Η Ελλάδα μετά την Κρίση Περίληψη κύριων σημείων της ομιλίας (ακολουθεί ομιλία) Γκίκας Α. Χαρδούβελης ΚΕΠΕ, 12/9/2013

Transcript

1 Η Ελλάδα μετά την Κρίση Περίληψη κύριων σημείων της ομιλίας (ακολουθεί ομιλία) Γκίκας Α. Χαρδούβελης ΚΕΠΕ, 12/9/ Το πρόσφατο παρελθόν και η ανάγκη νέου μοντέλου ανάπτυξης Οι ανισορροπίες δεκαετιών στην Ελλάδα με επιδοτήσεις, υπέρ-κατανάλωση και διαφθορά, όπως αυτές εκδηλώθηκαν με τον εξωτερικό δανεισμό, τα ελλείμματα στο εξωτερικό ισοζύγιο, τα δημοσιονομικά ελλείμματα, καθώς και το τεράστιο έλλειμμα ανταγωνιστικότητας έφεραν τη γνωστή μακροχρόνια κρίση των τελευταίων 6 ετών. Η πολιτεία αντέδρασε με σχετική καθυστέρηση στην κρίση, καθώς το βάθος των ανισορροπιών έγινε σταδιακά μόνον αντιληπτό και με μικρή υστέρηση. Σωρευτικά, όμως, τα τελευταία τέσσερα χρόνια έχουν γίνει πολλά ώστε να επουλωθούν οι ανισορροπίες στην ανταγωνιστικότητα, τα δημοσιονομικά ελλείμματα, το χρέος του ασφαλιστικού, την ολιγοπωλιακή διάρθρωση της οικονομίας, κ.ά. Μάλιστα, υπό την οπτική γωνία της προκρίσης εποχής και της τότε αντίληψης των Ελλήνων, οι αλλαγές αυτές θα φαίνονταν επαναστατικές. Και μάλιστα δεν έχουν ακόμα τελειώσει. Ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης σταδιακά εδραιώνεται στη χώρα μας, με έμφαση στις εξαγωγές και, μελλοντικά, τις επενδύσεις. Στο μοντέλο αυτό είναι σημαντικό η κατανάλωση να μειωθεί ως ποσοστό της συνολικής οικονομικής δραστηριότητας. Το υψηλό μερίδιο της κατανάλωσης του παρελθόντος, και μάλιστα με εισαγόμενα αγαθά, που ξεπερνούσε κατά πολύ το αντίστοιχο μερίδιο στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, δεν μπορεί πλέον να υποστηριχτεί. Ήταν πρόσκαιρο και βασίζονταν σε δανεισμό. Η μείωση, όμως, του μεριδίου της κατανάλωσης είναι αναγκαίο να γίνει, όχι με μείωση του απόλυτου μεγέθους της κατανάλωσης, αλλά με μια πολύ μεγαλύτερη αύξηση των εξαγωγών και των επενδύσεων. Αυτό θα επιτευχθεί αν καταφέρουμε να αυξάνουμε διαρκώς και με γρήγορους ρυθμούς την πελατεία του εξωτερικού για τα προϊόντα και τις υπηρεσίες μας και αν φτιάξουμε ένα τέτοιο οικονομικό περιβάλλον, στο οποίο να αξίζει να ρισκάρουν διαρκώς Έλληνες και ξένοι νέες επενδύσεις στη χώρα μας. Με τον τρόπο αυτό, η κατανάλωση στο μέλλον θα μπορεί να αυξάνεται με ρυθμό μικρότερο από αυτόν της αύξησης του συνολικού ΑΕΠ και, έτσι, με μερίδια συνεχώς μειούμενα. Με άλλα λόγια, η κατανάλωση επειδή και αυτή θα αυξάνεται, δεν θα συμβάλλει αρνητικά στη αύξηση της εγχώριας ζήτησης και θα επιτρέπει στην οικονομία να αναπτύσσεται. Σήμερα απομένουν πολλά να γίνουν ώστε να εδραιωθεί μια νέα προοπτική για την οικονομία, την κοινωνία και ιδιαίτερα τους νέους. Από το νέο επιθυμητό μοντέλο ανάπτυξης που αναφέραμε, μόνον οι εξαγωγές αυξάνονται, αλλά και αυτές με ρυθμούς μικρότερους από άλλες χώρες του ευρωπαϊκού Νότου με αντίστοιχα προβλήματα. Οι επενδύσεις έχουν μια συνεχή πτώση από το 2008, ενώ η κατανάλωση πέφτει επειδή το διαθέσιμο εισόδημα των Ελλήνων έχει συρρικνωθεί βίαια τόσο από τη μείωση μισθών, συντάξεων και κερδών, όσο και από την ανεργία και την υπέρμετρη φορολογία. 1

