ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ «ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ «ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ» ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΟΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΜΕΤΡΟΥ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗ «ΔΑΣΩΣΗ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΓΑΙΩΝ» ΜΑΡΙΑ ΧΟΝΔΡΟΠΟΥΛΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΠΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2010

2 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 1. Ευάγγελος Παπαναγιώτου, Καθηγητής 2. Αναστάσιος Σέμος, Καθηγητής 3. Στέφανος Νάστης, Λέκτορας 2

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον επιβλέποντα καθηγητή μου κο. Ευάγγελο Παπαναγιώτου για την ανάθεση του θέματος καθώς και για την πολύτιμη βοήθεια και στήριξη που μου παρείχε σε όλη τη διάρκεια της διεξαγωγής της παρούσας μεταπτυχιακής διατριβής αποτελώντας τον καθοριστικό παράγοντα για την ολοκλήρωση της. Θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στα μέλη της εξεταστικής επιτροπής της διπλωματικής μου εργασίας που αποτελείται από τον καθηγητή κο. Αναστάσιο Σέμο και τον Λέκτορα κο. Στέφανο Νάστη, για τη βοήθεια, τις συμβουλές και υποδείξεις τους οι οποίες συνετέλεσαν σημαντικά στη βελτίωση της διατριβής. Ευχαριστώ επίσης θερμά τους υπαλλήλους του δασαρχείου της Θεσσαλονίκης για την άψογη συνεργασία που υπέδειξαν και την παραχώρηση των στοιχείων που παρουσιάζονται και χρησιμοποιήθηκαν για την διεξαγωγή της έρευνας. Οι πολύτιμες συμβουλές και παρατηρήσεις τους σχετικά με την εφαρμογή του προγράμματος της δάσωσης στην περιοχή τους απέβησαν ιδιαιτέρως χρήσιμες. Ευχαριστώ όλους όσους συνέβαλαν στη συγκέντρωση των πρωτογενών στοιχείων για την πραγματοποίηση της έρευνας, με τη συμμετοχή τους στη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου και τους φίλους μου για την ηθική υποστήριξη που μου προσέφεραν σε όλη τη διάρκεια εκπόνησης της διατριβής μου. 3

4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Τα προβλήματα του πλεονάσματος της γεωργικής παραγωγής σε συνδυασμό με τα αυξημένα περιβαλλοντικά προβλήματα που δημιουργήθηκαν εξαιτίας της εντατικοποίησης της γεωργίας των τελευταίων δεκαετιών οδήγησαν την Ευρωπαϊκή Ένωση να στραφεί μέσω της αναθεωρημένης ΚΑΠ σε πολιτικές αλλαγής των χρήσεων της γης και συγκεκριμένα στη πριμοδότηση για τη δάσωση γεωργικών γαιών. Η μετατροπή της γεωργικής γης σε βιώσιμες εκμεταλλεύσεις δασικής γεωργίας θεωρήθηκε ως μια καλή εναλλακτική επιλογή καθώς θα συμβάλλει θετικά στην αποθήκευση του άνθρακα και επομένως στην αντιμετώπιση των κλιματικών αλλαγών και θα έχει ευνοϊκές επιδράσεις στο περιβάλλον. Τα τελευταία χρόνια και ειδικότερα από τη δεκαετία του 90 και μετά η ανάγκη αξιολόγησης των μέτρων πολιτικής που τέθηκαν σε εφαρμογή από τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης κρίθηκε απαραίτητη ώστε να μπορέσει να διαπιστωθεί η πορεία και η αποτελεσματικότητα των μέτρων αυτών. Για την αξιολόγηση των δασώσεων γεωργικής γης οι ερευνητές προτείνουν τον υπολογισμό της συνολικής οικονομικής αξίας των δασών που παραπέμπει στις μεθοδολογίες της οικονομικής του περιβάλλοντος με πολλά προβλήματα που όμως εμφανίστηκαν στην πορεία εφαρμογής τους τα οποία και έπρεπε να αντιμετωπιστούν. Στην παρούσα εργασία γίνεται καταγραφή της διαδικασίας αξιολόγησης και των πρώτων αποτελεσμάτων εφαρμογής του μέτρου της δάσωσης γεωργικής γης στην Ευρώπη και την Ελλάδα. Διαπιστώθηκε μεγάλο κενό και πολλά προβλήματα στις προσπάθειες αξιολόγησης όπου αυτές καταγράφηκαν. Επιπρόσθετα για ένα δείγμα δικαιούχων των προγραμμάτων δάσωσης του νομού της Θεσσαλονίκης ερευνήθηκε η επίδραση στο μέγεθος της εντάξιμης γεωργικής έκτασης έξι παραγόντων και διαπιστώθηκε ότι οι πιο σημαντικοί με θετική επίδραση ήταν η ηλικία των δικαιούχων, το επίπεδο εκπαίδευσης αυτών και το μέγεθος της συνολικής γεωργικής γης που είχαν στη κατοχή τους. 4

5 ABSTRACT Agricultural surplus combined with increased environmental problems, created by intensive soil cultivation of last decades, led the European Union to include policies of land use change, and more specifically afforestation of agricultural grounds, in the revised Common Agricultural Policy. The conversion of agricultural land into forest plantations was considered as an alternative choice that could contribute positively to carbon storage, climatic change confrontation, and other positive environmental effects. Recently, the need for evaluation of the effectiveness of policy measures applied by the European Union member states was realised. For the evaluation of afforestation of former arable land, researchers generally propose the calculation of total economic value of forests. However these methodologies of environmental economics face a lot of problems in the procedure of measurement of this full value. The present study records the process of evaluation and the first results from the implementation of the policy measures of afforestation of agricultural land in Europe and Greece. In conclusion, a big gap and a lot of problems were realised in the efforts of evaluation where these were recorded. Moreover, the effects of six factors on the size of afforested agricultural land were examined. The sample of the study was a group of beneficiaries in afforestation programs from the prefecture of Thessaloniki. According to the results, the most important factors with positive effect were the age of beneficiaries, the level of their education and the size of total agricultural land that they had in their possession. 5

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ... 2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ελληνική περίληψη... 4 Αγγλική περίληψη... 5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Βασικά εισαγωγικά στοιχεία της δασικής έκτασης σε παγκόσμιο επίπεδο Η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα μέτρα για το περιβάλλον Αντικειμενικός σκοπός της έρευνας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΟΙ ΔΑΣΩΣΕΙΣ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΓΗΣ ΣΕ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ 2.1 Εισαγωγή Ιστορική αναδρομή της δασικής πολιτικής Ο Κανονισμός (ΕΟΚ) αριθ. 2080/ Ο Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1257/ Ο Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1698/ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΓΕΩΡΓΟΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΜΕΤΡΩΝ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ ΤΩΝ ΔΑΣΩΣΕΩΝ ΣΕ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΓΗ 3.1 Ο ορισμός της αξιολόγησης των γεωργοπεριβαλλοντικών μέτρων Ο σκοπός της αξιολόγησης Τα στάδια διεξαγωγής της αξιολόγησης Τα μέσα διεξαγωγής μιας σωστής αξιολόγησης Οι γεωργοπεριβαλλοντικοί δείκτες Το θεωρητικό υπόβαθρο της αξιολόγησης των δασικών οικοσυστημάτων Οι κύριοι τρόποι αξιολόγησης των δασώσεων με βάση τη βιβλιογραφία της οικονομικής αξιολόγησης των περιβαλλοντικών αγαθών Προβλήματα και περιορισμοί στην αξιολόγηση των δασώσεων σε γεωργική γη Βιβλιογραφική ανασκόπηση επιστημονικών μελετών αξιολόγησης για το μέτρο της δάσωσης σε γεωργική γη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΙΣΜΩΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΔΑΣΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΕ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 4.1 Βασικά γεγονότα και αριθμητικά στοιχεία σχετικά με τα δάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης Η εφαρμογή των κανονισμών για τις δασώσεις στο σύνολο της ΕΕ Συμπεράσματα

