ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ LOGISTICS ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΗ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ

Transcript

1 ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ LOGISTICS ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΗ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ

2 Ευάγγελος Δ. Κυριαζόπουλος Ευάγγελος Α. Πάνου ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ LOGISTICS ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΗ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ

3 ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ LOGISTICS ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΗ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ ISBN: Πρώτη έκδοση: Νοέμβριος 2009 Copyright Ευάγγελος Δ. Κυριαζόπουλος - Ευάγγελος Α. Πάνου Copyright Εκδόσεις Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, έτος ιδρύσεως 1891 Κεντρική διάθεση: Σόλωνος 116, Αθήνα Τ: , F: E: contact@isideris.gr, S: Επιμέλεια κειμένου: Μαρία Κουτσανδρέα Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: Φωτεινή Σκουρή Μακέτα εξωφύλλου: Φωτεινή Σκουρή Τυπώθηκε σε χαρτί ελεύθερο χημικών ουσιών χλωρίου και φιλικό προς το περιβάλλον. Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής άδειας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΧΩΡΙΚΗ ΑΣΥΜΜΕΤΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΥΡΥΝΣΗ Εισαγωγικές έννοιες Οι αιτίες δημιουργίας του περιφερειακού προβλήματος Η μεταβλητή του χώρου στις οικονομικές θεωρίες Πρώτη γενιά θεωριών ( ) Θεωρίες των σταδίων ανάπτυξης H θεωρία του Rostow W H θεωρία του Friedmann Η θεωρία του Hirschman Α Θεωρίες χωροθέτησης των παραγωγικών δραστηριοτήτων σε σχέση και με τις μεταφορές Κλασική σχολή Συμπεριφορική σχολή Σχολή της πολιτικής οικονομίας Θεωρίες περιφερειακής ανάπτυξης μέσω της ενεργοποίησης του εμπορίου A. Θεωρίες του διαπεριφερειακού - διεθνούς εμπορίου (νεοκλασική προσέγγιση)

5 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Δ. ΚΥΡΙΑΖΟΠΟΥΛΟΣ - ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Α. ΠΑΝΟΥ Θεωρία του συγκριτικού πλεονεκτήματος Θεωρία έλλειψης και αφθονίας φυσικών πόρων (Staple theory ή resource base theory) Θεωρία του διεθνούς εμπορίου των Heckscher - Ohlin - Samuelson (ΗΟS) Θεωρίες οικονομικής ολοκλήρωσης ή ενοποίησης B. Άλλες θεωρίες περιφερειακής ανάπτυξης μέσω ενεργοποίησης του εμπορίου Θεωρία της εξαγωγικής οικονομικής βάσης (Export Economic base theory) Θεωρίες των P. Krugman & M. Porter Συνδυασμένες θεωρίες Θεωρίες χωρικής κατανομής των οικονομικών δραστηριοτήτων Θεωρία της «κεντρικής θέσης» Θεωρία της «πολικής ανάπτυξης» (Growth pole theory) Θεωρία του δυϊσμού Θεωρίες για τη διαδικασία πόλωσης ή απομύζησης Δεύτερη γενιά θεωριών ( ) H θεωρία της «σωρευτικής αιτιότητας» του Myrdal H θεωρία της εξάρτησης (Dependency Theory) Τρίτη γενιά θεωριών ( σήμερα) Τοπική ανάπτυξη «Ανάπτυξη από τα κάτω» & ενδογενής ανάπτυξη Τοπική - ενδογενής ανάπτυξη Τεχνοπόλεις Καινοτομία Αειφόρος - βιώσιμη ανάπτυξη

6 ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ LOGISTICS Σχέση της αειφόρου ανάπτυξης με την ενδογενή και γενικότερα με την περιφερειακή ανάπτυξη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΥΠΟΔΟΜΕΣ & ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Υποδομή Υποδομές και οικονομική περιφερειακή ανάπτυξη Θεωρητική προσέγγιση Κεϋνσιανή προσέγγιση Νεοκλασική προσέγγιση H θεωρία της μεγάλης ώθησης (Big push theory) του Rosenstein-Rοdan Η θεωρία του D. Aschauer Η θεωρητική προσέγγιση του Biehl ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο ΚΛΑΔΟΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ & ΤΩΝ LOGISTICS Υποδομές μεταφορών Μεταφορικά μέσα Οδικές μεταφορές Σιδηροδρομικές μεταφορές Αεροπορικές μεταφορές Ναυτιλιακές μεταφορές Εφοδιαστική - Logistics ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΟΙ XΩΡΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ EΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ KΛΑΔΟΥ ΤΩΝ MΕΤΑΦΟΡΩΝ & ΤΩΝ LOGISTICS Επιπτώσεις των μεταφορών στην οργάνωση του χώρου Επίδραση των μεταφορών στο χώρο Επίδραση του χώρου στις υποδομές μεταφορών