2 Οι απαιτούμενες ενέργειες για την ανόρθωση της οικονομίας και την επαναφορά υψηλού βιοτικού επιπέδου συνοψίζονται στην απάντηση που θα δώσουμε σε δύο μεγάλα ερωτηματικά. Πρώτον, θα σταματήσει σύντομα η ύφεση; Δεύτερον, μετά την επιθυμητή σταθεροποίηση της οικονομίας, πώς θα μπορέσουμε να επανέλθουμε σε υγιείς και υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης ώστε να αποφύγουμε μια στασιμότητα διαρκείας που παραμονεύει; 2. Το σήμερα: Θα σταματήσει η ύφεση; Σήμερα υπάρχουν ενδείξεις ότι πλησιάζουμε το τέλος της ύφεσης: Το οικονομικό κλίμα έχει βελτιωθεί σημαντικά σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια, το τραπεζικό σύστημα σταθεροποιήθηκε μετά την ανακεφαλαίωση του, οι τραπεζικές καταθέσεις είχαν μικρή αύξηση σε σχέση με πέρυσι, ο προϋπολογισμός της κυβέρνησης δεν ξεφεύγει από τους μηνιαίους στόχους, οι εισπράξεις του τουρισμού ξεπέρασαν τις προσδοκίες το φετινό καλοκαίρι, και σε πολλούς κλάδους η πτώση στις πωλήσεις ήταν τόσο μεγάλη που με δυσκολία μπορεί να υπάρξει περαιτέρω πτώση. Μια παρόμοια ενθαρρυντική εικόνα αναδύεται από την ανάλυση των στατιστικών στοιχείων. Οι εξαγωγές αναμένεται να συνεχίσουν να αυξάνονται αφού και η Ευρωπαϊκή οικονομία σταθεροποιείται. Η ιδιωτική κατανάλωση, που αποτελούσε το 73% του ονομαστικού ΑΕΠ του 2012, φαίνεται ότι μπορεί να σταθεροποιηθεί το Και αυτό επειδή η κατανάλωση είναι κυρίως συνάρτηση του διαθέσιμου εισοδήματος και το διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών προβλέπεται να σταθεροποιηθεί. Η αρνητική επίδραση στο εισόδημα από πιθανές περαιτέρω μικρές μειώσεις σε μισθούς και συντάξεις και τη μικρή περαιτέρω αύξηση στην ανεργία το 2014, αναμένεται να εξισορροπηθεί από τη θετική επίδραση μέσω αύξησης των εξαγωγών, του τουρισμού και της κερδοφορίας των επιχειρήσεων των αυτοαπασχολούμενων. Τέλος, οι επενδύσεις, που το μερίδιό τους το 2012 ήταν πλέον μόνον το 13% του ΑΕΠ, θα μπορούσαν να σταθεροποιηθούν το 2014 αν το κλίμα συνεχίζει να βελτιώνεται με ζεστό χρήμα στην οικονομία, που φαίνεται να έρχεται από την αύξηση του τουρισμού, τη σταθεροποίηση του τραπεζικού συστήματος, την αναθέρμανση των μεγάλων έργων, την εισροή των πόρων του ΕΣΠΑ, καθώς και πιθανών επενδύσεων που θα συνοδέψουν τις αργοπορημένες ιδιωτικοποιήσεις. Επιπλέον, εδραιώνεται σταδιακά η πεποίθηση ότι οι Ευρωπαίοι δανειστές μας δεν φαίνονται διατεθειμένοι να ριψοκινδυνεύσουν την αποτυχία του ελληνικού σχεδίου διάσωσης. Αναμένεται ότι οι ξένοι δανειστές δεν θα επιμείνουν σε νέα περιοριστικά δημοσιονομικά μέτρα που θα έσπρωχναν την οικονομία ακόμα πιο κάτω. Φυσικά, το τέλος της ύφεσης δεν σημαίνει και το τέλος της δυσπραγίας και της φτώχειας. Σημαίνει απλώς ότι η επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης σταματάει. Η ανεργία θα εξακολουθεί να είναι μεγάλη, οι μισθοί και οι συντάξεις πενιχρές, το καθημερινό άγχος της επιβίωσης έντονο και οι νέοι μας θα προσπαθούν να βρουν διέξοδο στο εξωτερικό. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, ο κίνδυνος για αποσταθεροποίηση δεν είναι αμελητέος. Τα ρίσκα είναι πολλά. Ενδεικτικά αναφέρω: 2