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΙΣΜΩΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΔΑΣΩΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 5.1 Εισαγωγικά στοιχεία για την υφιστάμενη κατάσταση του Ελληνικού δασικού τομέα Οι δασώσεις στην Ελλάδα Η πορεία εφαρμογής του μέτρου για τις δασώσεις στην Ελλάδα Συμπεράσματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 6.1 Η περιοχή της έρευνας Η μεθοδολογία της έρευνας Η κατηγορική παλινδρόμηση ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ 7.1 Περιγραφική στατιστική των ατομικών χαρακτηριστικών των δικαιούχων των προγραμμάτων Περιγραφικά στοιχεία των δασωμένων εκτάσεων Στατιστικά στοιχεία ενημέρωσης, κινήτρων και κριτηρίων επιλογής δασικών ειδών Στατιστική περιγραφή περιβαλλοντικών και άλλων απόψεων των δικαιούχων για το πρόγραμμα της δάσωσης σε γεωργική γη Στατιστικά στοιχεία των αποτελεσμάτων της εφαρμογής των δασώσεων και οι μελλοντικές προθέσεις των δικαιούχων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΠΟΥ ΕΠΙΔΡΟΥΝ ΣΤΟ ΜΕΓΕΘΟΣ ΤΗΣ ΕΝΤΑΞΙΜΗΣ ΕΚΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΔΑΣΩΣΗΣ 8.1 Διερεύνηση διμεταβλητών συσχετίσεων των δεδομένων της έρευνας Αποτελέσματα πολυμεταβλητής ανάλυσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 9.1 Συμπεράσματα της διαδικασίας αξιολόγησης για τις δασωμένες γεωργικές εκτάσεις Συμπεράσματα εφαρμογής των μέτρων της δάσωσης σε Ευρώπη και Ελλάδα Συμπεράσματα από τη διεξαγωγή έρευνας μεταξύ των δικαιούχων δάσωσης γεωργικής γης του Νομού Θεσσαλονίκης Προτάσεις ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνική Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση βιβλιογραφία

8 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΕΡΕΥΝΑΣ

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή έχει στόχο της την καταγραφή και επεξήγηση του ευρύτερου όρου της αξιολόγησης και ειδικότερα αυτής που αφορά στο γεωργοπεριβαλλοντικό μέτρο της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη δάσωση γεωργικών γαιών. Στο αρχικό κομμάτι της διατριβής γίνεται αναφορά στην ιστορική αναδρομή της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη δάσωση γεωργικής γης με σύντομη περιγραφή των ισχύοντων Κανονισμών. Ακολουθεί η παρουσίαση της αναγκαιότητας αξιολόγησης του προγράμματος, ο σκοπός, τα μέσα και οι διαδικασίες διεξαγωγής της. Εν συνεχεία δίνεται μια πρώτη καταγραφή των αποτελεσμάτων από την εφαρμογή των προγραμμάτων δάσωσης σε γεωργική γη τόσο για το σύνολο της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και για τον Ελλαδικό χώρο. Στο τελικό κομμάτι της διατριβής εκπονήθηκε έρευνα μεταξύ των εγγεγραμμένων στα προγράμματα δάσωσης του δασαρχείου Θεσσαλονίκης και εξετάστηκε η επίδραση έξι παραγόντων (ηλικία, επίπεδο εκπαίδευσης, ετήσιο οικογενειακό εισόδημα, έτη ενασχόλησης με τη γεωργία, συνολικός αριθμός στρεμμάτων γεωργικής γης και έτος ένταξης στο πρόγραμμα δάσωσης) στο μέγεθος της εντάξιμης σε δάσωση γεωργικής έκτασης. Βασικός στόχος της παρούσας διατριβής είναι η κατανόηση της πολυδιάστατης έννοιας της αξιολόγησης ενός γεωργοπεριβαλλοντικού μέτρου πολιτικής και ειδικότερα αυτού που αφορά στη δάσωση των γεωργικών γαιών. Θεσσαλονίκη 2010 Μαρία Χονδροπούλου 9

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το φαινόμενο της αλλαγής του κλίματος, που λαμβάνει χώρα σε παγκόσμιο επίπεδο, αποτελεί μια από τις σημαντικότερες προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα σήμερα. Στα πλαίσια της αντιμετώπισης του προαναφερθέντος προβλήματος ένα πλήθος ανεπτυγμένων χωρών (μεταξύ αυτών και η Ευρωπαϊκή Ένωση) συμμετείχαν στις 11 Δεκεμβρίου του 1997 στη θέσπιση του πρωτόκολλου του Κυότο στην Ιαπωνία υποσχόμενες να μειώσουν τις εκπομπές των ρυπογόνων αερίων (υπεύθυνων για το φαινόμενο του θερμοκηπίου) για τις οποίες και ευθύνονται. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεσμεύτηκε να περιορίσει τις εκπομπές του CO 2 που παράγει κατά 8%, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής κατά 7% (τελικά δεν επικύρωσαν ποτέ την συμφωνία, μιας και δεν κατάφεραν να πετύχουν τον στόχο τους) και ο Καναδάς με την Ιαπωνία κατά 6% μέχρι το Οι υπόλοιπες χώρες συμφώνησαν για διαφορετικά ποσοστά μείωσης η κάθε μια (G. Cornelis van Kooten, 2000). Σύμφωνα με το ανωτέρω πρωτόκολλο τα ρυπογόνα αέρια που ευθύνονται για το φαινόμενο του θερμοκηπίου και ουσιαστικά την υπερθέρμανση του πλανήτη είναι έξι. Τα αέρια αυτά είναι : το διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ), το μεθάνιο (CH 4 ), το πρωτοξείδιο του αζώτου (N 2 O), οι υδροφθοράνθρακες (HFC), οι υπερφθοριωμένοι υδρογονάνθρακες (PFC) και το εξαφθοριούχο θείο (SF 6 ). Η Ευρωπαϊκή Ένωση επικύρωσε το πρωτόκολλο του Κυότο στις 31 Μαΐου του Η τελευταία επικύρωση επήλθε από τη Ρωσία και ουσιαστικά το πρωτόκολλο αυτό τέθηκε σε ισχύ στις 16 Φεβρουαρίου του 2005, ενώ μεταξύ των χωρών που αρνήθηκαν τελικά να το επικυρώσουν συγκαταλέγονται οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και η Αυστραλία (Απόφαση 2002/358/ΕΚ). Μία από τις σημαντικότερες πηγές έκλυσης ρυπογόνων αερίων στο περιβάλλον είναι και η γεωργία με τις εντατικοποιημένες καλλιεργητικές της δραστηριότητες ιδιαίτερα των τελευταίων δεκαετιών. Παγκοσμίως η γεωργία ευθύνεται για την έκλυση δυο ρυπογόνων αερίων, του μεθανίου και του πρωτοξειδίου του αζώτου. Η έκλυση ρυπογόνων αερίων δεν είναι η μόνη αρνητική συνέπεια της γεωργίας στο περιβάλλον. Η γεωργία μέσω της εντατικοποίησης της παραγωγής και της χρήσης 10

