειθαρχία του σφιγxτ~ραεπιβάλλονται στο παιδί, κάνοντάς το κατ' αυτόν τον τρόπο νν,ώστη της πα~ρ~kής εξo~σίας στην καταπιεστικ'ί της μορφη. Η αμφιθυμια εγκαθισταται σαν μια φυσική διάσταση της συναισθηματικότητας: η αμφιθυμία τροφής, η οποία ΙKανo~oιεί μόνο στο βαθμό που κάποιος καταστρέφει την τροφη με την επιθετική πράξη του δαγκώματuς' η αμφιθυ- 30 μία της ευχαρίστησης που προέρχεται τόσο από την απέκκρ.ιgη όσο και από την ενδοβολή' η αμφιθυμία των ικανοποιήσεων, που gλλοτε επιτρέπονται και ανταμοίβονται και άλλοτε απαγορεύονται και τιμωρούνται. Κατά την διάρκεια αυτής τη"ς φάσης εγκαθίστανται αυτά που η Melαni Klein ονομάζει "καλά" και "κακά αντικείμενα'" αλλά η λανθάνουσα ασάφεια αυτών των αντικειμένων δεν έ χει ακόμα υπερνικηθεί και η καθήλωση σε αυτή την περίοδο, που περιγράφηκε από τον Φρόυντ σαν το "σαδο-πρωκτικό στάδιο", παγιώνει τα ψυχαναγκαστικά σύνδρομα: το αντιφατικό σύνδρομο της αμφιβολίας, της αμφισβήτησης, της σταθερά παρορμητικής έλξης που αντισταθμίζεται από την αδιαλλαξία της απαγόρευσης' τις προφυλάξεις εναντίον κάποιου, που πάντα αναστέλλονται και πάντα ξαναρχίζουν' να η διαλεκτική της ακαμψίας και της επιθυμίας, της συνενοχής και της άρνησης, στην οποία μπορεί να μελετηθεί η θεμελιώδης αμφιθυμία για το ποθητό αντικείμενο, 3. Η εμπειρία κάποιου για το κορμί του, συγκροτείται σε σχέση με τις πρώτες ερωτικές δραστηριότητες, με την εκλέπτυνση των αντιδράσεων ισορροπίας και με την αναγνώριση του εαυτού του στον καθρέφτη. 'Επειτα, η συναισθηματικότητα αναπτύσσει σαν κύριο θέμα την επιβεβα~ωση ή την απαίτηση για σωματική ακεραιότητα' ο ναρκισσισμός γίνεται μια δομή της σεξουαλικότητας και το ίδιο μας το σώμα ένα προνομιούχο σεξουαλικό αντικείμενο. Κάθε ρωγμή σ' αυτό το ναρκισσιστικό κύκλωμα διαταράσσει μια ήδη εύθραυστη ισορροπία, όπως μπορεί κανείς να δει στο άγχος των παιδιών που αντιμετωπίζουν τις ευνουχιστικές φαντασιώσεις των πατρικών απειλών. Σε αυτή την αγχώδη διαταραχή των σωματικών εμπειριών είναι που 'εμφανίζεται το υστερικό σύνδρομο: ο διπλασιασμός του κορμιού και ο σχηματισμός ενός αlter ego στο οποίο το υποκείμενο διαβάζει, σαν μέσα σε καθρέφτη, τις σκέψεις του, τις επιθυμίες του, τις κινήσεις του, που από αυτές το απαλλάσει εκ των προτέρων αυτός ο δαιμονικός σωσίας' η υστερική κατάτμηση, που αφαιρεί από την συνολική εμπειρία του κορμιού τα αναισθητοποιημένα ή παραλυμένα στοιχεία' το φοβικό άγχος για αντικείμενα των οποίων οι φανταστικές απειλές θεωρούνται από τον άρρω- 31

14 aro ότι στοχεύουν στην ακεραιότητα του σώματός του (ο Φρόυντ ανέλυσε μια τέτοια περίπτωση φοβίας ενός τετράχρονου αγοριού που ο φόβος του για τα άλογα έκρυβε μια απειλή ευνουχισμού 9 4. Τέλος, η "εκλογή-αντικείμενο" εμφανίζεται κατά το τέλος της παιδικής ηλικίας - μια εκλογή που πρέπει να έχει σαν συνέπεια, μαζί με μια ετεροφυλοφιλική καθήλωση, και μια ταυτοποίηση 1 ο με τον γονέα του ίδιου φύλου. Αλλά σε αντίθεση με αυτήν την διαφοροποίηση και την παραδοχή της φυσιολογικής σεξουαλικότητας, βρίσκεται η συμπεριφορά των γονέων και η αμφιθυμία της παιδικής συναισθηματικότητας: σε αυτήν την περίοδο, στην πραγματικότητα, η τελευταία είναι προσηλωμένη με ένα είδος ζήλειας, ανάμικτης με ερωτισμό και επιθετικότητα, πρός μία μητέρα που είναι επιθυμητή αλλά που αρνείται τον εαυτό της ή, σε τελευταία ανάλυση, που μοιράζει την στοργή της" και καταρρέει μέσα στο άγχος μπροστά σε έναν πατέρα που η θριαμβεύουσα ανταγωνιστικότητά του γεννάει ταυτόχρονα μίσος και ερωτικό πόθο για ταυτοποίηση. Αυτό είναι το φημισμένο Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, που σε αυτό ο Φρόυντ πίστευε πως μπορούσε να αποκαλύψει το αίνιγμα του ανθρώπου και το κλειδί του πεπρωμένου του, που σε αυτό μπορεί κανείς να βρει