Η ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Transcript

1 CLAUDE LÉVI-STRAUSS Η ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΕΥΓΕΝΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΠΟΥΛΟΥ

2 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Πρόλογος του Μορίς Ολαντέρ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΥΠΕΡΟΧΗΣ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ Μαθαίνοντας τους άλλους Παράξενα και ασυνήθιστα φαινόμενα Ένας κοινός παρονομαστής «Αυθεντικότητα» και «μη αυθεντικότητα» «Από τη δική μου δυτική οπτική» Ένα «βέλτιστο ποικιλότητας» ΤΡΙΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ: Η ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΤΗΤΑ, Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ Η ΜΥΘΟΛΟΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ.. 59 Γεννήτορας, παρένθετη μητέρα και κοινωνική γενεαλογική διαδοχή Τεχνητή αναπαραγωγή: παρθένες γυναίκες και ομοφυλόφιλα ζευγάρια Από τον πυρόλιθο της προϊστορίας στη σύγχρονη βιομηχανική αλυσίδα παραγωγής Ο αμφιλεγόμενος χαρακτήρας της «φύσης» «Οι κοινωνίες μας είναι φτιαγμένες για να αλλάζουν» 87 Πώς συγγενεύουν η επιστημονική, η ιστορική και η μυθολογική σκέψη;

3 8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 3. ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΠΟΙΚΙΛΟΜΟΡΦΙΑΣ: ΤΙ ΜΑΣ ΔΙΔΑΣΚΕΙ Ο ΙΑΠΩΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Ανθρωπολόγοι και γενετιστές «Φυλή» ένας ακατάλληλος όρος Το σκάνδαλο της ποικιλότητας «Η τέχνη του ατελούς» Πολιτισμικός σχετικισμός και ηθική κρίση Για τον συγγραφέα Σημειώσεις της μεταφράστριας

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Με την ευκαιρία της τέταρτης επίσκεψής του στην Ιαπωνία, την άνοιξη του 1986, ο Κλοντ Λεβί-Στρος συγγράφει τα τρία κεφάλαια που συνθέτουν το βιβλίο αυτό: είναι οι τρεις διαλέξεις που έδωσε στο Τόκιο μετά από πρόσκληση του Ιδρύματος Ισιζάκα. 1 Γι αυτό το σύνολο κειμένων επιλέγει τον παρόντα τίτλο Η ανθρωπολογία και τα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου. Θέλοντας να αναδείξει τις μείζονες θεματικές του έργου του, να τις σχολιάσει και να τις επικαιροποιήσει, ο Κλοντ Λεβί-Στρος αντλεί ελεύθερα υλικό από παλαιότερα γραπτά του. Ξαναδιαβάζει λοιπόν το τάδε ή το δείνα κείμενο που τον έκανε διάσημο, ανατρέχοντας στα κύρια κοινωνικά θέματα που δεν έχουν πάψει να τον απασχολούν, κατά βάση αναφορικά με τις σχέσεις μεταξύ φυλετικής καταγωγής, 2 ιστορίας και κουλτούρας. Άλλοτε, πάλι, στοχάζεται πάνω στο πιθανό μέλλον νέων μορφών ουμανισμού σε έναν κόσμο σε πλήρη μετάλλαξη.