3 I. Να μην σταθεροποιηθεί το διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών και η κατανάλωση να συνεχίσει την πρότερη πτωτική της πορεία. Κατά συνέπεια, η φορολογική πολιτική που καθορίζεται σήμερα και που θα επηρεάσει τα εισοδήματα του 2014, θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτική ώστε να αποφευχθούν τέτοιου είδους αρνητικές εκπλήξεις. II. Να μην αυξηθεί η ρευστότητα στην αγορά, να συνεχιστεί το κλείσιμο επιχειρήσεων και να προχωρήσουν ρευστοποιήσεις ακίνητης περιουσίας, που θα εντείνουν τον φαύλο κύκλο της ύφεσης και των πτώσεων των τιμών των ακινήτων. III. Να αποσταθεροποιηθεί το πολιτικό σύστημα πριν της Ευρωεκλογές του επόμενου Μαΐου, γεγονός που επιδρά αρνητικά στις προσδοκίες και κατά συνέπεια στην κατανάλωση και τις επενδύσεις. Οι πολίτες που υποφέρουν δεν βλέπουν τη δυνατότητα βελτίωσης της οικονομίας, που αρχίζει να διαφαίνεται στα μάτια των ειδικών. Βλέπουν το χθες και θεωρούν ότι το αύριο θα είναι το ίδιο. Η αντίδραση τους δεν είναι απολύτως προβλέψιμη. IV. Να μην επιτευχθεί το μικρό πρωτογενές πλεόνασμα το 2013, που υποσχεθήκαμε στους δανειστές μας ώστε αυτοί με τη σειρά τους να βοηθήσουν στο κλείσιμο του χρηματοδοτικού κενού των επόμενων ετών καθώς και στη μείωση της παρούσας αξίας του δημόσιου χρέους. Πηγές απρόσμενης εκτροπής είναι πολλές, από την αδυναμία των νοικοκυραίων να πληρώσουν τρία έτη φόρων για την ακίνητη περιουσία, μέχρι την πτώση των εσόδων των ασφαλιστικών ταμείων ή την αδυναμία ελέγχου των δαπανών στα νοσοκομεία. Το ρίσκο αυτό είναι μικρό κατά τη γνώμη μου. Άλλωστε, το Υπουργείο έχει επίγνωση του ρίσκου και δημιουργεί ένα μαξιλάρι ασφαλείας αρκετά πριν το κλείσιμο του έτους. V. Κατά παράδοξο τρόπο, ένα νέο ρίσκο δημιουργείται από την επιτυχία και όχι την αποτυχία δημιουργίας πρωτογενούς πλεονάσματος το Το ρίσκο προέρχεται από την υπόσχεση για αναδιανομή τμήματος του πρωτογενούς πλεονάσματος που υπερβαίνει τον στόχο. Η υπόσχεση πιθανόν να μειώνει το παραπάνω πολιτικό ρίσκο iii, αλλά θα μπορούσε λανθασμένα να εκληφθεί από τους πολίτες ως υπόσχεση μιας γενικότερης χαλάρωσης του προγράμματος. Πρέπει όμως να γίνει αντιληπτό ότι χωρίς επιμονή στο πρόγραμμα δεν θα υπάρχει σταθεροποίηση και κατά συνέπεια ανάπτυξη και ευημερία που θα μπορούσε να μοιραστεί. Άλλωστε ένας καλύτερος τρόπος αναδιανομής του οποιοδήποτε πλεονάσματος είναι να αποδοθεί αποκλειστικά στις δημόσιες επενδύσεις, των οποίων το μέγεθος έχει συρρικνωθεί σε ιστορικά χαμηλά, ακριβώς εξ αιτίας του στόχου του πρωτογενούς πλεονάσματος. Τα προαναφερθέντα ρίσκα, όση μικρή πιθανότητα και να έχουν, δείχνουν ότι ένα κακό σενάριο εξελίξεων πάντοτε υπάρχει και καραδοκεί, ιδιαίτερα σε μια εποχή που ο κουμπαράς του τίμιου Έλληνα καταρρέει και το βιοτικό του επίπεδο φτάνει στα όρια της αντοχής και της ευπρέπειάς του. Και αν αφήσουμε ένα κακό σενάριο να ξεκινήσει, θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια μη γραμμική επέκταση της κρίσης και σε μια πολύ χειρότερη οικονομική κατάσταση από τη σημερινή. Δεν πρέπει να αδρανούμε. 3

