ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΕΚΚΟΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΙ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΤΗΣ ΠΑΤΕΡΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ

Transcript

1 ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΑΘ. ΑΡΑΜΠΑΤΖΗ: ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΕΚΚΟΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΙ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΤΗΣ ΠΑΤΕΡΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ EΙΣΑΓΩΓΗ Στ ν στορία τ ζω τ κκλησία α ρεση κα ντιµετώπισή τη βρίσκονταν πάντα στ ν κορυφ τ ν προτεραιοτήτων τ ν Πατέρων κα τ ν γίων τη. διαστροφή, παρερµηνεία, παραχάραξη κα ο λανθασµένε προ ποθέσει προσέγγιση, πο πιχειρο σαν ο α ρετικοί, ρχικ το µυστηρίου τ ποκάλυψη το Θεο στ ν κόσµο κα κατόπιν τ ν Γραφ ν κα τ ν κειµένων τ ν προγενέστερων Πατέρων, πο ποµνηµάτισαν τ γεγον α τό, δήγησαν τ ν κκλησία, λλοτε κφραζόµενη π το γίου τη κα λλοτε ν συνόδ, ν προσδιορίσει τ ρια τ λήθεια κα τ ν ρµηνευτικ τρόπο προσέγγιση κα ο κείωσή τη 1. κκλησία πάντοτε κατανοο σε τ γραπτ Παράδοσή τη, χι τ ν δια τ ν λήθεια, λλ τ ν ποτύπωσή τη, τ ν κατ χρόνο κα τόπο περιγραφ α το πο µπειρικ βιώνει κα καταγράφει γι τ σωτηρία τ ν µελ ν τη. Προηγε ται µπειρία το µυστηρίου το Θεο κα τ θεία Ο κονοµία κα πεται λογικ νάλυση κα γνωσιολογικ προσέγγιση 2. θεολογικ λόγο ποτελε τ ν ρµηνεία τ µπειρία τ κκλησία 3. µφισβήτηση κα φιλονικία, παρο σε κι α τ ντ τ ζω τη, δίνουν τ ρυθµ κα τ µέτρο τ ρµηνεία, τ ξήγηση κα το ρισµο α το πο - ποκαλύφθηκε, α το πο βιώνεται µπειρικ στ ν πορεία τ κκλησία πρ τ 1. Σχετικ µ τ ν α ρεση στοχία κα νεπιτυχ ρµηνεία τ λήθεια βλ. Ν. Ματσούκα, Γένεσι κα ο σία το ρθοδόξου δόγµατο, [ νάλεκτα Βλατάδων 2], Θεσσαλονίκη 1969, σ. 94. το δίου, ρθοδοξία κα α ρεση στο κκλησιαστικο συγγραφε το, Ε, ΣΤ α ώνα, Θεσσαλονίκη π τ ν πλούσια βιβλιογραφία πιλεκτικ παραπέµπουµε στο δύο ντιπροσωπευτικότερου ρθόδοξου θεολόγου, πο µ τ λόγο κα τ κείµενά του σηµάδεψαν τ θεολογικ γραµµατεία το 20 ου α ώνα, τ ν π. Γεώργιο Φλορόφσκυ, γία Γραφή, κκλησία, Παράδοσι, Θεσσαλονίκη κα Ν. Ματσούκα, ογµατικ κα Συµβολικ Θεολογία, τ. Γ, Θεσσαλονίκη 2001, σ Ν. Ματσούκα, ρθοδοξία κα α ρεση, σ. 239.

2 σχατα. Σκοπ κα τελικ πρόθεση ε ναι ξακρίβωση κα νάγνωση το µυστηρίου το Θεο στ µνηµε α το λόγου κα τ λλογη πράξη. Στ διεργασία α τή, προγενέστερη Παράδοση, ποία µπεριέχει τ ν γιοπνευµατικ µπειρία τ ν Πατέρων ποτυπωµένη στ γραπτ µνηµε α τ κκλησία, ποτελε τ ν πηγ ντληση «σοφία», λλ κα τόν «κανόνα», πο ε θυγραµµίζει τ ζω κα τ ν πίστη τ ν µελ ν τη στ κάστοτε παρ ν κα τ δηγε στ ν κοινωνία µ τ ν Θεό 4. Ο κατ καιρο κτρεπόµενοι α ρετικο ταν κατ ρχ ν µέτοχοι α τ τ προοπτικ κα διεργασία. στόσο παρασυρόµενοι π µι µονοσήµαντη µεθοδολογία νάλυση τ ν Γραφ ν κα τ γραπτ Παράδοση τ κκλησία προσπάθησαν νά «ποκαλύψουν» µι λήθεια προσωπική 5, πο δ ν ταν συνέχεια το βιώµατό τη, λλ στοχασµό. πιζητο σαν τ φιλοσοφικ ρισµ το Θεο κα το µυστηρίου τ σωτηρία, ποκλείοντα τ φωτισµ κα τ ν πνευµατικ µπειρία το µυστηρίου. νθρώπινη ντιληπτικ κανότητα ποτελο σε τ ν φετηρία κα τ περίγραµµα τ ν περ Θεο ντιλήψεων κα τ κατανόηση τ «σωτηρία». µπειρία τ λήθεια περιοριζόταν στ ν πηρετικ λειτουργία τ πιβεβαίωση τ ν νοησιαρχικ ν προβολ ν κα συλλήψεων 6. Στ ν περάσπιση α τ τ προσωπικ κδοχ τ λήθεια, ο α ρεσιάρχε ναζήτησαν κα α το ρείσµατα στ ν προγενέστερη Παράδοση, τ ν ποία προσπαθο σαν ν ο κειοποιηθο ν, ο µόνοι α θεντικο ρµηνευτέ τη. Στ ν περασπιστική του γραµµ χρησιµοποιο σαν λλοτε σοφίσµατα κα νεοφανε συλλογισµο κα λλοτε τ συστηµατικ παράθεσή τη 7. Σ α τ τ περιπτώ- 4. νδεικτικ βλ. Μαξίµου µολογητο, Περ διαφόρων πορι ν τ ν γίων ιονυσίου κα Γρηγορίου, PG 91, 1033Α-C, 1105C, 1208C, 1285CD, 1293ΑΒ, 1352Β, 1409Α-1412A το - δίου, γχειρίδια θεολογικ κα πολεµικ πρ Μαρ νον τ ν σιώτατον πρεσβύτερον, PG 91, 224BD το δίου, Πρ Θαλάσσιον περ διαφόρων πορι ν τ Θεία Γραφ, PG 90, 604D- 605C, 612BD, [CCSG 22, σσ ]. 5. Μαξίµου µολογητο, γχειρίδια θεολογικ κα πολεµικά, PG 91, 224D-225C. 6. π τ Πρακτικ τ Ο κουµενικ Συνόδου, Προσφωνητικ παρ τ γ α συν δου πρ τ ν ε σεβ στατον κα φιλ χριστον βασιλ α Μαρκιαν ν, ΑCO 2, 1, 3, , «... τι ο καινοτοµ ν τι κατ τ ν Νικα π στεω ν ν γι τατο ρχιεπ σκοπο Λ ων ποι σατο τ ν πιστολ ν τ ν πρ τ ν ν γ οι π σκοπον τ βασιλ δο Κωνσταντινουπ λεω Φλαβιαν ν, λλ το γ οι πατρ σιν κολουθ ν το κα µετ τ ν µεγ λην σ νοδον τ ν ν Νικα τ κατ καιρ ν ναφυε σα α ρ σει µοιοτρ πω λ γξασιν... πρ δ το ντερο ντα ποικ λαι τ ν γ νων µ ν φορµα παραδ δονται το π α τ ν ψευδ παγοµ νοι παρ τ ν ε σεβο ντων προσαρµοζ µεναι. Το µ ν γ ρ ο κε οι ρκε πρ φ λειαν τ π στεω περ εργο καταν ησι ε συγκατ θεσιν τ ν τ ε σεβε α δογµ των το ε γνωµονο ντα προσ γουσα, το δ τ ν ρθ ν διαστρ φειν πειρωµ νοι διδασκαλ αν δε πρ καστον ν α το κακ γενν σι, προσαπαντ ν κα τα α τ ν µηχανα ντιτ ττειν τ πρ σφορα. Ε µ ν ο ν παντε τ τ π στεω ρκο ντο συνθ µατι κα τ ε σεβε α ο κ καινοτ µουν τ ν τρ βον, δει το τ κκλησ α µηδ ν τ συµβ λ προσεπινοε ν ε π δειξιν πειδ δ πολλο τ ε θε α πρ τ τ πλ νη ξ δου κτρ πονται καιν ν τινα πορε αν αυτο πινοο ντε τ ψε δει, ν γκη κα µ το τ ληθε α α το πιστρ φειν ε ρ µασιν κα τα α τ ν πινο αι ντιτ ττειν τ ν λεγχον, ο χ τι λε πον τ π στει καινουργο ντα ε πρ ε σ βειαν, λλ το παρ κε νων καινοτοµουµ νοι πινοο ντα τ πρ σφορα. Κα να τ µετ ρ κρ τει γ νηται κατ δηλον τ λεγ µενον, α τ ν τ ν τ π στεω ηµ των ρξ µεθα, τ τ ν πατ ρων, καστο χει περ α τ ν, παρατιθ ντε ννο α». 7. Μ. Βασιλείου, Κατ Ε νοµίου Γ, PG 29, 653B-656A, [SC 305, σσ ]. Βλ. πίση τ Πρακτικ τ Ο κουµενικ Συνόδου, Προσφωνητικ παρ τ γ α συν δου πρ τ ν ε σεβ στατον κα φιλ χριστον βασιλ α Μαρκιαν ν, ΑCO 2, 1, 3, σ. 111, «Ο τω µ ν ο ν ο κατ τ θε- τητο τολµητα ε σεβε α προσωπε κατ τ π στεω τ ν π στιν ρ ττοντε το τ τρι δο

3 σει, πίκλήση κα ναφορ στ ν Παράδοση καθίσταται, ντ γι διεργασία - ποµνηµατισµο κα κατανόηση, νέργεια παλήθευση φιλοσοφικ ν κα λογικ ν προ ποθέσεων 8. Στ µεγάλε περιόδου νταση πο πέρασε κκλησία µ τ ν µφάνιση το ρειανισµο, το Νεστοριανισµο, το Μονοφυσιτισµο κα τ Ε κονοµαχία, τ κείµενα τ γία Γραφ κα τ κείµενα τ ν Πατέρων ποτέλεσαν σηµε ο ναφορ στ ν πιχειρηµατολογία τ ν δύο πλευρ ν τ ν γίων κα τ ν συνοδικ ν π τ µία κα τ ν α ρετικ ν π τ ν λλη. πιχειρήµατα κα ντεπιχειρήµατα γινόταν προσπάθεια ν βασισθο ν σ χωρία κα κείµενα τ Γραφ κα τ ν Πατέρων, γεγον πο συντέλεσε στ ν περαιτέρω νάπτυξη το γραµµατειακο ε δου τ ν νθολογίων 9. Γι κάθε µολογία κα προσδιορισµ τ πίστη ναζητο νταν γκυρότητα κα πιστοποίησή τη στ ν προγενέστερη Παράδοση τ ν Πατέρων 10. στόσο, διαίτερο γνώρισµα τ πλειονότητα τ ν περιπτώσεων ταν διαφοροποίηση πρ τ ν πίκληση κα πιλογ τ ν παρατιθέµενων