5 10 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Οι αναγνώστες που είναι εξοικειωμένοι με το έργο του Κλοντ Λεβί-Στρος ξαναβρίσκουν εδώ τα ερωτήματα τα οποία διατρέχουν τις μελέτες του, οι δε νεότερες γενιές έχουν την ευκαιρία να ανακαλύψουν μια οπτική του μέλλοντος όπως την εισηγείται ο διάσημος ανθρωπολόγος. Ενώ υπογραμμίζει τη σημασία της ανθρωπολογίας ως νέου «δημοκρατικού ουμανισμού», ο Κλοντ Λεβί-Στρος αναρωτιέται για «το τέλος της πολιτισμικής υπεροχής της Δύσης» και για τους δεσμούς μεταξύ πολιτισμικού σχετικισμού και ηθικής κρίσης. Καθώς εξετάζει τα προβλήματα μιας παγκοσμιοποιημένης πλέον κοινωνίας, διερευνά παράλληλα τις οικονομικές πρακτικές, τα ερωτήματα που συνδέονται με την τεχνητή αναπαραγωγή, τις σχέσεις μεταξύ επιστημονικής και μυθολογικής σκέψης. Στις τρεις διαλέξεις που ακολουθούν, ο Κλοντ Λεβί-Στρος εξομολογείται εντέλει τις ανησυχίες του γύρω από τα κρίσιμα προβλήματα ενός κόσμου λίγο πριν το πέρασμα στον 21ο αιώνα, τις ομοιότητες ανάμεσα στις διάφορες μορφές «ιδεολογικής έκρηξης» και στο γίγνεσθαι των λογής φονταμενταλισμών. Αναγνωρισμένο διεθνώς το έργο του Κλοντ Λεβί- Στρος συνιστά σήμερα ένα εργαστήρι σκέψης ανοιχτό προς το μέλλον. Για τους σπουδαστές και τις νέες γενιές, το βιβλίο αυτό συνιστά πιθανότατα την καλύτερη ει-

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 11 σαγωγή στην ευαίσθητη διάνοια του σύμπαντος του Κλοντ Λεβί-Στρος. Μορίς Ολαντέρ, διευθυντής της σειράς «La Librairie du XXI e siècle» των εκδόσεων Seuil ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Οι τίτλοι των τριών κεφαλαίων δόθηκαν από τον Λεβί-Στρος. Οι μεσότιτλοι προστέθηκαν από τον επιμελητή της γαλλικής έκδοσης.

7

8 1 ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΥΠΕΡΟΧΗΣ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ

9

10 Καταρχάς θέλω να ευχαριστήσω το Ίδρυμα Ισιζάκα για την ιδιαίτερη τιμή που μου κάνει να μου εμπιστευτεί ετούτη τη χρονιά διαλέξεων, τις οποίες από το 1977 ανέλαβαν να φέρουν εις πέρας τόσες κορυφαίες προσωπικότητες. Ευχαριστώ επίσης το Ίδρυμα που μου πρότεινε ως θέμα τον τρόπο με τον οποίο η ανθρωπολογία το γνωστικό πεδίο στο οποίο έχω αφιερώσει όλη μου τη ζωή στέκεται απέναντι στα θεμελιώδη προβλήματα με τα οποία βρίσκεται αντιμέτωπη η ανθρωπότητα σήμερα. Θα ξεκινήσω εξηγώντας σας πώς διατυπώνει η ανθρωπολογία αυτά τα προβλήματα από τη δική της ιδιαίτερη οπτική. Στη συνέχεια θα προσπαθήσω να ορίσω τι είναι η ανθρωπολογία και να δείξω με ποιον τρόπο θεωρώ ότι ρίχνει μια πρωτότυπη ματιά στα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου, χωρίς να διατείνεται ότι τα επιλύει από μόνη της αλλά ευελπιστώντας να τα κατανοήσει καλύτερα.