7 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Δ. ΚΥΡΙΑΖΟΠΟΥΛΟΣ - ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Α. ΠΑΝΟΥ 2. Επιπτώσεις των μεταφορών στην ίδια τη βιομηχανία των μεταφορών Αύξηση της ταχύτητας χρονική αποταμίευση Αλλαγές σε διαδρομές και μέσα Αύξηση της δυνατότητας μεταφοράς Αύξηση της αξιοπιστίας του κλάδου των μεταφορών Μείωση του κόστους μεταφοράς Επιπτώσεις των μεταφορών στην ασφάλεια επιβατών και εμπορευμάτων Επιπτώσεις των μεταφορών στο περιβάλλον Επιπτώσεις των μεταφορών στον κλάδο της εργασίας Επιπτώσεις των μεταφορών στην επιχειρηματικότητα Επιπτώσεις των μεταφορών στην παραγωγική διαδικασία Επιπτώσεις των μεταφορών στα παραγόμενα προϊόντα και στις υπηρεσίες Επιπτώσεις των μεταφορών στην αποδοτικότητα των επενδύσεων Επιπτώσεις των μεταφορών στην ελκυστικότητα των επενδύσεων Επιπτώσεις των μεταφορών στην ασφάλεια της διαδικασίας παραγωγής Επιπτώσεις των μεταφορών στην τοπική ανάπτυξη Επιπτώσεις των μεταφορών στην κοινωνία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ Ο ΚΛΑΔΟΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ & ΤΩΝ LOGISTICS Προσβασιμότητα προσπελασιμότητα & περιφερειακή ανάπτυξη

8 ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ LOGISTICS 2. Μεταφορικά δίκτυα, συνδυασμένες μεταφορές και περιφερειακή ανάπτυξη Σχέση των επενδύσεων σε υποδομές μεταφορών & της περιφερειακής ανάπτυξης Νέες τάσεις: αειφορικές μεταφορές & Green Logistics ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

9 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Η έκδοση αυτή αποτελεί προϊόν μιας κοινής και πολύχρονης προσπάθειας που στόχο έχει να συνεισφέρει στη διαδικασία προαγωγής της περιφερειακής επιστήμης και της χωροταξίας. Στην έκδοση αυτή εξετάζεται ένας επιμέρους κλάδος της οικονομίας, ο κλάδος των μεταφορών και των logistics, και οι επιπτώσεις του στην ανάπτυξη και στο χώρο. Αναμφίβολα, οι προοπτικές οι οποίες αναδεικνύονται από την εισαγωγή των logistics στην παραγωγική διαδικασία και στην κοινωνία γενικότερα, τροποποιούν τα υφιστάμενα δεδομένα που κυριαρχούν τις τελευταίες δεκαετίες. Η σύγχρονη και ολοκληρωμένη διαχείριση των εφοδιαστικών αλυσίδων επηρεάζει άμεσα τα περιφερειακά και χωρικά δεδομένα. Το θέμα της ανάλυσης αν και εξειδικευμένο είναι ιδιαίτερα σημαντικό τόσο για τους εμπλεκόμενους στη σχετική ακαδημαϊκή εκπαίδευση όσο και για τους συμμετέχοντες στο σχεδιασμό και στην άσκηση πολιτικής, γενικότερα. Η έκδοση αυτή φιλοδοξεί να αναδείξει τη σημασία του κλάδου των μεταφορών και ιδιαίτερα των logistics στο νέο αναπτυξιακό περιβάλλον που έχει ως βασικό άξονα την αειφορία και την προστασία του περιβάλλοντος. Τέλος, θα θέλαμε να εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας στον καθηγητή μας, κ. Νικόλαο Κόνσολα, για τη συνεχή εποικοδομητική υποστήριξη και ακαδημαϊκή συμβουλή του. Δρ Ευάγγελος Κυριαζόπουλος Δρ Ευάγγελος Πάνου 13

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΧΩΡΙΚΗ ΑΣΥΜΜΕΤΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΥΡΥΝΣΗ Η έννοια της «ανάπτυξης», οι λόγοι που την καθιστούν εφικτή ή την παρακωλύουν, οι αιτίες δημιουργίας ανισοτήτων και εν γένει το φαινόμενο της αναπτυξιακής διαδικασίας, αποτελούν ζητήματα που απασχόλησαν τη μακρόχρονη οικονομική σκέψη τόσο σε επιστημονικό όσο και σε φιλοσοφικό επίπεδο, και οδήγησαν στη διατύπωση πληθώρας θεωριών και πολιτικών. Το παρόν κεφάλαιο πραγματεύεται τις θεωρίες που συνδέουν την έννοια της ανάπτυξης με αυτή του χώρου και ερμηνεύουν τα φαινόμενα της «χωρικής ασυμμετρίας της αναπτυξιακής διαδικασίας» ή αλλιώς των «περιφερειακών ανισοτήτων». Παράλληλα, επιδιώκεται η στοιχειοθέτηση του αναγκαίου θεωρητικού υπόβαθρου για την κατανόηση της σχέσης του κλάδου των μεταφορών και των logistics με την περιφερειακή ανάπτυξη και την ορθολογική ανάπτυξη του χώρου, συσχετίζοντας την «ανάπτυξη» και τις «περιφερειακές και χωρικές ανισότητες» με έννοιες όπως: Εμπόριο Υποδομές Θέσεις εγκατάστασης παραγωγικών δραστηριοτήτων Πόλοι ανάπτυξης Τοπική ενδογενής ανάπτυξη 15

