Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ - ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ VYGOTSKY ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ.. ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ.. ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ

Transcript

1

2

3 Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ - ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ VYGOTSKY ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ.. ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ.. ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ

4

5 ΜΑΝΟΛΗΣ ΔΑΦΕΡΜΟΣ Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ - ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΟΥ VYGOTSKY ΘΕΩΡΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ- ψγχολογiκεσ - ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ~τραjlόs

6 2002: Εκδόσεις Ατραπός Κανένα τμήμα του βιβλίου αυτού δεν αναπαράγεται, δεν αποθηκεύεται σε οποιοδήποτε σύστημ ηλεκτρονικό, μηχανικό, φωτοαντιγραφικό και δεν μεταβιβάζεται σε καμία μορφή και με κανένα τρόπο, χωρίς προηγούμενη άδεια του εκδότη. Μακέτα εξωφύλλου Γιάννης Χαρκούτση; Επιμέλεια κειμένων: Κατιλένα Π. Σταθάκου Εκδόσεις Εκπαιδευτικών: Ατραπός Κεντρική διάθεση: Νάξου 80, , Αθήνα Τηλ.: , fax: Βιβλιοπωλείο' Νάξου 80, , Αθήνα Τηλ.: 21Ο , fax. 21Ο Βιβλιοπωλείο: Ιακωβίδου 7, Πατήσια, Τηλ. 21Ο ISBN

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ- ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ Το κοινωνικό - ιστορικό πλαίσιο και η αναζήτηση νέου τύπου επιστήμης Θεωρητικέ; πηγές της πολιτισμικής-ιστορικής θεωρίας Επιστημονικές παραδόσεις Φιλοσοφικέξ παραδόσεις α) Ο σπινοζικός μονισμός β) Η χεγκελιανή διαλεκτική γ) Η υλιστική αντίληψη της ιστορίας του Κ. Μαρξ Τα κομβικά γνωστικά αντικείμενα του L. Vygotsky Περιοδολόγηση της ανάπτυξης της μεθόδου επιστημονική; έρευνας του L. Vygotsky Ορισμένες μεθοδολογικές παρατηρήσεις για την ανάλυση της γνωσιακής συγκυρίας Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ L. YYGOTSKY Τα πρώτα χρόνια της ζωής του L. Yygotsky Νεανικές αναζητήσεις του L. Vygotsky στη σφαίρα της λογοτεχνική; κριτικής Οι συζητήσεις για την Ψυχολογία στην ΕΣΣΔ στη δεκαετία του Η επιστημονική δραστηριότητα του L. Vygotsky την περίοδο Η ΙΙαιδαγωγική Ψυχολογία του L. Vygotsky Προεπιστημονικές αντιλήψεις στην Παιδαγωγική Ψυχολογία Για το σχολείο εργασίας Η νόηση ως σύνθετη μορφή ανθρώπινης συμπεριφοράς Η ηθική αγωγή Η Ψυχολογία της Τέχνης Ο φορμαλισμός στη Ρωσία Κατευθύνσεις της αισθητικής αγωγής... 88

8 Κριτική των άγονων προσεγγίσεων της αισθητικής αγωγής και η αναγκαιότητα μιας νέας προσέγγισης Η συνείδηση ως πρόβλημα της Ψυχολογίας της συμπεριφοράς Από την «Ειδική Αγωγή» στην Κοινωνική Αγωγή Κριτική της φετιχοποίησης των ψυχομετρικών προσεγγίσεων Η αντίληψη περί ελλειμματικότητας των ατόμων με «ειδικέ; ανάγκες» Η νατουραλιστική προσέγγιση της οργανική; ατέλειας 1Ο Οι περιορισμοί της «ειδικήξ» παιδαγωγικής μεταχείριση; Κριτική εκτίμηση της ατομιστικής και φιλανθρωπικής Παιδαγωγικής και Κοινωνική Παιδαγωγική Ανάλυση της μεθοδολογικής κρίσης της Ψυχολογία; Κριτική ανάλυση των βασικών θεωρητικών ρευμάτων στην Ψυχολογία..... Ι Ιδιαιτερότητες της μεθόδου της επιστήμης... 11Ο Ανάπτυξη και κρίση στην επιστήμη Κινητήριες δυνάμεις της κρισιακής συγκυρίας στην Ψυχολογία Μερικά μεθοδολογικά συμπεράσματα Η ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ- ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ Ι. Η ανακάλυψη της «εργαλειακήξ» μεθόδου Η δημιουργία μιας νέα σχολής στην ψυχολογία Τρεις κατευθύνσεις ανάπτυξης της συμπεριφοράς Μερικά μεθοδολογικά συμπεράσματα Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ-ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΘΕΩρΙΑΣ Οι αντιλήψεις του L. Vygotsky για τα ψυχολογικά συστήματα Η ιστορία των ανώτερων ψυχικών λειτουργιών Η ανεπάρκεια των παραδοσιακών προσεγγίσεων των ανώτερων ψυχικών λειτουργιών Η νέα προσέγγιση των ανώτερων ψυχικών λειτουργιών Η δομή των ανώτερων ψυχικών λειτουργιών Η ανάπτυξη ορισμένων ψυχικών διαδικασιών 149 α) Η προϊστορία γραπτού λόγου 149 β) Η αυτοκυριαρχία 154 γ) Αγωγή και ανάπτυξη των ανώτερων ψυχικών λειτουργιών 157