την πιο κατανοητή ανάλυση των συγκρούσεων που βιώθηκαν από το παιδί στις σχέσεις του με τους γονείς του και το σημείο που καθηλώθηκαν πολλές νευρώσεις. Με λίγα λόγια, κάθε λιμπιντικό στάδιο είναι μία εν δυνάμει παθολογική δομή. Η νεύρωση είναι μία αυθόρμητη αρχαιολογία της λίμπιντο.. Ο Jαnet επίσης, καταπιάνεται με το θέμα του Jαckson αλλά από μια κοινωνιολογική σκοπιά. Η μείωση της ψυχολογικής ενέργειας που χαρακτηρίζει την αρρώστεια, θα έπρεπε να κάνει μη πιθανή τη συμπεριφορά την γεμάτη συμπλέγματα που αποκτήθηκε στη διαδρομή της κοινωνικής εξέλιξης, και να αποκαλύψει, σαν μια παλίρροια που υποχωρεί, μια πρωτόγονη κοινωνική συμπεριφορά ή ακόμα και προ-κοινωνικές αντιδράσεις. " Ενας ψυχασθενής δεν μπορεί να πιστέψει στην πραγματικότητα του περιβάλλοντρς του" για αυτόν, μια τέτοια συμπεριφορά είναι "υπερβολικά δύσκολη". Τι είναι δύσκο- 32 λη συμπεριφορά; Βασικά, μια συμπεριφορά στην οποία μια κάθετη ανάλυση αποκαλύπτει την επιπωμάτωση μερικών ταυτόχρονων μορφών συμπεριφοράς. Το φονικό παιχνίδι είναι μια μορφή συμπεριφοράς" το να εξιστορεί κάποιος τα κατορθώματά του, μετά το γεγονός, είναι μία άλλη. Αλλά τη συγκεκριμένη στιγμή, κάποιος παραμονεύει για να κυνηγήσει ένα θήραμα ή πραγματικά σκοτώνει το ζώο, με σκοπό να πει στον εαυτό του πως κάποιος σκοτώθηκε, πως κάποιος καταδιώκεται, πως κάποιος παραμονεύει, για να μπορεί αργότερα να εξιστορήσει τα κατορθώματά του στους άλλους" το να έχουμε ταυτόχρονα την πραγματική συμπεριφορά του κυνηγιού και την εν δυνάμει συμπεριφορά της περιγραφής είναι μια διπλή λειτουργία που, αν και φαινομενικά απλούστερη, στην πραγματικότητα είναι πιο περίπλοκη και από τις δύο: είναι η συμπεριφορά του παρόντος, το σπέρμα όλων των πρόσκαιρων συμπεριφορών, στην οποία η παρούσα πράξη και η συνείδηση πως αυτή η πράξη θα έχει μέλλον, πως αργότερα κάποιος θα μπορέσει να την αφηγηθεί σαν τετελεσμένο γεγονός, επιπωματώνονται η μία στην άλλη, συνδέονται και εναρμονίζονται. Η δυσκολία, λοιπόν, μιας πράξης μπορεί να μετρηθεί από τον αριθμό των στοιχειωδών μορφών συμπεριφοράς που ενυπάρχουν στην ενότητα της ανάπτυξής της. Ας πάρουμε rmpa την μορφή συμπεριφοράς που συνίσταται στην "εξιστόρηση στους άλλους", μια μορφή που η δυναμική της είναι επίσης τμήμα της συμπεριφοράς στο παρόν. Το να εξιστορούμε, ή πιο απλά, το να μιλάμε, ή σε μια ακόμα πιο στοιχειώδη μορφή, το να προστάζουμε ούτε αυτό είναι απλό θέμα" πρώτα, περιλαμβάνει μια αναφορά σε ένα γεγονός ή σε μια τάξη πραγμάτων ή σε έναν κόσμο που εγώ προσωπικά δεν μπορώ να προσεγγίσω αλλά που μπορούν να προσεγγίσουν άλλοι αντί για εμένα" Κατά συνέπεια, πρέπει να αναγνωρίσω την άποψη των άλλων και να την ενσωματώσω στη δική μου. Πρέπει να προσθέσω στην ίδια την πράξη μου (την διαταγή που έ δωσα) μια εν δυνάμει συμπεριφορά, την 'συμπεριφορά εκείνου που πρόκειται να εκτελέσει την διαταγή. Έπειτα, για να δοθεί μια διαταγή, πάντα προϋποτίθεται το αυτί που θα την αντιληφθεί, η νοημοσύνη που θα την κατανοήσει και το σώμα που θα την εκτελέσει' στην 33

15 πράξη της εντολής ενυπάρχει η δυνατότητα της εκτέλεσης αυτής. Αυτό σημαίνει πως τέτοιες φαινομενικά απλές πράξεις, όπως η συγκέντρωση της σκέψης στο παρόν, η περιγραφή προηγούμενων πράξεων, η ομιλία, όλες περιλαμβάνουν μια συγκεκριμένη δυαδικότητα που είνάι, βασικά, η δυαδικότητα που βρίσκεται σε όλες τις κοινωνικές συμπεριφορές. Αν, λοιπόν, ο ψυχασθενής βρίσκει τόσο. δύσκολη τη συγκέντρωση στο παρόν, αυτό γίνεται εξαιτιας των κοινωνικών περιπλοκών που με κάποιο σκοτεινό τρόπο αυτή περιέχει' όλες αυτές οι πράξεις που περιέχουν μια αντιστροφή (βλέπω/με βλέπουν, για την εμφάνιση' μιλάω/μου μιλάνε, στη γλώσσα' πιστεύω/με πιστεύουν, στην αφήγηση) είναι δύσκολες για αυτόν γιατί γίνονται μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο. Απαιτήθηκε μια ολόκληρη κοινωνική εξέλιξη πριν ο διάλογος γίνει ένας τρόπος δι-ανθρώπινης σχέσης' έγινε δυνατός μόνο με την μετάβαση από μία κοινωνία βασισμένη στην ιεραρχία της στιγμής, σε μια κοινωνία στην οποία η ισότητα των σχέσεων έκανε υπαρκτή και εξασφάλιζε μια εν δυνάμει ανταλλαγή, πίστη στο παρελθόν, σύνδεση με το μέλλον και α μοιβαιότητα των απόψεων. Ο άρρωστος που είναι ανίκανος για διάλογο παλινδρομεί διαμέσου ολόκληρης αυτής της κοινωνικής εξέλιξης. Ανάλογα με τη σοβαρότητά της, κάθε αρρώστεια καταστέλλει αυτή ή εκείνη την μορφή συμπεριφοράς, που η κοινωνία μέσα στην εξέλιξή της κατέστησε ανεκτή K~Ι την αναπληρώνει με αρχαϊκές μορφές συμπεριφορας..1. Ο 'διάλογος, σαν η υπέρτατη μορφή εξέλιξης της γλωσσας, αντικαθίσταται από ένα. είδος μονόλογου που μέσα σε αυτόν το υποκείμενο λέει στον εαυτό του ό τι κάνει ή στον οποίο διατηρεί έναν διάλογο με ένα φαν;αστικό συνομιλητή που θα ήταν ανίκανος να τον διατηρήσει με ένα πραγματικό σύντροφο (όπως ο ψυχασθενής καθηγητής που μπορούσε να εκφωνήσει τη διάλεξή του μόνο μπροστά στον καθρέφτη).. Εγινε "πολύ δύσκολο" για τον άρρωστο να δράσει κάτω από την ερευνητική ματια των άλλων: για αυτό και τόσα πολλά άτομα, είτε ψυχαναγκαστικά είτε ψυχασθενείς, όταν αισθάνονται ότι παρατηρούνται, παρουσιάζουν φαινόμενα συναισθηματι- 34 κής εκφόρτισης, όπως τικ, μιμητισμό και μυοκλονίες όλων των ειδών. ' 2. Χάνοντας αυτή την αμφίβολη δυνατότητα διαλoγo~. και κατανοώντας την ομιλία μόνο από την σχηματικη της πλευρά, αυτή που παρουσιάζεται ~τo ά~oμo που μιλάει, ο άρρωστος χάνει την K~ριαρxια επανω,στον συμβολικό του κόσμο' και το συνo~o των.νευματ~ν, λέξεων, τελετουργιών, με λίγα λόγια ολα α~τα που,ειναι υπαινικτικά και παραπεμπτικά στον ανθρωπινο κοσμ,ο, δεν ενσωματώνονται πια σε ένα σύστημα ισοδυυαμιων που περιέχουν έννοιες: Οι λέξεις και οι xε~ρoνoμι~ς δεν είναι πια το κοινό πεδίο στο οποίο. οι πρoθε~εις K~πoιoυ και εκείνες κάποιου άλλου συναντιωνται, αλλ~ αυτoνo~ες σημάνσεις που συνυπάρχουν με μια κατατεμαχισμενη διαταραγμένη ύπαρξη' ένα χαμόγελο δεν είναι πια ~ συνη: θισμένη απόκριση σε έναν καθημερινό ~αιρετισμo α!'λα ένα αινιγματικό γεγονός που δεν μπορει να αναχ,θει σ~ καμμία από τις συμβoλιkέ~ ισoδυ~αμίες τη~ ευγεν.ειας στον ορίζοντα του ασθενη, λοιπον, ~εxωριζει σ,αν το σύμβολο κάποιου μυστηρίου, σαν η, εκφραση Kαπo~ας σιωπηρής, απειλητικής ειρωνίας, Ο κοσμος της καταδιωξης ξεπροβάλλει από παντού., ' 3. Αυτός ο κόσμος, που εκτείνεται απο το παραληρημα έως την ψευδαίσθησ~, φαίνεται,να ανή~~ι oλo,κλ,~ρωτικά και απόλυτα σε μια παθολογια του π~στευω, ως διανθρώπινης συμπεριφοράς: το K?ινωνΙK~ Kρ~;ηριo της αλήθειας ("να πιστεύεις ό,τι πιστευ~υν οι αλλοι, ) δεν είναι πια αξιόπιστο στον ασθενή. Και μεσα σε αυτον τον κόσμο που η απουσία των άλλων έχει εξα.λείψει την, αντικειμενική σταθερότητα, εισάγεται έν~ς?λok~ηρoς κο?μος συμβόλων, φαντασιώσεων, ιδεοληψιων ο κοσμος απ,ο τον οποίο εξαλείφθηκε η ερευνητική ματιςι των άλλων, γινετα~. ευάλωτος στη ψευδαίσθηση και στην παραληρηματι~η ιδέα, "Ετσι, σ' αυτά τα παθολογικά φαι~όμενα ο?σθεν~ς επιστρέφει σε αρχαϊκές μορφές "πιστευω": σε μ~α κατασταση όπου ο πρωτόγονος άνθρωπος δεν ειχε αko~α ανακαλύψει σαν κριτήριο της αλήθειας την αλληλεγγυη του με τους άλλους, σε ένα στάδιο όπου πρόβαλε τις ~πιθυμίες του και τους φόβους του με φ?vτασμαγοριες, οι οποίες υφαίνονταν μέσα στη πραγματικοτητα με τα α-κοι- 35