11 λανθασμένων μεθόδων γεωργικής πρακτικής οδήγησε στην αλόγιστη χρήση της γης με αποτέλεσμα τη ρύπανση του εδάφους, του νερού και του αέρα, τον κατακερματισμό των οικότοπων και τις απώλειες στη χλωρίδα και πανίδα (βιοποικιλότητα). Παρόλα αυτά ο ίδιος ο αγροτικός τομέας εξαιτίας της άμεσης σχέσης του με το περιβάλλον είναι και αυτός που μπορεί να δώσει λύσεις στο πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής αλλά και της ευρύτερης περιβαλλοντικής βιωσιμότητας. Ο λόγος αυτός ήταν που οδήγησε στην χάραξη μιας Κοινής Αγροτικής Πολιτικής φιλικότερης προς το περιβάλλον η οποία και περιλαμβάνει πλήθος επιδοτούμενων γεωργοπεριβαλλοντικών μέτρων. Οι κυριότερες δασικές δραστηριότητες, οι οποίες εντάσσονται στα γεωργοπεριβαλλοντικά μέτρα και θεωρούνται αποτελεσματικές για τον περιορισμό των εκπομπών (των υπεύθυνων για την κλιματική αλλαγή) ρυπογόνων αερίων αλλά και για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας στον Ευρωπαϊκό χώρο μπορούν να ενταχθούν σε τέσσερις τύπους : Δάσωση Μετατροπή εκτάσεων σε δάση δια μέσω της φύτευσης δέντρων. Φυσική αλληλουχία Μετατροπή εκτάσεων σε δάση εξαιτίας της φυσικής αλληλουχίας η οποία λαμβάνει χώρα κατόπιν της εγκατάλειψης μιας έκτασης. Μικρής περιόδου εναλλαγής ζωής δασύλλια Η καθιέρωση φύτευσης δέντρων για ενεργειακούς σκοπούς σε εντατικές φυτείες με είδη ταχείας ανάπτυξης (για παράδειγμα : ευκάλυπτοι, ιτιές, λεύκες). Δασική διαχείριση Αύξηση της αποθήκευσης του άνθρακα στις δασικές εκτάσεις δια μέσω αλλαγών σε πρακτικές διαχείρισης (management). Το κυριότερο μέσο επίτευξης του στόχου που τέθηκε με το πρωτόκολλο του Κυότο από τα περισσότερα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (των 15, την περίοδο εκείνη) ήταν αυτό της εγκατάστασης δασικών καλλιεργειών (λόγω του γεγονότος ότι τα δάση αποτελούν πηγή απορρόφησης του CO 2 ) στα πλαίσια του σωστού σχεδιασμού των χρήσεων της γης και λαμβάνοντας υπόψη τόσο τις σημερινές όσο και τις μελλοντικές ανάγκες της ανθρωπότητας (αειφορική ανάπτυξη). 11

12 1.1 Βασικά εισαγωγικά στοιχεία της δασικής έκτασης σε παγκόσμιο επίπεδο Σύμφωνα με την αποτίμηση του FAO του 2005 για τον δασικό τομέα, σε παγκόσμια κλίμακα η συνολική δασική έκταση εκτιμήθηκε περίπου στα 40 δισεκατομμύρια στρέμματα καλύπτοντας το 30% του συνολικού εδάφους. Με βάση αυτά τα στοιχεία σε κάθε κάτοικο του πλανήτη αναλογούν 6,2 στρέμματα δάσους. Οι λοιπές δασώδεις εκτάσεις καλύπτουν εκατομμύρια στρέμματα που αναλογούν στο ένα τρίτο (1/3) της συνολικής δασικής έκτασης. Από την συνολική παγκόσμια δασική έκταση ένα ποσοστό της τάξης του 36% αναλογεί στα πρωτεύοντα δάση (δηλ. δάση αυτόχθονων ειδών στα οποία δεν υπάρχει καμία καθαρή ορατή ανθρώπινη παρέμβαση και οι οικολογικές ισορροπίες δεν διαταράσσονται). Η Ευρώπη κατέχει το ένα τέταρτο (¼) της συνολικής παγκόσμιας δασικής έκτασης και ακολουθεί η Νότια Αμερική και η Κεντρική Αμερική με ποσοστά 21 και 18 επί τις 100 (%) αντίστοιχα έκαστη. Πίνακας 1.1 Κατανομή της παγκόσμιας δασικής έκτασης ανά περιοχή Περιοχές Δασική έκταση ( % της παγκόσμιας % της συνολικής εδαφικής 1000 στρ ) δασικής έκτασης έκτασης της κάθε περιοχής Αφρική ,1 21,4 Ασία ,5 18,5 Ευρώπη ,3 44,3 Νότια & Κεντρική Αμερική ,9 32,9 Ωκεανία ,2 24,3 Νότια Αμερική ,0 47,7 Σύνολο ,0 30,3 Πηγή : FAO,(2005) Η αποψίλωση των δασικών εκτάσεων κυρίως εξαιτίας της μετατροπής των δασών σε γεωργικές εκτάσεις συνεχίζεται με αυξανόμενους ρυθμούς και αγγίζει τα 130 εκατομμύρια στρέμματα για κάθε χρόνο. Την ίδια στιγμή η εγκατάσταση φύτευση δασικών ειδών, η αποκατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος και η φυσική επέκταση των δασών έχει καταφέρει να περιορίσει αρκετά την καθαρή απώλεια των δασικών εκτάσεων. Η καθαρή απώλεια των δασικών εκτάσεων όπως καταγράφηκε σε παγκόσμιο επίπεδο για την περίοδο αντιστοιχούσε σε 73 εκατομμύρια στρέμματα / έτος από περίπου 89 εκατομμύρια στρέμματα / έτος που ήταν την περίοδο (πίνακας 2). Η μεγαλύτερη απώλεια σε δασικές εκτάσεις καταγράφηκε στην 12

13 Νότια Αμερική η οποία για τα έτη άγγιξε τα 43 εκατομμύρια στρέμματα/ έτος, ενώ δεύτερη ακολουθούσε η Αφρική με απώλειες της τάξης των 40 εκατομμυρίων στρεμμάτων. Οι δασικές εκτάσεις για τον Ευρωπαϊκό χώρο συνεχίζουν να αυξάνονται και την περίοδο αν και με χαμηλότερους ρυθμούς σε σχέση με τη δεκαετία του Πίνακας 2.1 Ετήσιες μεταβολές της δασικής έκτασης ανά περιοχή για τα έτη Περιοχή στρ % 1000 στρ % Αφρική , ,62 Ασία , ,18 Ευρώπη , ,07 Νότια & Κεντρική Αμερική , ,05 Ωκεανία , ,17 Νότια Αμερική , ,50 Σύνολο , ,18 Πηγή : FAO, (2005) Η απώλεια των δασικών εκτάσεων λαμβάνει χώρα με δυο τρόπους. Ο πρώτος και σημαντικότερος είναι η αποψίλωση, η οποία αναφέρεται στην ανθρώπινη παρέμβαση με σκοπό τη μετατροπή της χρήσης της δασικής γης σε άλλες μορφές (γεωργία, υποδομές). Ο δεύτερος τρόπος είναι αυτός που έχει να κάνει με τις φυσικές καταστροφές και με την αδυναμία μιας περιοχής να αναγεννήσει φυσικά τα δάση της. Από την άλλη μεριά η αύξηση στις δασικές εκτάσεις επιτυγχάνεται επίσης με δυο τρόπους, είτε μέσω της δάσωσης (φύτευσης δέντρων σε γη η οποία δεν ήταν δάσος πρωτύτερα), είτε μέσω της φυσικής διεργασίας της αναγέννησης (φυσική επέκταση) των δασών. Η δεύτερη φυσική διεργασία λαμβάνει χώρα συνήθως σε εγκαταλελειμμένες πρώην γεωργικές εκτάσεις και είναι από τα πιο συχνά φαινόμενα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Σε επίπεδο χωρών παγκοσμίως η αποτίμηση της δασικής έκτασης του 2005 κατέγραψε τις 10 χώρες που παρουσίασαν τη μεγαλύτερη ετήσια καθαρή αύξηση των δασικών τους περιοχών για τα έτη Το αξιοσημείωτο στην καταγραφή είναι ότι από τις δέκα αυτές χώρες παγκοσμίως οι πέντε ανήκουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση και είναι η Ισπανία με την μεγαλύτερη ετήσια αύξηση (

