Η Τεχνολογία και η Κοινωνία στην Εποχή της Πληροφορίας

Transcript

1 Attila Kincsei Η Τεχνολογία και η Κοινωνία στην Εποχή της Πληροφορίας Εισαγωγή 1. Κριτική Θεώρηση της Τεχνολογίας Πριν αρχίσουμε τη συζήτηση του κυρίως θέματός μας, της αλληλεπίδρασης μεταξύ της τεχνολογίας και της κοινωνίας 1, θα πρέπει να αναφερθούμε σε ορισμένες κοινωνιολογικές, πολιτισμικές και ιδεολογικές τάσεις της Ευρωπαϊκής ιστορίας, οι οποίες έχουν επηρεάσει όχι μόνο τις κοινωνικές αντιλήψεις για την τεχνολογία, αλλά έχουν ασκήσει επίδραση επίσης και στην επιστημονική θεώρηση των πραγμάτων. Από την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης και μετέπειτα, η έννοια της τεχνολογίας έχει αποκτήσει και την ηθική της πλευρά και, αρκετά συχνά στο πέρασμα των χρόνων, έχει ενστερνιστεί ακραίες αντιλήψεις, στις διάφορες ευρωπαϊκές κοινωνίες: θεωρήθηκε ως πανάκεια για την επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων, αλλά και ως διαβολέας, προοριζόμενη να αποξενώσει τους ανθρώπους από τον εαυτό τους και από τη φύση. Το βασικό ερώτημα, εάν «η τεχνολογία είναι καλή ή κακή», παραμένει αναλλοίωτο από τα κινήματα των Λουδιτών (Luddite movements) στις αρχές του 19 ου αιώνα, περνώντας από τη ρομαντική αντίληψη της «επιστροφής στη φύση», στην εύνοια που επιδεικνύεται προς την τεχνολογία από τους φουτουριστές, στην αρχή του 20 ου αιώνα και καταλήγοντας στα σύγχρονα κινήματα των ακτιβιστών περιβαλλοντολόγων. Οι επικρατούσες αξίες και τα ιδανικά κάθε εποχής ενσωματώθηκαν στην αντίστοι- 1 Εννοούμε τον όρο «Κοινωνία» στην ευρύτερή του κοινωνιολογική θεώρηση, της οποίας η πνευματική καλλιέργεια η οικονομία, η πολιτική κλπ., αποτελούν υποσυστήματα.

2 60 Η Τεχνολογία και η Κοινωνία στην Εποχή της Πληροφορίας χη τεχνολογία, ως επίπεδα εννοιών και αντιλήψεων, τα οποία μπορούν να εντοπιστούν, εξετάζοντας τη φιλοτεχνολογική (technophile) και την τεχνοφοβική (technophobe) προσέγγιση για την κατανόηση της τεχνολογίας της πληροφορικής και των επικοινωνιών (Information and Communication Technology, ICT). Το πλέον εμφανές χαρακτηριστικό της κοινωνίας της πληροφορίας ακόμη και για τον αδαή είναι ο συνεχώς αυξανόμενος αριθμός, η ποικιλία και η πολυπλοκότητα των εργαλείων της σύγχρονης τεχνολογίας και η διαρκής μεταβολή τους, σε μια άνευ προηγουμένου κλίμακα και σε ρυθμούς σχεδόν αδύνατον να παρακολουθηθούν. Η ανάγκη και πολλές φορές η μεγάλη πίεση για προσαρμογή σε μια γρήγορα μεταβαλλόμενη τεχνολογία, σε όλο και περισσότερους τομείς της καθημερινής μας ζωής, καταλήγει πολλές φορές σε σύγχυση και έκπληξη, σε επίπεδο μεμονωμένων ατόμων, αλλά και σε φαινόμενα «ηθικού πανικού» (moral panic) της κοινωνίας, θεωρούμενης ως σύνολο. Όταν αναδεικνύονται τα πραγματικά αρνητικά αποτελέσματα της τεχνολογικής αλλαγής, ως «αποδιοπομπαίοι τράγοι» προβάλλονται κυρίως οι «μηχανές» (οι προσωπικοί υπολογιστές, τα κινητά τηλέφωνα, το Διαδίκτυο κλπ.), τόσο στην κοινή γνώμη, όσο και στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, όπου τονίζεται καθ υπερβολή το δημιουργηθέν πρόβλημα και παραλείπονται οι αναφορές στις θετικές συνεισφορές τους. Όπως και να έχει το πράγμα όμως, είναι γεγονός ότι οι νέες τεχνολογίες και οι μετασχηματισμένες μέσω αυτών υποδομές των παλαιών διαδραματίζουν έναν ενεργό ρόλο στην αλλαγή των σύγχρονων αξιών και τρόπων ζωής, γεννώντας και μια αίσθηση απελπισίας και αμηχανίας, όταν δοκιμάζουν τις ικανότητες των ατόμων, αλλά και της κοινωνίας γενικότερα, να μαθαίνουν και να προσαρμόζονται. Το ακόλουθο κεφάλαιο προσπαθεί, από τη σκοπιά του τεχνορεαλισμού (technorealism) (κρατώντας μια απόσταση και από τις δύο ασαφείς ακραίες σκοπιές, της τεχνοφοβίας και την φιλοτεχνολογική), να καταδείξει ότι η τεχνολογία δεν είναι ένα αυτοκινούμενο τέρας που επέδραμε στην κοινωνία και για το οποίο η μόνη επιλογή που έχει κάποιος είναι να συμβιβαστεί μαζί του, αλλά είναι μάλλον μια κοινωνικό κατασκεύασμα, το οποίο, εκτός από το να μεταμορφώνει πολλές πλευρές της ζωής μας, διαμορφώνεται και η ίδια από την κοινωνία. Αυτός ο εισαγωγικός ειρμός των σκέψεών μας μπορεί να κλείσει παραθέτοντας τον λεγόμενο Πρώτο Νόμο της Τεχνολογίας του Kranzberg, ο οποίος δηλώνει ότι: «Η τεχνολογία δεν είναι, από μόνη της, ούτε καλή, ούτε κακή. Επίσης δεν είναι ουδέτερη.» (Kranzberg, 1985: 50). Είναι σαν και εμάς. 2. Η επιστημονική προσέγγιση του παρόντος κεφαλαίου Οι μελέτες που θεωρούν τις επιστήμες και την τεχνολογία ως ένα αναπόσπαστο και μάλιστα οργανικό τμήμα της κοινωνίας όπως οι μελέτες που πραγμα-

3 Attila Kincsei 61 τεύονται την κοινωνία της πληροφορίας δε θεωρούν με έναν ενιαίο τρόπο τα διάφορα εννοιολογικά και μεθοδολογικά εργαλεία, ούτε θεσπίζουν ένα εύκολο στην κατανόησή του και ευρύτερα αποδεκτό επιστημονικό πρότυπο (scientific paradigm). Εξακολουθεί να υφίσταται η διαφοροποίηση και μπορούμε να μιλάμε για μια ποικιλία πολυθεματικών και διαθεματικών μελετών, σχολών σκέψης, θεωριών και προσεγγίσεων, οι οποίες αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και αποτελούν προϊόν εργασίας επιστημόνων και ειδημόνων που προέρχονται από διάφορες «παραδοσιακές» επιστήμες, όπως είναι η ιστορία, η οικονομική επιστήμη, η κοινωνιολογία ή η ανθρωπολογία. Το μεγάλο πλήθος αυτών των διαφορετικών προσεγγίσεων καθιστά αδύνατη πρακτικά την επισκόπησή τους σε μια και μοναδική ανακεφαλαιωτική σύνοψη, οπότε θα αποφύγουμε εδώ να συζητήσουμε σχολές όπως οι τεχνολογικές θεωρίες της εξελικτικής οικονομίας, σε οποιαδήποτε λεπτομέρεια. Μιλώντας γενικά, ο στόχος του παρόντος κεφαλαίου δεν είναι παρά να παράσχει ένα «διανοητικό δεκανίκι», ένα υπόβαθρο για τη συζήτηση και την ερμηνεία των τεχνολογιών της πληροφορικής και των επικοινωνιών, επισκοπώντας τις πλέον σημαντικές και ουσιαστικές θεωρίες, έννοιες, μοντέλα και όρους του θέματος. Για να κλείσουμε την εισαγωγή και να ανοίξουμε τη συζήτησή μας, υποστηρίζουμε ότι οι θεωρίες που εστιάζονται στις διαδικασίες της πληροφορικής, της γνώσης και των επικοινωνιών (όπως οι μελέτες οι σχετικές με την πληροφορική και τις επικοινωνίες, η βιβλιογραφία των πληροφοριακών συστημάτων και η κοινωνιολογική πληροφορική) δεν μπορούν να ισχυριστούν ότι παρέχουν μια πλήρη κατανόηση της κοινωνίας της πληροφορίας, χωρίς να λάβουν υπόψη τους τα αποτελέσματα των μελετών που διερευνούν την αλληλεπιδρούσα φύση της τεχνολογίας και της κοινωνίας. Τεχνολογική Αιτιοκρατία Η ιδέα της τεχνολογικής αιτιοκρατίας (technological determinism) εμφανίστηκε στο δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα και παραμένει έκτοτε ως μια μάλλον κοινή πεποίθηση και, επιπλέον, πολλές σημαντικές επιστημονικές δουλειές χαρακτηρίζονται από αυτή. Η ύπαρξή της έχει συνεισφέρει στη διατήρηση και αναπαραγωγή μερικών παρεξηγήσεων σχετικά με την τεχνολογία. Η τεχνολογική αιτιοκρατία υποστηρίζει ότι η τεχνολογία είναι η πρωτεύουσα κινητήρια δύναμη της κοινωνίας, είναι αυτή που καθορίζει τον τρόπο λειτουργίας της, την ανάπτυξή της, την πορεία της μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι, τις δομές της και τις αξίες της, εάν όχι εξ ολοκλήρου, τουλάχιστον κατά το μεγαλύτερο μέρος. Γεγονότα που αντιτίθενται στο ρου της τεχνολογίας, λαμβάνονται υπόψη μόνο ως ήσσονος σημασίας λεπτομέρειες, ή παραλείπονται εντελώς. Η τεχνολογική πρόοδος υποτίθεται ότι οφείλεται στη λογική που διέπει την επιστήμη και μόνο σε αυτή.