11 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Δ. ΚΥΡΙΑΖΟΠΟΥΛΟΣ - ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Α. ΠΑΝΟΥ Τεχνοπόλεις Καινοτομία κ.ά. 1. Εισαγωγικές έννοιες Γιατί υπάρχει χωρική ασυμμετρία της αναπτυξιακής διαδικασίας; Υπάρχει χωρική ασυμμετρία της αναπτυξιακής διαδικασίας, επειδή οι μηχανισμοί της αγοράς δεν μπορούν να δημιουργήσουν αυτόματα περιφερειακή ισορροπία, με βάση τόσο τις αρχές του τέλειου ανταγωνισμού και της πλήρους απασχόλησης όσο και της κινητικότητας των συντελεστών παραγωγής κεφαλαίου και εργασίας. Οι περιφερειακές ανισότητες μπορούν να εντοπιστούν διαχρονικά σε μια περιοχή, ανάμεσα στις περιφέρειες μιας χώρας ή ανάμεσα σε δύο ή περισσότερες χώρες. O προσδιορισμός των ανισοτήτων μπορεί να γίνει με μια σειρά δεικτών, όπως είναι το ποσοστό ανεργίας, το κατά κεφαλήν εισόδημα κ.ά. και πιο πρόσφατα με νέους πιο ποιοτικούς και σύνθετους δείκτες. Τι είναι περιφέρεια; O προσδιορισμός της έννοιας «περιφέρεια» αποτελεί ένα δύσκολο και σύνθετο θέμα, που έχει απασχολήσει και φέρει σε αντίθεση πολλούς θεωρητικούς του χώρου. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι η «περιφέρεια» δεν αποτελεί απλώς ένα γεωμετρικό σχήμα, αλλά είναι ένας γεωγραφικός χώρος που συγκροτείται από ένα ομοειδές σύνολο κοινωνικών, οικονομικών κ.ά. χαρακτηριστικών, που τη διαφοροποιούν από άλλους χώρους. Απαραίτητη προϋπόθεση για την ένταξη κάποιων περιοχών σε μια περιφέρεια είναι να αποτελούν συνεχόμενη γεωγραφική ενότητα (Λαμπριανίδης Λ., 1992). H έννοια «περιφέρεια» περιλαμβάνει αστικές και μη-αστικές εκτάσεις, οι οποίες αλληλοσυνδέονται μέσω οικονομικών δοσοληψιών, ροές ύλης και ενέργειας και αμοιβαίες κοινωνικές και πολιτικές λειτουργίες. Στην πράξη, κάποια ιστορικά στοιχεία, δημιουργούν διοικητικά όρια τα οποία χρησιμοποι- 16

12 ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ LOGISTICS ούνται ως μονάδες ανάλυσης και ομαδοποίησης περιοχών σε περιφέρειες 1. Ο ΟΟΣΑ (OECD, 2002) αναφέρει ότι ο όρος «περιφέρεια» χρησιμοποιείται γενικά για να περιγράψει μια ομάδα γεωγραφικά παρακείμενων περιοχών που έχουν ορισμένα κοινά ή συμπληρωματικά χαρακτηριστικά ή που δένονται από εκτενείς ενδο-περιφερειακές δραστηριότητες ή ροές. Οι Perloff et al (1960) σημειώνουν, μάλιστα, ότι μια περιφέρεια θα μπορούσε να δημιουργηθεί από μονάδες μικρότερων περιοχών για τις οποίες όμως θα υπήρχαν διαθέσιμα στοιχεία, θέμα που επιβάλλει μερικούς σοβαρούς περιορισμούς στην επιλογή μίας περιφέρειας. Στα κριτήρια καθορισμού μιας περιφέρειας οι Perloff et al, υποστηρίζουν ότι σκόπιμο είναι να λαμβάνονται υπόψη οι επενδύσεις σε υποδομές μεταφορών αλλά και οι επιπτώσεις τους στον χώρο. 2. Οι αιτίες δημιουργίας του περιφερειακού προβλήματος Τα αίτια του περιφερειακού προβλήματος συνθέτουν ένα πολύπλοκο σύστημα πολιτικο-οικονομικο-κοινωνικών παραγόντων, που διαμορφώνεται ιστορικά ώς μια μακρόχρονη λειτουργική σχέση ανάμεσα σε άνισου μεγέθους χωρικές μονάδες. Συνοπτικά, μερικοί από τους παράγοντες που συνθέτουν τις αιτίες δημιουργίας περιφερειακών ανισοτήτων είναι οι εξής (Κόνσολας Ν., 1997): α. Έλλειψη κεφαλαίου H απουσία πλουτοπαραγωγικών ή άλλων, αξιοποιήσιμων στην παραγωγική διαδικασία, πηγών δημιούργησε περιφέ- 1. H αδυναμία σύνταξης κάποιου ικανοποιητικού ορισμού της περιφέρειας αποτυπώνεται και στην πρόσφατη ανακίνηση του θέματος της μείωσης του αριθμού των ελληνικών περιφερειών λόγω ανάγκης βελτίωσης της διοίκησής τους, μείωσης των διαχειριστικών εξόδων τους αλλά και εξαιτίας πληθυσμιακών μεταβολών που δημιουργούν προβλήματα αντιπροσωπευτικότητας στην εκλογική διαδικασία. 17