14 στρ.), η Ιταλία (1.060 στρ.), η Βουλγαρία (500 στρ.), η Γαλλία (410 στρ.) και η Πορτογαλία (400 στρ.). Μια επιπλέον σημαντική εκτίμηση σε παγκόσμια κλίμακα είναι αυτή που αφορά στην αποθήκευση του άνθρακα (C) μέσω των δασών. Έχει καταγραφεί ότι τα δάση παγκοσμίως αποθηκεύουν 283 γιγατόννους (Gt) άνθρακα στη βιομάζα τους και 638 γιγατόννους άνθρακα στο οικοσύστημα σαν σύνολο σε εδαφικό βάθος των 30 εκατοστών. Όπως έχει καταγραφεί στην έκθεση του FAO (2005), σύμφωνα με τις προηγούμενες τιμές, τα δάση εμπεριέχουν περισσότερο άνθρακα από την συνολική ατμόσφαιρα και τον απελευθερώνουν πάλι σε αυτή όταν καίγονται (πυρκαγιές) καθώς και όταν υλοτομούνται. 1.2 Η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα μέτρα για το περιβάλλον Τα περιβαλλοντικά ζητήματα και ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, έχουν αποτελέσει πρωταρχικό μέλημα της Κοινής Αγροτική Πολιτικής (ΚΑΠ). Η αρχή με την Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ), έγινε την δεκαετία του 50 από τη Δυτική Ευρώπη, με τις κατεστραμμένες από τον πόλεμο κοινωνίες και έθεσε ως στόχο της τη βελτίωση της παραγωγικότητας, κυρίως προς εξασφάλιση της αυτάρκειας σε τρόφιμα. Τα επόμενα χρόνια φάνηκε από τα αποτελέσματα ότι παρόλο που η ΚΑΠ εξασφάλισε στην Ευρώπη την αυτάρκεια σε τρόφιμα, δημιούργησε (από τη δεκαετία του 80 και μετά), πολλά και σοβαρά προβλήματα με τα τεράστια πλεονάσματα σε όλα τα βασικά αγροτικά προϊόντα. Οι επιπτώσεις μιας όχι και τόσο καλά οργανωμένης πολιτικής, όπως φάνηκε, δεν είχαν αρνητικό αντίκτυπο μόνο στον προϋπολογισμό ολόκληρης της Ε.Ε. (και των μεμονωμένων χωρών αντίστοιχα) αλλά και στο ίδιο το περιβάλλον. Η γεωργία μέσω της εντατικοποίησης της παραγωγής και της χρήσης λανθασμένων μεθόδων γεωργικής πρακτικής οδήγησε στην αλόγιστη χρήση της γης με αποτέλεσμα τη ρύπανση του εδάφους, νερού και αέρα, τον κατακερματισμό των οικότοπων και τις απώλειες στη χλωρίδα και πανίδα (βιοποικιλότητα). Οι πρώτες περιβαλλοντικές ανησυχίες σε επίπεδο ΕΟΚ τότε τέθηκαν τη δεκαετία του 80 κυρίως λόγο της επιτακτικής ανάγκης επαναχάραξης της ΚΑΠ σε μια πορεία φιλική προς το περιβάλλον. Την δεκαετία αυτή θεσπίστηκαν για τους ανωτέρω λόγους για πρώτη φορά τα γεωργοπεριβαλλοντικά μέτρα. Η αρχή έγινε το 1985 με τον κανονισμό (ΕΟΚ) υπ αριθμόν 797/85 του Συμβουλίου της 12 ης Μαρτίου. Ο 14

15 κανονισμός αυτός προέβλεπε την παροχή κινήτρων προς τους αρχηγούς των γεωργικών εκμεταλλεύσεων προκειμένου να δασώσουν τις γεωργικές εκτάσεις που κατείχαν με σκοπό τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των γεωργικών διαρθρώσεων. Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να τονισθεί πως η μετατροπή των γεωργικών εκτάσεων σε δασικές φυτείες είναι αναστρέψιμη και δεν επηρεάζει την ικανότητα μακροχρόνιας βιολογικής παραγωγής μιας περιοχής. Η πορεία που ακολούθησε μέχρι το 1988 έδειξε ότι παρά τις καταβληθείσες προσπάθειες και τα κίνητρα που δόθηκαν οι εκτάσεις που αποσύρθηκαν ήταν ελάχιστες, ενώ αυτές που αναδασώθηκαν υπήρξαν ακόμη λιγότερες. Συγκεκριμένα για την Ελλάδα τα αποτελέσματα ήταν μηδαμινά και απογοητευτικά (Αραμπατζής, 2007). Το 1991 τα πρώτα περιβαλλοντικά μέτρα συμπληρώθηκαν με τον κανονισμό (ΕΟΚ) υπ αριθμόν 2328/91 του Συμβουλίου, αλλά για μια ακόμη φορά η εφαρμογή τους ήταν πολύ περιορισμένη. Η ουσιαστική εφαρμογή των γεωργοπεριβαλλοντικών μέτρων ξεκινά με τον κανονισμό υπ αριθμόν 2078/92 ο οποίος διεύρυνε και καθόρισε αναλυτικότερα το περιεχόμενό τους. Η υλοποίηση των μέτρων αυτών κατέστη τότε υποχρεωτική για τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, αλλά προαιρετική για τους γεωργούς. Ειδικότερα στον τομέα της δασικής πολιτικής θεσπίζεται ο κανονισμός υπ αριθμόν 2080/92 του Συμβουλίου της 30 ης Ιουνίου. Ο κανονισμός αυτός περιλαμβάνει μέτρα για τη δάσωση γεωργικών εκτάσεων προβλέποντας ενισχύσεις για την κάλυψη των δαπανών εγκατάστασης και συντήρησης των δασικών φυτειών, ετήσιες ενισχύσεις για την αντιστάθμιση των απωλειών του γεωργικού εισοδήματος αλλά και ενισχύσεις ως προς οποιαδήποτε βελτίωση (δασική οδοποιία, ανεμοφράκτες κ.τ.λ.) η οποία και θα πραγματοποιηθεί στη δασωμένη έκταση. Τα μέτρα που περιλαμβάνονται στον κανονισμό αφορούν είτε σε ιδιώτες κατόχους η μη γεωργικών εκμεταλλεύσεων, είτε σε δημόσιες αρχές οι οποίες θέλουν να δασώσουν εκτάσεις που έχουν στην κατοχή τους. Σύμφωνα με τον κανονισμό 2080/92 επιτρέπεται η δάσωση σε τρία είδη γεωργικής γης : την καλλιεργούμενη, την χορτολιβαδική και την μη καλλιεργήσιμη σήμερα γη η οποία όμως καλλιεργούνταν μέχρι το Η δάσωση στην Τρίτη περίπτωση επιτρεπόταν μόνο για την περίοδο ( Tassone et all, 2004 ). 15