4 62 Η Τεχνολογία και η Κοινωνία στην Εποχή της Πληροφορίας Οι περισσότερες επιστημονικές έννοιες απορρίπτουν ξεκάθαρα την τεχνολογική αιτιοκρατία, αλλά παρ όλα αυτά συνεισφέρουν στην επιβίωσή της, μελετώντας την επίδραση της τεχνολογίας στην κοινωνία και μόνο. Αυτό είναι ίδιον σύμπτωμα των ερευνών και των μελετών των σχετικών με τις τεχνολογίες της πληροφορικής και των επικοινωνιών. Στο παρόν κεφάλαιο θα εστιάσουμε επομένως το ενδιαφέρον μας στις θεωρίες που πραγματεύονται την επίδραση της κοινωνίας στην τεχνολογία και στην αλληλεπίδραση των δύο αυτών εννοιών, κοινωνίας και τεχνολογίας. Η μόνη εξαίρεση που θα κάνουμε, αφορά τη θεωρία του Everett M. Rogers αναφορικά με τη διάχυση των καινοτομιών, η οποία θεωρείται κατά κάποιο τρόπο συμπληρωματική των προαναφερθέντων προσεγγίσεων και επίσης παρουσιάζει μια αξιοσημείωτη εννοιολογική εγγύτητα και σύμπνοια με αυτές. Θεωρία Διάχυσης της Καινοτομίας Η έννοια της καινοτομίας έχει λάβει τις διαστάσεις και τη σημασία κομβικής δραστηριότητας στις κοινωνίες της πληροφορίας. Αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της ανταγωνιστικότητας σε οικονομικό επίπεδο. Οι κυβερνήσεις, τόσο σε εθνικό, όσο και σε περιφερειακό (ευρωπαϊκό) επίπεδο, επιδίδονται στην ανάπτυξη στρατηγικών υψηλού επιπέδου, με σκοπό να ενθαρρύνουν την ανάπτυξη καινοτόμων δραστηριοτήτων στην οικονομία. Ο όρος «καινοτομία» (innovation) μπορεί να οριστεί ως η εφεύρεση ή η ανακάλυψη θεμελιωδώς νέων εννοιών ή εφευρέσεων απόρροια είτε επαγγελματικής ερευνητικής δραστηριότητας, είτε προϊόν ερασιτεχνικής προσπάθειας η οποία υλοποιείται στην πράξη. Μια καινοτομία μπορεί να είναι ένα τεχνολογικό κατασκεύασμα, μια νέα λύση οργανωτικού χαρακτήρα σε ένα πρόβλημα, ή ακόμη και μια ιδέα. Οι καινοτομίες καθίστανται αγοραία αγαθά διαμέσου της ανάπτυξης προϊόντων και / ή της μεταφοράς τεχνολογίας. Ο κύκλος ζωής ενός προϊόντος αποτελείται από τις ακόλουθες φάσεις: εισαγωγή (προώθηση στην αγορά), ανάπτυξη, ωρίμανση και σταθεροποίηση και, τελικά, φθίνουσα πορεία και εξαφάνιση. Ο κύκλος ζωής των κοινόχρηστων αγαθών (π.χ. κυκλοφοριακές υποδομές) και των αγαθών κοινής ωφελείας (π.χ. δημόσια ασφάλεια) ακολουθεί και αυτός τις ίδιες φάσεις. Η θεωρία του Rogers εφαρμόζεται στον κύκλο ζωής της καινοτομίας, τουλάχιστον έως τη φάση ωρίμανσης, σε επίπεδο κοινοτήτων και κοινωνιών. Ο Rogers (1995) 2 εξηγεί τη διάχυση των καινοτομιών 3 θεωρώντας το όλο φαινόμενο ως μια επικοινωνιακή διαδικασία: ως διάχυση θεωρείται «η διαδικασία 2 Ο Rogers δημοσίευσε το βιβλίο του Diffusion of Innovations το19 2, το19 2, 1962, το οποίο και περιέχει την εργα εργασία που ανέπτυξε ανταποκρινόμενος στους κριτικούς του έργου του. Χρησιμοποιούμε την έκδοση του εργα εργα εργα εργα εργα εργα εργα εργα εργα εργα εργα εργα 1995, για τη συζήτηση της γενικής θεωρίας διάχυσης. 3 Ο Rogers χρησιμοποιεί τον όρο «καινοτομία» στην ευρύτερή του έννοια, όχι μόνο για τεχνολογικά αντικείμενα δηλαδή, αλλά και για ιδέες κλπ. Εδώ, θα περιοριστούμε στην αναφορά σε τεχνολογικά αντικείμενα καινοτομίες.

5 Attila Kincsei 63 μέσω της οποίας μια καινοτομία καθίσταται γνωστή διαμέσου συγκεκριμένων διαύλων, σε βάθος χρόνου, μεταξύ των μελών ενός συγκεκριμένου κοινωνικού συστήματος» (στο ίδιο, σελ. 20). Η διάχυση διέπεται από τους τέσσερις προαναφερθέντες παράγοντες (καινοτομία, δίαυλοι επικοινωνίας, χρόνος και κοινωνικό σύστημα). Είναι κατά βάση μια διαδικασία λήψης αποφάσεων, κατά τις φάσεις της οποίας διάφοροι τύποι πληροφορίας και διάφοροι μηχανισμοί μετάδοσης αυτών διαδραματίζουν καθοριστικούς ρόλους. Η διάχυση των καινοτομιών και επομένως και των αντίστοιχων τεχνολογιών λαμβάνει χώρα εντός των κοινωνικών δικτύων, τα οποία αποκαλούνται τότε δίκτυα διάχυσης (καινοτομίας). Η ικανότητα προσαρμογής των ατόμων σε προσωπικό επίπεδο εξαρτάται από το επίπεδο συνοχής του δικτύου, με άλλα λόγια, από την έκταση της ομοιογένειάς του (homophily) (ομάδες ατόμων με παρεμφερή κοινωνικο-οικονομική κατάσταση, πιστοποιήσεις και αντιλήψεις). Εξαρτάται επίσης από τη δομική ισοδυναμία του συγκεκριμένου δικτύου (από τη «θέση» του ατόμου στο δίκτυο) και από το λεγόμενο «κατώφλι αποδοχής», κάτι που καθιστά συμφέρον (ή ασύμφορο) σε ένα μέλος της ομάδας να αποδεχθεί, να υιοθετήσει τη συγκεκριμένη τεχνολογία. Τα άτομα που εμφορούνται και υλοποιούν καινοτόμες ιδέες διαδραματίζουν καίριο ρόλο στη διάχυση μιας καινοτομίας μεταξύ δικτύων διάχυσης παρεμφερών χαρακτηριστικών (homophile diffusion networks). Οι άνθρωποι αυτοί τείνουν να χρησιμοποιήσουν πρώτοι την τεχνολογία και συνήθως χαρακτηρίζονται από ποικίλες κοινωνικές σχέσεις (heterophile social relations) (διατηρούν κανονικές σχέσεις με περισσότερες της μιάς κοινωνικές ομάδες και, διαμέσου αυτών, πρόσβαση σε περισσότερα του ενός δίκτυα διάχυσης). Από χρονολογικής άποψης, η δεύτερη ομάδα που υιοθετεί μια καινοτομία αποτελεί τους λεγόμενους πρώιμους αποδέκτες (early adopters). Αυτοί ακολουθούνται από την πρώιμη πλειοψηφία (early majority) και κατόπιν ακολουθεί η όψιμη πλειοψηφία (late majority) και τέλος οι ουραγοί (laggards). Καθεμιά από αυτές τις (πλήρως ευδιάκριτες στην ιδανική περίπτωση) ομάδες χαρακτηρίζεται από συγκεκριμένους κοινωνικο-οικονομικούς παράγοντες, προσωπικά ιδεώδη και αξίες και τρόπους συμπεριφοράς. Για παράδειγμα, οι ουραγοί αποτελούν την πλέον επιβαρημένη κοινωνικά ομάδα, στην κοινωνικο-οικονομική κλίμακα. Κατά τη μελέτη της διάχυσης των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών, θα πρέπει να προσθέσουμε τουλάχιστον άλλη μια κατηγορία: τους αρνητές (refusers), οι οποίοι συνειδητά αποφεύγουν τις καινοτομίες, ως διαχρονική στάση ζωής (και οι οποίοι είναι γνωστοί επίσης ως diehards 4 ). Η ύπαρξη αυτής 4 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αρνητών είναι αυτοί που δεν προτίθενται να χρησιμοποιήσουν την ψηφιακή τηλεόραση ( ακόμη και όταν ψηφιοποιηθεί πλήρως (το σύστημα εκπομπής τουλάχιστον)η συμβατική, αναλογική τηλεόραση. Σύμφωνα με προβλέψεις στην Αγγλία, το 6% του πληθυσμού θα αρνηθεί να παρακολουθήσει προγράμματα ψηφιακής τηλεόρασης, ακόμη και στην περίπτωση που η μετάβαση από αναλογική στην ψηφιακή μορφή (έως το 2012) θα συντελεστεί αδάπανα για αυτούς. Αντιτίθενται στην ψηφιακή μετάβαση εν γένει, ως θέμα αρχής, οπότε η άρνησή τους είναι περισσότερο θέμα αξιών. (Αναφορά: The Generics Group, 2004: 3)