4 3. Το αύριο: Θα επανέλθουμε σε υψηλούς και υγιείς ρυθμούς ανάπτυξης; Στην προσπάθεια για φρένο στην ύφεση, είναι σημαντικό να συνεχίζονται παράλληλα και οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις και να εμπεδώνεται μια νέα δομή της οικονομίας στη συνείδηση του Έλληνα, ώστε τελικά οι μεταρρυθμίσεις να αποδώσουν και οικονομικά. Το αύριο δεν μπορεί να είναι η στασιμότητα. Η διάρθρωση της οικονομίας πρέπει να αλλάξει. Η ιστορική μελέτη των οικονομιών διεθνώς δείχνει ξεκάθαρα τους παράγοντες που οδηγούν σε μακροχρόνιους και υγιείς ρυθμούς ανάπτυξης: Ανταγωνιστικότητα, ανοικτή οικονομία, ανταγωνιστικό περιβάλλον, χαμηλός πληθωρισμός, αποτελεσματικός και λιτός δημόσιος τομέας, μηδαμινή γραφειοκρατία, ποιότητα εκπαίδευσης, ποιότητα θεσμών, επενδύσεις. Σε πολλούς από τους παράγοντες βελτιωνόμαστε την τελευταία τετραετία, ενώ σε άλλους παραμένουμε στάσιμοι (θεσμοί, επενδύσεις, ποιότητα εκπαίδευσης). Στο μεταξύ, όσο η ύφεση συνεχίζεται, τόσο περισσότερο απαξιώνεται το υπάρχον φυσικό κεφάλαιο, χάνονται οι εξειδικευμένες γνώσεις των εργαζομένων συμπολιτών μας, μεταναστεύουν στο εξωτερικό οι νέοι μας, και οι γεννήσεις μειώνονται. Πολλές μεταρρυθμίσεις βρίσκονται ακόμα στο ξεκίνημα. Ενδεικτικά αναφέρω: (1) Η αναδιοργάνωση του κράτους με ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια βρίσκεται στα σπάργανα. Είναι εξαιρετικά δύσκολο το εγχείρημα και λίγοι οι πρόθυμοι επιτελείς του έργου. Η επικαιρότητα κατακλύζεται από το πρόβλημα της διαθεσιμότητας των δημοσίων υπαλλήλων και όχι από την ουσία της αναδιάρθρωσης. (2) Η μεταρρύθμιση του νομικού κλάδου ακροβατεί. (3) Το χωροταξικό δεν έχει ολοκληρωθεί. Πολλά πρέπει να γίνουν, αλλά για να εμπεδωθούν, να επιδράσουν στην οικονομία και να αφομοιωθούν από τη νέα καθημερινότητα πρέπει να τα ενστερνιστούμε και να μην τα θεωρούμε ως έξωθεν επιβαλλόμενα. Δεν έχουμε την πολυτέλεια επανάπαυσης. Καμία οικονομία δεν είναι σε αυτόματο πιλότο, ιδιαίτερα οι οικονομίες όπως η δική μας, που με παραμελημένο το ν δημόσιο τομέα έπασχαν από χρόνιες ανισορροπίες. Οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις εδώ και 4 χρόνια στοχεύουν στη βελτίωση ακριβώς των παραγόντων εκείνων που οδηγούν στην απαγκίστρωση από τα δεσμά του χθες και σε μακροχρόνιους υγιείς ρυθμούς ανάπτυξης. Πρέπει να γίνουν κτήμα μας. Διότι εμείς και μόνον εμείς είμαστε υπεύθυνοι για την αναδιάρθρωση της οικονομίας και την αναγέννηση της χώρας μας, για το βιοτικό επίπεδο των μελλοντικών γενεών των Ελλήνων που έρχονται. Εμείς φτιάχνουμε την τύχη μας. 4

5 Overcoming the crisis in Greece Chief Economist, Eurobank Group Professor of Finance & Economics, Un. of Piraeus Athens, September 12, 2013

6 O v e r c o m i n g t h e C r i s i s i n G r e e c e TABLE OF CONTENTS I. THE RECENT PAST: A serious effort to correct earlier imbalances II. THE PRESENT: The depression is way too long & deep. How can it be stopped? III. THE FUTURE: How can the country pick up momentum on a new equilibrium growth path? 2

7 I. A BIRD S EYE VIEW ON GREECE 2012 Greece EA17 World Population (mil.) ,052.1 Geographical Area (thousand km 2 ) , ,940 GDP per capita ( ) 17,161 28,463 7,219 Human Development Index (2012 UN ranking among 186 countries) 29 Life expectancy (years) Motor vehicles per 1000 inhabitants (2010) Suicides / 100 thousand inhabitants (2009) Primary Sector (% GDP) Secondary Sector (% GDP) Tertiary Sector (% GDP) Tourism (Total contribution, % GDP) Construction (% GDP) Public Sector (Prim. Gen. Gov. Exp. % GDP) Exports (% GDP) Imports (% GDP) Private Consumption (% GDP) Gen. Gov. Debt (% GDP) (OECD) (EU-27) 3