9 δ) Μεθοδολογικοί περιορισμοί της θεωρίας του Ι. Vygotsky για τις ανώτερες ψυχικέ; λειτουργίες Πολιτισμική ανάπτυξη και νοητική δραστηριότητα (η έρευνα στην Κεντρική Ασία) Το βιβλίο του L. Vygotsky Νόηση και ομιλία Η δομή του βιβλίου και οι φάσεις επεξεργασίας του Πρώτη ερευνητική φάση. Η εξέλιξη της σχέσης ομιλίας και νόησης Η θεωρία των τριών σταδίων ανάπτυξης των εννοιών Δεύτερη ερευνητική φάση 179 α) Κριτική της ψυχολογικής θεωρίας του J. Piaget 179 β) Η ανάπτυξη καθημερινών και επιστημονικών εννοιών στη σχολική ηλικία 185 γ) Ανάπτυξη και μάθηση: τρεις άγονες προσεγγίσεις του προβλήματος 192 δ) Η θεωρία για τη ζώνη εγγύτερης ανάπτυξης 197 ε) Αvτινομίες της θεωρίας της εσωτερίκευση; 199 στ) Ορισμένες παιδαγωγικέ; προεκτάσεις της νέας προσέγγισης Η τελική περίοδος συγγραφής του βιβλίου Νόηση και ομιλία Ο L. Vygotsky και οι σύγχρονες θεωρίες για τη γλώσσα Από την «Παιδολογία» στην Αναπτυξιακή ψυχολογία Η κρίση της γέwησης και η βρεφική ηλικία Η κρίση του πρώτου έτους και πρώιμη παιδική ηλικία Η κρίση των τριών ετών και η προσχολική ηλικία Η κρίση των επτά ετών και η πρώτη σχολική ηλικία Η εφηβική ηλικία Αδυναμίες της «Παιδολογίαξ» και προοπτικέ; διαμόρφωσης της Αναπτυξιακής Ψυχολογία; Η ανολοκλήρωτη έρευνα του L. Vygotsky για τα συναισθήματα Το πρόβλημα του εντοπισμού των ψυχικών λειτουργιών Ο θάνατος και η αθανασία του L. Vygotsky Μερικά μεθοδολογικά συμπεράσματα Η ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΤΟΥ ι, VYGOTSKY ΣΤΗΝ ΠΡΩΗΝ ΕΣΣΔ Η επιστημονική αλήθεια ως αίρεση. Η «αγοραία» πολεμική εναντίον του L. Vygotsky Η εξέλιξη της επιστημονική; σχολής του L Vygotsky Η κριτική του S Rubinstein και της σχολής του Ερμηνείες της θεωρία; του L. Vygotsky. 25~

10 Η θεωρία της δραστηριότητας Πνευματοκρατικές ερμηνεία; της θεωρίας του L. Vygotsky Αντινομία; των ερμηνειών της πολιτισμικής-ιστορικής θεωρίας 271 ΤΕΛΙΚΑ ΣγΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΟπΤΙΚΕΣ 277 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 283 Συνοπτικά βιογραφικά στοιχεία για τον L. Vygotsky 297 Ρωσο-ελληνικό Γλωσσάρι 301

11 Αφιερώνεται στη μνήμη του πατέρα μου Γιώργη

12

13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο L. Vygotsky έγινε γνωστός στην Ελλάδα σχετικά πρόσφατα. Το 1988 πραγματοποιήθηκε η πρώτη ελληνική έκδοση του βιβλίου Σκέψη και γλώσσα (Βυγκότσκι, 1993). Το 1997 εκδόθηκε η συλλογή άρθρων Νους στην κοινωνία (Vygotsky, 1997). Όμως τα παραπάνω βιβλία αποτελούν ένα πολύ μικρό τμήμα της επιστημονική; δημιουργίας του L. Vygotsky, που αριθμεί, σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες εκτιμήσει; των ερευνητών, 274 έργα (άρορα, βιβλία, εισηγήσεις σε συνέδρια, πανεπιστημιακές παραδόσεις, εισαγωγές σε βιβλία, κ.λπ.). Στη Ελλάδα πολύ λίγα πράγματα είναι γνωστά για το έργο του L. Vygotsky και ελάχιστα παραμένουν τα άρθρα για τη θεωρία του. Από αυτή την άποψη είναι εξαιρετικά σημαντικές οι πρώτες προσπάθειες διερεύνησης του έργου του L. Vygotsky από Έλληνες ερευνητές [βλ. Ανθογαλίδου (1992), Βοσνιάδου (1997), Μανουράς, (1994), Ντολιοπούλου (1999), Παπαδόπουλος (1998a), (1998b), Παπαμιχαήλ (1988), (1994), Σμαράγδα-Τσιαντζή (1997), Φράγκος (1997), κ.ά.], Στη Ρωσία βρίσκεται υπό διάλυση η επιστημονική σχολή Ψυχολογίας, την οποία θεμελίωσε ο L. Vygotsky. Οι Ρώσοι ψυχολόγοι «ανακαλύπτουν» τον φροϋδισμό, τη φαινομενολογία, το συμπεριφορισμό, όλα εκείνα τα ρεύματα, τα οποία ο L. Vygotsky θεωρούσε ότι αποτελούν έκφραση της μεθοδολογική; κρίση; της Ψυχολογίας. Μέσα στη δίνη του μυστικισμού και του ανορθολογισμού, που βρίσκεται μεγάλο μέρος της ρώσικης διανόησης, ο L Vygotsky αντιμετωπίζεται από πολλούς ως «ψόφιο σκυλί». Ακόμα και στην περίπτωση που γίνεται αποδεκτός, η θεωρία του προσαρμόζεται και εναρμονίζεται στα ιδεολογικά σχήματα της τρέχουσας κοινωνική; συγκυρίας για να γίνει αρεστή και «εύπεπτη». Μέχρι τις αρχές τις δεκαετία; του 1960 πολύ λίγα ήταν γνωστά στη Δύση για τον L. Vygotskyl. Οι δυτικοί ερευνητές «ανακάλυψαν» τον L. Vygotsky κυρίωξ μετά την έκδοση του βιβλίου Thought and Langιlage. Στον πρόλογο της έκδοσης στην αγγλική γλώσσα ο γνωστός ψυχολόγος J. Bruner χαρακτήρισε το εν λόγω βιβλίο ως ένα από τα τρία τέσσερα σημαντικότερα βιβλία αναφορικά με το πρόβλημα της νόηση; (Vygotsky, 1962, ρρ ). Το ενδιαφέρον για το έργο του L. Vygotsky συμπίπτει με τη παρατηρούμενη αυτή την περίοδο σταδιακή απομάκρυνση από το συμπεριφοριστικό μοντέλο και τη στροφή προς τη Γνωσιακή Ψυχολογία. Το ενδιαφέρον για τη ζωή και το έργο του Ι; Vygotsky έχει σε τέτοιο σημείο 1. Μια από τις λίγο; γνωστά; στη Δύση εργασίες του L. VΥgοtςkΥ ήταν η εισήγηση του σε διεθνές συνέδριο σχετικά με τις αρχές της κοινωνική; αγωγής των ατόμων με προβλήματα ακοής και ομιλίας (Vygotsky, 1925)