16 νωνικά νήματα του ονείρου, της οπτασίας και του μύθου. Στον ορίζοντα όλων αυτών των αναλύσεων υπάρχουν aναμφίβoλα θέματα ερμηνείας που τοποθετούνται από μόνα τους στα όρια του μύθου: ο μύθος, για να αρχίσουμε με αυτόν, ενός συγκεκριμένου ψυχολογικού υποστρώματος (η "λίμπιντο" του Φρόυντ, η "ψυχική τάση" του JaneO, που θεωρείται σαν η πρώτη ύλη της εξέλιξης και το οποίο, εξελισσόμενο στην διάρκεια της ατομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, υπόκειται σε υποτροπές και μπορεί να ξαναγυρίσει, μέσω της αρρώστειας, σε ένα προηγούμενο στάδιο. Ο μύθος, επίσης, μιας ταυτότητας ανάμεσα στο ψυχικά άρρωστο πρόσωπο, στον πρωτόγονο και στο παιδί - ένα μύθος στον οποίο η συνείδηση, συγκλονισμένη από την εμφάνιση της ψυχικής αρρώστειας, βρίσκει εξασφάλιση και ενισχύεται από τις π,ροκαταλήψεις που εμπεριέχονται στην ίδια την κουλ τουρα της. Από αυτούς τους δύο μύθους, ο πρώτος γρήγορα εγκαταλείφθηκε, επειδή είναι επιστημονικός (απ' τον Jαnet διατηρήσαμε την ανάλυση της συμπεριφοράς και όχι την ερμηνεία βάσει της ψυχολογικής τάσης' οι ψυχαναλυτές όλο και περισσότερο απορρίπτουν τη βιοψυχολογική ~εωρία της λίμπιντο)' ο άλλος, αντ~θετα, επειδή είναι ηθικός, επειδή δικαιώνει μάλλον παρα εξηγεί, βρίσκεται ακόμα μαζί μας. 'Ομως, έχει κάποια σημασία η αποκατάσταση μίας ταυτότητας ανάμεσα στη νοσηρή προσωπικότητα του ψυχικά ασθενή και στη φυσιολογική προσωπικ,ότητα του παιδιού ή του πρωτόγονου, Στην πραγματικοτητα, κάποιος επιλέγει ή τη μία ή την άλλη: - Είτε κάποιος δέχεται λίγο πολύ την ερμηνεία του Jαckson: ",.. Θα υποθέσω ότι τα ανώτερα εγκεφαλικά κέντρα βρίσκονται σε τέσσερα στρώματα Α,Β,Γ,Δ,.. Η πρώτη μορφή τρέλλας, η πιο ήπια θα είναι - Α+Β+Γ+Δ. Στην πραγματικότητα, το όλο πρόσωπο είναι τώρα Β+Γ+Δ. Ο όρος -Α δίνεται μόνο για να δηλώσει πως το νέο άτομο διαφέρει από το προηγούμενο... "ΙΙ. Η παθολογική παλινδρόμηση, σύμφωνα με αυτά είναι απλά 'μια πράξη αφαίρεσης' αλλά αυτό που αφαιρείται,σε,αυτή την αριθμητική είναι για την ακρίβεια ο τελικος ορος, αυτό<: που δίνει κίνηση KqL συμπληρώνει την προσωmκότητα' δηλαδή, το "υπόλοιπο" δεν είναι μια προηγούμενη προσωπικότητα αλλά μια απωθημένη προσωπικότητα. Πώς λοιπόν, από αυτό το γεγονός, μπορεί ο άρρωστος να ταυτιστεί με "προηγούμενες" προσωπικότητες, όπως του παιδιού ή του πρωτόγονου; - Είτε επεκτείνουμε την θεωρία του Jαckson και δεχόμαστε μια αναδιοργάνωση της προσωπικότητας' η παλινδρόμηση δεν αρκείται στο να καταστείλει και στο να απελευθερώνει, αλλά ταξινομεί και τοποθετεί' όπως είπαν οι Monαkow και Mourge για τη νευρολογική αποδιοργάνωση: ''Η αποσύνθεση δεν είναι η ακριβής αναστροφή της σύνθεσης... Θα ήταν παράλογο να πούμε ότι η ημιπληγία. είναι μια επάνοδος σε ένα πρωτόγονο στάδιο στην μαθητεία της μετατόπισης... Η αυτορρύθμιση βρίσκεται να λειτουργεί εδώ, με ένα τέτοιο τρόπο ώστε η αντίληψη της καθαρής αποσύνθεσης να μην υφίσταται. Αυτή η ιδεατή διαδικασία συγκαλύπτεται από την σταθερά ενεργητική δημιουργική τάση του οργανισμού να επανορθώνει μια διαταραγμένη ισορροπία" Ι 2 Δεν υπάρχει, λοιπόν, θέμα αρχα'ίκών προσωπικοτήτων' πρέπει να δεχτούμε την ιδιαιτερότητα της νοσηρής προσωπικότητας' η παθολογική δομή της ψυχής δεν είναι μία επάνοδος στις πηγές' είναι αυστηρά αυθεντική. Δεν μπαίνει θέμα ακύρωσης των αναλύσεων σχετικά με την παθολογική παλινδρόμηση Ι 3 ' εκείνο που απαιτείται είναι να τις απελευθερώσουμε από τους μύθους που ούτε ο Janet ούτε ο Φρόυντ κατάφεραν να διαχωρίσουν. Θα ήταν, πιθανά, ανώφελο να πούμε από κάπ,οια ερμψ~υτική οπτική γωνία πως εάν κάποιος καταστει ψυχικα αρρωστος, γίνεται πάλι παιδί' αλλά, από μία περιγραφική θέαση, είναι αλήθεια πως ο ασθενής εkδη~ώνει, σ~η νοσηρή του προσωπικότητα, αποσπασματικες μ,ορφε ς συμπεριφοράς όμοιες με εκείνες μιας προηγουμενης εποχής, ή μιας άλλης κουλτούρας' η αρρ~στεια αποκαλύπτει και υπερτονίζει μορφές συμπεριφo~ας που φυ~oλογικά έχουν αφομοιωθεί. Η παλινδρομηση, λοιπου, μπορεί να εκληφθεί μόνο σαν μία από τις περιγραφικες οντότητες της ψυχικής αρρώστειας.