16 Οι στόχοι που τίθενται από τον κανονισμό είναι το πλαισίωμα των αλλαγών που προβλέπονται στο πλαίσιο των κοινών οργανώσεων της αγοράς, η συμβολή στη μακροπρόθεσμη βελτίωση των δασικών πόρων, η συμβολή στην εναρμονισμένη διαχείριση του φυσικού χώρου ώστε αυτό να επέλθει σε ισορροπία με το περιβάλλον και τέλος η καταπολέμηση του φαινομένου του θερμοκηπίου. Η θέσπιση του κανονισμού 2080/92 αποτέλεσε μια σημαντικότατη αλλαγή στη δασική πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτό που διαπιστώθηκε ήταν το γεγονός ότι με τη δάσωση των γεωργικών εκτάσεων δόθηκε μια πολύ σημαντική διέξοδος σε επίπεδο γεωργικής εκμετάλλευσης αλλά και σε επίπεδο χώρας μέλους να παραχθούν προϊόντα (π.χ. ξυλεία) στα οποία η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ελλειμματική και έντονα εισαγωγική (Γούναρη, 2008). Μετά την αναθεώρηση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής του 1999 θεσπίστηκε ο κανονισμός υπ αριθμόν 1257/99 του Συμβουλίου της 17 ης Μαΐου για τη στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Προσανατολισμού και Εγγυήσεων (ΕΓΤΠΕ) και για την τροποποίηση και κατάργηση ορισμένων κανονισμών. Βάση του κανονισμού για πρώτη φορά αναγνωρίζεται ο ρόλος των γεωργών ως αμειβόμενοι παροχείς περιβαλλοντικών υπηρεσιών. Αναλυτικότερα ο κανονισμός 1257/99 περιλαμβάνει εννέα επιμέρους μέτρα διαφορετικά αναμεταξύ τους. Τα μέτρα αυτά είναι οι επενδύσεις στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις, η εγκατάσταση νέων αγροτών, η κατάρτιση, η πρόωρη συνταξιοδότηση, οι λιγότερο ευνοημένες περιοχές, τα γεωργοπεριβαλλοντικά μέτρα, η βελτίωση της πώλησης των γεωργικών προϊόντων, η δάσωση γεωργικών εκτάσεων και η προώθηση της προσαρμογής και ανάπτυξης των αγροτικών περιοχών. Το μέτρο που αναφέρεται στη δάσωση των γεωργικών γαιών, σύμφωνα με το άρθρο 31 του κανονισμού, αποτελεί συνέχιση του κανονισμού 2080/92. Το καθεστώς ενίσχυσης στην προκειμένη περίπτωση καλύπτει τις δαπάνες εγκατάστασης και συντήρησης της δασικής φυτείας, αλλά και την ετήσια οικονομική ενίσχυση για την αντιστάθμιση των απωλειών εισοδήματος των επενδυτών (Αραμπατζής, 2007). Οι μεταρρυθμίσεις που ακολούθησαν στα πλαίσια της γνωστής ως «Agenda 2000» πρότασης επέφεραν αλλαγές στην ΚΑΠ το έτος 2003 και συνέβαλλαν σε μια πορεία προς μια πολιτική η οποία δε θα στήριζε μόνο τη γεωργία αλλά την ευρύτερη 16

17 αγροτική ανάπτυξη με συνεχή προσαρμογή στις ανάγκες προστασίας του περιβάλλοντος. Η υλοποίηση των γεωργοπεριβαλλοντικών προγραμμάτων κατέστη υποχρεωτική για όλα τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και εντάχθηκε στις αρμοδιότητες αυτών λαμβάνοντας υπόψη τις εθνικές ιδιεταιρότητές τους και συμπεριλήφθηκε στα αντίστοιχα Προγράμματα Αγροτικής Ανάπτυξης (ΠΑΑ). Τα προγράμματα αυτά με βάση τον τελευταίο κανονισμό αριθ. 1698/2005 παρέμειναν προαιρετικά στην εφαρμογή τους για τους γεωργούς και υποχρεωτικά για τα κράτη μέλη, γεγονός που δείχνει και την τεράστια σημασία τους. Οι γεωργοί που δεσμεύονται, τουλάχιστον για μία πενταετία (για τις δασώσεις το χρονικό διάστημα δέσμευσης είναι πολύ μεγαλύτερο και φτάνει τα 20 χρόνια), να υιοθετήσουν φιλικές προς το περιβάλλον γεωργικές πρακτικές, λαμβάνουν ως αντάλλαγμα ενισχύσεις που αντισταθμίζουν το πρόσθετο κόστος και την απώλεια εισοδήματος που απορρέουν από την τροποποίηση των γεωργικών πρακτικών. Τα κράτη μέλη είναι υπεύθυνα για την εξασφάλιση της αποτελεσματικής παρακολούθησης και εφαρμογής των προγραμμάτων με φυσικούς και χρηματοδοτικούς δείκτες που θεσπίζουν από κοινού με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ενδεχομένως με τη δημιουργία επιτροπών παρακολούθησης. Τα αποτελέσματα των παρακολουθήσεων αυτών θα αποστέλλονται στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή με ετήσιες εκθέσεις. Στο σημείο αυτό κρίνεται σημαντικό να δοθεί ο ορισμός του δάσους. Η τελική έκθεση του FAO η οποία αναφέρεται στη συνολική εκτίμηση των δασικών πόρων και εκδόθηκε το 1995, (σύμφωνα με την επίσημη εφημερίδα της ΕΕ : 2005/C 67/01), ορίζει ως δάσος περιοχή με 20% πυκνότητα κάλυψης της κόμης των δέντρων για τις βιομηχανικές περιοχές και 10% για τις αναπτυσσόμενες χώρες. Ως πυκνότητα κάλυψης της κόμης των δέντρων αναφέρεται το ποσοστό της έκτασης που καλύπτεται από την κάθετη προβολή της κόμης των δέντρων. Τα δάση αποθηκεύουν άνθρακα δια μέσω της φωτοσύνθεσης. Ο άνθρακας C αποθηκεύεται στα δέντρα (κορμός, κλαδιά, φύλλα και ρίζες), στο δασικό υπέδαφος και στα δασικά απορρίμματα. Αναφέρεται ότι για κάθε τόννο του άνθρακα που αποθηκεύεται στη δασική βιομάζα τόννοι διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) απομακρύνονται από την ατμόσφαιρα (G. Cornelis van Kooten, 2000). Οι βασικές 17

18 περιβαλλοντικές υπηρεσίες τις οποίες και παρέχει ένα δάσος είναι τρείς : η προστασία των εδαφών από τη διάβρωση μέσω της απορρόφησης του βρόχινου νερού, η διατήρηση της βιοποικιλότητας και η απορρόφηση του άνθρακα (Pagiola, 2003). Η βιοποικιλότητα αναφέρεται στην ποικιλία και την αφθονία των ειδών και τη γενετική τους σύσταση καθώς και στις κοινότητες, τα οικοσυστήματα και τις περιοχές που αυτά εμφανίζονται. Επιπρόσθετα αναφέρεται στις οικολογικές δομές, λειτουργίες και διαδικασίες για κάθε ένα από τα παραπάνω επίπεδα (Krcmar et al., 2005). Η δασική πολιτική αποτελεί σήμερα ένα από τα σημαντικότερα κομμάτια της πολιτικής που σχεδιάζεται σε Ευρωπαϊκό και όχι μόνο επίπεδο και αναμένεται να διαδραματίσει έναν πολύ σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων που απειλούν τον πλανήτη. Συγκεκριμένα και αναφερόμενοι στη δασική πολιτική που ακολουθούν πολλές χώρες, αυτές με εκτεταμένο δασικό τομέα ενδιαφέρονται περισσότερο για την αναδάσωση ενώ αυτές με εκτεταμένο γεωργικό τομέα ενδιαφέρονται κυρίως στη δάσωση γεωργικής γης. Σε ένα γενικό πλαίσιο η δάσωση αποτελεί ένα οικονομικώς αποτελεσματικό μέτρο της απορρόφησης του άνθρακα. Οι εκάστοτε πολιτικές της δάσωσης και της αναδάσωσης αντίστοιχα αποτελούν σημαντικά όπλα στη διατήρηση των δασικών εκτάσεων του πλανήτη. Αυτό συμβαίνει εξαιτίας του γεγονότος ότι μετά από πολλά χρόνια (κύκλος ζωής) οι σπόροι των δέντρων εξαφανίζονται από το υπέδαφος (χάνεται η ικανότητα αναπαραγωγής αυτών από τα δέντρα), με αποτέλεσμα την εξαφάνιση τους από το φυσικό τοπίο και συνεπώς την μείωση της βιοποικιλότητας σε όλα τα επίπεδα (EEAC working group, 2008). 1.3 Αντικειμενικός σκοπός της έρευνας Ο στόχος της παρούσας εργασίας είναι να διερευνηθεί η απήχηση που είχε η θέσπιση των γεωργοπεριβαλλοντικών μέτρων που εφαρμόζονται στην Ελλάδα αλλά και τον ευρύτερο Ευρωπαϊκό χώρο και ειδικότερα αναφορικά με τους κανονισμούς 2080/92 και 1257/99 που σχετίζονται με τη δάσωση γεωργικών γαιών. Γίνεται αναφορά στις προτεινόμενες μεθόδους αξιολόγησης των μέτρων που είτε έχουν αναφερθεί βιβλιογραφικά σε θεωρητικό επίπεδο από κάποιους ερευνητές είτε 18