13 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Δ. ΚΥΡΙΑΖΟΠΟΥΛΟΣ - ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Α. ΠΑΝΟΥ ρειες χωρίς πλούτο, με αποτέλεσμα αυτές να μην μπορούν ή να δυσκολεύονται να δημιουργήσουν αρχικό κεφάλαιο για επενδύσεις. β. Γεωμορφολογικοί παράγοντες Η γεωμορφολογία των περιφερειών αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες δημιουργίας περιφερειακών προβλημάτων. Οι χιλιομετρικές αποστάσεις, η μορφολογία του εδάφους, η γεωγραφική θέση των περιφερειών σε σχέση με τα ανεπτυγμένα κέντρα δυσχεραίνουν την προσβασιμότητα στις περιφέρειες, με αποτέλεσμα να αυξάνεται το μεταφορικό κόστος, να επιβαρύνονται οι τιμές των προϊόντων, να συρρικνώνονται τα κέρδη των επιχειρήσεων και να ασφυκτιά κατ αυτό τον τρόπο η τοπική επιχειρηματικότητα. Οι γεωμορφολογικοί αυτοί παράγοντες περιορίζουν (σε πολλές περιπτώσεις και εμποδίζουν) την απόληξη επικοινωνιακών, μεταφορικών, ενεργειακών κ.ά. δικτύων στις περιφέρειες αποκόβοντας περαιτέρω την ανάπτυξη τους. Τα προβλήματα περιφερειακών ανισοτήτων εμφανίζονται εντονότερα σε περιοχές που χαρακτηρίζονται από «γεωγραφική απομόνωση», όπως ορεινές περιοχές και νησιά. γ. Κλιματολογικοί & γεωγραφικοί παράγοντες Είναι κατανοητό ότι οι κλιματικές συνθήκες αποτελούν παράγοντες για την ανάπτυξη περιφερειακών προβλημάτων σε περιοχές, π.χ., με πολικό ή τροπικό κλίμα. δ. H δομή της οικονομίας των περιφερειών H κλαδική διάρθρωση της οικονομίας των περιφερειών αποτελεί μια από τις βασικές αιτίες του περιφερειακού προβλήματος. Περιφέρειες με παραδοσιακούς κλάδους παραγωγής (π.χ. γεωργία) ή μονοκλαδικές (π.χ. περιοχές αποκλειστικής χρήσης τουρισμού) αντιμετωπίζουν τεράστια προβλήματα όταν για κάποιο λόγο μειωθεί η ζήτηση των προϊόντων που παράγουν. Άμεσο αποτέλεσμα στις παρακμάζουσες αυτές περιφέρειες είναι η αύξηση της ανεργίας και η μείωση του ρυθμού ανάπτυξής τους. Ακόμα και σε περιφέρειες που η ανάπτυξη στηρίζεται σε δυναμικούς κλάδους παραγωγής (π.χ. βιομηχανίες υψηλής 18

14 ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ LOGISTICS τεχνολογίας κ.ά.), πρέπει να επισημανθεί ότι οι συνθήκες προόδου είναι ιδιαίτερα ευμετάβλητες και απαιτούν συνεχή ενημέρωση, εκσυγχρονισμό και άμεση προσαρμογή στις διεθνείς μεταβαλλόμενες συνθήκες. H διαχρονική μεταβολή ανάμεσα στην ευημερία και στην παρακμή μιας περιφέρειας μπορεί να γίνει τόσο σύντομα, ώστε να είναι αδύνατη η οποιαδήποτε κρατική ή άλλη επέμβαση (βλ. τις επιπτώσεις στην αεροπορική και ναυπηγική βιομηχανία των HΠA μετά την 11 η Σεπτεμβρίου, στην τουριστική βιομηχανία των περιοχών που «χτυπιούνται» από τσουνάμι, στη Ν.Α. Ασία, στην αυτοκινητοβιομηχανία μετά την μεγάλη παγκόσμια οικονομική κρίση του 2009 κ.α.). ε. Η χαμηλή σχετική κινητικότητα εργασίας και κεφαλαίου Σε αντίθεση με αυτά που υποστηρίζει η νεοκλασική θεωρία, η κινητικότητα τόσο της εργασίας όσο και του κεφαλαίου στις περιφέρειες όπου υπάρχει ζήτηση, παρουσιάζεται ιδιαίτερα αργή αλλά και χαμηλή, με αποτέλεσμα να διογκώνονται περαιτέρω οι περιφερειακές ανισότητες. Στον τομέα της εργασίας, αν και η κινητικότητα του εργατικού δυναμικού είναι δεδομένη (βλ. τα σύγχρονα ρεύματα εσωτερικής και εξωτερικής μετανάστευσης) εντούτοις παρατηρούνται προβλήματα που έχουν να κάνουν με: α) την ποιότητα της εργασίας (εκπαίδευση, εξειδικεύσεις κ.ά.), β) την αργή ανταπόκριση των εργαζομένων σε προκλήσεις μετακίνησης και γ) τη δημιουργία έντονων κοινωνικών προβλημάτων, που πολλές φορές εντείνουν το περιφερειακό πρόβλημα (παρά το μειώνουν) τόσο στις περιφέρειες προέλευσης όσο και στις περιφέρειες προορισμού. Στον τομέα του κεφαλαίου παρατηρείται έντονη επανατοποθέτηση (περίπου τα 3/5) των επενδύσεων σε υφιστάμενες μονάδες για ανανέωση και εκσυγχρονισμό και όχι σε νέες επενδύσεις σε περιφέρειες που ζητούν ανάπτυξη και είναι προβληματικές. στ. Θεσμικοί παράγοντες H αρχιτεκτονική δομή των μηχανισμών διοίκησης και το θεσμικό πλαίσιο της οργάνωσης του κράτους επηρεάζουν σε 19