6 64 Η Τεχνολογία και η Κοινωνία στην Εποχή της Πληροφορίας της ομάδας είναι η πλέον προφανής απόδειξη ότι καμία τεχνολογία δεν διέπει ολοκληρωτικά μια κοινωνία. Για να επιτευχθεί καθολική διάχυση της τεχνολογίας (σε ποσοστό 100%) θα πρέπει τόσο η κοινωνία, όσο και η τεχνολογία να υποστούν μεταβολές, συγκριτικά με την αρχική τους κατάσταση, τη στιγμή της εισαγωγής της καινοτομίας. 5 Η διαδικασία της διάχυσης καταμερίζεται σε διάφορες φάσεις, εάν ιδωθεί από την προοπτική ενός επιμέρους ατόμου. Κατά πρώτον, κάποιος λαμβάνει πληροφορία σχετική με μια καινοτομία από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (ή από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας). Οι ακόλουθες τρεις φάσεις κυριαρχούνται από τις διαπροσωπικές επαφές (προσωπικά, τοπικά κανάλια επικοινωνίας). Κατά τη δεύτερη φάση λαμβάνει χώρα η πειθώς (persuasion) και ο μηχανισμός σχηματισμού άποψης (opinion forming), ακολουθούμενοι από την απόφαση για αποδοχή και ακολουθεί τελικά η εκτίμηση και η επιβεβαίωση της χρήσης. Φυσικά, υπάρχει και η επιλογή της άρνησης της όλης αυτής υλοποίησης (και μάλιστα κατ εξακολούθηση, περισσότερες από μία φορές), μπορεί μετά από αυτή όμως να υπάρξει αλλαγή στάσεως του ατόμου και αποδοχή της καινοτομίας, όπως επίσης και το αντίστροφο ενδεχόμενο, να υπάρξει πρώτα δηλαδή αποδοχή και κατόπιν απόρριψη, μετά από εκτίμηση της μέχρι τώρα χρήσης που να οδηγήσει στον τερματισμό της χρήσης. Ο Rogers αναλύει τα χαρακτηριστικά μιας καινοτομίας που επηρεάζουν την ίδια τη διάδοσή της (όπως π.χ. τα σχετικά της πλεονεκτήματα, την πολυπλοκότητά της, τη δυνατότητα δοκιμαστικής της χρήσης (trialability) και το πόσο εμφανή αντίκτυπο επιφέρει αυτή (observability)), αλλά αποδίδει μικρή σημασία στην κοινωνικά κατασκευαζόμενη δομή της. Το κύριο πλεονέκτημα της θεωρίας του Rogers είναι ότι προσάπτει ένα ρόλοκλειδί στις επικοινωνιακές διαδικασίες. Το ρεύμα αυτό, η συγκεκριμένη δηλαδή προοπτική, καθιστά τη θεωρία αυτή στενό συγγενή των άλλων προσεγγίσεων που εισάγονται αργότερα σε αυτό το κεφάλαιο (όπως οι προσεγγίσεις SCOT και ANT). Η θεωρία του Rogers μπορεί να αναπτυχθεί με βάση τις αναλύσεις εννοιών που πηγάζουν από μελέτες της κοινωνίας της πληροφορίας, όπως είναι το ψηφιακό χάσμα (digital divide) και η ηλεκτρονική ενσωμάτωση (e-inclusion). Επιστήμη, Τεχνολογία, Κοινωνικές Μελέτες Οι απαρχές των μελετών Επιστήμης, Τεχνολογίας και Κοινωνίας (Science, Technology and Society, STS 6 ) εντοπίζονται στις αρχές της δεκαετίας του 1970, με την δημοσίευση των πρώτων σχετικών εργασιών (Cutcliffe, 1990). Η πρωτο- 5 Το θέμα αυτό το συζητάμε με περισσότερες λεπτομέρειες στην 4 η ενότητα. 6 Αν και ο όρος «Μελέτες της Επιστήμης και της Τεχνολογίας» είναι επαρκώς αναγνωρίσιμος, κρίνουμε σκόπιμο να επιμείνουμε στη χρήση της πιο περιγραφικής έκδοσής του, εφόσον εκεί περιέχεται και η λέξη «κοινωνία», στην οποία έννοια θέλουμε να επιμείνουμε στην παρακάτω συζήτηση.

7 Attila Kincsei 65 πορία και το νέο πνεύμα αυτών των πρώιμων εργασιών κάτι που χαρακτηρίζει την ιδιαιτερότητά τους μέχρι τις μέρες μας, είναι ότι τόνισαν σε αντίθεση με την τεχνολογική αιτιοκρατία τον κρίσιμο ρόλο της κοινωνίας στην ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, καθορίζοντας το πλαίσιο εννοιών και εφαρμογής αυτών των τριών τομέων (δηλαδή επιστήμη τεχνολογία κοινωνία) στα πολύπλοκα θεωρητικά συστήματα. Οι εργασίες φιλοσόφων, ιστορικών και κοινωνιολόγων της σχολής αυτής συγκεντρώθηκαν σε ένα δίτομο έργο στα μέσα της δεκαετίας του 1980 (Mackenzie et al, 1985; Bijker et al, 1987) και οι τόμοι αυτοί αποτελούν την πλέον συστηνόμενη αναφορά της συγκεκριμένης σχολής. Μερικές από τις προσεγγίσεις αυτές έχουν αναπτυχθεί σε θεωρίες, που με τη σειρά τους επέτρεψαν την εμφάνιση νέων πραγματειών γύρω από αυτές και πλέον οι μελέτες ΕΤΚ (STS) έχουν αποκρυσταλλωθεί και παγιωθεί ως ένα διεπιστημονικό πεδίο έρευνας με κοινούς τόπους και μεθοδολογία. Η σχολή ΕΤΚ απέχει πολύ από το να χαρακτηριστεί ως το δεσπόζον επιστημονικό πρότυπο σε αυτό το γνωστικό αντικείμενο, παρουσιάζει όμως ορισμένα πλεονεκτήματα που την καθιστούν απαραίτητη κατά τη μελέτη της κοινωνίας της πληροφορίας και των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών. Τα πλεονεκτήματα αυτά αποτελούν την ισχυρή εμπειρική βάση και ο πυρήνας της για την πολυσύνθετη προσέγγιση της ανάλυσης των αλληλεπιδράσεων μεταξύ τεχνολογίας και κοινωνίας, τις μύριες όσες αλληλεξαρτήσεις τους και την πολυσύνθετη διαδραστική τους ανάπτυξη. Εντός του εννοιολογικού μοντέλου ΕΤΚ, μπορούμε να διακρίνουμε πολλές «σχολές ρεύματα», οι οποίες ασκούν κριτική η μια στην άλλη, αλλά και αλληλοσυμπληρώνονται. 7 Η σχολή της «κοινωνικής δόμησης της τεχνολογίας», η σχολή της θεωρίας Actor-Network και η συστημική προσέγγιση της ιστορίας της τεχνολογίας, όλες αυτές, θεωρούν τις σχέσεις της τεχνολογίας και της κοινωνίας ως έναν «ομοιόμορφο ιστό» (Bijker et al, 1987: 10). 1. Κοινωνική Δόμηση της Τεχνολογίας (Social Construction of Technology SCOT) Τα θεμέλια της ΕΤΚ τέθηκαν στη δεκαετία του 1980 από τη λεγόμενη «Σχολή της Κοινωνικής Δόμησης της Τεχνολογίας» 8 (ΚΔΤ, Social Construction of Technology, SCOT) η οποία εστιάζεται στην φάση ανάπτυξης των τεχνολογιών 7 Στις ακόλουθες σελίδες θα παραθέσουμε μια περιληπτική επισκόπηση μερικών μελετών που παρουσιάζονται στο βιβλίο The Social Construction of Technological Systems (Bijker et al, 1987). Οι μελέτες αυτές εστιάζονται στα κοινά θέματα των κοινωνιολογικών και ιστοριογραφικών προσεγγίσεων της τεχνολογίας και της κοινωνίας και έχουν καταστεί βασικές αναφορές στα αντίστοιχα γνωστικά πεδία. 8 Σημειώνουμε εδώ ότι η έννοια της κοινωνικά δομούμενης τεχνολογίας δεν απαντάται μόνο στη σχολή SCOT. Και άλλες σχολές, όπως η σχολή της Κοινωνικής Διαμόρφωσης της Τεχνολογίας (Social Shap Shap Shaping of Technology) ακολουθούν την ίδια ατραπό ιδεών. Η SCOT είναι, κατά κάποιο τρόπο ένα σημείο Shap διαφοροποίησης μεταξύ πολλών παρόμοιων σχολών.

8 66 Η Τεχνολογία και η Κοινωνία στην Εποχή της Πληροφορίας και μάλιστα στο μικροσκοπικό / μικροοικονομικό επίπεδο (micro level) και πρεσβεύει ότι η τεχνολογία (και η όλη ανάπτυξη των φυσικών επιστημών) αποτελεί προϊόν ζύμωσης κοινωνικών κατά βάση διαδικασιών. Το εννοιολογικό πλαίσιο της σχολής SCOT θεμελιώνεται πάνω σε τέσσερις βασικές έννοιες που εισήγαγαν οι Bijker and Pinch (1987). Η πρώτη από αυτές είναι η «ερμηνευτική ευελιξία» ( interpretative flexibility ), η οποία πρεσβεύει ότι τα επιστημονικά επιτεύγματα, οι τεχνολογικές κατασκευές (που βασίζονται σε αυτά) και οι προκύπτουσες τεχνολογίες διαμορφώνονται από μέσα και πόρους που ανατίθενται στη συγκεκριμένη τεχνολογία από ορισμένες ομάδες σχετικού κοινωνικού ενδιαφέροντος (social interest groups). Διαφορετικές έννοιες και ερμηνείες μπορεί να προκαλέσουν διάσταση απόψεων, στις συζητήσεις (και διενέξεις) μεταξύ των ομάδων αυτών. Αυτός άλλωστε είναι ο καθοριστικός παράγοντας που διέπει τη λειτουργικότητα και τη σχεδίαση της τεχνολογίας. Οι ομάδες σχετικού ενδιαφέροντος μπορεί να αποτελούνται από άτομα ιδιώτες, από οργανισμούς ή νομικά πρόσωπα. Συμπεριλαμβάνονται όλες οι ομάδες των οποίων οι προβληματισμοί οι σχετικοί με την τεχνολογία παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά. Επίσης μπορεί να συμπεριληφθούν και οι μη-χρήστες, οι οποίοι διαμορφώνουν και αυτοί απόψεις περί μιας συγκεκριμένης τεχνολογίας και των υλοποιήσεων αυτής. 9 Η κοινωνική αυτή συνιστώσα μπορεί να περιγραφεί συνοπτικά, λέγοντας ότι η λειτουργικότητα μιας τεχνολογίας καθορίζεται από τις χρήσεις για τις οποίες την προορίζουν οι χρήστες της και τους τρόπους με τους οποίους τη χρησιμοποιούν. Τα επιστημονικά επιτεύγματα και η αντίστοιχη επιστήμη των μηχανικών (η εφαρμογή τους, το λεγόμενο engineering) παρέχουν το πλαίσιο που προσπαθεί να καλύψει τις ανάγκες αυτές των χρηστών. Όταν τακτοποιηθούν οι διενέξεις αυτές, η αντίστοιχη τεχνολογία σταθεροποιείται. Αυτό αποτελεί τη «φάση κλεισίματος και σταθεροποίησης». Το «κλείσιμο» (closure) δεν έχει όμως τελεσίδικο χαρακτήρα. Νεοεισερχόμενες ομάδες χρηστών μπορούν κάλλιστα να επαναφέρουν ζητήματα και διενέξεις, κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε νέες τροποποιήσεις ή σε παραλλαγές της υπάρχουσας τεχνολογίας (Kline-Pinch, 1999: ). Χρησιμοποιώντας την ορολογία των εξελικτικών προσεγγίσεων, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι κατά τη διαδικασία διάχυσης μιας συγκεκριμένης τεχνολογίας εμφανίζονται διαφοροποιήσεις, παραλλαγές, μεταλλάξεις και υβριδικές καταστάσεις, κάτι που παρατηρείται ιδιαίτερα στις τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών. Ας θεωρήσουμε τις ποικίλες μορφές των ηλεκτρονικών υπολογιστών (επιτραπέζιοι προσωπικοί υπολογιστές PCs, φορητοί (portable notebooks), προσωπικοί υπολογιστές παλάμης / ψηφιακοί βοηθοί (PDAs) κλπ.), ή το συγκερασμό των κινητών τηλεφώνων με άλλες ηλεκτρονικές συσκευές (όπως οι 9 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το παρατσούκλι της κινητής τηλεφωνίας στην Ουγγαρία, στη δεκαετία του 1990, ως rudephone (bunkofon στα Ουγγρικά). Ο όρος χρησιμοποιούνταν κυρίως από τους μη-χρήστες, οι οποίοι έβρισκαν ενοχλητικό το να πραγματοποιεί κανείς (ιδιωτικές) τηλεφωνικές συνομιλίες ευρισκόμενος σε δημόσια μέρη.

9 Attila Kincsei 67 PDAs, οι ψηφιακές κάμερες, οι αναπαραγωγείς ήχου mp3, οι παιχνιδομηχανές, ή οι συσκευές γεωπροσανατολισμού (GPS)). Η τελευταία αυτή κατηγορία συσκευών αποτελεί άριστο παράδειγμα υβριδικής εξέλιξης. Οι Bijker και Pinch δίνουν έμφαση στο γεγονός ότι η αξία και η σημασία που επισυνάπτεται στις διάφορες τεχνολογίες, καθορίζεται κυρίως από τα μέτρα και τα πρότυπα αξιών των διαφόρων κοινωνικών ομάδων, οι οποίες καθορίζουν το γενικότερο πλαίσιο του κοινωνικού, πολιτικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος, μέσα στο σύνολο των κρίσιμων παραγόντων (αποδοχής της τεχνολογίας). Ξεκινώντας από αυτό το ευρύτερο αυτό πλαίσιο εννοιών, ο R. Laudan ισχυρίζεται ότι η μεταβολή των κοινωνικών αξιών μπορεί να επιφέρει τη δημιουργία νέων τεχνολογικών δομών, ή ακόμη και την ωρίμανση μιας συγκεκριμένης τεχνολογίας, στο πλήρες δυναμικό της. Η ετερογενής και ιεραρχικά δομημένη κοινότητα των τεχνολογικών επιτευγμάτων λειτουργεί ως υπόστρωμα, πάνω στο οποίο αναπτύσσονται κοινωνικές αξίες και συντελούνται αλλαγές, οι οποίες επιφέρουν αλλαγές στο κοινωνικό γίγνεσθαι (Hronszky, [1997] 2002:101). Με την εισαγωγή του ευρύτερου πλαισίου εννοιών που αναφέραμε παραπάνω, η σχολή SCOT τόνισε τη σημασία των μακρο-δομών (macrostructures), αν και δεν παρέθεσε μια λεπτομερή μελέτη αυτών (Klein-Kleinman, 2002).Τα μειονεκτήματα της SCOT είναι ότι αφενός δίνει λίγη σημασία στις αντίστροφες διαδικασίες αυτών που περιγράψαμε παραπάνω, συγκεκριμένα στις κοινωνικές επιπτώσεις της τεχνολογίας και αφετέρου δεν λαμβάνει υπόψη της όλον τον κύκλο ζωής της τεχνολογίας, παραλείποντας στη θεώρησή της τις φάσεις της γέννησης, της ωρίμανσης και της φθοράς της συγκεκριμένης τεχνολογίας. Τα κοινά σημεία και οι ομόφωνες παραδοχές που υφίστανται μεταξύ της θεωρίας της διάχυσης και της θεωρίας ΚΔΤ (SCOT) είναι εμφανώς διακριτά: αμφότερες οι θεωρίες πραγματεύονται διαδικασίες επικοινωνιών εντός και μεταξύ κοινωνικών ομάδων, θεωρώντας τις ως κυρίαρχους παράγοντες. Οι δύο αυτές θεωρίες μπορούν να θεωρηθούν ως συμπληρωματικές, ως δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος, αν και μια τυπική, θεωρητικά πλήρης τέτοια σύνθεση δεν έχει επιτευχθεί ακόμη. Παρόλα αυτά, η συνδυασμένη εφαρμογή τους παρατηρείται ήδη σε μια ποικιλία εμπειρικών μελετών. Οι Jakku και Thoburn (2006) τις χρησιμοποίησαν ως ένα ενιαίο πλαίσιο ανάλυσης συστημάτων λήψης αποφάσεων αγροκαλλιεργητικού χαρακτήρα, ενώ οι Fontana και Sørensen (2005) εφήρμοσαν τις δύο αυτές θεωρίες στην ανάπτυξη μιας προσέγγισης κατά την οποία μελετήθηκαν υπηρεσίες κινητής τηλεφωνίας, ως διαδραστική καινοτομία. Χρησιμοποιήθηκαν επίσης για τη μελέτη του τρόπου με τον οποίο διαχέεται η καινοτομία στη Βρετανική κατασκευαστική βιομηχανία (Larsen, 2005).Στα πλαίσια αυτά, οι προσπάθειες που καταβλήθηκαν για τον αποτελεσματικό συνδυασμό των πλεονεκτημάτων των δύο προσεγγίσεων σημείωσαν περιστασιακή, αποσπασματική επιτυχία και μόνο και χαρακτηρίζονται από μεμονωμένους τομείς εφαρμογής, χρησιμοποιώντας διαφορετικές συνιστώσες των θεωριών, ανάλογα με τον τομέα

10 68 Η Τεχνολογία και η Κοινωνία στην Εποχή της Πληροφορίας στον οποίον τις εφάρμοσαν οι ερευνητές. Μια συστηματικότερη σύνθεση των δύο αυτών προσεγγίσεων, της διάχυσης της τεχνολογίας και της θεωρίας SCOT, θα συνεισέφερε αποφασιστικά σε μια βαθύτερη κατανόηση του φαινομένου της καινοτομίας στην εποχή της πληροφορικής. 2. Θεωρία Actor-Network Η Θεωρία Actor-Network αποτελεί μία άλλη σχολή σκέψης ΕΚΤ, η οποία εξαπλώνεται συνεχώς. Χαρακτηρίζεται ως ένας νέος κλάδος της σχολής STS (Sociology of Science and Technology), τα θεμέλια της οποίας τέθηκαν από τους M. Callon, B. Latour και J. Law στη δεκαετία του Αυτοί μαζί με άλλους ερευνητές ανέπτυξαν αυτό το πλαίσιο εννοιών και το εξέλιξαν σε μια αυτόνομη θεωρία. Μια βασική παραδοχή της ΑΝΤ (Actor-Network-Theory) είναι ότι οι τεχνολογικές οντότητες, μαζί με το συνοδεύον κοινωνικο-πολιτικό πλαίσιο, αναπτύσσονται από κοινού (και συνδιαμορφώνουν το ένα το άλλο) σε κοινωνικοτεχνολογικές οντότητες, οι οποίες αλληλεπιδρούν διαρκώς μεταξύ τους. Τα ίδια τα αντικείμενα και το συνοδευτικό πλαίσιο λειτουργίας τους δημιουργούν ετερογενή δίκτυα, αποτελούμενα από ανθρώπινες (και μη, δηλαδή μηχανιστικές) συνιστώσες, οι οποίες αλληλοσυνδέονται με δυναμικό τρόπο. Αυτές οι ετερογενείς συνιστώσες μπορεί να είναι (τεχνολογικά) αντικείμενα, τεχνικές, οργανισμοί και ινστιτούτα, οργανωσιακές λύσεις σε ανακύπτοντα προβλήματα, ανθρώπινες δεξιότητες, ικανότητες ή γνωσιακές δομές (cognitive structures). Οι συνιστώσες που έχουν να κάνουν με τους ανθρώπινους παράγοντες που εμπλέκονται ως δομικοί παράγοντες των δικτύων αυτών, δημιουργούνται και ανανεώνονται διαρκώς και αποτελούν τα Actor μέρη των δικτύων. Διασυνδέονται με ενδιάμεσες διεπαφές (intermediaries), οι οποίες, σε πολλές περιπτώσεις, διαθέτουν κοινωνική έννοια. Ως ενδιάμεσα τέτοια μέσα επικοινωνίας μπορούν να αναφερθούν τα βιβλία (εγχειρίδια), τα διάφορα τεχνολογικά κατασκευάσματα, οι χρηματικοί πόροι που εισρέουν στο δίκτυο και οι διάφορες δεξιότητες που αναπτύσσονται μέσα σε αυτό. Ένα από τα θεωρήματα της ΑΝΤ το οποίο αποτελεί αντικείμενο εντατικών συζητήσεων και αντιπαραθέσεων είναι ότι η φυσιολογική κατάσταση της κοινωνίας ρέπει προς μια ανοργάνωτη κατάσταση, προς την αταξία (disorder). Η τάξη (order) επιτυγχάνεται διαμέσου συνεχών και αέναων προσπαθειών από τους actors, στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν (συνεκτικά) δίκτυα. Ο Callon (1987) ισχυρίζεται ότι ένα σύστημα actor-δικτύου δεν μπορεί να παραχθεί (μονομερώς) ούτε από τον actor μόνο του, ούτε μόνο από ένα ήδη προϋπάρχον δίκτυο. Οι δράσεις και η θέληση των actors αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του δικτύου και η προσπάθεια που αυτοί καταβάλλουν διαχέεται σε όλη