19 έχουν εφαρμοστεί στην πράξη από κάποιους άλλους. Αναλυτικότερα δίνεται μια πρώτη εικόνα της πορείας εφαρμογής των ανωτέρω μέτρων στην Ευρώπη και τον Ελλαδικό χώρο, ενώ γίνεται και μια προσπάθεια αξιολόγησής τους. Η περιοχή εστίασης της έρευνας επιλέχθηκε να είναι ο νομός της Θεσσαλονίκης και τα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν και αξιολογήθηκαν ελήφθησαν από το δασαρχείο της Θεσσαλονίκης καθώς και από τους ίδιους τους εντασσόμενους στα προγράμματα μέσω προσωπικών συνεντεύξεων. Οι δικαιούχοι κλήθηκαν να συμπληρώσουν ένα ερωτηματολόγιο το οποίο και συντάχθηκε ειδικά για τη συγκεκριμένη έρευνα. Τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν και επεξεργαστήκαν έδωσαν τα αποτελέσματα της αξιολόγησης στον βαθμό που μπορούσε αυτή να επιτευχθεί. Αναλυτικότερα η παρούσα εργασία διερευνά : - Την πορεία εφαρμογής των προγραμμάτων καταγράφοντας τα ποσοστά επιτυχίας και μη αυτών, καθώς και των προβλημάτων που είχαν να αντιμετωπίσουν. - Τα ατομικά χαρακτηριστικά των ιδιωτών αλλά και κοινοτικών επενδυτών. - Τους παράγοντες που προσδιόρισαν και από τους οποίους εξαρτήθηκε το μέγεθος των δασωμένων γεωργικών εκτάσεων. - Τις απόψεις των ενταχθέντων στα προγράμματα για την παρούσα αλλά και για τη μελλοντική εφαρμογή τους. - Τις απόψεις των ενταχθέντων για τις ενδεχόμενες θετικές ή αρνητικές επιπτώσεις των δασωμένων εκτάσεων, μέσω μιας σειράς θεματικών προτάσεων. 19

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΟΙ ΔΑΣΩΣΕΙΣ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΓΗΣ ΣΕ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ 2.1 Εισαγωγή Ο γεωργικός τομέας καλύπτοντας το μεγαλύτερο ποσοστό των εδαφών στην Ευρωπαϊκή Ένωση αποτέλεσε το κίνητρο για την συγκρότηση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) που θεσπίστηκε και εφαρμόζεται εδώ και πολλές δεκαετίες. Τα πρώτα αποτελέσματα της εφαρμογής της ΚΑΠ στον Ευρωπαϊκό χώρο οδήγησαν στην εντατικοποίηση της γεωργίας με συνέπεια την εμφάνιση της υπερπαραγωγής γεωργικών προϊόντων μέχρι και σήμερα με αρνητικές επιπτώσεις και στο περιβάλλον. Οι αρνητικές επιδράσεις της γεωργίας στο περιβάλλον αναφέρονται στην μόλυνση των υπόγειων υδάτων, στη διάβρωση των εδαφών και στην εξάλειψη της βιοποικιλότητας. Τα δάση και οι εκτάσεις τους συνέβαλαν σημαντικά τα τελευταία χρόνια στην αγροτική ανάπτυξη και τον καθορισμό της ΚΑΠ για ολόκληρο τον Ευρωπαϊκό χώρο. Στο παρελθόν δόθηκε μεγαλύτερη έμφαση όσον αφορά στην πρωτογενή παραγωγή των δασών (ξυλεία) με σκοπό την τόνωση της οικονομικής ανάπτυξης των αγροτικών περιοχών. Τα τελευταία χρόνια ο ρόλος των δασών μεταβάλλεται συνεχώς αυξάνοντας το παγκόσμιο ενδιαφέρον για τις οικολογικές υπηρεσίες που προσφέρει (Elands et all, 2001). Σήμερα η δασική πολιτική και η αγροτική ανάπτυξη σχεδιάζονται από κοινού για ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Το πλεόνασμα που δημιουργήθηκε στη γεωργική παραγωγή την δεκαετία του 80 αύξησε το ενδιαφέρον για τη φύτευση δασών και ειδικότερα σε καλλιεργήσιμα εδάφη. Αργότερα οι ανάγκες για περιορισμό των αρνητικών επιδράσεων της γεωργίας στο περιβάλλον έδωσαν ακόμη μεγαλύτερη έμφαση στη δάσωση γεωργικών εδαφών ως μέσο επίτευξης των περιβαλλοντικών στόχων (Ritter et all, 2003). Με τον όρο δάσωση γεωργικής γης εννοούμε εξάλλου την φύτευση δασικών ειδών δέντρων σε γεωργική γη με σκοπό τη δημιουργία δασών και δασωδών εκτάσεων. Σημαντικά προγράμματα δασώσεων σχεδιάστηκαν και εφαρμόστηκαν στον Ευρωπαϊκό χώρο τον εικοστό αιώνα έχοντας ως αποτέλεσμα την αύξηση της 20

21 δασικής έκτασης επιφάνειας κυρίως με κωνοφόρα είδη και σε ένα μικρότερο ποσοστό με ευκαλύπτους (Mansourian et all, 2005). 2.2 Ιστορική αναδρομή της δασικής πολιτικής Η αρχή όσον αφορά στη δασική πολιτική σε κοινοτικό επίπεδο έγινε το 1985 όταν θεσπίστηκε ο κανονισμός 797/85. Σύμφωνα με τον κανονισμό αυτό δόθηκαν κίνητρα στους αρχηγούς των γεωργικών εκμεταλλεύσεων για τη δάσωση των εκτάσεων που είχαν στην κατοχή τους με σκοπό τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των γεωργικών διαρθρώσεων. Ακολούθησε ο κανονισμός 1760/87 ως τροποποίηση του 797/85 ο οποίος προέβλεπε για πρώτη φορά την ενίσχυση των αρχηγών των γεωργικών εκμεταλλεύσεων που θα αναλάμβαναν να δασώσουν τις εκτάσεις τους. Τα πρώτα αποτελέσματα από την εφαρμογή των ανωτέρω κανονισμών ήταν μάλλον απογοητευτικά μιας και παρά τις προσπάθειες που καταβλήθηκαν και τα μέσα που διατέθηκαν, οι εκτάσεις που δασώθηκαν ήταν ελάχιστες σε αριθμό. Ειδικότερα μάλιστα για την Ελλάδα τα αποτελέσματα ήταν μηδαμινά (Αραμπατζής, 2000). Η συνέχεια δίνεται αργότερα με τον κανονισμό 1096/88 του οποίου η εφαρμογή τέθηκε ως προαιρετική για τα κράτη μέλη και έδινε κίνητρα στους καλλιεργητές (κατόχους γεωργικών εκτάσεων) ηλικίας άνω των 55 ετών, μέσω της πρόωρης συνταξιοδότησης, ώστε να μετατρέψουν τη γεωργική γη που κατέχουν είτε σε κτηνοτροφική είτε σε δασική. Το έτος του 1988 ήταν και αυτό κατά το οποίο για πρώτη φορά η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε στις 29 Σεπτεμβρίου μια ανακοίνωση με τίτλο Στρατηγική και δράση της ΕΟΚ στο Δασικό τομέα (COM (88) 255 τελικό). Το πρόγραμμα αυτό αφορούσε αποκλειστικά στα Ευρωπαϊκά δάση και προέβλεπε μια σειρά δασικών ενεργειών κατά τετραετείς φάσεις. Σύμφωνα με το πρόγραμμα αυτό θεσπίστηκε ο κανονισμός 1609/89 ο οποίος ήρθε να επεκτείνει τα μέτρα του 797/85 προς οποιοδήποτε νομικό πρόσωπο όπως οι συνεταιρισμοί, οι κοινότητες, οι δήμοι και οι δασικές ενώσεις που θέλουν να δασώσουν τις γεωργικές εκτάσεις που έχουν στην κατοχή τους (Αγγελίδης, 1993). 21