15 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Δ. ΚΥΡΙΑΖΟΠΟΥΛΟΣ - ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Α. ΠΑΝΟΥ έναν πολύ μεγάλο βαθμό τις περιφερειακές ανισότητες. Οι κεντροποιημένες αρμοδιότητες στο σχεδιασμό και τη λήψη αποφάσεων ενός κράτους περιορίζουν το ενδιαφέρον της περιφερειακής επιχειρηματικότητας και κοινωνικότητας με αποτέλεσμα να αυξάνεται η ελκυστικότητα του κέντρου και να διογκώνονται έτσι οι περιφερειακές ανισότητες. ζ. Πολιτικο-ιστορικοί παράγοντες Πολιτικοί και ιστορικοί παράγοντες όπως οι σε διαφορετικές χρονικές περιόδους προσαρτήσεις γεωγραφικών τμημάτων στον εθνικό κορμό μιας χώρας (βλ. προσάρτηση των Δωδεκανήσων το 1946), οι (βίαιες) μετακινήσεις πληθυσμών (ανταλλαγές πληθυσμών, νομάδες κ.ά.), ο διαμελισμός κρατών (βλ. Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας), δημιουργούν περιφερειακά προβλήματα, σε εθνικό ή διεθνές επίπεδο. Επίσης, έντονα περιφερειακά προβλήματα εντοπίζονται σε κράτη με πολιτική αστάθεια αλλά και σε συνοριακές περιφέρειες που γειτονεύουν με κράτη με τεταμένες διπλωματικές σχέσεις (βλ. περιοχή της Θράκης). η. Πολιτιστικοί παράγοντες Ένας αριθμός πολιτιστικών παραγόντων που έχουν σχέση με την ψυχολογία, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, την παράδοση και το εκπαιδευτικό επίπεδο κοινωνικών ομάδων, δημιουργούν φραγμούς στην ανάπτυξη των περιφερειών και κυρίως αυτών που παρουσιάζουν τα χαμηλότερα επίπεδα ανάπτυξης. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι αυτά της μειωμένης αποδοτικότητας των Λατινοαμερικάνων κατά τη διάρκεια της μεσημεριανής σιέστας ή των Αράβων την περίοδο του ραμαζανιού καθώς και της αδυναμίας δημιουργίας αγοράς χοιρινού κρέατος στο μουσουλμανικό κόσμο και βοδινού κρέατος στην Ινδία. Επίσης, οι άνθρωποι σε τέτοιες χώρες συνήθως καταβάλλουν μικρότερη προσπάθεια για αύξηση του εισοδήματός τους, θεωρούν την κατανάλωση αμαρτία και έχουν μοιρολατρική στάση απέναντι στη φτώχεια τους. Μερικοί, μάλιστα, έχουν αναγορεύσει, για θρησκευτικούς λόγους, τον ασκητισμό αρετή (π.χ. οι ινδουιστές και βουδιστές Ινδία). Περαιτέρω, υπάρχουν λαοί που θεωρούν ότι κάποια επαγγέλματα ανήκουν κατ αποκλειστικότητα σε ορισμένες κοινωνι- 20

16 ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ LOGISTICS κές τάξεις, φυλές, φύλα, θρησκείες, ενώ οι «ηθικοί κανόνες» που κυριαρχούν σ αυτές τις κοινωνίες εξοστρακίζουν ένα από τα σημαντικότερα κομμάτια του εργατικού δυναμικού, το γυναικείο, από την παραγωγική διαδικασία. Παράλληλα, οι πολιτιστικοί αυτοί παράγοντες ενισχύουν φαινόμενα αναλφαβητισμού και υπερ-γεννητικότητας, τα οποία σε συνδυασμό με τη δημοσιότητα του «προτύπου της πρωτεύουσας» (ψυχαγωγία, κατανάλωση κ.ά.) έχουν ως αποτέλεσμα την αύξηση των περιφερειακών ανισοτήτων. θ. Εξωτερικές οικονομίες Ο διαρκής εμπλουτισμός των μεγάλων αστικών διοικητικών κέντρων με κοινωνικές υποδομές αλλά και με μεταφορικάεπικοινωνιακά συστήματα αιχμής προσελκύουν περαιτέρω εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό και επιχειρήσεις που θέλουν να κάνουν χρήση των εξωτερικών αυτών οικονομιών, διογκώνοντας, εντέλει, το περιφερειακό πρόβλημα. ι. Περιβαλλοντικοί παράγοντες Παράλληλα με τους γεωμορφολογικούς παράγοντες, η περιβαλλοντική διάσταση αποτελεί έναν επιπλέον παράγοντα δημιουργίας περιφερειακών προβλημάτων. Υποβαθμισμένες περιβαλλοντικά περιοχές (βλ. Λαύριο) δημιουργούν αντικίνητρα εγκατάστασης σε σύγχρονες επιχειρήσεις, όπως και σε περιοχές με χαμηλή «περιβαλλοντική εικόνα» (βλ. «τοπίο»). ια. Έλλειψη διάχυσης καινοτομικών δραστηριοτήτων O βαθμός και o ρυθμός διάχυσης των καινοτομικών δραστηριοτήτων και η ανάδειξη της τεχνολογικής φυσιογνωμίας των περιφερειών είναι ένα από τα βασικότερα προβλήματα που καλείται σήμερα να αντιμετωπίσει η περιφερειακή επιστήμη. H αδυναμία των περιφερειών να εφεύρουν και να δημιουργήσουν καινοτομικά προϊόντα αλλά και να αφομοιώσουν τα αποτελέσματα της τεχνολογικής έρευνας από τα κέντρα διάχυσης, δημιουργεί πολλαπλασιαστικά φαινόμενα περιφερειακών ανισοτήτων. ιβ. Εξωγενείς παράγοντες Έντονα προβλήματα μπορούν να δημιουργηθούν σε μια περιφέρεια από αποφάσεις επιχειρήσεων, που η διοίκησή τους 21