17 Μία δομική περιγραφή της ψυχικής αρρώστειας κατά συν~εια, Γθα. έπρε~ε να αναλύει τα θετικά και αρ~ητιkά σημεια Υια καθε συν~ρoμo, δηλαδή να περιγράφει λεπτομερειακα τις απωθημενες και αποσυνδεμένες δομές. Αυτό ~ν θα ~εριλά~βανε την ερμηνεία των παθολογικών δομων αλ~α, απλα, την τοποθέτησή τους σε μία προοπτική που θ? εκανε τα γεγονότα της ατομικής ή κοινωνικής παλινδρομησης, που παρατηρήθηκαν από τον Φρόυντ και τον J~net, συνεκτικά και κατανοητά. Τα κύρια σημεία μίας τετοιας περιγραφής θα έπρεπε να συνοψιστούν στα εξής: 1.. Η απ?,λεια τη5 ψυχικής ισορροπίας και οι νευρώσ~ις ειναι μοvo η πρωτη βαθμίδα της διάλυσης των ψυχικων λει~oυργιών' η βλάβη βρίσκεται μόνο στην γενική ισoρρo~ια της.ψυχ?λογικής προσωπικότητας και αυτή η συx~α στιγμ~αια ρηξη απελευθερώνει μόνο τα συναισθηματικα συμπλεγμ~τα, τα ασυνείδητα συγκινησιακά οχή-. ματα, που οχηματιστηκαν στην πορεία της ατομικής εξέλιξης.. ~. Στην παράνοια, η γενική διαταραχή της ψυχικής Kατ~στ~σης, ~ελευθερώνει μία συγκινησιακή δομή που απλα ειναι διογκωση της συνηθισμένης συμπεριφοράς τη~ πρoσωπιk~τητας" αλλ~ δεν υπάρχει ακόμα καμμία β~αβη στη διαυγεια, την τάξη ή τη συνοχή της νοητικής βασης.. 3,.Αλλά με τις ονειρικές καταστάσεις φθάνουμε σε ενα επιπεδο στο οποίο οι δομές της συνείδησης είναι ήδη διασπασμένες: ο νοητικός έλεγχος και η συνοχi1 της αιτιολόγησης εξαφανίζονται' και σε αυτόν τον κατακερματισμό της συνειδητής σφαίρας γινόμαστε μάρτυρες της διείσδυσης των.oνειριkώ~ δομών που, φυσιολογικά, απελευθερώνo~ται μονο στον υπνο. Αυταπάτες, ψευδαισθήσεις, λανθασμενες παραδo~ές, στο στάδιο της εγρήγορσης, εκδηλώνουν την μη αναοχεση των μορφών της ονειρικής συνείδησης.. 4. Στις ~ανιαkές και μελαγχολικές καταστάσεις, η δι~σπαση φτανει ~την ενστικτώδη-συναισθηματική σφαίρα ο συγκινησιακος παιδισμός του μανιακού και η απώλεια, στη. περίπτωση του μελαγχολικού, της εγρήγορσης για το σωμα και της συμπεριφοράς της συντήρησης αντιπροσωπεύουν την αρνη~ιkή πλευρά. Οι θετικές μορφές 38 της ψυχικής αρρώστειας εμφανίζονται σε ει<είνους τους παροξυσμούς της ψυχοκινητικής διέγερσης ή στις συγκινησιακές εκρήξεις στις οποίες ο μελαγχολικόq επιβεβαιώνει την απόγνωσή του και ο μανιακός την ευφορική ανησυχία του. 5. Τέλος, στις καταστάσεις σύγχυσης και στις σχιζοφρενικές καταστάσεις, η επιδείνωση παίρνει την μορφή ενός ελλείματος στην ικανότητα' σ' ένα ορίζοντα όπου οι χωροχρονικοί δείκτες έχουν καταστεί ανακριβείς για την διευκόλυνση του προσανατολισμού, η σκέψη αποσυντίθεται και μεταβαίνει σε απομονωμένα τμήματα, διαιρώντας έναν άδειο, σκοτεινό κόσμο με "ψυχικές συγκοπές", ή κλείνεται στην σιωπή ενός σώματος που η κινητικότητά του κλειδώνεται από την κατατονία. Αυτά που εμφανίζονται σαν θετικά σημεία είναι στερεοτυπίες, ψευδαισθήσεις, λεκτικά σχήματα που απokρυσταkλώνovται σε ασυνάρτητες συλλαβές και ξαφνικές συναισθηματικές διακοπές που διαπερνούν την ανο'ίκή αδράνεια σαν μετεωρίτες. 6. Και είναι ακόμα η άνοια με την οποία ο κύκλος αυτής της παθολογικής διάσπασης κλείνει - η άνοια, στην οποία υπάρχουν όλα τα αρνητικά σημεία των ελλειμάτων και στην οποία η διάσπαση έχει γίνει τόσο βαθειά που δεν υπάρχει πια καμμία περιοχή προς απελευθέρωση' δεν υπάρχει πια προσωπικότητα παρά μόνο μία ζώσα ύπαρξη. Αλλά μία ανάλυση αυτού του τύπου δεν μπορεί να εξαντλήσει την ολότητα του παθολογικού γεγονότος' είναι ανεπαρκής στο να το κάνει, εξαιτίας δύο λόγων: 1. Αγνοεί την οργάνωση των νοσηρών προσωπικοτήτων στις οποίες εμφανίζονται οι παλινδρομούσες δομές' όσο βαθιά και να είναι η διάσπαση (με μοναδική εξαίρεση την άνοια) η προσωπικότητα δεν μπορεί ποτέ να εξαφανιστεί εντελώς' αυτό που επανακαλύπτει η παλινδρόμηση της προσωπικότητας δεν είναι διάσπαρτα στοιχεία (γιατί αυτά ποτέ δεν διασκορπίστηκαν) ούτε πιο αρχα'ίκές προσωπικότητες (γιατί δεν υπάρχει οπισθοδρόμηση στην ανάπτυξη της προσωπικότητας παρά μόνον στη διαδοχή των μορφών συμπεριφοράς), Όσο υποδεέστερη και απλή κι αν είναι, δεν πρέπει κανείς να παραλείψει την οργάνωση που με αυτήν ένας σχιζοφρενής δομεί τον κόσμο 39