11 Attila Kincsei 69 την έκταση του δικτύου. 10 Τα ανωτέρω αναφερθέντα όρια, εάν (σύμφωνα με τις παραδοχής της σχολής) θεωρηθούν ως μη-υφιστάμενα, οδηγούν σε συγκεκριμένες συνέπειες. Μεθοδολογικά, από τη μια πλευρά, η σχολή ΑΝΤ επικεντρώνεται στα γεγονότα και τα αποτελέσματα που αυτά επιφέρουν, αντί να εστιάζεται στους actors και, από την άλλη, εφαρ μόζεται μια κοινή ορολογία στην ανάλυση τόσο των ανθρώπινων συνιστωσών, όσο και των αντίστοιχων μη-ανθρώπινων (Király, 2005: 54). Επιπλέον, η επίδραση της τεχνολογίας στην κοινωνία μπορεί να γίνει εύκολα κατανοητή με βάση τον τρόπο με τον οποίο τα πραγματικά τεχνολογικά αντικείμενα, θεωρούμενα ως εκδηλώσεις και αποκυήματα κοινωνικών σχέσεων, μπορούν να συμβάλλουν στην αύξηση της συνεκτικότητας του κοινωνικού ιστού (Latour, 1992). Κατά την κατασκευή των δικτύων, οι actors διαθέτουν πόρους και αναζητούν «συμμάχους» για να ενισχύσουν την καλλιέργεια και την εξάπλωση των ενδιαφερόντων τους. Επομένως, η φύση της κατασκευής δικτύων είναι κυρίαρχα πολιτική, με κεντρική της έννοια την εξουσία (και την απόκτηση αυτής). Κατανοώντας τις διαμορφούμενες σχέσεις ισχύος, τον τρόπο με τον οποίο προσδιορίζονται (και αυτοπροσδιορίζονται) οι actors, μπορούν να περιγραφούν οι υποκείμενες σχέσεις και υποχρεώσεις συμμόρφωσης και υποστήριξης των συμμαχιών. Η πραγματική πηγή της ισχύος του οικοδομήματος αυτού είναι το σημείο όπου προσδιορίζονται οι παράγοντες που συγκρατούν τους actors σε μια ομάδα. Εκεί θα πρέπει να αναζητηθεί και το κατώφλι συμπεριφοράς («κατώφλι αποδοχής», point of passage) που διαμορφώνει τέτοιες συμμαχίες. Η συνεχής διαμάχη μεταξύ της τεχνολογίας και της κοινωνίας αποκαλείται μετάβαση (translation) (Latour, 1992): ως αποτέλεσμα της διαδικασίας αυτής, τα δίκτυα διαμορφώνονται σταδιακά και παρατηρείται η ισχυροποίηση των θέσεων μερικών οντοτήτων που συμμετέχουν σε αυτά, έναντι των υπολοίπων. Η σχολή ΑΝΤ επαναπροσδιορίζει τους ρόλους που διαδραματίζουν οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ actors και δικτύων, όσον αφορά τη νομή της εξουσίας. Αυτή αρνείται ότι η τεχνολογία και συγκεκριμένα τα ίδια τα τεχνολογικά αντικείμενα είναι απλά και μόνο τα μέσα για την εκδήλωση και τη δημιουργία ανισοκατανομών δυνάμεων και ισχύος. Αντίθετα, ισχυρίζεται ότι η ισχύς αποτελεί συνέπεια συλλογικής δράσης και όχι το αντίστροφο. Και από τη στιγμή που οι actors είναι και αυτοί μέρος των δικτύων, όπως άλλωστε και τα τεχνολογικά αντικείμενα, επιτρέπεται και στους λιγότερο ισχυρούς να ασκήσουν επιρροή στα συστήματα actor-networks και διαμέσου αυτών στην τεχνολογία γενικότερα. Οι θεωρητικοί της ΑΝΤ παρ όλα αυτά, δεν αρνούνται την ύπαρξη των ανισοκατα- 10 Τα σχεδόν μη-διακρίσιμα πλέον όρια μεταξύ των διαφόρων actors εξηγούνται μερικώς από την έννοια της «ετερογενούς μηχανικής» ( heterogeneous engineering ) του Law (1987: ) ) ) ) ). Οι κοινω κοινω κοινω κοινω κοινω- έν έν νιολόγοι μηχανικοί, κατά τη διάρκεια της σχεδίασης ενός τεχνολογικού αντικειμένου, καθορίζουν ένα ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο, εντός των οποίων υλοποιούνται τα αντικείμενα αυτά. Με τον τρόπο αυτό, δεν είναι αναγκαίος ο διαχωρισμός μεταξύ τεχνολογίας και κοινωνίας.

12 70 Η Τεχνολογία και η Κοινωνία στην Εποχή της Πληροφορίας νομών ισχύος, ή τη διαιώνιση αυτών των ανισοτήτων διαμέσου της τεχνολογίας, έστω και μερικώς. Ταυτόχρονα, δίνουν έμφαση στο γεγονός ότι τα δίκτυα σταθεροποιούνται και εμφανίζουν αυξημένο βαθμό συνεκτικότητας διαμέσου διάφορων στρατηγικών και τακτικών μετάβασης οι οποίες είναι ενσωματωμένες στα τεχνολογικά αντικείμενα. Επιδεικνύουν επίσης μια κάποια ελαστικότητα, η οποία υφίσταται επιρροές από όλους τους actors του δικτύου. Οι θεωρητικοί θέτουν ερωτήματα για το πώς λειτουργεί η διαδικασία μετάβασης εξουσίας σε επίπεδο οργανισμών (Law, 1992). Στο γενικότερο επίπεδο όπου το ερώτημα αφορά ολόκληρη την κοινωνία, αυτό μπορεί να τεθεί ως εξής: «με ποιο τρόπο το χρέος (επιβάρυνση) των παρωχημένων κοινωνικών αξιών, το οποίο φέρει επάνω της η παραδοσιακή τεχνολογία, επηρεάζει τις όποιες αλλαγές που συντελούνται στο κοινωνικό γίγνεσθαι:» (Király, 2005: 49-51). Δεν είναι τυχαίο ότι ο Feenberg (2003) χρησιμοποιεί το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ( ) ως ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα, στο οποίο οι λιγότερο ισχυροί actors μπορούν αποφασιστικά να επηρεάσουν το ρου της τεχνολογίας. Η ανάπτυξη των ΤΠΕ είναι διανθισμένη από ιστορίες όπως αυτή, όπου μη-επαγγελματίες, αλλά πολύ έμπειροι και απαιτητικοί χρήστες ξεκίνησαν να χρησιμοποιούν μια συγκεκριμένη τεχνολογία με τρόπους που δεν αναμενόταν από τους σχεδιαστές και τους φορείς υλοποίησης της τεχνολογίας αυτής. Πρακτικές Αναλύσεις Αλληλεπιδράσεων Actor-Networks Η θεωρία ΑΝΤ φαινομενικά είναι μια ιδανική προσέγγιση, όσον αφορά τη μελέτη των τεχνολογιών πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών. Χρησιμοποιείται ως ένα πλαίσιο, εντός του οποίου επιχειρείται η ανάλυση διαφόρων γενικευμένων πληροφοριακών συστημάτων και εγχειρημάτων (projects) πληροφορικής. Μια μελέτη περίπτωσης (Stanforth, 2006) σχετική με την υλοποίηση ενός πληροφοριακού συστήματος ηλεκτρονικής διακυβέρνησης στη Sri Lanka, δείχνει την ισχύ της θεωρητικής σκέψης της ΑΝΤ. Στην Κεϋλάνη, κατά τα έτη 1995 έως 2006, επιχειρήθηκε μια οικονομική μεταρρύθμιση, η οποία συμπεριλάμβανε την υλοποίηση ενός πληροφοριακού συστήματος διαχείρισης των δημοσίων δαπανών (public expenditure management (PEM) information system). Το εγχείρημα αυτό επετεύχθη μόνο μερικά. Το σύστημα PEM υλοποιήθηκε από το Υπουργείο Οικονομικών, με τη συμμετοχή του Γραφείου του Πρωθυπουργού της χώρας και ορισμένων ιδιωτικών φορέων. Χρηματοδοτήθηκε από την κυβέρνηση της Κεϋλάνης και από διεθνείς οργανισμούς. Ο ερευνητής της μελέτης περίπτωσης αναλύει το κατά πόσο οι εταίροι του εγχειρήματος, τόσο σε τοπικό, όσο και σε διεθνές επίπεδο, ενεπλάκησαν στις διάφορες φάσεις της όλης προσπάθειας, καθώς και πώς ο βαθμός ελέγχου του καθενός μεταβαλλόταν με την πάροδο του χρόνου (φαινόμενο μετάβασης, translation). Οι actors ομαδοποιούνται σε ενδιαφερόμενους (φίλα διακείμενους), εχθρικά διακείμενους και απαθείς, ουδέτερους. Οι ρόλοι αυτοί υφίσταντο διαρκώς μεταβολή κατά τη διάρκεια του εγχειρήμα-

13 Attila Kincsei 71 τος. Η (μερική) αποτυχία του εγχειρήματος προκλήθηκε από την έλλειψη ενός υποχρεωτικού τοπικού σημείου αποδοχής (δηλαδή εντός μιας κυβερνητικής οργάνωσης που θα ήταν υπεύθυνη για αυτό), κάτι το οποίο θα αποτελούσε σημείο αναφοράς και συντονισμού μεταξύ των διεθνών και των τοπικών δικτύων. Το τελικό συμπέρασμα της μελέτης είναι ότι η αποτυχία ικανοποιητικής υλοποίησης δεν οφειλόταν στα χαρακτηριστικά της χρησιμοποιούμενης τεχνολογίας, αλλά μάλλον στην ελλιπή μοντελοποίηση και «ενορχήστρωση» (operationalisation) του πολύπλοκου συστήματος actors-δικτύων. 3. Μια Συστημική Προσέγγιση της Ιστορίας της Τεχνολογίας Ο ιστορικός της επιστήμης και της τεχνολογίας Thomas Parke Hughes (1987) μελετά τα τεχνολογικά συστήματα σε ένα μετα-επίπεδο (metalevel) και παρόμοια με τις προαναφερθείσες σχολές θεωρεί ότι η τεχνολογία παράγεται από την κοινωνία, αλλά και αυτή με τη σειρά της τη διαμορφώνει. Ο Hughes ισχυρίζεται ότι τα τεχνολογικά συστήματα είναι ετερογενή δίκτυα, αποτελούμενα από υλικά (φυσικά) και άυλα τεχνουργήματα, όπως οι οργανισμοί, οι επιστημονικές συνιστώσες, τα νομικά πλαίσια και η κατά περίπτωση ισχύουσα νομοθεσία, ή ακόμη και οι διαθέσιμοι φυσικοί πόροι. Οι επιστημονικές συνιστώσες θεωρούνται ως κοινωνικά κατασκευαζόμενες (από τη στιγμή που τα άτομα είναι αυτά που τις δημιουργούν), από ετερογενείς παράγοντες (για να χρησιμοποιήσουμε τη νομική ορολογία). Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των επιμέρους συνιστωσών καθορίζονται με βάση το σύστημα με το οποίο αυτές αλληλεπιδρούν. Η μεταβολή μιας οποιασδήποτε τέτοιας συνιστώσας έχει ως αποτέλεσμα τη μεταβολή όλων των υπολοίπων. Οι ετερογενείς συνιστώσες ενός κοινωνικο-τεχνολογικού συστήματος συντονίζονται από μια ιεραρχημένη δομή συστημικών δομητών (hierarchically organized system builders). Τα τεχνολογικά συστήματα είναι ανοικτά συστήματα. Λειτουργούν εντός ενός περιβάλλοντος, το οποίο δεν είναι σε θέση να ελέγξουν. Ορισμένα συστατικά του περιβάλλοντος αυτού ενδέχεται να εξαρτώνται από το σύστημα, όμως δεν γίνεται να ενσωματωθούν σε αυτό, λόγω έλλειψης αλληλεπίδρασης. Τα μηελέγξιμα στοιχεία του περιβάλλοντος είναι αυτά που οδηγούν στην εμφάνιση απροσδιοριστίας στη συμπεριφορά του συστήματος, προκαλώντας αποκλίσεις από την αναμενόμενη συμπεριφορά του. Με άλλα λόγια, τα μη-ελέγξιμα στοιχεία του περιβάλλοντος προκαλούν την μεταβολή (επομένως και την ανάπτυξη) των τεχνολογικών συστημάτων. Το Πρότυπο της Εξέλιξης Η εξέλιξη των λεγόμενων Μεγάλων Τεχνολογικών Συστημάτων (ΜΤΣ, Large Technological Systems, LTS) όπως π.χ. η ηλεκτροπαραγωγός τεχνολογία ακολουθεί συγκεκριμένα πρότυπα (patterns). Οι διαδικασίες κοινωνικής δόμη-