8 I. HIGH GREEK GROWTH RATES. UNTIL 2007 An increase in Greek world-wide relative living standards from 1960 to 2008 Within Europe, consistently larger annual growth rates relative to EE-15 average from 1996 through 2007, bringing convergence in living standards with the rich EE-15 Relative Living Standards ΕΕ-15=100 in PPS HUGE DIVERGENCE today with a recession that has lasted 6 years From boom to bust, how come? Answer: Major imbalances in the economy, i.e. not an equilibrium growth, driven by external borrowing 8.0 % Source: EU, MTFS EU-15 Greece

9 Current Account Balance % GDP, avg I. FUNDAMENTAL IMBALANCES: OVER-CONSUMPTION & UNDER-PRODUCTION 2012 SHARE in real GDP Greece EA17 Private consumption 69.8% 56.1% Public consumption 19.4% 21.4% Total investment 13.7% 18.2% Exports 25.1% 45.3% Imports 28.6% 41.0% Oil Exports in 2012 were 10.4bn or 5.4% GDP Oil Imports in 2012 were 17.9bn or 7.2% GDP Average annual external & fiscal balance before Greek crisis Twin Surpluses LU Consumption Private plus Government Real prices, 1991= Greece, the biggest outlier FR IT NL DE BE AT EA-12 IE ES FI % GDP -10 GR PT CY Twin Deficits y = 1,96x + 3,22 R 2 = 0, General Government Balance % GDP, avg Source: European Commission Source: European Commission 5

10 I. A NEW GROWTH MODEL REQUIRED Equilibrium growth implies that the share of consumption in GDP has to decline Puzzle: But if consumption is such a huge percentage of GDP and, therefore, its momentum drives GDP growth, how can this be done without a long recession/stagnation? Answer: By ensuring the other components of GDP rise a lot faster, namely exports and investment. This way consumption can still increase, yet at a lower rate than GDP, with a declining share in GDP and simultaneously without dragging down aggregate demand Hence, the new growth model should place an emphasis on exports and investment. This points to the importance of competitiveness and a friendly business environment. This balance between consumption and investment & exports is also present in the Troika projections over the next decade Thus far only exports have picked up. Investment has shrank and there is no help form public investment either 6

11 I. TWO CONSECUTIVE MoUs, 5/2010 & 3/2012, DESCRIBE RESPONSE TO THE CRISIS Drastic pension reform in the Law 1 st MoU design flaw, as the negative effects of fiscal consolidation on real economy were expected to be partly mitigated by positive effects of internal devaluation and other structural reforms Troika proved over-optimistic : POLICIES SUCCESS 1. Pension reform + 2. Fiscal consolidation + 3. Internal devaluation + 4. Structural reforms ~ 5. Privatizations - 6. Debt restructuring ~ 1. Size of exports a lot less than size of consumption, thus cost-competitiveness gains translate into higher export shares with delay 2. Fiscal multipliers proved much higher than assumed: Hardliners over-relied on (a) the benefits of fiscal contraction on expectations, disregarding history & Keynesian Theory, and on (b) the benefits of structural reforms, which come with a substantial delay 3. Early on, Greeks pushed structural reforms only half-heartedly and often under the threat of not receiving the promised cash from the lenders Greeks kept destroying credibility, infuriating the lenders on a constant basis, as they refused to reform the deep State, the entrenched tax system, the interest groups, the oligarchic structure Of course, democratic societies cannot change attitudes overnight plus the inflow of European money (1 st MoU) prevented a sudden stop or an economic hard-landing, which would have awaken the population a lot faster to the reality of the budget and State mess 7

12 1995Q1 1995Q3 1996Q1 1996Q3 1997Q1 1997Q3 1998Q1 1998Q3 1999Q1 1999Q3 2000Q1 2000Q3 2001Q1 2001Q3 2002Q1 2002Q3 2003Q1 2003Q3 2004Q1 2004Q3 2005Q1 2005Q3 2006Q1 2006Q3 2007Q1 2007Q3 2008Q1 2008Q3 2009Q1 2009Q3 2010Q1 2010Q3 2011Q1 2011Q3 2012Q1 2012Q3 2013Q1 I. MAJOR ACHIEVENTS WITH CONCRETE RESULTS DRASTIC FISCAL CONSOLIDATION AFTER 2009 bn Forecasts 15.8% 18.0% Deficit ( bn) 16.0% Source: MinFin, Eurobank Deficit (% GDP) 36.5 Research 14.0% 11.1% 9.9% 12.0% 9.8% 10.0% % % 6.0% 6.0% % % 3.7% % 2.3% 4.0% % % % of GDP Wage & pension cuts & other public expenses Pensions, Health Care, Public Sector & Structural Fiscal Reforms also contributed despite the serious delays in implementation COMPETITIVENESS IMPROVED REER -ULC deflated vs EA-17 Source: ECB vs EER-20 + EA-17 Gains of over 25 points in cost competitiveness from the peak in 2009 because Labor Market reforms took priority over product & service market reforms Institutional reforms lag behind CUMULATIVE (%Δ) ΙΝ NOMINAL UNIT LABOR COSTS % Δ GR CY DE FR IT ES IE PT US EA17 EU