11 16 Η ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Μαθαίνοντας τους άλλους Εδώ και περίπου δύο αιώνες, ο δυτικός πολιτισμός έχει αυτοαναγορευτεί πολιτισμός της προόδου. Ασπαζόμενοι το ίδιο ιδανικό, κι άλλοι πολιτισμοί πίστεψαν ότι όφειλαν να τον εκλάβουν ως πρότυπο. Όλοι τους συμμερίζονταν την πεποίθηση ότι η επιστήμη και η τεχνολογία θα προχωρούσαν αδιαλείπτως προς τα εμπρός προσφέροντας στους ανθρώπους περισσότερη δύναμη και ευτυχία ότι οι πολιτικοί θεσμοί καθώς και οι μορφές κοινωνικής οργάνωσης που εμφανίστηκαν στα τέλη του 18ου αιώνα στη Γαλλία και στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και η φιλοσοφία που τα ενέπνεε, θα παρείχαν σε όλα τα μέλη κάθε κοινωνίας περισσότερη ελευθερία στην προσωπική τους ζωή και περισσότερη υπευθυνότητα στη διαχείριση των κοινών υποθέσεων ότι η ηθική κρίση, η αισθητική ευαισθησία, με έναν λόγο η αγάπη για το αληθινό, το «καλό καγαθό», θα εξαπλώνονταν με ασυγκράτητη ορμή και θα κατακυρίευαν κάθε σπιθαμή κατοικημένης γης. Τα γεγονότα όμως που διαδραματίστηκαν στον κόσμο καθ όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα διέψευσαν αυτές τις αισιόδοξες προβλέψεις. Ολοκληρωτικές ιδεολογίες εξαπλώθηκαν και εξακολουθούν να κερδίζουν έδαφος σε πολλές περιοχές του κόσμου. Άνθρωποι εξοντώθηκαν κατά δεκάδες εκατομμύρια, ενώ άλλοι διέπραξαν ανατριχιαστικές γενοκτονίες. Ακόμη και όταν αποκαταστάθηκε η ειρήνη, δεν ήταν πλέον βέβαιο ότι η επιστήμη και η τεχνολογία συνεπάγονται μόνο οφέλη, ούτε ότι οι φιλοσοφικές αρχές, οι πολιτικοί θεσμοί και

12 ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΥΠΕΡΟΧΗΣ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ 17 οι μορφές κοινωνικής ζωής που γεννήθηκαν τον 18ο αιώνα συνιστούν οριστικές λύσεις στα μείζονα προβλήματα που θέτει η ανθρώπινη μοίρα. Οι επιστήμες και η τεχνολογία διεύρυναν με θαυμαστό τρόπο τη γνώση μας για τον φυσικό και τον βιολογικό κόσμο. Μας έδωσαν μάλιστα μια εξουσία πάνω στη φύση την οποία κανείς δε θα μπορούσε καν να διανοηθεί πριν από έναν μόλις αιώνα. Ωστόσο, αρχίζουμε να μετράμε το τίμημα που χρειάστηκε να πληρώσουμε για να την κατακτήσουμε. Τίθεται ολοένα και επιτακτικότερα το ερώτημα πόσο καταστροφικές συνέπειες είχαν αυτές οι κατακτήσεις. Έθεσαν στην υπηρεσία του ανθρώπου μέσα μαζικής καταστροφής, τα οποία ακόμη και χωρίς να χρησιμοποιούνται, με την παρουσία τους και μόνο, απειλούν την επιβίωση του είδους μας. Με τρόπο πιο υποχθόνιο πλην όμως πραγματικό, αυτή η επιβίωση απειλείται εξίσου από την έλλειψη ή τη μόλυνση των βασικότερων αγαθών: του χώρου, του αέρα, του νερού, του πλούτου και της ποικιλίας των φυσικών πόρων. Εν μέρει χάρη στις προόδους της ιατρικής, ο αριθμός των ανθρώπων ολοένα και αυξανόταν σε βαθμό που, σε πολλές περιοχές του κόσμου, είναι πλέον αδύνατον να καλυφθούν οι στοιχειώδεις ανάγκες πληθυσμών που μαστίζονται από την πείνα. Αλλού, σε περιοχές ικανές να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους, εκδηλώνεται ομοίως μια ανισορροπία εξαιτίας του γεγονότος ότι, προκειμένου να παράσχουν δουλειά σε ολοένα και περισσότερα άτομα, καθίσταται αναγκαίο να παράγουν διαρκώς περισσότερο, με αποτέλεσμα να νιώθουμε πα-

13 18 Η ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ρασυρμένοι σε έναν αγώνα δρόμου δίχως τέλος προς μια αυξημένη παραγωγικότητα. Η παραγωγή συνεπάγεται την κατανάλωση, η οποία με τη σειρά της απαιτεί ακόμη περισσότερη παραγωγή. Ολοένα και μαζικότερα τμήματα του πληθυσμού μοιάζει να επηρεάζονται από τις άμεσες ή έμμεσες ανάγκες της βιομηχανίας. Συγκεντρώνονται σε τεράστια αστικά πολεοδομικά συγκροτήματα, που τους επιβάλλουν μια τεχνητή και απάνθρωπη ζωή. Η λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών και οι ανάγκες της κοινωνικής πρόνοιας επισύρουν από την πλευρά τους τη δημιουργία μιας ισοπεδωτικής γραφειοκρατίας που τείνει να παρασιτεί, και κατά συνέπεια να παραλύει το κοινωνικό σώμα. Καταλήγουμε να αναρωτιόμαστε μήπως οι μοντέρνες κοινωνίες που έχουν οικοδομηθεί πάνω σε αυτό το μοντέλο διατρέχουν τον κίνδυνο να περιέλθουν σε ακυβερνησία. Επί μακρόν περιβεβλημένη με θρησκευτική προσήλωση, η πίστη σε μια υλική και ηθική πρόοδο που δεν έμελλε ποτέ να διακοπεί διέρχεται έτσι τη σοβαρότερη κρίση της. Ο δυτικού τύπου πολιτισμός έχει απολέσει το μοντέλο που έπλασε για τον εαυτό του και δεν τολμάει πλέον να το προτείνει και σε άλλους. Δεν αρμόζει επομένως να στρέψουμε αλλού το βλέμμα, να διευρύνουμε τα παραδοσιακά πλαίσια μέσα στα οποία είχαν περιχαρακωθεί οι σκέψεις μας για την ανθρώπινη μοίρα; Δεν οφείλουμε να εντάξουμε πιο ποικίλες και πιο ετερόκλητες κοινωνικές εμπειρίες από εκείνες στον στενό ορίζοντα των οποίων είχαμε για καιρό περιοριστεί; Από τη στιγμή που ο δυτικού τύπου πολιτισμός δε βρίσκει πια στα δικά του θεμέλια υλικό για να αναγεννηθεί

14 ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΥΠΕΡΟΧΗΣ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ 19 και να πάρει νέα ώθηση, μήπως μπορεί να μάθει κάτι για τον άνθρωπο εν γένει και για τον εαυτό του ειδικότερα από εκείνες τις ταπεινές και για καιρό περιφρονημένες κοινωνίες οι οποίες, έως μια σχετικά πρόσφατη εποχή, είχαν διαφύγει της επιρροής του; Ανάλογα είναι τα ερωτήματα που θέτουν εδώ και μερικές δεκαετίες στοχαστές, λόγιοι ή άνθρωποι της δράσης και τα οποία τους ωθούν να στραφούν στην ανθρωπολογία μια και οι υπόλοιπες κοινωνικές επιστήμες, πιο επικεντρωμένες στον σύγχρονο κόσμο, δεν τους προσφέρουν απαντήσεις. Τι είναι λοιπόν αυτός ο επί χρόνια αφανής επιστημονικός κλάδος, για τον οποίο έχουμε αρχίσει να σκεφτόμαστε ότι έχει ίσως κάτι να μας πει σχετικά με αυτά τα ζητήματα; Παράξενα και ασυνήθιστα φαινόµενα Όσο μακριά στον χρόνο και στον χώρο κι αν αναζητήσουμε παραδείγματα, η ανθρώπινη ζωή και δραστηριότητα εντάσσονται σε πλαίσια με κοινά πάντα χαρακτηριστικά. Παντού και πάντοτε ο άνθρωπος είναι ένα ον προικισμένο με έναρθρο λόγο. Ζει εν κοινωνία. Η αναπαραγωγή του είδους δεν αφήνεται στην τύχη, αλλά υπόκειται σε κανόνες που αποκλείουν έναν συγκεκριμένο αριθμό βιολογικά βιώσιμων δεσμών. Ο άνθρωπος κατασκευάζει και χρησιμοποιεί εργαλεία, τα οποία χρησιμοποιεί σύμφωνα με ποικίλες τεχνικές. Η κοινωνική του ζωή ασκείται σε θεσμικά σύνολα των οποίων το περιεχόμενο μπορεί να διαφέρει από τη μία ομάδα στην