18 του: ο κατακερματισμένος κόσμος που αυτός περιγρόφει συμφωνεί με την κατατεμαχισμένη του συνείδηση, ο χρόνος ο χωρίς μέλλον rt παρελθόν που σε αύτόν ζει,.αντανακλά την ανικανότητά του να προβάλλει τον εαυτό του μέσα σε κάποιο μέλλον ή ν' αναγνωρίσει τον εαυτό του στο παρελθόν. Αλλά αυτό το χάος βρίσκει το σημείο της συνοχής του στην προσωπική δομή του ασθενή, η οποία εγγυάται την βιωμένη ενότητα της συνείδησης και του ορίζοντά του., Ετσι, όσο άρρωστος και να είναι, αυτό το σημείο συνοχής δεν μπορεί παρά να υφίσταται. Η επι~ στήμη της ψυχικής παθολογίας δεν μπορεί παρά να είναι η επιστήμη της άρρωστης προσωmκότητας. 2. Η ανάλυση της παλινδρόμησης περιγράφει τον προσανατολισμό της αρρώστειας, χωρίς να αποκαλύπτει το σημείο απαρχής της. Αν δεν ήταν τίποτα περισσότερο από παλινδρόμηση, η ψυχική αρρώστεια θα ήταν μια δυνατότητα παρούσα σε κάθε άτομο εξαιτίας της ίδιας της κίνησης που ενέχει η εξέλιξή του' η τρέλα δεν θα ήταν τίποτα περισσότερο από μια πιθανότητα, η παντοτεινά απαραίτητη εξαγορά της ανθρώπινης ανάπτυξης. Αλλά τό "γιατί" αυτό ή εκείνο το πρόσωπο είναι άρρωστο, γιατί είναι άρρωστο σε αυτήν ή εκείνη την στιγμή, γιατί το παραλήρημά του περιέχει αυτές τις αξιώσεις και όχι άλλες, είναι ανίκανη η αφηρημένη αντίληψη της παλινδρόμησης να εξηγήσει. Από την οπτική γωνιά της εξέλιξης, η αρρώστεια δεν έχει καμμία άλλη θέση παρά εκείνη μιας γενικής δυνατότητας. Η αιτιολογία που την κάνει αναγκαία δεν είναι πια αποσυνδεμένη, τουλάχιστον όχι περισσότερο από εκείνη που δίνει σε καθε κλινική εικόνα την ιδιαίτερη απόχρωσή της. Αυτή η αναγκαιότητα, με τις ατομικές της μορφές, μπορεί να βρεθεί όχι πάντα σε μία ιδιόμορφη ανάπτυξη αλλά στην προσωπική ιστορία του ασθενή. Κατά συνέπεια, η ανάλυση πρέπει να επεκταθεί' και αυτή η εξελικτική, δυνητική και δομική διάσταση της ψυχικής αρρώστειας πρέπει να συμπληρωθεί από την ανάλυση της διάστασης που την κάνει αναγκαία, σημαίνουσα και ιστορική. 40 ΣIiΜΕIΩΣΕIΣ 1. Διόσχιση: Απόσπαση aπό το συνειδητό έλεγχο ορισμένων στoιxεiων ή εkδηλciισεων της προσωπικότητας που είναι πηγές άγχους, με αποτέλεσμα αυτά να επενεργούν ανεξάρτητα, σαν μέρος μιας ξεχωριστής πρoσwmκότητας (ΣτΜ). 2. "Th. Factorι οι Inιaηίtieι", Selec18d wήtίngι οι John Ηυglιll....ι8Ckson σι 11, ρ Spitz. "Hoιpίtellιm", ΤΜ Psγchoenelytic Stυdy οι 111. chίlcι ναlι Ι end ,1946. Ο Σmτζ, μελέτησε τις επιπτώσεις του ιδρυματισμού tωv βρεφών στην μετέπειτα ψυχοβιολογική εξέλιξη (μαρασμός, ανακλητική κατάθλιψη κ.λ.π.) (ΣτΜ). 4. G. Guex: Ιeι Π81ιΓoιeι d' abandon 5. Καθήλωση: Το σταμάτημα της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης σε κάποιο στάδιο πριν από την πλήρη ωρίμανση' μία στενή προσκόλληση σε κάποιο άλλο πρόσωπο (μητέρα ή ποτέρας) (ΣτΜ). 6. Στούπορ: Κατάσταση πλήρους ψυχοκινητικής αναστολής (το ότομο χρησιμοποιεί μόνο τους οφθαλμοκινητικούς και οφθαλμικούς μύες). Δεν μιλάει ολλά το βλέμμα του κινείται σαν να πορακολουθεί τα συμβαίνοντα. Δεν υπάρχει πραγματική -αλλά μόνο φαινομενική- διαταραχή της συνείδησης και ο άρρωστος είναι σε θέση μετά την έξοδό του από την εμβροντησία (στούπορ) να ανακαλέσει ό,τι συνέβαινε κατό τη διάρκειά της (ΣτΜ). 