13 I. COMPETITIVENESS IMPROVEMENTS ALREADY INFLUENCE THE ECONOMY Jan-03 Jul-03 Jan-04 Jul-04 Jan-05 Jul-05 Jan-06 Jul-06 Jan-07 Jul-07 Jan-08 Jul-08 Jan-09 Jul-09 Jan-10 Jul-10 Jan-11 Jul-11 Jan-12 Jul-12 Jan-13 Jul IMF forecasts % HICP, % annual rate of change EZ % Source: Eurostat Greece Goods & Services excl. ships - oil Current Account Source: BoG, IMF 2012 mn % GDP Curr. Account -6, Goods -19, Services 14, Income -3, Transfers 1,

14 II Overcoming the Crisis in Greece I. THE RECENT PAST: A serious effort to correct earlier imbalances II. THE PRESENT: The depression is way too long & deep. How can it be stopped? III. THE FUTURE: How can the country pick up momentum on a new equilibrium growth path? 10

15 Jan-07 Apr-07 Jul-07 Oct-07 Jan-08 Apr-08 Jul-08 Oct-08 Jan-09 Apr-09 Jul-09 Oct-09 Jan-10 Apr-10 Jul-10 Oct-10 Jan-11 Apr-11 Jul-11 Oct-11 Jan-12 Apr-12 Jul-12 Oct-12 Jan-13 Apr-13 Jul-13 II. CLUES THAT OPTIMISM IS COMING BACK Economic Sentiment Indicator (1/2007 8/2013, =100, SA) Source: European Commission % Source: BoG, ECB Private Sector Deposits (% 12-month rate of change, Jan Jul. 2013) Greece ΕΖ Manufacturing Purchasing Managers Index (PMI) (Jan Jul. 2013, SA) Source: Markit, Bloomberg, BoG 11

16 II. RETURN OF CONFIDENCE IN THE BANKING SYSTEM Deposits flow back after June 2012 elections & there is room for more inflows Eurosystem funding declines, and so does the costly ELA funding Cost of deposits begins declining from unusually high levels Deceleration in new NPLs Provisions (i.e. cost of risk) are reaching their maximum in 2013 Consolidation in the sector, as four systemic banks now own 91% of total gross loans Banks are fully capitalized: 42 bn of new capital injected via HFSF ( 38.9) and private investors ( 3.1) Pre-provision income improves Loan portfolio expansion per systemic bank, as % of new entity New size of Loans

17 II. LIQUIDITY EXPECTED TO COME BACK TO THE MARKET Liquidity to the private sector expected to be boosted by: Expected improved absorption of EU Structural Funds: 8.75bn in 6/ /2015 Planned elimination of government arrears by the end of 2013 from 8.9bn or 4.6% of GDP at the end of 2012 Already 2.5bn disbursed by end-of-june 2013 EIB funding of 1bn agreed for 2013 for SMEs (this will probably be larger due to leveraging/co-financing of projects by banks) Recapitalization of Greek banks ( 23.5bn in 2013 alone) already completed - and its impact on banks available funding & cost of funding Uncertainty regarding Euro participation remains low or declines further, leading to a gradual return of deposits 13

18 II. THE ECONOMY SHOWS SIGNS OF IMPROVEMENT A recession deceleration in 2013-Q2 higher than expected Balance of Payments Deficit improves faster than expected, from -7.3% of GDP in 1H2012 to -3.3% in 1H 2013 Tourism revenues increased by 17.1% yoy in 2013 H1 The TAP pipeline is a strategic success that can also bring 10,000 jobs in the future Highway projects can bring 25,000 expected new jobs Measures to reduce unemployment through projects funded by EU structural funds Privatizations as a subsequent potential source of FDI in the medium term Privatization revenues go directly to the reduction of debt, yet their fulfillment subsequently brings new FDI Cumulative privatization revenues of 1.6 bn at the end-2012 Privatizations of OPAP and DESFA soon to be completed (expected revenue by the end-september 2013 at 0.9 bn). Target for 2013 at 1.6 bn, revised downwards because of lack of interest for DEPA Targets for 2014, 2015 and 2016 are 3.5bn, 2.0bn & 2.2bn respectively 14

19 II. MACROECONOMIC PROJECTIONS POINT TOWARDS AN END OF THE RECESSION 2012 Nominal bn 2012 growth Real Shares in 2012 Nom. GDP 2013 growth Real 2014 growth Real Private Consumption % 73.7% -7.1% 0.5% Government Consumption % 17.8% -7.2% -3.1% Tot. Consumption % 91.4% -7.1% -0.2% GFCF % 13.6% -9.9% 1.5% Domestic Demand % 105.0% -7.5% 0.0% Imports % 32.0% -9.8% 0.6% Exports % 27.0% 2.9% 2.1% GDP (nominal) Real GDP -6.4% -3.9% 0.4% GDP deflator -0.9% -1.5% -0.5% Unemployment (avg) 24.7% 27.0% 27.5% Source: Eurobank Research 15