14 Η Πολιτισμική - Ιστορική θεωρία του L Vygotsky αναπτυχθεί στη Ρωσία, αλλά και, σε πολλές χώρες της Δυτικής Ευρώπης και των ΗΠΑ ώστε ορισμένοικάνουν λόγο για τη «δεύτερη γέννηση του L. Vygotsky», για «Vygotskys' boom» (Veresov, 1999, ρ.19) κ.λπ. Πραγματοποιούνται επιστημονικά συνέδρια, εκδίδονται βιβλία γίνονται αφιερώματα σε επιστημονικά περιοδικά για τη ζωή και τη θεωρία του. Τα έργα των Wertsch (1993), Cole (1996), Kozulin (1990), Rcne van der Veer και Jaan Valsincr (1993), Ν. Veresov (1999) κ.ά, συνέβαλαν στη μελέτη του έργου του L. Vygotsky και στη γνωριμία της επιστημονικής κοινότητας και του πλατύτερου κοινού στη Δύση με τις θεωρητικές αναζητήσεις των σοβιετικών ψυχολόγων. Το αυξημένο ενδιαφέρον για τις θεωρητικές επεξεργασία; της σοβιετικής Ψυχολογίας προκάλεσε τη δημιουργία της /nternational Soc:iety (or CulturaΙ Re8earch and Αctίνίty Theo1)' (/SCRA7), η οποία στηρίζεται στις επιστημονικές παραδόσεις της πολιτισμικής-ιστορικής θεωρίας (στις επεξεργασίες των L. Vygotsky, Α.Luήa, A.Leontiev, D. Elkonin κ.ά.), Η εν λόγω Ένωση έχει πραγματοποιήσει από το 1986 μέχρι σήμερα τέσσερα συνέδρια και έχει συμβάλει στην πραγματοποίηση πολιτισμικών ερευνών σε πολλές χώρες του κόσμου. Χαρακτηριστικό είναι, επίσης, το γεγονός ότι στο καινούργιο εγχειρίδιο του EθνικoιJ Οργανισμοι) για την Εκπαίδευση των Μικρών Παιδιών (National Association lor the Education ΟΙ Young Children) στις ΗΠΑ γίνεται μνεία στη θεωρία του L. Vygotsky (βλ. Ντολιοπούλου, 1999, σ. 93, 127). Είναι σημαντικό, ευθύς εξαρχής, να εντοπιστούν οι σημαντικότερες δυσκολίες διερεύνησης και κατανόησης της πολιτισμικής-ιστορικής θεωρίας του L. Vygotsky: 1. Η πρώτη δυσκολία έχει βιβλιογραφικό χαρακτήρα. Μόλις πρόσφατα έγινε δυνατή η έκδοση πλήρους βιβλιογραφικού καταλόγου με τα έργα του L. Vygotsky από την Τ. Lifanova και την G. Vygotskaya. Έγινε δυνατή η ανεύρεση ορισμένων λογοτεχνικών κριτικών του L. Vygotsky της περιόδου , οι οποίες θεωρούνταν χαμένες. Όμως, δεν υπάρχει πλήρης έκδοση των έργων του L. Vygotsky και η πρόσβαση σε πολλά από αυτά δεν είναι εύκολη υπόθεση. Βέβαια, στην πράξη δεν αξιοποιείται ούτε καν η εξάτομη, μεταφρασμένη από τη ρώσικη γλώσσα συλλογή έργων του L. V)ιgotsky (The Co/le(;ted Work\- ΟΙL.S Vygotsky», ). Στη δυτική βιβλιογραφία είναι συνηθισμένο το φαινόμενο η θεωρία του L. Vygotsky να εξετάζεται στη βάση μόνο δύο βιβλίων: Thoztght and Language(πρώτη έκδοση το 1962) και Mind in Society (πρώτη έκδοση το 1978, ελλην. έκδ. L. Vygotsky(1997) Ειδικά για την συλλογή Mind ίn Society θα πρέπει να αναφερθεί, ότι ο L. Vygotsky ποτέ δεν έγραψε βιβλίο με τέτοιο τίτλο. Η αναφερόμενη συλλογή περιλαμβάνει αποσπάσματα από βιβλία και άρθρα του L. Vygotsky, τα οποία γράφτηκαν σε διαφορετικά στάδια επεξεργασίας της θεωρίας του. Ο αποσπασματικός χαρακτήρας των εργασιών δημιουργεί δυσκολία; στην κατανόηση της ουσίας της θεωρίας του L. Vygotsky και της δυναμικής ανάπτυξής της. Οι Rene van der Vccr και J. Valsinerπαρατηρούν, ότι αυτή η συλλογή αποτελεί ιι4