χωρίων. να Πατέρα τ κκλησία ε ναι δυνατ ν ν χρησιµοποιο νταν κα π τ δύο πλευρέ, στε ν ποστηριχθο ν κ διαµέτρου ντίθετε θεολογικ θέσει. Α τ φειλόταν συνήθω ε τε στ ν πιλογ διαφορετικ ν χωρίων π τ σύνολο το ργου του ε τε στ χρήση ψευδεπίγραφων νόθων ργων. Σπάνιε φορ συναντ ται ρµηνευτικ διαµάχη γύρω π τ δια κείµενα τ ν Πατέρων, ν συχνότερα π χωρίων τ γία Γραφ. Τ τέλο τ ποχ τ ν Ο κουµενικ ν Συνόδων προσδιόρισε κα σχηµατοποίησε τ περιεχόµενο τ ν δογµατικ ν νθολογίων σ µι θεµατολογία µ κατ βάση Τριαδολογικ κα Χριστολογικ χαρακτήρα. Κατ τ ν περίοδο τ ν µεγάλων χριστολογικ ν ρίδων, τ α τια τ ν ποίων γγιζαν κα τ Τριαδικ δόσυνηγ ροι λωσαν». Μαξίµου µολογητο, γχειρίδια θεολογικ κα πολεµικά, PG 91, 180D- 181A. 8. Βλ. γι τ ν ρισµ τ α ρεση στο Πατέρε τ ν πρώτων ξι α ώνων βλ. H. Inglebert, Interpretatio Christiana. Les mutations des savoirs dans l Antiquité chrétienne après J.-C., Paris 2001, σσ Ο παρχ το γραµµατειακο α το ε δου ντ τ χριστιανικ γραµµατεία ντοπίζονται δη τ ν 1ο α ώνα. Τ πρ τα ργα ποτελο σαν συλλογ κειµένων π τ ν ουδα κ παράδοση, συνοδευόµενα µ ποδεικτικ πιχειρηµατολογία, τ πο α µ τ ν να τ ν λλο τρόπο ποδείκνυαν τ ν πηγα ο σύνδεσµο τ ουδα κ παράδοση µ τ πρόσωπο το Χριστο, πω κα τ ν κπλήρωση κα πέρβαση λων τ ν προσδοκι ν τη. Βλ. J. Smith, (St. Irenaus), Proof of the Apostolic Preaching, Westminster 1952, σ. 31. ξέλιξή του συµβαδίζει µ τ ν πεποίθηση τ α ξηµένη γκυρότητα τ προγενέστερη Παράδοση, πατερικ συνοδικ. πρ το κεί- µενο µ α τ τ προδιαγραφ θεωρε ται τ Περ γίου Πνεύµατο ργο το Μ. Βασιλείου (Πρβλ. M. Tetz, «Zum Streit zwischen Orthodoxie und Häresie an der Wende des 4. zum 5. Jahrhundert» ET 20 (1961), σσ ). Γι τ ν ξέλιξή του βλ. πίση Μ. Richard, «Notes sur les florilèges dogmatiques du Ve et du VIe siècle», Actes du VΙe Congres International d Études byzantines, Paris 1950, σσ A. Grillmeier, Le Christ dans la tradition Chrétienne. ΙΙ/1. Le Concile de Chalcédoine (451). Réception et opposition, Paris 1990, σ Μαξίµου µολογητο, Πρ ωάννην Κουβικουλάριον, περ τ ν ρθ ν τ κκλησία δογµάτων κα κατ Σευήρου το α ρετικο, PG 91, 465D-468A το δίου, Πρ Πέτρον λούστριον λόγο πίτοµο κατ τ ν Σευήρου δογµάτων, PG 91, 532CD.

4 γµα 11, διάκριση τ ο σία το Θεο π τ ν νεργητική τη φανέρωση δήγησε στ µεγάλη σύνθεση το ρου τ ΣΤ Ο κουµενικ Συνόδου, στ ν καταδίκη τ ν παραφυάδων το Μονοφυσιτισµο κα στ ν ναίρεση τ ν πιφυλάξεων τ ντιοχειαν θεολογία. ρµηνευτικ διαµάχε κα ποκλίσει σχετικ µ τ ν κατανόηση τ ν θέσεων τ ν Πατέρων νακύπτουν, κυρίω µετ τ ν 11 ο α ώνα, στ ν κκλησία τ νατολ κα φορο ν στ ν ντιµετώπιση νεοφαν ν α ρέσεων. ποτελο ν δέ, µετ τ ν 12 ο α ώνα, τ βασικ σηµε ο ντιπαράθεση τ ντιρρητικ γραµ- µατεία τ ν λλ νων κα Λατίνων, ο πο οι ρίζουν µεταξύ του γι τ ν προσδιορισµ κα τ διατύπωση το τρόπου παρκτικ προέλευση το τρίτου προσώπου τ γία Τριάδα, το γίου Πνεύµατο 12. Σηµε ο κλειδί, γι τ ν κατανόηση τ λη διαµάχη, ποτελε διαχωρισµό, πο προέβαλε νατολικ πατερικ Παράδοση µεταξ τ παρκτικ προέλευση το γίου Πνεύµατο, τ νεργητικ του φανέρωση κα το λυτρωτικο του ργου στ ν Ο κονοµία 13. διαχωρισµ α τ δραζόταν στ διάκριση ο σία κα νέργεια το Θεο, µ τ ν ποία δη π τ ν 4 ο α ώνα ο Πατέρε τ νατολ ντιµετώπισαν τ µεγάλε τριαδολογικ α ρέσει 14. ντιρρητικ θεολογικ γραµµατεία, πο ναπτύχθηκε µ βάση κυρίω το διαλόγου στ ρχ το 12 ου α ώνα, ταν περισσότερο