20 II. WHY SUCH MACROECONOMIC PROJECTIONS? 1. Consumption stops declining as fast as before Tax rates do not rise further, hence do not decrease disposable income Level of permanent income stops declining, as exports & investment-driven growth generates a recovery 2. Exports continue expanding with the help of the freshly capitalized banking system and with the enforcement of structural reforms that minimize bureaucracy and help improve price & quality competitiveness 3. Gross investment stabilizes and takes off soon, that is, Sentiment improves and Greeks begin believing in future stability Privatizations continue as planned and bring in additional fresh capital & jobs A solution to the sustainability of the Debt-to-GDP ratio is brokered with the official lenders, minimizing the threat for possible future over-taxation The banking system stabilizes and regains some of its deposits back Interest rates on bank loans decline Political stability prevails What is so different in 2014, which was not present in previous years that can justify the optimism? Answer: Besides the positive clues already mentioned earlier, no additional anticipated restrictive measures, hence stability in disposable income and improvement in sentiment 16

21 II. DOWNSIDE RISKS IN THE SHORT RUN 1. Disposable income does not stabilize in 2014 because of possible new cuts in primary and secondary pensions in order to address expected shortfalls in revenue and overruns in expenditure Continued decline in private sector wages and further rise in unemployment 2. Liquidity does not improve 3. Political instability prevails before European Parliament May 2014 elections Population does not see the greenshoots, hence climate can turn sour for investment and consumption, plus reforms can stall; the lost period for reform of April- September 2012 in such an example 4. Non achievement of the 2013 primary surplus target because of: lower than expected tax revenue, lower social security funds revenue, higher than expected social security funds expenditure Yet, less of a risk than currently perceived 5. Other risks: Political pressures to loosen the program, Structural reform fatigue, Delays in the privatizations programme

22 II. THE LIQUIDITY RISK Pessimistic scenarios point to a lack of liquidity: If private sector liquidity squeeze persists, it could lead to a non-linear increase in the number of otherwise healthy- firms closing down with severe repercussions on unemployment and GDP social unrest possibility of economic collapse Liquidity constraints for households which consume > 100% of their disposable incomes and a negative wealth effect (falling house prices and stock prices, bond haircuts) could increase pass through to consumption The over-taxation of real estate worsens the liquidity picture & the risk of a downward cycle Bank credit to the domestic private sector ( % 12-month rate of change, Jan July 2013) Yet, Source: BoG, ECB the observed deceleration of Bank NPLs in 2013 partially refutes the pessimistic scenarios 18

23 Jan-05 Jul-05 Jan-06 Jul-06 Jan-07 Jul-07 Jan-08 Jul-08 Jan-09 Jul-09 Jan-10 Jul-10 Jan-11 Jul-11 Jan-12 Jul-12 Jan-13 Jul-13 Jan-07 Jul-07 Jan-08 Jul-08 Jan-09 Jul-09 Jan-10 Jul-10 Jan-11 Jul-11 Jan-12 Jul-12 Jan-13 Jul-13 II. MORE ON THE ECONOMIC RISKS % Unemployment (Jan July 2013, SA, % of labor force) Greece 1. The economy is not out of the woods yet; disposable income threatened by more pension & wage cuts & an increase in unemployment Yet, the overwhelming taxation of real estate may decline in Unemployment can fire up political instability % EZ Source: Eurostat Retail Trade Index of deflated turnover (Jan July 2013, monthly data, % annual rate of change) Greece EZ Source: Eurostat 19

24 II. THE FISCAL FUNDING GAP: IT IS LESS OF A RISK The inability to access long bond markets implies a funding gap for 2014 and 2015, currently estimated at 4.4 bn and 6.5 bn respectively For the economy to stabilize in 2014, it is important that this gap does not trigger additional restrictive fiscal measures Absent any positive surprises on the revenue side, either a new loan would be provided or an expansion of short-term borrowing would be allowed Yet, willingness for a new loan exists despite the perception of hardliners that Greece no longer presents a contagion threat The financing gap originates from Eurogroup's December 2012 decision to relax the future fiscal requirements for Greece, without securing the corresponding required financing Yet, Eurogroup simultaneously promised to provide monetary help, assuming the Greek side delivers on generating a small primary surplus in 2013 Europeans have invested a lot of reputational capital to let the Greek recovery project fail plus the issue was aired in the German pre-election campaign Greeks have learned to deliver on their earlier promises Moreover, once the Greek population sees an end to the recession tunnel, optimism can recover quickly and the vicious cycle can become virtuous 20