7. Αμφιθυμία: Σαν γενικότερος όρος Xρησιμσnoιείται το αμφιτιμία, ισχύοντας τόσο για το συναίσθημα (αμφιθυμία), όσο για τη νόηση (αμφlνoια) κοι την βούληση (αμφιβoυλησiα). Το αμφιθυμικό ότομο κυριαρχείται την ίδια στιγμή από ισόποσα αλλό αντίθετα μεταξύ τους συναισθήματα. Αγαπάει και μισεί ταυτόxρσvα το ίδιο πρόσωπο με την ίδια ένταση. Kινείτca ανάμεσα σε δυο αντίθετους πόλους χωρίς να έλκετοι σποφασιστικά από κανένα (ΣτΜ). -8. ΚI.ίη Meι8ηί.: ( ) Αγγλίδα ψυχαναλύτρια και πcaδoψυxίατρoς που οι θεωρίες της για την πρώιμη ανάπτυξη ήρθαν συχνό σε σύγκρουση με κείνες της mo ορθόδοξης Φροί.ίδικής Σχολής (ΣτΜ). 9. "Aη81yι1ι οι 8 Phobie ίη 8 Fiν. ~eer-oiιi ΒοΥ", The Itend8rd Editloιι οι 111. coιιιpi.18 PΙychologlcel Work. of Sigmund Freυd, ναι χ 10. Ταυτοπο\ηση ή ταύτιση: 11 εσυιτεριkoπoiηση από μέρouς ενός ατόμου 41

19 χαρακτηριστικών κόπαου όλλου ατόμαι, που το άtoμo θαυμόζει και επιθυμει να έχει. (Δεν έχει καμμιό σχέση με την απομίμηση που είναι μια συνειδητή εκδήλωση) (ΣτΜ). 11. Jιιι:kson: "Thefactors of Insanitίes",ΡΡ 413, 416, 12. Monakow and Mou~β: Introduction biologίqu. ι Ι' etude de la AeυΓologie et dela psychopathologie Ρ 178, 13. Παλινδρόμηση: Η επόνοδος σε προηγούμενο, mo πρωτόγονο επίπεδο συναισθηματικής προσαρμογής (ΣτΜ). 3 ΨΥΧΙΚΗ ΑΡΡΩΣΤΕΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Η ψυχολογική εξέλιξη ενσωματώνει το παρελθόν στο παρόν σε μία ενότητα χωρίς σύγκρουση, σε μία διευθετημένη ενότητα που ορίζεται σαν μία ιεραρχία. δομών, σε μία σταθερή ενότητα που μπορεί να κινδυνεύσει μόνο από μια παθολογική παλινδρόμηση, Από την άλλη μεριά, η ψυχολογική ιστορία αγνοεί αυτήν τη συνχρονικότητα του προυπάρχοντος και του παρόντος' τοποθετεί το ένα σε σχέση προς το άλλο, παρεμβάλλοντας ανάμεσά τους την απόσταση που φυσιολογικά κάνει δυνατή την ένταση, την σύγκρουση και την αντίφαση. Στη ψυχολογική εξέλιξη είναι το παρελθόν που προωθεί το παρόν και το κάνει εφικτό' στη ψυχολογική ιστορία είναι το παρόν που αποσπάται από το παρελθόν, δίνοντας σε αυτό νόημα, κάνοντάς το κατανοήσιμο. Το ψυχολογικό γίγνεσθαι (devenir) είναι ταυτόχρονα και εξέλιξη και ιστορία: ο ψυχικός χρόνος πρέπει να αναλυθεί με όρους του πρότερου και του επίκαιρου -δηλαδή με εξελιχτικούς όρους- και με όρους του παρελθόντος και του παρόντος - δηλαδή με ιστορικούς όρους. Όταν στο τέλος του δέκατου ένατου αιώνα, μετά τον. Ντάρβιν και τον Σπένσερ, με έκπληξη κάποιος ανακάλυπτε την αλήθεια του ανθρώπου να βρίσκεται μέσα στην εξέλιξή του σαν ζωντανό ον, θεωρήθηκε ότι μπορούσε να γραφεί ιστορία με εξελικτικούς όρους, καθώς επίσης να υπαχθεί το πρώτο στο δεύτερο: πράγματι, το ίδιο σόφισμα μπορεί να βρεθεί στην KανωVΙOλOγία της ίδιας περιόδου. Τ ο βασικό σφάλμα της ψυχανάλυσης, και συνεπακόλουθα, των περισσότερων γενετικών ψυχολογιών είναι, αναμφίβολα, η εμπλοκή αυτών των δύο μη αναγώγιμων διαστάσεων, της εξέλιξης και της ιστορίας, στην 42 43

20 ενότητα της ψυχολογικής ανάπτυξ ης 1. Όμως η μεγαλοφυία του Φρόυντ έγκειται στο ότι κατάφερε, τόσο νωρίς, να πάει πέρα από τον εξελικτικό ορίζοντα που όριζε η θεωρία της λίμπιντο και να φτάσει στην ιστορική διάσταση της ανθρώπινης ψυχής. Πράγματι, στην ψυχανάλυση είναι πάντα δυνατό να διαχωρίζεται εκείνο που ανήκει σε μια ψυχολογία της εξέλιξης (όπως στο "Τρία Δοκίμια για τη Θεωρία της Σεξουαλικότητας'Ι) και εκείνο που ανήκει σε μια ψυχολογία της προσωπικής ιστορίας (όπως στο "Πέντε Ψυχαναλύσεις" και στα συνοδεύοντα