προσανατολισµένη, ε δικ π τ ν πλευρ τ ν Λατίνων στ ν νάπτυξη διαλεκτικ ν συλλογισµ ν κα φιλοσοφικ ν πιχειρηµάτων, πο πιβεβαίωναν τ βασικ ρχ τ πίστη κα - ποτελο σαν τ ρµηνευτικ προ ποθέσει προσέγγιση τ ν γιογραφικ ν κει- µένων 15. σχολαστικ θεολογία ε χε ναλάβει, δη π τ ν 10 ο α ώνα, τ χρέο τ λογικ κατοχύρωση τ ν δογµάτων, κατ τ ν τρόπο πο α τ κατανοήθηκαν 11. J. Pelikan, La tradition Chrétienne: L émergence de la Tradition Catholique , Paris 1994, σ P. Gemeinhardt, Die Filioque -Kontroverse zwischen Ost- und WestKirche im Frühmittelalter, Walter de Gruyter-Berlin-New York 2002, σ Ν. Ματσούκα, ογµατικ κα Συµβολικ Θεολογία Β, Θεσσαλονίκη 2001, σ Πρβλ. P. Gemeinhardt, Die Filioque, σ. 500., που Θεοφύλακτο ρχίδο ντοπίζει κα σχολιάζει τ σαφ διάκριση µεταξ τ παρκτικ προέλευση κα τ νεργητικ φανέρωση το γίου Πνεύµατο κα τ ν προβληµάτων πο δηµιουργο νται π τ σύγχυσή του. 14. Περ το ζητήµατο α το βλ. Γ. Μαρτζέλου, Ο σία κα νέργειαι το Θεο κατ τ ν Μέγαν Βασίλειον, Θεσσαλονίκη το δίου, «Ο παρχ κα ο προ ποθέσει το Filioque στ δυτικ θεολογικ Παράδοση» στ ρθόδοξο δόγµα κα θεολογικ προβληµατισµό. Μελετήµατα δογµατικ θεολογία Α, Θεσσαλονίκη 1993, σσ Ν. Ξιώνη, Ο σία κα νέργειε το Θεο κατ τ ν Γρηγόριο Νύσση, θήνα Βλ. νδεικτικ τ χαρακτηριστικ α τ τ γραµµατεία στ ργα το Ε στρατίου Νικαία κα Νικολάου Μεθώνη. Ε στρατίου Νικαία, Λόγο πρ το λέγοντα, τι κ το Πατρ κα κ το Υ ο τ Πνε µα τ γιον κπορεύεται, κατασκευάζων τι κ το Πατρ δι το Υ ο, ο χ δ κα κ το Υ ο τ Πνε µα τ γιον κπορεύεται, [ νδρ. ηµητρακόπουλου, κκλησιαστικ Βιβλιοθήκη, τ. Α, Λειψία 1866], σσ Νικολάου Μεθώνη, Λόγο πρ το Λατίνου περ το γίου Πνεύµατο τι κ το Πατρ ο µ ν κα κ το Υ ο κπορεύεται, [Κ. Σιµωνίδου, ρθοδόξων λλήνων Θεολογικα γραφα τέσσαρε, Λονδίνο 1865], σσ Νικολάου Μεθώνη, ποµνηµονεύµατα κ τ ν ν διαφόροι λόγοι γεγραµµένων κατ Λατίνων περ τ ε τ γιον Πνε µα βλασφηµία, [ ρσενίου Ivascenkov, ύο νέκδοτε πραγµατε ε το πισκόπου Μεθώνη Νικολάου, Νόβγκοροντ 1897, (στ ρωσικά)], σσ Βλ. πίση, P. Gemeinhardt, Die Filioque, σ. 498, που γίνεται διάκριση νάµεσα στ βιβλικ ποδείξει κα στ διαλεκτικ πιχειρηµατολογία.

5 κα προσδιορίστηκαν στ δυτικ Παράδοση µετ τ ν 5 ο α ώνα 16. Κα ε ναι ληθέ, τι τ θεµελιώδη χαρακτηριστικ τ θεολογικ µεθοδολογία τ µι Παράδοση κα ο a priori ποδοχέ τη, στ ν περιγραφ το Τριαδικο δόγµατο, δ ν ε χαν τ ν δια γκυρότητα γι τ ν λλη 17. πίση, ντονο ε ναι κα προβληµατισµ µφοτέρων γι το διαφορετικο κα γνωστου δρόµου, πο πιλέχθηκαν π τ δύο Παραδόσει το Χριστιανισµο, στ ν ντιµετώπιση α ρετικ ν προκλήσεων κα στ ν παναδιατύπωση τ πίστη κατ τ παράδειγµα τ ν προγενέστερων Πατέρων κα συνόδων. µελέτη τ χριστιανικ γραµµατεία κα γνώση τ ν σχετικ ν στορικ ν συνθηκ ν κα προβληµάτων, µ καθιστο ν πλέον κανο ν κατανοήσουµε κα τ ν ντιστροφ τ ν δεδοµένων µεταξ νατολ κα ύση, µετ τ ν 9 ο α ώνα. δαφικ συρρίκνωση τ νατολικ κκλησία κα ξάπλωση τ δυτικ, σ συνδυασµ µ τ ν πνευµατικ πολιτιστικ κρηξη, πο παρατηρήθηκε στ δυτικ θεολογικ κόσµο, συντέλεσαν στ ν νάπτυξη τρόπων σκέψη, ο πο οι προκάλεσαν τ διατύπωση ρωτηµάτων γι τ θεολογία κα τ ν πατερικ Παράδοση, τ πο α παρέµειναν γνωστα στ βυζαντιν θεολογία τ ν πασχόλησαν µ λλου ρου σ προγενέστερε περιόδου 18. Ο παντήσει πο κλήθηκε δυτικ κκλησία ν δώσει π τ ν 8 ο µέχρι τ ν 12 ο α ώνα στ α ρετικ παρεκλίσει, διαµόρφωσαν ναν νέο τρόπο «θεολογε ν», πο