15 Εισαγωγή ένα «κοκτέιλ» με μίγμα διαφορετικώνιδεών, προσαρμοσμένωνγια το αμερικάνικο κοινό (Van der Veer & Valsiner, 1994, ρ.4). Στη βάση μιας εντελώς αποσπασματική ς, επιλεκτικής θεώρησης ενός μικρού τμήματος των επιστημονικών έργων του θεμελιωτή της πολιτισμικής - ιστορικής θεωρίας επιχειρείται η ανακατασκευή της θεωρία του στο σύνολό της. Το μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής δημιουργίας του L. Vygotsky παραμένει άγνωστο και αναξιοποίητο. 2.. Η δεύτερη δυσκολία συνίσταται στην ύπαρξη αρκετών παραλείψεων, αποσιωπήσεων, διαστρεβλώσεων των ίδιων των κειμένων του L. Vygotsky, οι οποίες σε μεγάλο βαθμό δεν είναι τυχαίες, αλλά αντανακλούν εσφαλμένες, μεροληπτικές αντιλήψεις εκείνων που ήταν υπεύθυνοι για την έκδοση των έργων του. Μια τρανταχτή περίπτωση παρόμοιων παραμορφώσεων είναι η παράλειψη περίπου δέκα παραπομπών του L. Vygotsky στις εργασίες του Λ. Τρότσκι κατά την επανέκδοση της Παιδαγωγικής Ψυχολογίας (BbIrOTCKMJ1, 1991b) και της Ψυχολογίας της Τέχνης (BbIrOTCKI1J1, 1987). Σημαντικές παραμορφώσεις των κειμένων του L. Vygotsky έγιναν κατά τη μετάφραση των έργων του στην αγγλική γλώσσα, όπου αφαιρέθηκαν οι αναφορές στον Κ. Μαρξ, Φ. 'Ενγκελξ, G. Plekhanov (βλ. Gillen, 2000). Και στις δύο περιπτώσεις οι παραμορφώσεις των κειμένων του L. Vygotsky έχουν σαφή ιδεολογικό προσανατολισμό. Στην πρώτη περίπτωση εκφράζεται η προσπάθεια απόκρυψης του θαυμασμού και της εκτίμησης που έτρεφε ο L. Vygotsky για τον Λ. Τρότσκι. Στη δεύτερη περίπτωση είναι φανερή η προσπάθεια αποκοπής του επιστημονικού έργου του L. Vygotsky από τη μαρξιστική θεωρία. Το πιθανότερο είναι ότι οι εκδότες θεώρησαν ότι οι παραπομπές του L. Vygotsky στον Κ. Μαρξ σχετίζονται με την πολιτική συγκυρία στην ΕΣΣΔ κατά την συγκεκριμένη περίοδο. Πιθανώς, οι εκδότες προσπάθησαν μ' αυτό τον τρόπο να «προφυλάξουν» τον L. Vygotsky από τον συντηρητικό αμερικανό αναγνώστη, ο οποίος αντιδρά ακόμη και με απλή αναφορά στον Κ. Μαρξ. Παρόμοια μέτρα «προφύλαξης» και ιδεολογικής «κάθαρσης» παραμορφώνουν και καταστρέφουν τον πυρήνα της σκέ~jης και της έρcυνας του L. Vygotsky και έχουν σαφώς ιδεολογικό προσανατολισμό. Η προσπάθεια αποϊδεολογικοποίησης της κοινωνικής επιστήμης στη βάση κάποιου ιδεατού θετικιστικοιj μοντέλου «καθαρής» γνώσης, αποτελεί επικίνδυνη μορφή ιδεολογίας.2 Στην ελληνική γλώσσα έχει δημοσιευτεί βιβλίο του L. Vygotsky με τον τίτλο Σκέψη και γλώσσα (Βυγκότσκι, 1993). Το εν λόγω βιβλίο είχε κυκλοφορήσει νωρίτερα στην αγγλική γλώσσα με τον τίτλο Thought and Language. Η μετάφραση του τίτλου του βιβλίου του L. Vygotsky MbtutJle1tUe u petlo είναι 2. Εκτενής αναφορά στις αποσιωπήσεις και παραμορφώσεις των κειμένων του L Vygotsky γίνεται σε άρθρο του ψυχολόγου Α Β Brushlinsky (EpYlIlJI1ιIHCKMJ1, 1996). 15

16 Η Πολιτισμική - Ιστορική θεωρία του L. VΥgοι"ky ανακριβή;', Ο L. Vygotsky χρησιμοποίησε τον όρο «pezt'b» (ομιλία, λόγος) και όχι τον όρο «fl3'bik» (γλώσσα). Αξίζει να σημειωθεί ότι ο L. Vygotsky είχε μελετήσει το βιβλίο του ρώσου γλωσσολόγου Α. Potebnya MblCJl'b U fl3btκ (Σκέψη και γλώσσα) και διέκρινε με σαφήνεια τις έννοιες «γλώσσα» και «ομιλία». Επίσης, η έννοια «MbtUΥZe1lue» αποδίδεται καλύτερα με τον όρο «νόηση». Η σκέψη αποτελεί δομικό στοιχείο και προϊόν της νοητικής διαδικασίας. Η έννοια «σκέψη» χρησιμοποιείται στον τίτλο του εβδόμου κεφαλαίου του έργου του L. Vygotsky με τίτλο MbtCJl'b U CJl080 (ΣκέΙflη και λέξη). 3. Αρκετά αμφισβητούμενεξ, ελλειπώς τεκμηριωμένε; και σε ορισμένες περιπτώσεις αυθαίρετες είναι πολλές από τις θεωρητικές ερμηνείες του έργου του L. Vygotsky. Για παράδειγμα από πολλούς ερευνητές παρουσιάζεται ως αυτονόητη η άποψη ότι ο L. Vygotsky είναι ένας από τους εκπροσώπους του κονστρουκτιβισμού, παραγνωρίζοντας με αυτό τον τρόπο τις σημαντικότατες διαφορές που υπάρχουν μεταξύ της πολιτισμικής-ιστορικής θεωρίας και του κονστρουκτιβισμού'. Θα πρέπει να επισημάνουμε τον κίνδυνο ιδεολογικού «φιλτραρίσματοξ», τεχνητού «εκσυγχρονισμού» και προσαρμογής των ιδεών του L. Vygotsky σε κάποια; σύγχρονες θεωρητικές κατασκευές της μόδας. Μια τέτοιου τύπου «τεχνητή συρραφή», εξωτερική, μηχανιστική πρόσμιξη της πολιτισμική ς ιστορικής θεωρίας με κάποιες άλλες προσεγγίσει; μέσα σε ένα θεωρητικά ανομοιογενές συμπίλημα, αντιφάσκει στις μεθοδολογικές αρχές στις οποίες στηρίχθηκε ο L. Vygotskys. Το όψιμο ενδιαφέρον για το έργο του L. Vygotsky κινδυνεύει να γίνει μια ακόμη έκφραση του νέου επιπέδου της κρίσης της κοινωνική; επιστήμης για την οποία αυτός έκανε λόγο. Ο ίδιος ο L. Vygotsky άσκησε δριμύτατη κριτική στις προσπάθειες εκλεκτικιστική; συνένωσης στοιχείων από διαφορετικέξ θεωρίες. «Αυτός που παίρνει ξένο μαvrήλι, παίρνει και την ξένη οσμή. Αυτδς που παίρνει από τους ψυχανσj"υτές τη διδασκωwία του Jung για τα συμπλέγματα, την κάθαρση του Freud ή τη στρατηγική προδιάθεση του Adler, παίρνει μαζi του ένα σημαvτικό μέρος της οσιιής αυτών των συστημάτων, δηλ. του φιλοσοφικού πνειύματος των συγγραφέων» (BbITOTCKJιIM, 1996a, c.91). 3. Ανακριβή; είναι ο τίτλος του γνωστού βιβλίου του L. Vygotsky στην αγγλική γλώσσα (Thought and Language) Η J Gillen προτείνει μια πολύ πιο ακριβή μετάφραση Thinking and Speech (Gil1en, 2000) 4 Αναλυτικά πάνω σ' αυτό το ζήτημα βλ. το πέμπτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας. 5 Για παράδειγμα, ο αμερικανό; ψυχολόγος Μ Cole προτείνει τη συνένωση στοιχείων της ρώσικη; (πολιτισμικήξ-ιστορικήξ) προσέγγισης με την αμερικάνικη Πολιτισμική Ανθρωπολογία και Γνωσιακή Ψυχολογία (Κογπ, 1997, c.138) Ομωξ, η επιστημονική γνώση δεν είναι μια απλή μηχανιστική συνάθροιση ανομοιογενών στοιχείων και προσεγγίσεων J.6