κείμενα). Μίλησα προηγουμένως για την εξέλιξη των συναισθηματικών δομών όπως λεmομερειακά περιγράφονται στη ψυχαναλυτική παράδοση. Θα ήθελα τώρα να δανειστώ από την άλλη οπτική της ψυχανάλυσης για να ορίσω τι μπορεί να είναι η ψυχική αρρώστεια από την άποψη της ατομικής ιστορίας (δηλ. της ιστορίας του ατόμου). Παρουσιάζω εδώ μια περίπτωση που αναφέρεται από τον Φρόυντ στην "Εισαγωγή στην Ψυχανάλυση,,2: Μια γυναίκα γύρω στα πενήντα υποπτεύεται τον σύζυγό της για απιστία με τη γραμματέα του. Μία αρκετά συνηθισμένη περίπτωση. 'Ομως υπάρχουν μερικές πολύ παράξενες πλευρές στην περίπτωση: η ζήλεια της συζύγου προκλήθηκε από ένα ανώνυμο γράμμα' αυτός που έγραψε το γράμμα είναι γνωστός' είναι επίσης γνωστό πως αυτός εμφορείται μόνο από επιθυμία για εκδίκηση και πως οι κατηγορίες είναι, με βάση τα γεγονότα ανακριβείς" η σύζυγος τα ξέρει όλα αυτά, αναγνωρίζει εύκολα το άδικο των μομφών της προς τον σύζυγο και μιλάει, μάλλον αυθόρμητα, για την αγάπη που ο τελευταίος πάντα της έδειχνε, Παρ" όλα αυτά, δεν μπορεί να απαλλαγεί από τη ζήλεια της' όσο περισσότερο τα γεγονότα δηλώνουν την αφοσίωση του συζύγου της, τόσο περισσότερο ενισχύονται οι υποψίες της' παραδόξως, η ζήλεια της έχει αποκρυσταλωθεί γύρω από τη βεβαιότητα πως ο σύζυγος δεν είναι άπιστος. Ενώ στην κλασσική μορφή της, στην παράνοια, η ζήλεια είναι μια ακλόνητη πεποίθηση που αναζητάει τη δικαίωσή της στις πιο ακραίες μορφές αιτιολόγησης, η περίπτωση που παραθέτει ο Φρόυντ είναι 44 ένα παράδειγμα μιας παρορμητικής ζήλειας που σταθερά αναζητάει τη βάση της στην πραγματικότητα, που σταθερά προσπαθεί να αρνηθεί τον εαυτό της και να βιωθεί μέσα από τύψεις' είναι μια πολύ περίεργη (και σχετικά σπάνια) περίπτωση ψυχαναγκαστικής ζήλειας. Στην ανάλυση προέκυψε ότι η γυναίκα ήταν ξετρελλαμένη με τον γαμπρό της (από την κόρη της) αλλά τα αισθήματα ενοχής ήταν τέτοια που δεν ήταν ικανή να αντέξει την επιθυμία της και μεταβίβαζε σ19. σύζυγό της το αμάρτημα του να αγαπάς κάποιον πολύ νεώτερο από εσένα. Πράγματι, μια βαθύτερη έρευνα έδειξε πως αυτή η προσκόλληση στον γαμπρό ήταν από μόνη της αμφίθυμη και πως συγκάλυπτε ένα στοιχείο ζηλότυπης εχθρότητας στην οποία το αντικείμενο ανταγωνισμού ήταν η κόρη της ασθενούς: στην καρδιά, λοιπόν, του νοσηρού φαινομένου βρισκόταν μια ομοφυλοφιλική- προσήλωση στην κόρη. Οι μεταμορφώσεις, οι συμβολισμοί, η μετατροπή των συναισθημάτων στο ~τίθετό τους, η μεταμφίεση των προσώπων, η μεταβίβαση της ενοχής, η μετατροπή των τύψεων σε κατηγορία - ό,τι έχουμε εδώ είναι μια συλλογή από διαδικασίες που αντιφάσκουν η μια στην άλλη όπως τα στοιχεία στα "παραμύθια" των παιδιών. Εύκολα κάποιος θα μπορούσε να συγκρίνει αυτή την ζηλότυ- - πη προβολή με την προβολή που περιγράφει ο Μ. Wαllon στο "Les origίnes du cαrαctere chez [' enfαnt'>3: παραθέτει από την Elsα Kohler το παράδειγμα ενός κοριτσιού τριών χρόνων που χτύπησε τη φίλη του όταν έπαιζαν και, ξεσπώντας σε δάκρυα, έτρεξε στην γκουβερνάντα του για παρηγοριά, επειδή το άλλο κοριτσάκι "την είχε xτυπήσε~". Βρίσκει κανείς σε αυτό το παιδί τις ίδιες δομές συμπεριφοράς όπως στην παραπάνω περίπτωση ψυχαναγκασμού: η μη διαφοροποίηση της αυτοαντίληψης εμποδίζει την διάκριση ανάμεσα στο να ενεργείς ε σ ύ και στο να ενεργούν σε ε σ έ ν α (χτυπάω/με χτυπούν, απιστώ/είμαι θύμα απιστίας)' και, ακόμα περισσότερο, η αμφιθυμία των συναισθημάτων μπορεί να επιφέρει ένςι είδος αλληλομετατροπής της επιθετικότητας και της ενοχής. Σε κάθε μία περίπτωση χωριστά βρίσκει κανείς τα ίδια χαρακτηριστικά ενός ψυχολογικού αρχαϊσμού: ρευστό- 45