22 Ακολουθεί χρονικά ο κανονισμός 2328/91 στα δασικά μέτρα του οποίου προβλέπονται ενισχύσεις για τη δάσωση γεωργικών εκτάσεων. Το έτος του 1992 η Ευρωπαϊκή Ένωση στα πλαίσια της μεταρρύθμισης της ΚΑΠ αποφασίζει να μπει πιο δυναμικά στην πολιτική που αφορά στην αντιμετώπιση των δασικών προβλημάτων. Την χρονιά αυτή θεσπίζεται ο κανονισμός 2080/92 που αναφέρεται στη δάσωση γεωργικών εκτάσεων. Ο κανονισμός 2080/92 έχει σα σκοπό του τη στήριξη της κοινοτικής πολιτικής όσον αφορά στον έλεγχο της γεωργικής παραγωγής, τη συμβολή στη βελτίωση των δασικών πηγών ώστε να περιοριστεί η συρρίκνωση της δασικής παραγωγής (ξυλεία) στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τη συμβολή στην καταπολέμηση του φαινομένου του θερμοκηπίου και τέλος την επίτευξη και άλλων περιβαλλοντικών ωφελειών (π.χ. ο έλεγχος της διάβρωσης των εδαφών και η διατήρηση της βιοποικιλότητας). Την 15 η Δεκεμβρίου του 1993 ο κανονισμός 2080/92 επικυρώθηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ως ένα από τα μέτρα που εντάσσονται στον αγώνα κατά της καταπολέμησης της κλιματικής αλλαγής του πλανήτη. Σύμφωνα με τον ανωτέρω κανονισμό δίνονται γενικές οδηγίες προς όλα τα κράτη μέλη, ώστε κάθε ένα από αυτά να διαχειριστεί τα κονδύλια και να διευθετήσει τις οδηγίες ανάλογα με τις ανάγκες του, δια μέσω εθνικών προγραμμάτων τα οποία και θα εφαρμόσουν (Tassone et all, 2004). Οι εκτάσεις οι οποίες και δασώθηκαν στα πλαίσια του 2080/92 κανονισμού στην Ευρωπαϊκή Ένωση μέχρι τις 31 Οκτωβρίου του 1998 αντιστοιχούσαν σε στρέμματα. Οι εκτάσεις αυτές αποτελούσαν το 0,65% της χρησιμοποιούμενης γεωργικής έκτασης. Πρώτη χώρα με το μεγαλύτερο ποσοστό δάσωσης ήταν η Πορτογαλία (2,85%) και ακολούθησαν η Ιρλανδία (2,2%) και η Ισπανία (1,3%), ενώ τελευταία με την μικρότερη δασωθείσα έκταση ήταν η Σουηδία με μόλις 20 στρ. γεωργικής γης. Αναφορικά με την Ελλάδα, μέχρι το 1988, δασώθηκαν στρ γεωργικής γης, δηλαδή το 0,5% της χρησιμοποιούμενης γεωργικής έκτασης (Αραμπατζής, 2007). Συνέχεια του 2080/92 κανονισμού αποτέλεσε η θέσπιση του 1257/99 ο οποίος και ψηφίστηκε με την αναθεώρηση της ΚΑΠ του 1999 και περιλαμβάνει εννέα μέτρα για τον αγροτικό χώρο ένα εκ των οποίων είναι και η δάσωση σε γεωργική γη. 22

23 Οι δυο τελευταίοι κανονισμοί (2080/92 και 1257/99) συνεχίζουν να εφαρμόζονται μέχρι σήμερα. Σύμφωνα με το νέο σχέδιο στρατηγικής για την αγροτική ανάπτυξη που αφορά στην περίοδο , θεσπίστηκε ο κανονισμός 1698/2005. Αυτή τη φορά δίνεται ακόμα μεγαλύτερη προσοχή στην προστασία του περιβάλλοντος, στην προστασία από φυσικούς κινδύνους και φωτιές με ιδιαίτερη έμφαση στον περιορισμό των κλιματικών αλλαγών. Ως μέσο για την επίτευξη των ανωτέρω στόχων αποφασίστηκε η επέκταση καθώς και η βελτίωση των δασικών εκτάσεων με την εγκατάσταση πρώτης δάσωσης (φύτευσης δασικών ειδών) σε αγροτικές εκτάσεις αλλά και σε μη αγροτικές εκτάσεις εξίσου. Κάθε πρώτη δάσωση θα πρέπει να υιοθετείται και να είναι συμβατή σύμφωνα πάντα με τις εκάστοτε τοπικές και περιβαλλοντολογικές συνθήκες που επικρατούν ώστε να διαφυλάττει έτσι και την βιοποικιλότητα των περιοχών στις οποίες και εφαρμόζεται. 2.3 Ο Κανονισμός (ΕΟΚ) αριθ. 2080/92 Η δάσωση των γεωργικών εκτάσεων και ειδικότερα τα τελευταία χρόνια έχει αποκτήσει ιδιαίτερη σημασία τόσο για τη προστασία του περιβάλλοντος, όσο και για τη μείωση του ελλείμματος των δασικών πόρων της Ευρωπαϊκής Κοινότητας ενώ επιπρόσθετα χρησιμοποιείται και ως συμπληρωματικό μέτρο της κοινοτικής πολιτικής για τον έλεγχο του πλεονάσματος της γεωργικής παραγωγής. Τα παλαιότερα καθεστώτα ενίσχυσης και οι Κανονισμοί που προωθούσαν τη δάσωση μέχρι το 1992 αποδείχτηκαν ανεπαρκή και κρίθηκε αναγκαία η αντικατάσταση τους από νέα που θα ανταποκρίνονταν καλύτερα στην ανάγκη αποτελεσματικής ενθάρρυνσης της δάσωσης των γεωργικών εκτάσεων. Ο Κανονισμός (ΕΟΚ) υπ αριθμό 2080/92 του Συμβουλίου της 30 ης Ιουνίου 1992 αποτέλεσε τη θέσπιση κοινοτικού καθεστώτος ενισχύσεων των μέτρων για τα δάση στον τομέα της γεωργίας. Το κοινοτικό αυτό καθεστώς ενισχύσεων συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Προσανατολισμού και Εγγυήσεων (ΕΓΤΠΕ) αποσκοπώντας στην εναλλακτική χρησιμοποίηση των γεωργικών γαιών με δάσωση καθώς και στην ανάπτυξη των δασικών δραστηριοτήτων στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις. Το καθεστώς ενισχύσεων περιλάμβανε : 23