17 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Δ. ΚΥΡΙΑΖΟΠΟΥΛΟΣ - ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Α. ΠΑΝΟΥ βρίσκεται εκτός περιφέρειας και πιθανόν και εκτός χώρας (βλ. πολυεθνικές επιχειρήσεις). H έλλειψη κατανόησης των τοπικών συνθηκών και η παγκοσμιοποιημένη και ανταγωνιστική παραγωγική διαδικασία οδηγούν πολλές φορές τις επιχειρήσεις σε μέτρα που επηρεάζουν αρνητικά την περιφερειακή αναπτυξιακή διαδικασία. Κλασικό παράδειγμα αποτελεί το κλείσιμο ενός εργοστασίου (και φυσικά η απόλυση από αυτό μεγάλου αριθμού εργαζομένων) σε μία περιφέρεια και το ταυτόχρονο άνοιγμά του σε μία άλλη περιφέρεια, άλλης χώρας, εξαιτίας μίας σειράς δεδομένων που έχουν σχέση με τη διαχείριση της εφοδιαστικής αλυσίδας (supply chain management) της πολυεθνικής επιχείρησης (βλ. το κλείσιμο του εργοστασίου της εταιρείας κατασκευής ελαστικών Pirelli στην Πάτρα). ιγ. Περιορισμένη επιχειρηματική πρωτοβουλία O συνδυασμός όλων των ανωτέρω παραγόντων δημιουργεί έναν επιπλέον λόγο συντήρησης του περιφερειακού προβλήματος, αυτό της «επιχειρηματικής υποτονικότητας». H πεποίθηση που δημιουργείται στους κατοίκους των περιφερειών καθώς και στους περιφερειακούς άρχοντες ότι η ανάπτυξη μπορεί να προέλθει μόνο «από έξω», βάζει αναχώματα σε οποιαδήποτε «εκ των έσω ανάπτυξη» και νέα επιχειρηματική πρωτοβουλία. ιδ. Επικράτηση του «διεθνούς μιμητικού αποτελέσματος» (demonstration effect) Οι κάτοικοι των υπανάπτυκτων περιφερειών ή χωρών έχουν την τάση να μιμούνται τα καταναλωτικά πρότυπα των αναπτυγμένων χωρών του «δυτικού τρόπου ζωής» (fast food, Coca-Cola, κ.ά.) με τη βοήθεια, φυσικά, των διαδικασιών marketing. Έτσι, δημιουργούνται καταναλωτικές ανάγκες εισαγόμενων προϊόντων, η ζήτηση των οποίων ασκεί έντονες πιέσεις στο ισοζύγιο εξωτερικών συναλλαγών και αρνητική επίδραση στο ρυθμό αποταμίευσης και σχηματισμού εθνικού κεφαλαίου για αναπτυξιακές επενδύσεις. Όλοι αυτοί οι παράγοντες που αναφέρθηκαν ανωτέρω δεν προσπαθούν να ερμηνεύσουν τους μηχανισμούς που ευθύνονται για το «περιφερειακό πρόβλημα», απλώς κάνουν 22

18 ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ LOGISTICS κάποιες εμπειρικές γενικεύσεις βασιζόμενες σε αρκετές περιπτώσεις σε σχετικές επιστημονικές παρατηρήσεις. Η θεωρητική διερεύνηση της χωρικής ασυμμετρίας της αναπτυξιακής διαδικασίας έχει απασχολήσει και απασχολεί πλήθος επιστημόνων, οι οποίοι καταλήγουν σε αξιόλογα συμπεράσματα. Έτσι, με βάση τη σημασία της μεταβλητής του χώρου στις οικονομικές θεωρίες και τις αναπτυξιακές πολιτικές θα παρουσιαστεί συνοπτικά η ιστορική θεωρητική προσέγγιση του θέματος με σκοπό να απαντηθούν τα ερωτήματα του περιφερειακού προβλήματος. 3. Η μεταβλητή του χώρου στις οικονομικές θεωρίες Η μεταβλητή του «χώρου» που θεωρείται σήμερα ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες ανάπτυξης, όσο και αν φαίνεται περίεργο, καθυστέρησε σημαντικά να συμπεριληφθεί στις οικονομικές θεωρίες και πολιτικές. Σύμφωνα μάλιστα με τον Isard W. (1974), η παραγωγή έχει πρωταρχικά χωρική διάσταση και πραγματοποιείται σε προσδιορισμένο γεωγραφικό χώρο και σε συγκεκριμένο χρόνο, επομένως οι όποιες παρεμβάσεις στους παραγωγικούς συντελεστές (αγορά εργασίας, επιδοτήσεις κ.α.) πρέπει απαραιτήτως να λαμβάνουν υπόψη το γεγονός ότι πραγματοποιούνται σ ένα «γεωγραφικό κόσμο». Η αναφορά της μεταβλητής του «χώρου» στις οικονομικές θεωρίες αρχίζει σταδιακά από τις αρχές του 20 ού αιώνα. Μέχρι τότε, η παραδοσιακή (νεοκλασική) οικονομική ανάλυση εξαιρούσε τη χωρική αλλά και τη χρονική 2 διάσταση των οικονομικών φαινομένων επικαλούμενη την τέλεια κινητικότητα των παραγωγικών συντελεστών από περιοχή σε περιοχή. Σύμφωνα με τους νεοκλασικούς, η διάσταση του χώρου δεν είχε καμία σημασία, δεν λαμβανόταν, δηλαδή, υπόψη, 2. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί το υπόδειγμα του «Ιστού της Αράχνης», το οποίο λαμβάνει το χρόνο ως συστατικό στοιχείο για τον προσδιορισμό της ισορροπίας μεταξύ της προσφοράς και ζήτησης των αγαθών. 23