διακρινόταν γι τ ν διάζουσα νόραση τ πατερικ Παράδοση, κυρίω λατινόφωνη, κα γι τ ν νάπτυξη λογικ ν µεθόδων περιγραφ τ πίστη, πο νταποκρίνονταν στ προκλήσει κα συνάµα γίνονταν κατανοητ στ δυτικ κόσµο 19. Τ µυστήριο το Τριαδικο Θεο κατανοο νταν µόνο δι µέσου το µυστηρίου τ νσάρκωση. Ε δικότερα µετ τ ν 8 ο α ώνα ρµηνευτικ προσέγγιση κα νάλυση το µυστηρίου τ ναθρώπηση το Λόγου προσδιόρισε ντίστοιχα κα τ ν τρόπο κατανόηση κα διατύπωση το Τριαδικο δόγµατο 20. Ο συνθ κε πο διαµορφώθηκαν στ σχέσει τ ν δύο µεγάλων Παραδόσεων το Χριστιανισµο, θεωρο µε π ταν νάλογε τ ν συνθηκ ν το 6 ου κα 7 ου α ώνα, ταν δυτικ κόσµο δυνατο σε ν κατανοήσει τ ν προβληµατικ κα τ διατυπώσει τ ν ρων τ πίστη τ ν συνοδικ ν Πατέρων, πο προκαλο σε 16. Bλ. νδεικτικ γι τ ρόλο πο διαδραµάτισαν Pierre Lombard κα ο Sentences στ ν - ρηνευτικ προσέγγιση τ ν Γραφ ν τ ν 12 ο α ώνα κα στ δυναµικ τ ν συλλογιστικ ν µεθόδων, στο Μ. Chenu, La théologie comme science au XIIIe siècle, Paris 1969, σσ Y. Congar, L Église de Saint Augustin à l époque moderne, Paris 1970, ε δικ τ κεφάλαιο «L ecclésiologie dans la scolastique du XIIe siècle», σσ K. Ware, «Scholasticism and Orthodoxy: Theological Method as a Factor in the Schism», ECR 5 (1973), σσ J. De Ghellinck, Le mouvement théologique du XIIe siècle, Bruxelles-Paris 1948, σσ ρ. Παπαδάκη - J. Meyendorff, χριστιανικ νατολ κα νοδο το παπισµο. κκλησία π τ 1071 τ 1453, ΜΙΕΤ, θήνα 2003, σ J. Pelikan, La tradition Chrétienne ( ), σσ Βλ. τ ν νάλυση τ ν χριστολογικ ν ρίδων πο πασχόλησαν το δυτικο θεολόγου στ ν Εvangelista Vilanova, Histoire des Théologies Chrétiennes, τ. Ι, Paris 1997, σσ Σηµαντικ π το θέµατο θεωρο µε τ ν πρόσφατη µελέτη το P. Gemeinhardt, Die Filioque -Kontroverse zwischen Ost- und WestKirche im Frühmittelalter, Walter de Gruyter- Berlin-New York 2002, που ναλύεται τ πρόβληµα το Filioque σ λε του τ διαστάσει µ συστηµατικ ναφορ στ ν προβληµατικ τ ν συγγραφέων νατολ κα ύση π τ 8 ο τ ν 12 ο α ώνα. 20. J. Pelikan, La tradition Chrétienne: Croissance de la Théologie médiévale, , Paris 1994, σσ κα σσ

6 στ ν νατολ λαίλαπα το Μονοφυσιτισµο 21. Μόνο πο στ συγκεκριµένη περίπτωση τ πράγµατα ε ναι ντίστροφα. κόσµο τ νατολ παρέµεινε - µέτοχο στ χριστολογικ κα τριαδολογικ θέµατα πο καλο νταν ν περασπιστε δυτικ κκλησία στ πίπεδο τ διατυπωµένη πίστη. Τ τραγικ τ - στορία ε ναι τι ξέλειπε δ ν νεργοποιήθηκε, λόγ τ ν στορικ ν συγκυρι ν κα το πολιτικο νταγωνισµο, «µηχανισµό» τ Ο κουµενικ Συνόδου, πο το προηγούµενου α νε ξέφραζε τ πλαίσιο τ κοιν συναίνεση στ ν κφραση τ λήθεια 22. π α τ τ διεργασία τ ποξένωση κα τ ν παράλληλων µεθοδολογικ ν ποκλίσεων κκινο ν ο λληλοκατηγορίε περί «θεοµάχων», τ στιγµ πο κα ο δύο παραδόσει χουν τ ν πεποίθηση τι περασπίζονται τ ν τριαδικότητα το ν Θεο, Πατρό, Υ ο κα Πνεύµατο, πο ποκαλύπτεται κα νεργε τ µυστήριο τ σωτηρία δι το Υ ο ν Πνεύµατι γί. Καθ σον διάστηµα νατολ παρέµενε προσηλωµένη στ διατύπωση τ λήθεια π το Πατέρε κα στ ν α ξηµένη α θεντία τ ν Ο κουµενικ ν Συνόδων, ύση ναζητο σε κα τελικ προσδιόρισε τ ν α θεντία κα τ ν γκυρότητα τ πίστη στ ν παπικ θεσµό 23. διαµφισβήτητη φροντίδα γι φοσίωση στ ν προγενέστερη πατερικ γραµµατεία, δ ν ε χε ο τε τ ν δια δυναµικ ο τε τ ν δια σηµασία γι τ ν κάθε µία Παράδοση. νατολ µενε α στηρ προσανατολισµένη στο ρου τ ν Ο κουµενικ ν Συνόδων, στ συγγράµµατα κα στ διδασκαλίε τ ν Πατέρων, πο α τ νέκριναν, ν ύση παρ τ σεβασµό τη στο Πατέρε κα στ Ο κουµενικ Συνόδου, α σθανόταν λεύθερη στ διαδικασία παναδιατύπωση τ πίστη, χοντα σφαλιστικ δικλείδα γκυρότητα µετ τ ν 9 ο α ώνα τ ν παπικό θεσµό 24. Τ παρελθόν, πω µαρτυρο ν ο διάλογοι κα ο κατέρωθεν κατηγορίε κατ τ ν 11 ο α ώνα, προσεγγιζόταν ρµηνευτικ µ διαφορετικο τρόπου κα µεθοδολογία. συνδυασµ τ ν παραγόντων α τ ν καθ κα τ α ξηµένο νδιαφέρον γι τ χρήση τ φιλοσοφικ κα διαλεκτικ µεθοδολογία στ ν ρµηνευτικ προ- 21. Γ. Φλορόφσκυ, Ο Βυζαντινο πατέρε το κτου, βδόµου κα γδόου α ώνα, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 69. κα 168. J. Pelikan, La tradition Chrétienne ( ), σ Τ µέγεθο τ ν ποκλίσεων στ ζήτηµα τ σύγκληση µι Ο κουµενικ Συνόδου ταν γεφύρωτο µεταξ τ νατολ κα τ ύση. Μετ τ 1204, τ κείµενα πο νταλλάσουν ο δύο πλευρέ, κινο νται σ ντιθετικ κατευθύνσει. σο ύση δέχονταν τ ν παπικ ξουσία, τ ν διαµφισβήτητη ρχή, ποία συγκαλε κα συγχρόνω κρίνει µία τέτοια συνοδικ διαδικασία, τόσο νατολ πέµενε στ ν ξαιρετικ κα ε δικ ρόλο το βυζαντινο α τοκράτορα στ σύγκλησή τη κα στ ν φαρµογ τ ν ποφάσεών τη. Κα ο δύο κδοχ χουν ρείσµατα στ ν Παράδοση µφοτέρων, ν συγχρόνω φανερώνουν κα τ ν δυναµία προσαρµογ στ νέα δεδοµένα πο διαµορφώθηκαν µετ τ ν 10 ο α ώνα στ ν πολιτικ γεωγραφία το χριστιανικο κόσµου. νδεικτικ βλ. Θεοδώρου Β Λασκάρεω, Λόγο πολογητικ πρ πίσκοπον Κοτρώνη κατ Λατίνων περ το γίου Πνεύµατο, στ [Χρ. Κρικώνη, Θεοδώρου Β Λασκάρεω, Περ Χριστιανικ Θεολογία Λόγοι, Θεσσαλονίκη 1990, σσ , που ναδηµοσιεύεται κδοση το προαναφερθέντο λόγου π τ ν H. B. Swete, Theodorus Lascaris Junior. De Processione Spiritus Sancti. Oratio Apologetica, Londini 1875] Πατριάρχου ωσ φ Α, κ τ ο κειοχείρου µολογία το παναγιωτάτου κα ο κουµενικο πατριάρχου κυρο ωσ φ το µολογητο, στ V. Laurent - J. Darrouzès, Dossier grec de l union de Lyon ( ), Paris 1976, σ J. Pelikan, La tradition Chrétienne ( ), σσ Θ. Νικολάου, «Θεολογικ σταθερ στ ν Πατερικ Παράδοση κα νότητα τ ν κκλησι- ν», Θεολογία 72 (2001), σσ Πρβλ. P. Gemeinhardt, Die Filioque, σ. 531.

7 σέγγιση τ ν κειµένων, δήγησε το συγγραφε το 12 ου α ώνα σ παναπροσδιορισµ τ κοιν βάση τ ν διαλόγων, ταν ο στορικ συγκυρίε κα ξάπλωση το σλαµικο κόσµου 25 πανέφεραν µ τ ν να λλο τρόπο τ ν πιτακτικ νάγκη τ νότητα το χριστιανικο κόσµου. Κατόπιν πίεση τ ν νατολικ ν, ο Λατ νοι συνοµιλητ ρχισαν ν σχολο νται µ το µεγάλου Πατέρε τ νατολ 26, τ ν ποίων µω τ κείµενα - γνοο σαν γνώριζαν µερικ 27. Ε δικότερα µµον τ ν λλήνων συνοµιλητ ν 28 ν προσάγουν στ συζητήσει συνεχ νέα κείµενα τ ν Πατέρων τ νατολικ κκλησία, φερε σ τέτοια δειν θέση τ ν πιχειρηµατολογία τ λατινικ πλευρ 29, στε ν καταστήσει προτεραιότητά τη τ ν προσέγγιση, νάλυση κα ο κείωση τ πατερικ γραµµατεία τ νατολ. Στόχο τ ν Λατίνων ταν δικαίωση τ ν θέσεών του κα τ τριαδολογία του, µ πώτερο σκοπ τήν «παναφορά» τ ρθόδοξη κκλησία στ ν κοινωνία τ πίστη µ τ Ρώ- µη. πω ε ναι φυσικό, τ γεγον δήγησε πανειληµµένα στ ν παρερµηνεία κα στ ν λλοίωση τ ν κειµένων τ ν Πατέρων, λόγ τ γνοια το πλαισίου κα τ ν προ ποθέσεων βάσει τ ν ποίων α το ξέφρασαν κα διατύπωσαν τ ν λήθεια, κάτι πο ξ ρχ πισηµαίνεται στο διαλόγου π το λληνε συνοµιλητέ ξια µνεία σ α τ τ σηµε ο ε ναι κα τάση πο ναπτύχθηκε κα ποτυπώνεται στ γραµµατεία το 13ου α ώνα σχετικ µ τ ν προτίµηση τ ποδούλωση στο Τούρκου παρ τ ποταγ, στ ν πνευµατικ ξουσία το Πάπα Ρώµη. Βλ. «ιάλογο ν ποίησεν γιώτατο κα σοφώτατο πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεω κ ρ Μιχα λ γχιάλου...», στ V. Laurent - J. Darrouzès, Dossier grec de l union de Lyon ( ), σ Γι τ µεταφράσει τ περιόδου βλ. C. Haskins, Studies in the History of Medieval Science, Cambridge, Mass. 1927, σ J. T. Muckle, «Greeks Works Translated Directly into Latin before 1350», MS 4 (1942), σσ κα 5 (1943), σσ J. Darrouzès, «Le mémoire de Constantin Stilbes contre les latins», REB 21 (1963), σ. 62 Βλέπε πίση G. Bardy, «Sur les sources patristiques de s. Thomas dans le 1er partie de la Summa Theologia», RSPR 12 (1923), σσ A. Dondaine, «Contra Graecos. Premiers écrits polémiques des Dominicains d Orient», AFP 21 (1951), σσ A. Heisenberg, «Der Bericht des Nikolaos Mesaritis über die politischen und kirchlichen Ereignisse des Jahres 1214» στ Quellen und Studien zur spätbyzantinischen Geschichte, London , σσ. 46, 53 το δίου, «Die Unionsverhandlungen vom 30 August 1206» στ Quellen und Studien, σ. 18 το δίου, «Der Epitaphios des Nikolaos Mesaritis auf seinen Bruder Johannes» στ Quellen und Studien, σσ J. Darrouzès, «Le mémoire de Constantin Stilbes», σσ. 62, 65, 73 J. Gill, Byzantium and the Papacy , New Jersey 1979, σσ πιστολ λλήνων πρ ννοκέντιον τ ν Γ Πάπαν Ρώµη γραφε σα µετ τ ν λωσιν τ Κωνσταντινουπόλεω π Λατίνων, PG 140, ρσενίου Ivascenkov, Τρε νέκδοτε πραγµατε ε γνώστου συγγραφέω, Μόσχα 1892 (στ ρωσικά), σσ νδεικτικ βλ. A. Heisenberg, «Der Bericht des Nikolaos Mesaritis über die politischen und kirchlichen Ereignisse des Jahres 1214», στ Quellen und Studien, σσ. 46, 48, 53. δυνα- µία κατανόηση τ ν προ ποθέσεων τ πατερικ θεολογία, τσι πω α τ διατυπώθηκε στ ν νατολή, ποδεικνύεται κα π τ γεγον τ ν πιφυλάξεων πο διατύπωσαν τ ν 13 ο α ώνα Θωµ κινάτη κα Bonaventura γι τ Χριστολογία κα Τριαδολογία το ωάννη αµασκηνο. Βλ. J. Grégoire, «La relation éternelle de l Esprit au Fils d après les écrits de Jean de Damas», RHE 64 (1969), σ. 716 J. De Chellinck, «L entrée de Jean de Damas dans le monde litteraire occidental», BZ 21 (1912), σσ

8 Στ διάφορα στάδια α τ τ διεργασία, πο περατώθηκε περίπου στ µέσα το 15 ου α ώνα, τ ργο το ωάννη Βέκκου κα πιχειρηµατολογία του ποτέλεσαν σηµε ο ναφορ γι τ ν ρµηνευτικ προσέγγιση τ προγενέστερη πατερικ Παράδοση. λοι ο µετέπειτα λατινόφρονοι συγγραφε τ νατολ θ ντλο ν τ ν πατερικ θεµελίωση τ ν θέσεών του π τ ργο το Βέκκου κα θ τ προσαρµόζουν στ κάστοτε δεδοµένα τ ποχ του. Βασικ α τία α το το προσανατολισµο ταν ποιότητα κα τ θεωρητικ πόβαθρο τ συγγραφικ ργασία το λατινόφρονα πατριάρχη, φο σκοπό του δ ν ταν µόνο νεύρεση χωρίων τ ν Πατέρων, πο ν νισχύουν ν δικαιολογο ν τ λατινικ κδοχ το Τριαδικο δόγµατο, λλ πανερµηνεία λη τ πατερικ γραµµατεία στ ν προοπτικ τ συµφωνία τ δυτικ κα νατολικ θεολογικ Παράδοση, µ κριτήρια, τ πο α θεµελιώνει στ ν δια τ ν Παράδοση. πιζητο σε, χι µόνο τ ν πατερικ ρµηνεία π ν ζητήµατο τ πίστη, λλ κα τ λογικότητα πο µπεριε χε κάστοτε πόφανση. ιέγνωνε συχνά - τι, παρ τ µεθοδολογικ διαφορ µεταξ συλλογισµο κα φωτισµο - µπειρία, π ρχαν περιοχ κα συµπεράσµατα πο πικαλύπτονταν. ποκάλυψη κα λογικ διατύπωση δ ν ταν δυνατ ν ν ταν σύµβατε 31. Τ ν κοιν πίστη Ρώµη - Κωνσταντινούπολη Βέκκο τ βεβαιώνει χι µόνο στ ν µολογία το Συµβόλου, λλ σ να Consensus