17 Εισαγωγή Προβληματίζει,επίσης, η παρατηρούμενηεπιλεκτική ανάγνωση των έργων του L. Vygotsky. Το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών στη Δύση έχει επικεντρωθεί στις παιδαγωγικές εφαρμογές της θεωρία του L. Vygotsky για τη ζώνη εγγύτερης ανάπτυξης, την οποία αυτός επιχείρησε να επεξεργαστεί τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Την ίδια στιγμή απαρατήρητη παραμένει η Παιδαγωγική Ψυχολογία του L. Vygotsky, που είναι εξ ολοκλήρου αφιερωμένη σε παιδαγωγικά θέματα. Το μεγαλύτερο μέρος των βιβλιογραφικών αναφορών στον L. Vygotsky αφορά τις απόψεις του σχετικά με το πρόβλημα της αμοιβαίας συνάφειας νόησης και γλώσσας. Λπαρατήρητες παραμένουν οι επιστημολογικές αναζητήσεις του L. Vygotsky και οι απόψεις του για τη μεθοδολογική κρίση της επιστήμης, όπως αυτές εκφράζονται στο βιβλίο του Το ιστορικό νόημα της κρίσης της Ψυχολογίας» Η επιλεκτική παρουσίαση κάποιων αποσπασμένων πλευρών του έργου του L. Vygotsky δημιουργεί αναπόφευκτα αντεστραμμένες αντιλήψεις για το θεωρητικό και μεθοδολογικό πλαίσιο του ερευνητικού του προγράμματος, για την κατεύθυνση και τις προοπτικέ; της περαιτέρω ανάπτυξής του. Γενικότερα, θα πρέπει να σημειώσουμε τον περιγραφικό, εμπειρικό χαρακτήρα" του μεγαλύτερου μέρους των εργασιών που έχουν εκπονηθεί για το έργο του L. Vygotsky και τον κατεξοχήν βιογραφικό χαρακτήρα της παρουσίασης των ιδεών του.' Σχεδόν απουσιάζει η θεωρητική διερεύνηση του περιεχο/lένοv, της κατηγοριακής δομής της πολιτισμικής - ιστορικής θεωρίας του L. Vygotsky. Οι εργασίεξ, στις οποίες γίνεται προσπάθεια μελέτη; του μεθοδολογικού πυρήνα της εν λόγω προσέγγιση; χαρακτηρίζονται από μια στατική, μη ιστορική εξέταση του εν λόγω αντικειμένου και από την απουσία συστηματικής ανάλυσης της διαδικασίας εμφάνισης και διαμόρφωσης αυτής της θεωρία;'. 4. Η τέταρτη δυσκολία σχετίζεται με τις λιγοστές πληροφορίες, οι οποίες ήταν 6 Σε μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας σε θέματα ιστορία; της επιστήμης επικρατεί μια μονόπλευρη περιγραφική προσέγγιση θεωριών, αντιλήψεων κ λπ Ο G. Ι legel άσκησε δριμύτατη κριτική σ' αυτό τον τύπο επιστημονικής έρευναξ, παρουσιάζοντάς τον«ω( διήγηση για διαφορετικές και ποικίλες γνώμες που μετατρί'πεται μ' αυτό τον τρόπο σε αvτικείμενo αργόσχολης περιίυ;γεια( ή. σε αντικείμενο ειjδιαφi:ροvτος των ΠΟ)lΥμαθcον επιοτημόν(υν Λιότι η επιστημονική πολυμάθεια συνίσταται στο να γνωρίζει κανείς ένα σωρό άύjjηστα πράϊματα, δηλ τέτοια πράγματα, τα οποία από μόνα του( είναι δίχως ΠΙΊηεχόμενο και δεν έχουν κανένα ενδιαφέρον. αίλά ()μω, παρουσιάζουν ενδιαφέρον για τον πολυμαοή επιστήμονα, διότι αυτός τα γνωρίζει» (Tere.nb, 1993, c 78) 7. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της προσέγγισης αποτελεί η μονογραφία του Kozulin (1990) 8 Μια από τις πρώτες προσπάθειες θεωρητική; ανάλυση; της προίστορίας και της πρωταρχικής εμφάνισης της πολιτισμικής- ιστορική; Οεωρίας του L Vygotsky αποτελεί η μονογραφία του Veresov (1999) av

18 Η Πολιτισμική - Ιστορική θεωρία του L. Vygotsky μέχρι πρόσφατα γνωστές για τη ζωή, την επιστημονικήκαι κοινωνική δραστηριότητα του L. Vygotsky, τις σχέσεις του με τους μαθητέξ και συνεργάτες του, τις επιστημονικά; συζητήσεις στις οποίες συμμετείχε κ.λπ. Το βιβλίο των Τ. Lifanova - G. Vygotskaya φωτίζει ορισμένες από τις άγνωστες πτυχές της ζωής του και δίνει μια ζωντανή εικόνα της προσωπικότητας του L. Vygotsky (Βιιτοττκεε & J1ΜΦaΗΟΒa, 1996). Σίγουρα ακόμη παραμένουν αρκετά αναπάντητα ερωτήματα, στα οποία θα πρέπει να σταθεί η μελλοντική έρευνα. Η ίδια η προσωπικότητα του L. Vygotsky και η κατεύθυνση της θεωρητική; και πρακτική; του δραστηριότητας είναι αδύνατον να γίνουν κατανοητές με επάρκεια, αν δεν ενταχθoιjν στα πλαίσια μιας ευρύτερης διερεύνησης των ιδιομορφιών της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου, του «κλίματος» της εποχής, όπως επίσης του προσανατολισμού της επιστημονικής έρευνας τη συγκεκριμένη περίοδο και του περιεχομένου των επιστημονικών συζητήσεων, μ, άλλα λόγια, δίχως την ανωwυση της συγκεκριμένης γνωσιακής συγκυρίας. Η μηδενιστική στάση απέναντι στις κοινωνικά; επιστήμες που αναπτύχθηκαν στην ΕΣΣΔ και η παρουσίασή της αποκλειστικά και μόνο ως πεδίου του δογματισμού και της αγοραίας ιδεολογικοποίησης εμποδίζει την κατανόηση της σημασίας των καινοτόμων προσεγγίσεων και των δημιουργικών αναζητήσεων, οι οποίες αναπτύχθηκαν κατά τη συγκεκριμένη ιστορική και γνωσιακή συγκυρία. Ποιοι είναι οι στόχοι της παρούσας έρευνας: 1. Η κριτική cπανεκτίμηση του επιοτημονικού έργου του L Vygotsky μέσω της θεωρητικής ανακατασκευής των κυριοτίρων θέσεων της πολιτισμικής-ιστορικής προσέγγισης9. Πιο συγκεκριμένα, θα επιχειρήσουμε να εντοπίσουμε τα κύρια γνωστικά αντικείμενα της έρευνα; του L. Vygotsky, να προσδιορίσουμε τη μέθοδο που υιοθετεί και να μελετήσουμε το βαθμό ανάλυσης των εν λόγω γνωστικών αντικειμένων. Είναι αρκετά διαδεδομένη μια μονόπλευρα αναλυτική, αποσπασματική θεώρηση ξεχωριστών έργων ή απόψεων του L. Vygotsky σε διάφορους τομείς (Ψυχολογία, Γλωσσολογία, Παιδαγωγική, Μεθοδολογία της Επιστήμης κ.λπ.). Όμως οι έννοιες, οι λέξεις, οι ιδέες, όταν αποσπαστούν από το θεωρητικό σύστημα στο οποίο εντάσσονται, χάνουν το νόημά τους. «Η λέξη αποκτά το νόημά της μόνο σε μια πρόταση, ωλά η πρόταση αποκτά το νόημά της μόνο στα συμφραζόμενα μιας παραγράφου, η παράγραφος σ' αυτά του βιβλίου, το βιβλίο σ' αυτά της όλης παραγωγής ενός συγγραφί'α» (Βυγκότσκι, 1993, σ. 418). Εμείς θα επιχειρήσουμε να 9 Η συζήτηση σχετικά με την ονομασία της θεωρίας του L. Vygotsky δεν έχει καταλήξει σε κάποια καοολικώς αποδεκτά συμπεράσματα Ο Cole κάνει λόγο για την ύπαρξη «κοινωνιοπολιτισμικής-ιστορικής Ψυχολογίας» Ο Wertsch προτιμά τον όρο «κοινι()νιο-πολιτισμική θεώρηση» (Wertsch & Rio & Alvarez, 1995, Ρ 6). Στο βιβλίο μας θα χρησιμοποιήσουμε τον όρο «πολιτισμική-ιστορική θε(υρία»