25 II. THE DEBT BURDEN AS A BACKGROUND DOWNSIDE RISK The debt discourages investors who fear future taxation or property/profits confiscation History shows that the nominal debt rarely declines; rather, it is the economy expanding that diminishes the debt burden In the case of Greece, the face value of Gov. debt is a huge percentage of GDP and will decline only if the economy resumes high growth rates Given a high discount rate, postponing the debt maturities decreases its present value Source: IMF fourth review of Greek program July 2013, Eurobank calculations IMF (implied) forecasts: Real GDP % growth Nom. GDP % growth Nom. GDP bn Debt bn Debt % GDP

26 II. DSA SENSITIVE TO GROWTH DSA Sensitivity to growth Debt - Baseline ( bn) Nominal GDP - Baseline ( bn) Debt - Baseline (%GDP) Growth +1% Growth -1% BASELINE ASSUMPTIONS Positive Growth from 2014 onwards with average growth at 2.3% of GDP for Primary Balance at 0.0% in 2013, 1.5% at 2014, 3.0% at 2015 and on average 4.1% of GDP for Growth +1% & PS 3.0% GDP* *PS After 2015, i.e. Keynesian scenario, effects resemble base-line scenario Growth -1% Source: Eurobank Research, ELSTAT Keynesian Growth +1% 22

27 II. DSA - PRIMARY SURPLUS MATTERS AS WELL DSA Sensitivity to primary surplus Debt Baseline ( bn) Nominal GDP - Baseline ( bn) Debt Baseline (%GDP) PS at 3% after 2015 (%GDP) PS at 1.5% after 2014 (%GDP) PS at 0% after 2013 (%GDP) Attaining a large primary surplus is critical to sustainability Its lack of, gobbles up even the boost of economic growth Source: Eurobank Research, ELSTAT BASELINE ASSUMPTIONS Positive Growth from 2013 onwards with average growth at 2.3% of GDP for Primary Balance at 0.0% in 2013, 1.5% at % at 2015 and on average 4.1% of GDP for % 1.5% 3.0%

28 III Overcoming the Crisis in Greece I. THE RECENT PAST: A serious effort to correct earlier imbalances II. THE PRESENT: The depression is way too long & deep. How can it be stopped? III. THE FUTURE: How can the country pick up momentum on a new equilibrium growth path? 24

29 III. DETERMINANTS OF LONG-TERM ECONOMIC GROWTH According to the traditional model, during , in Greece average growth was 3%, caused by three determinants: Capital (1.10 pp.), Labor hours (0.90 pp.), Total Factor Productivity (1.00 pp.) In the 1990s economists emphasized investment in technology Then in the 2000s, institutional characteristics like corruption, rule of law, efficient organization of the State sector, etc. were thought to be the deeper causes of growth The empirical literature makes cross-country comparisons over decade-long time intervals. Variables found important: I. (+) Investment as a % of GDP (affecting size of physical capital) II. (+) Rate of human capital increase, ~ by % population in sec. education III. (-) Initial income, capturing convergence IV. (-) Government consumption, thought not to be productive (e.g. military exp.) V. (-) Inflation, which destroys the price mechanism VI. (-) Real effective exchange rate, showing the competitiveness effect VII. (+) Openness VIII. (+) Quality of institutions IX. (-) FX risk premium in countries that have flexible exchange rates Greece has to address the factors that contribute to long-term growth 25

30 III. PROGRESS IN CERTAIN SOURCES OF GROWTH The country is addressing some of those factors with success, see Table in RHS: A more specific growth path is hard to pin point with precision as it depends on the evolution of both demand and supply factors (potential GDP). Nevertheless, we know: The procrastination of recession destroys labor skills and capital and constrains growth over the next decade Lack of population growth or immigration abroad also reduces growth 1. Competitiveness improving 2. Openness is improving: (Exports + Imports)/GDP from the 57.7% average over is 59.0% in Inflation is improving: From 3.3% in to 1.0% in The size of government consumption is declining, from 18.4% in to 17.8% in The initial condition will be lower at the end of 2014, which makes convergence easier Relative Living Standards ΕΕ-15=100 in PPS

31 III. LAGGING BEHIND IN OTHER SOURCES OF GROWTH 1. Investment (% GDP) Greece EA Corruption Perceptions Index 2012 (0-100) Investment Machinery & Equipment Real prices, 1991= Rule of Law 2011 (score -2,5 to 2,5) Government Effectiveness 2011 (score -2,5 to 2,5) Source: EUROSTAT, Transparency International, World Bank 5. Labor force participation and quality of education are also factors that lag behind % GDP Source: European Commission 27