14 72 Η Τεχνολογία και η Κοινωνία στην Εποχή της Πληροφορίας σης λαμβάνουν χώρα όταν οι εφευρέσεις τροφοδοτούν την καινοτομία και, ταυτόχρονα, καθίστανται συνιστώσες του τεχνολογικού συστήματος. Οι εφευρέσεις, στα πλαίσια ενός ΜΤΣ μπορεί να είναι είτε συντηρητικές, είτε ριζοσπαστικές. Οι ριζοσπαστικές εφευρέσεις τυπικά σηματοδοτούν την εμφάνιση νέων συστημάτων, ενώ οι χαρακτηριζόμενες ως συντηρητικές βοηθούν στη βελτίωση του ήδη υπάρχοντος συστήματος, με σταδιακό τρόπο. Ο ρυθμός ανάπτυξης εμφανίζεται συνήθως αυξημένος κατά την εισαγωγή νέων τεχνολογικών συστημάτων, ενώ η σταδιακή βελτίωση που επιφέρουν οι συντηρητικές εφευρέσεις στα τεχνολογικά συστήματα εμφανίζει πολύ πιο μικρό ρυθμό ανάπτυξης. Οι συντηρητικές εφευρέσεις αποτελούν συνήθως προϊόντα επαγγελματιών του αντίστοιχου κλάδου, οι οποίοι εργάζονται κατά κανόνα σε ιδιωτικούς ή δημόσιους ερευνητικούς φορείς, με καλά καθορισμένο ερευνητικό αντικείμενο. Οι ριζοσπαστικές εφευρέσεις που έχουν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία νέων τεχνολογικών συστημάτων παρουσιάζουν σχετικά μειωμένη πιθανότητα εμφάνισης σε τέτοιους οργανισμούς. Αντίθετα, στις περισσότερες των περιπτώσεων, είναι προϊόν εργασίας κάποιου ανεξάρτητου ερευνητή. Η τελευταία αυτή διαδικασία φαίνεται να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην τεχνολογική αναμόρφωση κάθε εποχής. Οι καινοτομίες καθιερώνονται ως προϊόντα διαμέσου της μεταφοράς τεχνολογίας. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας αυτής, τα τεχνολογικά συστήματα ανταποκρίνονται και προσαρμόζονται στις περιβαλλοντολογικές μεταβολές, αναπτύσσοντας, όπως λέμε, το δικό τους ιδιαίτερο τεχνολογικό στυλ. Ο όρος αυτός καθίσταται χρήσιμος στην περιγραφή και την επεξήγηση των διαφόρων μορφών συγκεκριμένων τεχνολογιών, οι οποίες δημιουργούνται σε διάφορες χρονικές στιγμές, σε διαφορετικά γεωγραφικά σημεία και σε διαφορετικά οργανωσιακά και πολιτισμικά πλαίσια. Η επόμενη εξελικτική φάση των μεγάλων τεχνολογικών συστημάτων είναι η ανάπτυξη και η σταθεροποίηση. Ένα τυπικό πρόβλημα κατά τη διάρκεια της περιόδου ανάπτυξης είναι η ασύμμετρη (αντίστροφη) ανάπτυξη (reverse salient). Αυτή εμφανίζεται όταν μια από τις συνιστώσες ενός συστήματος καθίσταται δυσλειτουργική, εξαιτίας μιας σταδιακής καινοτομίας μιας άλλης συνιστώσας. Αυτό είναι κάτι που μπορεί να διορθωθεί με μια άλλη συνήθως συντηρητική--εφεύρεση. 11 Σε πολλές περιπτώσεις, η ασύμμετρη ανάπτυξη δεν μπορεί να εξισορροπηθεί, εντός των πλαισίων του παλαιού τεχνολογικού συστήματος. Έτσι, προκαλείται η δημιουργία ενός νέου συστήματος, το οποίο είτε δρα συμπληρωματικά, είτε ανταγωνιστικά ως προς το παλαιό. 11 Η χρήση της πυξίδας γνώρισε μια αντίστροφη ανάπτυξη (περιορισμό χρήσης δηλαδή) σε μεταλλικά πλοία που χρησιμοποιούν επιπλέον ηλεκτρικά υποσυστήματα, κάτι που την κατέστησε τελικά άχρηστη. Για την αναπλήρωση της χρήσης της, χρειάστηκε να εφευρεθεί μια νέα συσκευή, η οποία να μπορεί να λειτουργεί και στο νέο αυτό περιβάλλον. Μια τέτοια συσκευή είναι το γυροσκόπιο (στις εξελιγμένες του μορφές)

15 Attila Kincsei 73 Σε κάθε περίπτωση, πάντως, ακόμη και χωρίς την εμφάνιση της ασύμμετρης ανάπτυξης, υπάρχει η πιθανότητα να συμβεί μια απότομη μεταβολή κατά τη διάρκεια της προγραμματισμένης έρευνας και ανάπτυξης. Μια presumptive anomaly μπορεί να επιφέρει το ίδιο αποτέλεσμα. Στην περίπτωση αυτή, οι κατασκευαστές («αρχιτέκτονες») του συστήματος μπορεί να αναμένουν τέτοιες μεταβολές χαρακτηριστικών με βάση επιστημονικούς, τεκμηριωμένους υπολογισμούς και προβλέψεις ότι δηλαδή ένα συγκεκριμένο τεχνολογικό σύστημα θα καταστεί άχρηστο ή θα στερείται συγκριτικών πλεονεκτημάτων, ως προς ένα νεότερο και περισσότερο αποτελεσματικό σύστημα. 12 Τα τεχνολογικά συστήματα, όταν βρίσκονται σε συνθήκες ομαλής λειτουργίας, ανταποκρίνονται στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος (όπως π.χ. οι κοινωνικές αλλαγές). Αυτό αποτελεί κίνητρο συναγωνισμού μεταξύ των συστημάτων, από τον οποίο μπορεί να προκύψουν διάφορα ενδεχόμενα. Ένα από αυτά είναι η φθορά και η παρακμή του παλαιού συστήματος και η συνεπακόλουθη επικυριαρχία του νεότερου. Ένα άλλο ενδεχόμενο είναι οι περαιτέρω καινοτομίες να προκαλέσουν την ολοκλήρωση των δύο ξεχωριστών συστημάτων σε ένα ενιαίο, όπως π.χ. συνέβη στην περίπτωση των ηλεκτρικών συστημάτων ισχύος συνεχούς και εναλλασσόμενου ρεύματος. Στη σημερινή εποχή, συμβαίνει κάτι ανάλογο με την περίπτωση των συγκλινόντων δικτύων σταθερής, ασύρματης και κινητής τηλεφωνίας (βλ. το αναπτυξιακό πρόγραμμα NGN 13, ή το νοτιοκορεάτικο πρόγραμμα BcN 14 ). Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό των μεγάλων τεχνολογικών συστημάτων είναι η stratigraphic φύση τους. Τα νέα τεχνολογικά συστήματα κατασκευάζονται αρχικά στα σημεία όπου τα δίκτυα των προηγούμενων συστημάτων εμφανίζουν αυξημένη πυκνότητα (Hughes, 2000). Για παράδειγμα, η τηλεπικοινωνιακή υποδομή αναπτύσσεται κυρίως εκεί όπου ήδη είναι εγκατεστημένα οδικά δίκτυα και υποδομές παροχής ηλεκτρικού ρεύματος. Το Διαδίκτυο άρχισε να εξαπλώνεται χρησιμοποιώντας συμβατικές τηλεφωνικές υποδομές (χάλκινα καλώδια ενσύρματης τηλεφωνίας), επεκτάθηκε κατόπιν σε ομοαξονικές καλωδιακές υποδομές, σε οπτικές ίνες, έγινε ασύρματο και τέλος λειτουργεί και με δίκτυα κινητής τηλεφωνίας. Σήμερα, οι υποδομές παροχής ηλεκτρικού ρεύματος είναι το «φυσικό όριο» του Διαδικτύου, με την έννοια ότι όπου υπάρχει ρεύμα, μπορεί να υπάρξει και Διαδίκτυο. Το Διαδίκτυο αποτελεί λοιπόν ένα άριστο παράδειγμα επίδρασης νέων συστημάτων πάνω σε παλαιά. Σε μερικές αναπτυσσόμενες χώρες, η παροχή ηλεκτρισμού επεκτείνεται σε νέα γεωγραφικά όρια, μόνο και 12 Ο Constant (1980) έδειξε ότι στην αεροπλοΐα, η μηχανή υπερδίνησης (turbojet) εφευρέθηκε γιατί η αεροδυναμική προέβλεψε ότι οι συμβατικές μηχανές με έμβολα και έλικες θα έπρεπε να αντικατασταθούν, στις ταχύτητες κοντά σε αυτή του ήχου και σε μεγάλα υψόμετρα και όχι γιατί δεν εμφάνιζαν καλές επιδόσεις σε συνθήκες άλλες από αυτές. 13 Next Generation Network, μια πρωτοβουλία παγκόσμιας προτυποποίησης από την International Tel Telecommunications Union (ITU NGN-GSI, 2003) Tel Tel Tel Tel Tel Tel Tel Tel 14 Ευρυζωνικό Κορεατικό Δίκτυο Κάλυψης (2006 Korea Internet White Paper, 2006)