19 Εισαγωγή αναδείξουμετην αναγκαιότηταμελέτης του έργου του L. Vygotsky στο σύνολό του και να προβάλουμε τη σημασία της αναζήτησης της εσωτερική; λογική; που διέπει την ανάπτυξη της θεωρία; του. Η παρούσα έρευνα αποτελεί προσπάθεια φιλοσοφικής ανάλυσης, μεθοδολογικού αναστοχασμού μιας θεωρητικής προσέγγισηξ, η οποία εμφανίστηκε σε ένα διεπιστημονικό πεδίο (Ψυχολογίας, Παιδαγωγικής, Γλωσσολογίας, Κοινωνιολογίας, Κοινωνική; Ανθρωπολογίας). Η μελέτη των νομοτελειών εμφάνισης, διαμόρφωσης και ανάπτυξης της επιστημονική; γνώσης παρέχει τη δυνατότητα επεξεργασίας τακτική; και στρατηγική; της επιστημονική; έρευνας και βελτιστοποίησης του σχεδιασμού και της οργάνωσης παρεμβάσεων στις κοινωνικές διαδικασίες σε αντιστοιχία με τις ανάγκες και τις προοπτικές της ανθρωπότητας (Πετοπιτο, 1991). Βέβαια, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι η πολιτισμική - ιστορική θεώρηση του L. Vygotsky δεν είναι ένα αυστηρά οργανωμένο, ολοκληρωμένο σύστημα απόψεων, το οποίο μπορούμε να εκθέσουμε στα πλαίσια μιας συστηματική; κατεξοχήν λογικής προσέγγισης. Η πολιτισμική - ιστορική προσέγγιση εμφανίζεται ως προσπάθεια επίλυση; αντινομιών και αντιφάσεων προηγούμενων αντιλήψεων, διαμορφώνεται και εφαρμόζεται στα πλαίσια συγκεκριμένης ερευνητικής πρακτικής, αναδιατυπώνεται και αναθεωρείται από τον ίδιο τον L. Vygotsky. Θυμίζει περισσότερο την «έρευνα-δράση», ένα ανοικτό ερευνητικό πρόγραμμα, το οποίο διαρκώς τίθεται σε δοκιμασία και αναπτύσσεται. Εδώ εκφράζεται και μια σημαντική αντίφαση του ίδιου του επιστημονικού εγχειρήματος του L. Vygotsky. Ο ίδιος επεδίωξε να θεμελιώσει ένα καινούργιο σύστημα κατηγοριών και νόμων της Ψυχολογίας και αντιμετώπισε συστημικά το ίδιο το αντικείμενο έρευνας. Εντούτοις, δεν υπάρχει συστηματική έκθεση της θεωρίας του, διότι αυτή ευρίσκεται διαρκώς σε μια ρευστή, ασταθή, ευμετάβλητη κατάσταση. Αυτή η αστάθεια, ρευστότητα και προσωρινότητα είναι χαρακτηριστική για τα πρώιμα στάδια ανάπτυξης μιας επιστημονική; θεωρία;", όταν βρίσκονται υπό διαμόρφωση οι βασικές συνιστώσες μιας νέας προσέγγισης. Στην παρούσα εργασία υιοθετούμε την προσέγγιση του V.A. Vazulin για τη διερεύνηση της γνωσιακής συγκυρίας στη βάση του προσδιορισμού: α) του χαρακτήρα και του επιπέδου ανάπτυξης του γνωστικού αντικειμένου, β) του επιπέδου ανάπτυξης της επιστημονική; γνώσης περί του αντικειμένου, γ) του 10 Παρόμοια φαινόμενα παρατηρούνται στη φάση αποσύνθεσης, παρακμή; της επιστήμης, όμως αποκτούν ριζικά διαφορετικό προσανατολισμό Στη μια περίπτωση έχουν μεταβατικό χαρακτήρα και προσιδιάζουν το γίγνεσθαι μιας νέας επιστημονικής θεωρίαξ, στη δεύτερη περίπτωση η αστάθεια μονιμοποιείται, η ρευστότητα παγιοποιείται και ιδεολογικοποιείται Χαρακτηριστικό παράδειγμα της δεύτερης περίπτωση; είναι η ιδεολογία του μεταμοντερνισμού 19

20 Η Πολιτισμική - Ιστορική θεωρία του L. ~vgotsky επιπέδου ανάπτυξης του συγκεκριμένου ερευνητή, του βαθμού και των μορφών ένταξής του στη διαδικασίαπαραγωγή νέας γνώσης (Ba3IOJI11H, 1975). 2. Η ανάλυση της διαδικασίας ανάπτυξης της θεωρίας του L. Vygotsky και η οριοθέτηση των κυρ1οτέρ (Ο ν σταδί(vν, τα οποία αυτή διάνυσε, καθώς επίσης, των a))wαγών στη δομή και στη mjaxέtzaij των ίδιων των εννοιών σε διαφορετικά στάδια της ανάπτυξής της Μια εξωιστορική, μεταφυσική ανακατασκευή της πολιτισμικήςιστορικής θεωρίας αντιβαίνει στον χαρακτήρα και τον μεθοδολογικό προσανατολισμό του προς έρευνα αντικειμένου. Η εσωτερική συγκρότηση της θεωρία; είναι αδύνατον να κατανοηθεί αν αυτή δεν εξεταστεί ιστορικά. Δεν αρκεί λοιπόν η θεωρητική ανάλυση των αποτελεσμάτων και συνεπειών μιας επιστημονικής θεωρίας. «...το γυιlνό αποτέλεσllα είναι το πτ(όιια που άφησε πίσω του την τάση.» (Χέγκελ. 1993, σ. 124). Το σημαντικότερο και κοπιαστικότερο καθήκον είναι η κατανόηση της τάσηξ, της πορείαξ, του γίγνεσθαι της μεθόδου επιστημονικής έρευνας. «Γιατί το Πράγμα δεν εξαντλείται στο σκοπό του, αι)wά στην πραϊιιατοποίησή του. ΟlΎτε το αποτέλεσμα είναι το πραγματικό όλο, πάρα είναι τέτοιο μόνο ιιε το ΥίγνεσΟαί του» (Χέγκελ, 1993, σ. 124). Πιο συγκεκριμένα θα επιχειρήσουμε να τεκμηριώσουμε μια νέα περιοδολόγηση της ανάπτυξης της πολιτισμικής-ιστορικής θεωρίας του L. Vygotsky στη βάση θεωρητικών, μεθοδολογικών (και όχι βιογραφικού ή χρονολογικού χαρακτήρα) κριτηρίων. Δεν Οα αρκεστούμε σε μια στατική διατύπωση των αντιφάσεων στο θεωρητικό έργο του L. Vygotsky με τη μορφή κάποιων αφηρημένων αντινομιών, αλλά θα επιδιώξουμε να ανακαλύψουμε την προέλευσή τους και τον τρόπο που εξελίχθησαν σε διαφορετικά στάδια ανάπτυξης της πολιτισμικής-ιστορικής θεωρίας. Γενικότερα, υιοθετούμε την άποψη ότι η ανάπτυξη μιας επιστημονικής θεωρίας αποτελεί διαδικασία εμφάνισης και επίλυσης αντιθέσεων (Ba3IOJI11H, 1975). 3. Ο επιστημολογικός αναστοχασμός της εσωτερικής δομής της πολιτισμικής ιστορικής θεώρησης θα ήταν ελλιπής και περιορισμένος, αν η εν λόγω προσέγγιση αντιμετωπιζόταν ως αυτόνομη, αυθύπαρκτη οντότητα και ανεξάρτητη από την κοινωνική και ιστορική πραγματικότητα, στα πλαίσια της οποίας αυτή αναπτύχθηκε. Ο ίδιος ο L. Vygotsky αναφερόμενος στη σχέση της μεγαλοφυ'ίας με την εποχή της γράφει: «Η δημιουργία του πηγάζει από τις ανάγκες, οι οποίες δημιουργήθηκαν πριν από αυτόν και εδράζεται στις δυνατότητες, οι οποίες, επίσης, προϋπάρχουν του ίδιου. Να γιατί παρατηρού'lε μια αυστηρή a)j..ηλουχία στην ιστορία της τεχνικής και της επιστήμης. Καμιά εφεύρεση ή επιστημονική ανακάλυvjη δεν εμφανίζεται πριν τη δημιουργία των υλικών και ψυχολογικών προϋποθέσεων, οι οποίες είναι απαραίτητες για την εllφάνισή της. Η δημιουργία αποτελεί συνεχή ιστορική διαδικασία, όπου η κάοε επόμενη μορφή καθορίζεται από τις προηγούμενες» (BbIrOTCKI1H, 1991 ε, c.25). Έτσι, η επιοτημονική δημιουργία συνδί~εται οργανικά, αφεν()ς μεν, με την ιστορική εποχή και τις κοινcονικ{;ς ανάγκες ΟΙ οποίες πηγάζουν από αυτήν, αφετέρου 20