Patrum, πο περβαίνει τ ν α τονόητη κα φυσιολογικ ταυτότητα τ ν λέξεων. Στρέφεται στ νδότερα τ πατερικ κα συνοδικ γραµµατεία γι ν ναπτύξει κα ν παναδιατυπώσει µ κριτικ κα δυναµικ τρόπο τ σα πρεσβεύει κκλησία Κωνσταντινούπολη 32. Τέλο Βέκκο, σο κα ν α τ κούγεται παράξενο, ποτέλεσε τ ν φορµ τ διατύπωση τ ν βασικ ν ρχ ν τ συχαστικ θεολογία, π τ ν πατριάρχη Γρηγόριο Κύπριο κα τ ν γιο Γρηγόριο Παλαµ, σον φορ στ πρόβληµα τ διάκριση κτιστη ο σία κα κτιστη νέργεια κα τ ν πιπτώσεών τη στ διατύπωση το δόγµατο τ κπόρευση το γίου Πνεύµατο, καθ κοινοποίησε στ ν νατολ τ βασικ ρχ κατανόηση το Τριαδικο δόγµατο - π τ δυτικ παράδοση 33. Παλαµ χοντα ντιληφθε τ ν ρµηνευτικ µεθοδολογία το Βέκκου κα τ σοβαρότητα τ ν προτάσεών του περ λέξεων κα ννοι ν στ δόγµα τ κπόρευση το γίου Πνεύµατο, καταθέτει τ ν ρθόδοξη ρµηνευτικ ντίληψη, µµένοντα στ σωτηριολογικ σηµασία τ ν δογµάτων κα χι στ ν πιφανειακ συγγένεια σηµασία τ ν λέξεων 34. Βέκκο ντιθέτω φαίνεται ν µµένει σ µι λεξικολογική, φιλολογικ κα πιστηµονικ προσέγγιση το Τριαδικο δόγµατο, σχολαστικο τύπου, ψηφώντα τ σωτηριολογικ πιπτώσει τ ν συ- 31. Τ ζήτηµα α τ τ πραγµατεύεται σ ρκετ σηµε α το συγγραφικο του ργου. Βλ. νδεικτικ ωάννου Βέκκου, Περ νώσεω, PG 141, 64D-65Α, 144Α-149Α. 32. Γι τ κκλησιαστικο-πολιτικ πλαίσιο δράση κα συγγραφ το ωάννη Βέκκου βλ. Χρ. ραµπατζ, ρθόδοξη ντιρρητικ γραµµατεία τ ν 13 ο α ώνα. Τόµο Β. γραµµατεία κα τ γεγονότα τ Συνόδου τ Λυών (1274), Θεσσαλονίκη 2005, σσ ωάννου Βέκκου, Περ νώσεω, PG 141, 85D-89C. 34. Γρηγορίου Παλαµ, Περ τ κπορεύσεω το γίου Πνεύµατο, τι ο χ κα κ το Υ ο κα πρ τ παρ Λατίνων κ τ θεία Γραφ ε συνηγορίαν α τ ν δ θεν προτεινόµενα 76-83, στ Γρηγορίου Παλαµ, Συγγράµµατα, τ. Α, κδ. Π. Χρήστου - B. Bobrinsky, Θεσσαλονίκη 1962, σσ

9 µπερασµάτων του, συµφωνώντα κα κολουθώντα τ προ ποθέσει κα ξιω- µατικ προτάσει τ λατινικ θεολογία, πω τ συνόψισε Θωµ κινάτη στ ν ρµηνεία το Τριαδικο δόγµατο. Τ παράδοξο ε ναι τι, ν ε ναι σύνηθε σ α τ τ περιπτώσει προσφυγ σ φιλοσοφικο κα διαλεκτικο συλλογισµο πρ πίρρωση τ ν κάστοτε πόψεων, στ ν περίπτωση το Βέκκου, στ ν πρώιµη τουλάχιστον φάση το ργου του, κάτι τέτοιο ποφεύγεται πιµελ. Θιασώτη τ ποψη τι λήθεια κατανοε ται κα κφέρεται µέσα στ ν - στορία κα µ βάση τ προκλήσει τ στορία, θεωρε τι ριδα νατολ - ύση ε ναι προ ν λεξιθηρία. διδασκαλία περ τ πλότητο τ ν λεκτικ ν σχηµάτων, πο προσδιορίζουν τ Τριαδικ δόγµα, ποία ρχικ ταν τ κύριο - πλο τ νιαία κκλησία κα κατόπιν τ δυτικ κκλησία, ναντι τ ν νεοφαν ν συλλογισµ ν κα τριαδολογικ ν α ρέσεων πο µφανίστηκαν στ ύση τ ν 12 ο κα 13 ο α ώνα, δείχνει ν τ ν βρίσκει σύµφωνο. Συζητ τ θεολογικ προ ποθέσει το Filioque, χωρ ν γνωρίζει τ ν στορική του πορεία κα τ ν - ναγκαιότητα διαµόρφωσή του στ δυτικ κόσµο. Γι α τ κα µοναδικ δρόµο πο διαπιστώνει τι µπορε ν δηγήσει στ ν λληλοκατανόηση, ε ναι µι ναλλακτικ ρµηνεία τ νατολικ κειµενικ παράδοση κα µι διαφορετικ στρατηγικ νάδυση τ λήθεια, πο περικλείουν κα ποµνηµατίζουν τ κεί- µενα, ο πο ε ξονα πραγµάτευση κα στόχο χουν τ ν νότητα τ Μία κκλησία. Ε ελπιστο µε µ α τ ν τ µελέτη ν προσδιορίσουµε τ πηγ κα τ πρότυπα το πατριάρχη ωάννη Βέκκου, το λόγου πο τ πέλεξε, καθ κα τ ρµηνευτικ ρχ κα µεθόδου πο χρησιµοποίησε γι τ ν κατάδειξη τ κατ ννοιαν συµφωνία τ νατολικ κα δυτικ κκλησία, στ µοναδικ σηµε ο πο ποδεχόταν «πρόβληµα», τ λατινικ δόγµα το Filioque.