16 74 Η Τεχνολογία και η Κοινωνία στην Εποχή της Πληροφορίας μόνο για να επιτρέψει την παροχή τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών (π.χ. ρευματοδότηση, μέσω ανεμο γεννητριών, σταθμών κινητής τηλεφωνίας). Τα ΜΤΣ αποκτούν δυναμική (τεχνολογική ισχύ) καθώς αναπτύσσονται. Αυτό σημαίνει ότι οι επιμέρους συνιστώσες του συστήματος (ιδιαίτερα αυτές που απαιτούν αυξημένες ροές κεφαλαίων με μεγάλη περίοδο αποπληρωμής) κινούνται στην ίδια κατεύθυνση με τους κατευθυντήριους στόχους του όλου εγχειρήματος, σε στρατηγικό επίπεδο υλοποίησης και χρήσης. 15 Η τεχνολογική αυτή ισχύς είναι κατά ένα μέρος υπεύθυνη για τη διατήρηση παρωχημένων κοινωνικών αξιών και σχέσεων. Όταν πρωτοεμφανίζεται ένα τεχνολογικό σύστημα, οι κοινωνικές δομές και αξίες που αυτό πρεσβεύει διατυπώνονται μέσα από αυτό. Μετά τη φάση της σταθεροποίησης όμως (consolidation), αυτές διαδίδονται αναλλοίωτες, ενώ το κοινωνικό περιβάλλον εξακολουθεί να μεταβάλλεται. Η δυναμική του συστήματος επιτρέπει σε ένα σύστημα να διαδίδεται μέσα στο χρόνο, αν και αυτό έχει απολέσει μέρος της λειτουργικότητάς του. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο η τεχνολογική στασιμότητα (technological stasis) που παρατηρείται στο τέλος της φάσης ανάπτυξης μπορεί να καθυστερεί χρονικά, σε αντίθεση με τις κοινωνικές μεταβολές. Η τεχνολογική στασιμότητα ακολουθείται από τη (φυσιολογική) φάση παρακμής του συστήματος, το οποίο αντικαθίσταται από κάποιο άλλο, καλύτερα εξοπλισμένο ώστε να μπορεί να προσαρμόζεται ευχερέστερα στο μεταβαλλόμενο περιβάλλον του. Στην αντίθετη περίπτωση, όταν δηλαδή η τεχνολογική εξέλιξη προηγείται των αντίστοιχων κοινωνικών εξελίξεων, έχουμε την εμφάνιση του φαινομένου της κοινωνικής αντίστασης (social resistance), όπως τη χαρακτηρίζει η εξελικτική σχολή της ιστορίας της τεχνολογίας. Αυτό οδηγεί ενδεχομένως σε παρεμπόδιση της διάχυσης, ή στην καθολική εξαφάνιση της αποπειρώμενης καινοτομίας, ή σε τροποποιήσεις των κυρίαρχων προτύπων, αξιών και τρόπου ζωής σε μια ορισμένη κοινωνία (Hronszky, 2002: 73). Τα φαινόμενα της ανάπτυξης της τεχνολογικής ισχύος και της κοινωνικής αντίστασης μπορούν αμέσως να εξηγήσουν το φαινόμενο της καθυστέρησης της διάχυσης των εφευρέσεων, έστω και εάν αυτές παρουσιάζουν προφανή οφέλη κατά τη χρήση τους. Η ευρέως διαδεδομένη χρήση ηλεκτροκίνητων αυτοκινήτων, για παράδειγμα, θα μπορούσε να μειώσει την περιβαλλοντική ρύπανση, μέσω της μείωσης των εκπομπών καυσαερίων. Για να καταστεί όμως δυνατή η πλήρης αντικατάσταση των μηχανών εσωτερικής καύσης, καθώς και του ευρύτερου τεχνολογικού συστήματος, του οποίου αυτές αποτελούν μέρος, θα πρέπει να 15 Ένα ΜΤΣ με μεγάλη δυναμική μπορεί να δώσει την (εσφαλμένη) εντύπωση ότι είναι αυτόνομο (με την έννοια ότι καθίσταται ανεξέλεγκτο). Η περίοδος του μεσοπολέμου χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη τέτοιων συστημάτων. Στη σημερινή εποχή, η βιομηχανία της κινητής τηλεφωνίας έχει αναπτύξει τεράστια δυναμική, στην οποία έχουν επενδυθεί δισεκατομμύρια ευρώ για την κατασκευή δικτύων κινητής τηλεφωνίας τρίτης και τέταρτης γενεάς. Επί του παρόντος, αν και δεν υπάρχει θεαματική ζήτηση, εν τούτοις η δυναμική του τομέα αυτού αυξάνεται διαρκώς, μεγαλώνοντας το ήδη μεγάλο ΜΤΣ που εμπλέκεται σε αυτή.

17 Attila Kincsei 75 εμφανιστεί ένα σταθεροποιημένο, εναλλακτικό τεχνολογικό σύστημα, τουλάχιστον το ίδιο μεγάλο και πολύπλοκο με αυτό που προορίζεται να αντικαταστήσει. Στην Ουγγαρία, π.χ., παρατηρείται μια μορφή κοινωνικής αντίστασης, η οποία έχει τις ρίζες της σε κοινωνικούς παράγοντες και επιλογές του τρόπου ζωής, κάτι που οδηγεί σε μειωμένους ρυθμούς διάχυσης των τεχνολογιών του Διαδικτύου. Τεχνολογία Πληροφορικής & Επικοινωνιών 1. Περιορισμοί στην Εφαρμογή των Μελετών ΕΚΤ στην Εμπειρική Έρευνα Η εφαρμογή αυτών των θεωριών και των σχολών σκέψης επί των ΤΠΕ, αποδεικνύεται προβληματική σε αρκετά σημεία. Κατά πρώτον, όπως αναφέραμε παραπάνω, δεν υπάρχει ένα μοναδικό, κοινά χρησιμοποιούμενο πρότυπο (paradigm), στο οποίο να έχουν κατασταλάξει οι διάφορες σχολές και θεωρίες που ασχολούνται με την κοινωνία και την τεχνολογία. Κατά δεύτερον, αυτές οι τρόπον τινά αποσπασματικές προσεγγίσεις δεν προσφέρονται για πλήρη εφαρμογή στη μελέτη των σχέσεων μεταξύ των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Ελέγχου (ΤΠΕ) και κοινωνίας (της πληροφορίας!). Τρίτον, οι θεωρίες ΚΔΤ (SCOT), Actor-Network (ANT) και η εξελικτική όπως και η συστημική προσέγγιση της ιστορίας της τεχνολογίας δεν λαμβάνουν υπόψη τους τα αποτελέσματα των προσεγγίσεων (π.χ. της εφαρμογής της βιβλιογραφίας της πληροφορικής και των πληροφοριακών συστημάτων 16, ή ακόμη της κοινωνικής πληροφορικής, των πληροφοριακών συστημάτων διοίκησης και διαχείρισης γνώσης, της επικοινωνίας και των μέσων ενημέρωσης) οι οποίες ασχολούνται με την πεμπτουσία της εποχής της πληροφορικής: την μελέτη της πληροφορίας, της επικοινωνίας και της γνώσης. Η λίστα των επιστημών για τις οποίες δεν κάναμε μνεία, ή και αυτών που θεωρούνται μερικώς ενσωματωμένες στα όσα αναφέραμε παραπάνω, στη μελέτη δηλαδή του ρόλου των ΤΠΕ στην ανθρώπινη επεξεργασία της πληροφορίας και στις άλλες επιστήμες της διανόησης, είναι πολύ μεγαλύτερη. Παρ όλα αυτά, οι επιστήμες αυτές δεν εμφανίζουν χαρακτηριστικά παρόμοια με αυτά της προσέγγισης των STS και των σχολών των εξελικτικών δογμάτων, ιδιαίτερα την ενιαία θεώρηση της τεχνολογίας και της κοινωνίας ως ένα ομογενοποιημένο, περίπλοκο αλλά αδιαίρετο ιστό αλληλεπιδράσεων (seamless web). Ο συγκερασμός των δύο αυτών πόλων, τεχνολογίας και κοινωνίας, ιδιαίτερα στην απαρχή της δημιουργίας της κοινωνίας της πληροφορίας, μέσω της μελέτης της λειτουργίας των συστημάτων ΤΠΕ, δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί με άλλο τρόπο. 16 Ο Steve Sawyer (2001) επικρίνει τη δεύτερη έκδοση του The Social Shaping of Technology για την παντελή έλλειψη αναφορών σε αυτές τις δύο επιστήμες.

18 76 Η Τεχνολογία και η Κοινωνία στην Εποχή της Πληροφορίας 2. Οι ΤΠΕ ως Τεχνολογικό Σύστημα και τα Χαρακτηριστικά αυτού Θεωρώντας το ρόλο των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών και την επίδρασή τους στο κοινωνικό σύνολο (και με την προϋπόθεση ότι ισχύει το θεώρημα που διατυπώσαμε στο κεφάλαιο του βιβλίου το οποίο πραγματεύεται την Κοινωνία της Πληροφορίας, συγκεκριμένα: «Οι διαδικασίες παραγωγής πληροφορίας λαμβάνουν χώρα στο μυαλό των επιμέρους ατόμων»), προσδιορίζουμε εμφατικά τις επεκτάσεις (οι οποίες υποβοηθούνται και καθίστανται δυνατές από τις ΤΠΕ) του ατόμου, καθώς και τις συλλογικές αντιληπτικές δεξιότητες της κοινωνίας, προσδιοριζόμενες τόσο χωρικά, όσο και χρονικά. Προσδιορίζουμε και μελετούμε επίσης την αύξηση της ικανότητας επεξεργασίας της πληροφορίας, καθώς και την εμφάνιση νέων προτύπων και σχημάτων στην πληροφοριακή δομή. Η τεχνολογία, υπό αυτό το πρίσμα θεώρησης, καθίσταται δευτερεύων παράγοντας, κάτι που δεν ισχύει βέβαια όσον αφορά τις επιπτώσεις της στην κοινωνία. Με βάση τα όσα έχουμε αναφέρει μέχρι τώρα, οι ΤΠΕ μπορούν να θεωρηθούν ως ένα καθολικό τεχνολογικό σύστημα (universal technological system), το οποίο έχει ρίζες και αναφορές που φθάνουν (και διαπερνούν) τα παλαιά τεχνολογικά συστήματα και το οποίο δημιουργεί ταυτόχρονα νέα τεχνολογικά συστήματα. Το δίκτυο των ανθρώπινων και μη-ανθρώπινων παραγόντων που εμπλέκονται στο καθολικό αυτό σύστημα είναι μάλλον ανώτερο σε πολυπλοκότητα και βαθμό ανομοιογένειας από ο,τιδήποτε ήταν γνωστό πριν από αυτό. Μια ιδιαίτερα χαρακτηριστική λειτουργία των ΤΠΕ είναι η (όλο και βελτιούμενη) υποστήριξη παροχής αποθηκευτικών πόρων (storage), επεξεργαστικών πόρων (processing), μετάδοσης (transmission), διάχυσης γνώσης (dissemination), διοίκησης (management), ελέγχου (control), μετασχηματισμών, ανάκτησης πληροφορίας (retrieval), καθώς και απλής, συνήθους χρήσης της πληροφορίας και όλα αυτά συνηθέστατα (εάν όχι καθ ολοκληρίαν) σε ψηφιακή μορφή. 17 ΟΙ ΤΠΕ χαρακτηρίζονται από μια παραδοσιακή κατά κάποιο τρόπο κανονικότητα: το συνεχώς επιταχυνόμενο ρυθμό ανάπτυξής τους. Έχουν περάσει περίπου δύο εκατομμύρια χρόνια, μεταξύ της εφεύρεσης των πλέον πρωτόγονων πέτρινων εργαλείων και των chopper cores. Αντίθετα, χρειάστηκαν μόνο μερικές χιλιάδες χρόνια για να εμφανιστούν κατόπιν τα flake tools (Hronszky, 2002: 3). Όσον αφορά τις τεχνολογίες επικοινωνιών, η γραφή, ως το πρώτο αντιπροσωπευτικό παράδειγμα, εντοπίζεται (τουλάχιστον) μερικές (δεκάδες;) χιλιάδες χρόνια, μετά την εμφάνιση του προφορικού λόγου. Η τυπογραφία (στην Ευρώπη) εμφανίζεται χρόνια μετά την εμφάνιση της γραφής. Στα επόμενα 400 χρόνια, εφευρίσκεται ο τηλέγραφος, ο οποίος θεωρείται ως το πρώτο εργαλείο 17 Μερικές από τις τεχνολογίες αιχμής των ΤΠΕ είναι οι μικροεπεξεργαστές, οι τηλεπικοινωνιακές υποδομές, ή σε επίπεδο μη υλικών τεχνολογικών επιτευγμάτων το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο και οι εφαρμογές σύντομων γραπτών μηνυμάτων (SMS)και, φυσικά, ο Παγκόσμιος Ιστός, ο οποίος μπορεί από μόνος του να θεωρηθεί ως ένα τεχνολογικό σύστημα.