21 Εισαγωγή δε, με τη διαδικασία ανάπτυξης της επιστήμης, το επιστημονικό κεκτημένο και τις επιστημονικές παραδόσεις της συγκεκριιιί'νης γvcvσιακjις συγκυρίας. Φυσικά, η εμφάνιση μιας καινούργιαςθεωρίας δεν μπορεί να ερμηνευθείως αποτέλεσμαενός εξωτερικού, άμεσου κοινωνικού παρεμβατισμού μέσα από το πρίσμα ενός απλοϊκού μηχανιστικού ντετερμινισμού, ούτε είναι αποτέλεσμα κάποιου κοινωνικού αυτοματισμού. Εδώ γίνεται λόγος για μια σύνθετη διαμεσολαβημένη διαδικασία παραγωγής της νέας γνώσης στα πλαίσια της οποίας η κοινωνία, η επιστήμη και η προσωπικότητατου ερευνητή δεν είναι απλώς τρεις εξωτερικοίκαι ασύνδετοι μεταξύ τους παράγοντες, αλλά εσωτερικά συνυφασμένεξ πτυχές μιας αναπτυξιακής διαδικασίας, η οποία πραγματοποιείται μέσω μιας συνεχούς αλληλεπίδρασης εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων. Η αέναη μετατροπή των εξωτερικών στοιχείων σε εσωτερικές στιγμές της ίδιας της γνωστικής διαδικασίας, όπως επίσης η διαρκής αντικειμενοποίηση της ίδιας της επιστημονικήςδραστηριότηταςκαι η μετατροπή της ερευνητική;διαδικασίας (και των αποτελεσμάτων της) σε υλική δύναμη αποτελούν αλληλένδετα; πτυχές του ίδιου φαινομένου ανάλυση του τρόπου πρόσληvjης της πολιτισμικής-ιστορικής Οεωρίας από τους συνεργάτες και μαθητές του L. Vygotsky, των τυπικών στάσεων αντιιιετώπισής της, καθώς και η εξέταση της διαδικασίας επα ναδιατύπω σης, αναοεώρησης, εφαρμογής της αποτελεί αναγκαία προί5πόοεση για την κατανόηση των ίδιων των Οεωρητικ(όν αρχών και του μcθoδo;~oγικoύ υπόβαθρου της εν ;~όγω προσ6ίγζσης. Ως γνωστόν, οι επίγονοι οδηγούν ως το τέλος τις αντιφάσεις που ενυπάρχουν στο θεωρητικό σύστημα, το οποίο υιοθετούν ή επιχειρούν να αναθεωρήσουν. Η διερεύνηση των ερμηνειών του έργου του L. Vygotsky την περίοδο μετά το θάνατό του και η μελέτη των ιστορικών μεταμορφώσεων της ίδιας της πολιτισμικήςιστορικής θεώρηση; μπορούν να συμβάλουν στην κατανόηση της πεμπτουσίας της εν λόγω προσέγγιση; και των εσωτερικών αντιφάσεών της. 5. Η ανάδειξη της αισιόδοξης τραγωδίας της ζωής και του έργου του L. Vygotsky' Ι. Ο πρόωρος θάνατο; ενός νέου ανθρώπου (ο L. Vygotsky πέοανε στα 37 του χρόνια) αποτελεί αναμφίβολα τραγωδία. Όμως, το τραγικό στοιχείο επιτείνεται όταν γίνεται λόγος για έναν σπάνιο, μεγαλοφυή επιστήμονα", ο οποίος έθεσε πλήρως τη ζωή του στην υπηρεσία της επιστήμης και της κοινωνικής 11 Η έννοια της «αισιόδοξη; τραγωδίας» αναλύεται από τον Εορσε (1988~ c 76 77) 12 Ο Luria έγραφε στην αυτοβιογραφία του τα παρακάτω «Λεν είναι υπερβολ17 να ονομάσουμε τον L Vygot.~ky μεγαί.οφυί'α Πα πάνrf) απ6 πέντε' δεκαετίες στην ΣπιστΙ7μη δεν συνάντησα άνθρωπο, ο οποίος έστω σε κάποιο βαθμό να τον προσεγγίσει στην καθαρότητα του μυαί.οι), στην ικανότητα να διακρίνει την ουσία συν()ετcjτατων προβλημάτωιι', στο πλάτος γvcvσεοjv τόσων τομ!:cον της επιστι7μης και στην ικανότητα πρόβλσψης των μελλοντικών δρι5μων ανάπτυξης της Ψυχολογίας» (J1YPM5I, 1982, C 25) 21