19 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Δ. ΚΥΡΙΑΖΟΠΟΥΛΟΣ - ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Α. ΠΑΝΟΥ καθώς οι πόροι κινούνταν στιγμιαία, αυτόματα, αδάπανα και ομοιόμορφα στο χώρο με αποτέλεσμα το κόστος μεταφοράς να είναι μηδενικό, ενώ παράλληλα η αγορά να λειτουργεί, σύμφωνα με τους Richardson (1972) και Κόνσολα (1985, 1997), χωρίς διαφοροποιήσεις στις τιμές και τα εισοδήματα. Οι πρώτες αμφισβητήσεις στις τοποθετήσεις αυτές, προέκυψαν από τη «γερμανική ιστορική σχολή», οι θεωρητικοί της οποίας εισήγαγαν τη σημασία της μεταβλητής του «χρόνου» στην οικονομική ανάλυση, συνεχίζοντας, ωστόσο, να αγνοούν τον παράγοντα «χώρο». Μάλιστα, η δυναμική που απέκτησε η διάσταση «χρόνος» στις οικονομικές θεωρίες ήταν τόσο ισχυρή, που η παράμετρος «χώρος» αγνοήθηκε για ακόμη περισσότερα χρόνια (Richardson, 1972), με αποτέλεσμα ορισμένες θεωρητικές αναζητήσεις, που τον εμπεριείχαν, όπως του Von Thunen (1826, στο Κόνσολας Ν., 1985) για την αγροτική παραγωγή, του Laundhardft για τον τόπο εγκατάστασης (1882, στο Χριστοφάκης Ε., 2001) και του Weber A. (1909, στο Κόνσολας Ν., 1985) για τη βιομηχανική παραγωγή, έμειναν αναξιοποίητες, μέχρι τη δεκαετία του 1930, οπόταν αρχίζει σταδιακά να ανακαλύπτεται η σημασία του, όπως αναφέρει ο Χριστοφάκης Ε. (2001). Η οικονομική επιστήμη, από τη δεκαετία του 1930 μέχρι σήμερα, έχει εμπλουτιστεί με δεκάδες θεωρίες και πολιτικές περιφερειακής ανάπτυξης, οι οποίες, σύμφωνα με το Χατζημιχάλη Κ. (1992), διαχωρίζονται σε τρεις γενιές: 1. Πρώτη γενιά (περίοδος ), η οποία περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, τη θεωρία των σταδίων ανάπτυξης, τη θεωρία της πολιτικής ανάπτυξης, τη θεωρία του συγκριτικού πλεονεκτήματος κ.ά. 2. Δεύτερη γενιά (περίοδος ), η οποία περιλαμβάνει τις απόψεις της σχολής της εξάρτησης, της σωρευτικής αιτιότητας κ.ά. 3. Τρίτη γενιά (περίοδος από το 1980 έως σήμερα), η οποία περιλαμβάνει θεωρίες και πολιτικές σχετικές με την ολοκληρωμένη, τοπική, ενδογενή ανάπτυξη και την ανάπτυξη «από τα κάτω», τις τεχνοπόλεις κ.ά. 24

20 ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ LOGISTICS Επισημαίνεται ότι οι θεωρίες αυτές δεν μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε πιο στενές χρονικές περιόδους καθώς πολλές από αυτές εξελίσσονται συνεχώς. Με βάση το δεδομένο αυτό, η παρουσίαση που ακολουθεί αφορά στις βασικότερες θεωρίες και τα πρότυπα ανάπτυξης του χώρου, που έχουν άμεση ή έμμεση σχέση με τον κλάδο των μεταφορών και των logistics, λαμβάνοντας υπόψη την περίοδο «εισαγωγής» τους στην παγκόσμια ακαδημαϊκή κοινότητα 3, αλλά και τη διαχρονική εξέλιξή τους από τους θεωρητικούς της περιφερειακής επιστήμης Πρώτη γενιά θεωριών ( ) Ο επιστημονικός διάλογος, μεταξύ των θεωρητικών της περιόδου αυτής, διαμόρφωσε δύο κυρίαρχα και αντίθετα, μεταξύ τους, ρεύματα, το πραγματιστικό-συντηρητικό ή αλλιώς νεοκλασικό και το φιλελεύθερο-παρεμβατικό ή αλλιώς κεϋνσιανό (Χατζημιχάλης Κ., 1992). Οι νεοκλασικοί, λοιπόν, από τη μια, ισχυρίζονται ότι δεν υφίστανται περιφερειακές ανισότητες, καθώς θεωρούν ότι η αγορά λειτουργεί κατά τέτοιο τρόπο, ώστε η ανάπτυξη διαχέεται αυτόματα και ισόρροπα στο χώρο, ενώ από την άλλη οι κεϋνσιανοί θεωρούν ότι o μηχανισμός της αγοράς τείνει να αυξήσει, παρά να μειώσει, τις περιφερειακές ανισότητες. Για τον λόγο αυτό, είναι απαραίτητη η λειτουργία κάποιων εξισορροποιητικών μηχανισμών, μέσω κρατικής παρέμβασης (π.χ. υποδομές, επιχορηγήσεις, φορολογικά, πιστωτικά κίνητρα) μεταξύ των πόλων στους οποίους συγκεντρώνεται η ανάπτυξη (π.χ. ένα μεγάλο αστικοβιομηχανικό κέντρο) και των υπόλοιπων περιοχών (Χριστοφάκης Ε., 2001). Βασικό χαρακτηριστικό των κεϋνσιανών θεωριών αποτελεί ο αναπτυξιακός δυϊσμός, δηλαδή ο διαχωρισμός της οικονομίας σε δύο αντίμαχους τομείς, τον σύγχρονο και τον παραδοσιακό. O σύγχρονος τομέας σχετίζεται με την αστι- 3. Χωρίς ωστόσο να αποκλείονται πρόσθετες αναφορές σε θεωρίες που ανήκουν σε άλλη χρονική περίοδο. 25