19 Attila Kincsei 77 παγκόσμιας και σε πραγματικό χρόνο (real-time) επικοινωνίας. Η πρώτη εμπορική Διαδικτυακή υπηρεσία παρουσιάζεται 150 χρόνια μετά το πρώτο μήνυμα σε κώδικα Morse. Στην εποχή της πληροφορίας πλέον, διαδοχικά νεότερα και πιο εξελιγμένα τεχνολογικά συστήματα αντικαθιστούν το ένα το άλλο με όλο και μεγαλύτερους ρυθμούς εμφάνισης και αντικατάστασης. 18 Διάφορες παραλλαγές, μεταλλάξεις και υβριδικά συστήματα εμφανίζονται και αποσύρονται σε πλείστες όσες μορφές, ποικιλίες και αυτό δεν έχει μόνο ποιοτικό χαρακτήρα, αλλά κυρίως ποσοτικό. Ένα τυπικό παράδειγμα είναι το ποδήλατο, για το οποίο δεν ήταν προφανές, εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον, το γεγονός ότι η φάση σταθεροποίησης και ολοκλήρωσης (του κύκλου ζωής του ως προϊόντος) ήταν δυνατό να ξανανοίξει. Σε πιο ακραία παραδείγματα, παρατηρούνται ακόμη πιο γρήγορες μεταβάσεις εξέλιξης. Εάν σκεφτείτε το παράδειγμα των συσκευών κινητής τηλεφωνίας, θα συμφωνήσετε σε αυτό. Ένα άλλο εξελικτικό πρότυπο καθοριστικής σημασίας τόσο γενικής φύσης, όσο η επιτάχυνση στην οποία αναφερθήκαμε παραπάνω είναι η αύξηση σε όρους αποδοτικότητας χρήσης του εργαλείου στο οποίο αναφερόμαστε. Αυτή καθορίζεται από τις αυξημένες απαιτήσεις αποθήκευσης, επεξεργασίας, απεικόνισης και μεταφοράς όλο και μεγαλύτερων ποσοτήτων πληροφορίας, καθώς και από το συνεχώς αυξανόμενο πλήθος ανθρώπινων δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τις απαιτήσεις αυτές. Οι ασταμάτητα αυξανόμενες απαιτήσεις απόδοσης αποτυπώνονται στους δείκτες παγκόσμιας ενεργειακής κατανάλωσης των ΤΠΕ, όπως και στους εύλογα προκύπτοντες προβληματισμούς αντιμετώπισης της ενεργειακής δαπάνης και στα θέματα εξοικονόμησης ενέργειας. Η σύγκλιση αυτή αφορά φυσικά (συσκευές τηλεπικοινωνιών, δίκτυα) και μηφυσικά (βάσεις δεδομένων, διαύλους επικοινωνίας, κατανεμημένα συστήματα παροχής γνωστικού περιεχομένου) χαρακτηριστικά και εργαλεία των ΤΠΕ, ευθύς εξαρχής, από τη φάση ήδη της σχεδίασής τους. Ο ίδιος ο όρος «ΤΠΕ» αναφέρεται σε μια μη-ακόμη πραγματοποιηθείσα τελική συγχώνευση των γενικευμένων πληροφοριακών συστημάτων και των συστημάτων τηλεπικοινωνιών. Το αποτέλεσμα της συγχώνευσης αυτής περιγράφεται ως ένα πλήρως ολοκληρωμένο και ενοποιημένο τεχνολογικό σύστημα, ιδωμένο από ένα ανώτερο επίπεδο. Στην τρέχουσα χρονική στιγμή, παρατηρούμε τη συγκλίνουσα πορεία μεταξύ των ΤΠΕ και άλλων συστημάτων, όπως π.χ. των ραδιοτηλεοπτικών μέσων και των οικιακών ηλεκτρονικών συσκευών, τόσο σε επίπεδο προϊόντων καταναλωτή, όσο και σε επίπεδο προδιαγραφών κατασκευής, ασφάλειας και χρήσης. Τα συστήματα αυτά, από τεχνολογική καθαρά άποψη, μπορούμε να πούμε ότι ανέκαθεν ανήκαν (κατά πολύ μεγάλο μέρος τουλάχιστον) στις ΤΠΕ, έστω και εάν δεν υπήρχε μεγάλος βαθμός ολοκλήρωσης σε αυτά. 18 Το πρώτο σύστημα οικιακού κινηματογράφου με χρήση VHS format εισήχθη στην αγορά το Το DVD video πρωτοεμφανίστηκε 20 χρόνια μετά. Το 2006, είχαν περάσει μόλις 6 χρόνια μετά την εισαγωγή του, όταν εμφανίστηκαν ήδη δύο ασύμβατα μεταξύ τους formats: Blu-ray and HD-DVD

20 78 Η Τεχνολογία και η Κοινωνία στην Εποχή της Πληροφορίας Μια άλλη σημαντική διαπίστωση είναι ότι οι ΤΠΕ διαπερνούν τη σφαίρα εφαρμογής και άλλων συστημάτων, τα οποία πρωτοεμφανίστηκαν πολύ πριν την εποχή της πληροφορίας. Στην πραγματικότητα, είναι πλέον δύσκολο να βρει κανείς παραδείγματα συστημάτων που να μην έχουν επηρεαστεί από τις ΤΠΕ. Το γεγονός αυτό ισχύει για όλα τα θεμελιώδη τεχνολογικά συστήματα, των συμβατικών βιομηχανιών και τομέων της ανθρώπινης δραστηριότητας: γεωργία, βιομηχανική παραγωγή, συμβατικές υπηρεσίες (οικονομικές, οικονομοτεχνικές, λογιστικές κλπ.), εκπαίδευση, υπηρεσίες υγείας και δημόσια διοίκηση. Φυσικά, η καθημερινότητά μας δεν είναι δυνατόν να αποτελεί εξαίρεση. Οι συμβατικές δραστηριότητες της καθημερινής μας ζωής συμπληρώνονται, υποστηρίζονται ή και διευθετούνται από τις ΤΠΕ και επαυξάνονται σε τέτοιο βαθμό, ώστε να περνούν στη σφαίρα της εικονικής πραγματικότητας. Μιλάμε επομένως για ηλεκτρονικό εμπόριο (e-commerce), ηλεκτρονική διακυβέρνηση (e-administration), ηλεκτρονικά μέσα επικοινωνίας, τραπεζική μέσω Διαδικτύου κλπ. Οι όροι pervasive computing, αφανείς υπολογιστές (ubiquitous computing), και περιρρέουσα νοημοσύνη (ambient intelligence) αναφέρονται όλο και συχνότερα, αποτελούν μέρος της κοινωνίας μας και η σημασία τους καθίσταται όλο και πιο επίκαιρη. Κοινωνία της Πληροφορίας και ΤΠΕ Όπως αναφέραμε παραπάνω, ο κύριος όγκος της βιβλιογραφίας της σχετικής με την κοινωνία της πληροφορίας μελετά τις επιδράσεις της τεχνολογίας στην κοινωνία. Επομένως, επικεντρώνουμε τη μελέτη μας στους παράγοντες που σηματοδοτούν την κοινωνικά δομούμενη φύση των ΤΠΕ και στην αλληλεπίδρασή τους. Έτσι, προκύπτουν θέματα του ελέγχου και της μεταβαλλόμενης, δυναμικής δομής της κοινωνίας. 1. «Η Επανάσταση του Ελέγχου» Η πρώτη ερώτηση που πρέπει να απαντηθεί σχετικά με τις ΤΠΕ είναι, για ποιο λόγο οι τεχνολογίες αυτές εμφανίστηκαν κατά το δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα; Γιατί ειδικά τότε; Γιατί όχι ενωρίτερα, ή αργότερα; Ποιες ακριβώς κοινωνικές διαδικασίες επέτρεψαν τη γένεσή τους και τις κατέστησαν, κατά τα φαινόμενα, εντελώς αναντικατάστατες; Ο J. R. Beniger (1989), στο κλασικό πλέον βιβλίο του, ανευρίσκει τις ρίζες των τεχνολογιών πληροφορικής στις κοινωνίες εκείνες που έχουν περάσει στο βιομηχανικό στάδιο. Η κοινωνία της πληροφορίας αποτελεί την ύστατη λύση αντιμετώπισης της κρίσης ελέγχου της βιομηχανικής εποχής, επαναστατικοποιώντας τους μηχανισμούς ελέγχου χρησιμοποιώντας, ανάμεσα στα άλλα και τις