21 ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Δ. ΚΥΡΙΑΖΟΠΟΥΛΟΣ - ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Α. ΠΑΝΟΥ κοποίηση, την εκβιομηχάνιση, την τεχνολογία και την επιχειρηματικότητα 4, ενώ o παραδοσιακός με την ύπαιθρο, τη 4. Επειδή ο όρος «επιχειρηματικότητα» χρησιμοποιείται σε αρκετά σημεία του βιβλίου, χωρίς ωστόσο να εμπεριέχεται στα βασικά θεωρητικά πεδία του διαπραγματευθέντος θέματος, κρίνεται σκόπιμο για τη διευκόλυνση των αναγνωστών, να αναφερθεί η σημασία του και εν περιλήψει το βασικό θεωρητικό πλαίσιο του «επιχειρείν». Σύμφωνα με το λεξικό Τεγόπουλου Φυτράκη, επιχειρώ σημαίνει: «αρχίζω έργο // καταπιάνομαι με κάτι // προσπαθώ να επιτύχω κάτι». Η λέξη επιχειρηματίας προήλθε ως αντικείμενο δανεισμού από τη γαλλική γλώσσα, κατά τον 15 ο αιώνα, στην οποία χρησιμοποιείτο για να περιγράψει ένα στρατιωτικό διοικητή, ο οποίος οδηγεί τα στρατεύματά του στη μάχη, σε μια «στρατιωτική επιχείρηση». Στην οικονομική επιστήμη η επιχειρηματικότητα θεωρείται ο τέταρτος συντελεστής παραγωγής μετά το κεφάλαιο, την εργασία και το έδαφος. Οι δύο πιο σημαντικοί θεωρητικοί σχετικά με την επιχειρηματικότητα είναι οι Joseph Schumpeter, με το βιβλίο του «Θεωρία της Οικονομικής Ανάπτυξης» (1911/1934) και ο Frank Knight με το βιβλίο του «Κίνδυνος, Αβεβαιότητα και Κέρδος» του Ο πρώτος θεωρούσε ότι η διαδικασία της οικονομικής ανάπτυξης τίθεται σε κίνηση από ενδογενείς δυνάμεις, όπως η «επιχειρηματικότητα», οι οποίες τείνουν διαρκώς να αποσταθεροποιούν το σύστημα εξαιτίας των καινοτομιών που πραγματοποιούν, των νέων τεχνολογιών που χρησιμοποιούν, των νέων προϊόντων που παράγουν κ.ο.κ, ενώ ο δεύτερος, δηλαδή ο Schumpeter, συνέδεε άμεσα την επιχειρηματικότητα με την καινοτομία, αλλά ταυτόχρονα της αφαιρούσε οποιαδήποτε υποκειμενική βάση δεδομένου ότι τη συνδύαζε αποκλειστικά με τη λειτουργία μεγάλων οργανισμών και επιχειρήσεων. Παράλληλα, ο Knight θεωρούσε ότι η «αβεβαιότητα», η οποία χαρακτηρίζει εκείνα τα μελλοντικά γεγονότα, τα οποία ο δρων δεν είναι σε θέση να εγγυηθεί ότι θα συμβούν, είναι η βασική παράμετρος της οικονομίας. Σε αυτή την κρίσιμη στιγμή, σύμφωνα με τον Knight, εμφανίζεται ο «επιχειρηματίας», ο οποίος αναλαμβάνει το βάρος της αβεβαιότητας, την ευθύνη και τα έξοδα για τη χρήση των πόρων, αποκομίζοντας έτσι ένα ποσό κέρδους (καθαρό υπόλοιπο της επιχειρηματικής του δράσης). Στην περίπτωση που η κρίση του επιχειρηματία αποδειχθεί λαθεμένη τότε αντί για κέρδος παρουσιάζεται ζημία. Η κριτική στη θεωρία του Knight επικεντρώνεται στο γεγονός της υποτίμησης της «γνωστικής» πλευράς της επιχειρηματικότητας, δηλαδή της ικανότητας αδράγματος ευκαιριών. Η πιο σύγχρονη εκδοχή της θεωρίας της «επιχειρηματικότητας» αντιπροσωπεύεται κυρίως από την «αυστριακή σχολή» του Carl Menger, κύριος εκφραστής της οποίας τα τελευταία χρόνια είναι ο Israel Kirzner. Σύμφωνα με τον Kirzner, το πιο σημαντικό στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης είναι η «επιχειρηματική συμπεριφορά», δηλαδή το να ανακαλύπτει κανείς νέα πλαίσια, τα οποία μάλιστα μπορεί να μην 26