24 Ενισχύσεις που προορίζονταν για την κάλυψη των δαπανών δάσωσης. Ετήσια πριμοδότηση ανά 10 δασωμένα στρέμματα (εκτάριο) για την κάλυψη των δαπανών συντήρησης κατά τα πρώτα πέντε έτη. Ετήσια πριμοδότηση ανά εκτάριο για την αντιστάθμιση των απωλειών εισοδήματος που προέκυπταν από τη δάσωση. Ενισχύσεις για επενδύσεις με σκοπό τη βελτίωση των δασωδών εκτάσεων όπως η δημιουργία αντιπυρικών ζωνών, ανεμοφρακτών, σταθμών υδροληψίας κ.α. Οι δύο πρώτες μορφές ενισχύσεων χορηγούνταν σε οποιοδήποτε φυσικό ή νομικό πρόσωπο προέβαινε σε δάσωση γεωργικών εκτάσεων. Η Τρίτη μορφή ενισχύσεων για την αντιστάθμιση της απώλειας εισοδήματος χορηγήθηκε μόνο σε κατόχους γεωργικών εκμεταλλεύσεων που δεν υπάγονταν στο καθεστώς της πρόωρης συνταξιοδότησης. Η τέταρτη μορφή ενισχύσεων αφορούσε και πάλι αποκλειστικά σε κατόχους γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Η τοποθέτηση φύτευση Χριστουγεννιάτικων ελάτων δεν καταστάθηκε επιλέξιμη σύμφωνα με τον Κανονισμό, ενώ η φύτευση ειδών ταχείας ανάπτυξης προς βραχυπρόθεσμη εκμετάλλευση χορηγούνταν μόνο στους κατά κύριο επάγγελμα γεωργούς και παράλληλα κατόχων γεωργικών εκμεταλλεύσεων υπό τον όρο ότι θα ήταν προσαρμοσμένη στις τοπικές και περιβαλλοντικές συνθήκες. Τα επιλέξιμα ποσά των ανωτέρω ενισχύσεων καθορίστηκαν ακολούθως : Ορίστηκαν σαν ποσά ενίσχυσης για τις δαπάνες δάσωσης (εγκατάστασης) τα 2000 /εκτάριο για τις φυτεύσεις ευκαλύπτων, 3000 /εκτάριο για τα κωνοφόρα και 4000 /εκτάριο για τις φυτεύσεις πλατύφυλλων ή τις μεικτές φυτεύσεις που περιελάμβαναν τουλάχιστον 75% πλατύφυλλα. Αναφορικά με τις δαπάνες συντήρησης τα αντίστοιχα ποσά ήταν 250 /εκτάριο και ανά έτος κατά τα δύο πρώτα χρόνια και 150 /εκτάριο και ανά έτος κατά τα υπόλοιπα χρόνια για τη φύτευση κωνοφόρων. Στην περίπτωση φυτεύσεων πλατύφυλλων ή μεικτών φυτεύσεων με 75% τουλάχιστον πλατύφυλλα τα ποσά ήταν 500 /εκτάριο και ανά έτος τα δύο πρώτα χρόνια και 300 /εκτάριο και ανά έτος για τα υπόλοιπα έτη. Η πριμοδότηση που είχε να κάνει με την αντιστάθμιση της απώλειας των γεωργικών εισοδημάτων και με μέγιστη διάρκεια τα 20 χρόνια (υπολογιζόμενα από 24

25 την ημερομηνία αρχικής δάσωσης) ορίστηκε ως 600 /εκτάριο και ανά έτος για τους κατόχους των γεωργικών εκμεταλλεύσεων και ως 150 /εκτάριο και ανά έτος για οποιονδήποτε άλλο δικαιούχο. Οι δαπάνες βελτίωσης των δασωδών εκτάσεων αφορούσαν σε 700 /εκτάριο για τη δημιουργία ανεμοφρακτών, /εκτάριο για την ανανέωση και βελτίωση εκτάσεων φελλοδρυών, /χιλιόμετρο για τους δασικούς δρόμους και τέλος 150 /εκτάριο που εξοπλιζόταν με αντιπυρικές ζώνες και σταθμούς υδροληψίας. Τα κράτη μέλη απέκτησαν μέσω του Κανονισμού την ευχέρεια να θέσουν σε εφαρμογή το καθεστώς των ενισχύσεων που περιγράφηκε μέσω εθνικών ή περιφερειακών πολυετών προγραμμάτων που θα αφορούσαν στους γενικότερους στόχους αυτού. Τα σχέδια των εθνικών ή περιφερειακών προγραμμάτων των κρατών μελών συνοδευόμενα από την εκτίμηση των ετησίων δαπανών που θα προβλέπονταν για την υλοποίηση τους έπρεπε να ανακοινωθούν στην Επιτροπή σε τέτοιο χρονικό διάστημα ώστε να γινόταν δυνατή η εφαρμογή του Κανονισμού πριν από τις 30 Ιουλίου του Το ποσοστό της κοινοτικής συγχρηματοδότησης ορίστηκε α αποτελεί το 75% για τις περιοχές του στόχου που καθορίζονταν από το άρθρο 1 σημείο 1 του Κανονισμού (ΕΟΚ) αριθ. 2052/88 και 50% για τις υπόλοιπες περιοχές. 2.4 Ο Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1257/99 Στα τέλη της δεκαετίας του 90 η ανάγκη να δοθεί εξέχουσα προσοχή στα γεωργοπεριβαλλοντικά μέτρα που στήριζαν την αειφόρο ανάπτυξη στις αγροτικές περιοχές οδήγησε στην θέσπιση του Κανονισμού 1257/99. Μεταξύ των μέτρων που θεσπίστηκαν τότε αναφορικά με την αγροτική ανάπτυξη καθιερώθηκαν και τα γεωργοπεριβαλλοντικά μέτρα. Μέσω των μέτρων αυτών αποφασίστηκε η στήριξη μεθόδων γεωργικής παραγωγής που αποσκοπούσαν στη προστασία του περιβάλλοντος και τη διατήρηση του φυσικού χώρου (γεωργοπεριβάλλον). Την περίοδο αυτή το μέτρο για τις δασώσεις σε γεωργική γη εντάσσεται στο κεφάλαιο της στήριξης της δασοκομίας στις αγροτικές περιοχές. Η στήριξη που αποφασίστηκε αποσκοπούσε στην επίτευξη της αειφόρου διαχείρισης των δασών και την ανάπτυξη της δασοκομίας, τη συντήρηση και βελτίωση των δασικών πόρων καθώς και την επέκταση των δασικών εκτάσεων. 25

26 Συγκεκριμένα για τις δασώσεις σε γεωργική γη και τις αποφάσεις που ελήφθησαν στον συγκεκριμένο τομέα αναφέρεται το άρθρο 31 του Κανονισμού. Σύμφωνα με το άρθρο 31 του Κανονισμού 1257/99 αποφασίστηκε η παροχή στήριξης για τη δάσωση γεωργικών εκτάσεων, εφόσον η φύτευση θα ήταν προσαρμοσμένη στις τοπικές συνθήκες και συμβατή με το περιβάλλον. Η κάλυψη των δαπανών που θα δινόταν αφορούσε και πάλι όπως και με τον προηγούμενο Κανονισμό (2080/92) τη δαπάνη φύτευσης εγκατάστασης της δασικής φυτείας, την ετήσια πριμοδότηση ανά εκτάριο δασωμένης γης για τις δαπάνες συντήρησης επί μια πενταετία το πολύ και τέλος την ετήσια και ανά εκτάριο δασωμένης γης πριμοδότηση για την κάλυψη των εισοδηματικών απωλειών χορηγούμενη επί μια εικοσαετία το πολύ. Σε ότι είχε να κάνει με τη δάσωση που θα αναλάμβαναν οι δημόσιες αρχές θα καλύπτονταν μόνο τα έξοδα εγκατάστασης της δασικής φυτείας. Η στήριξη για τη δάσωση σε γεωργική γη δεν παρεχόταν σύμφωνα με τον νέο Κανονισμό σε γεωργούς οι οποίοι ελάμβαναν στήριξη για πρόωρη συνταξιοδότηση. Επιπρόσθετα στήριξη δεν θα υπήρχε και στην περίπτωση φύτευσης χριστουγεννιάτικων δέντρων, ενώ στην περίπτωση φύτευσης ειδών ταχεία ανάπτυξης για βραχυπρόθεσμη εκμετάλλευση ενίσχυση θα χορηγούνταν μόνο για τα έξοδα εγκατάστασης. Με τον ανωτέρω Κανονισμό θεσπίστηκε και η υποχρεωτική παρακολούθηση και αξιολόγηση της εφαρμογής του προγραμματισμού για την αγροτική ανάπτυξη από τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η παρακολούθηση αποφασίστηκε να γίνεται μέσω ειδικών φυσικών και χρηματοδοτικών δεικτών οι οποίοι θα είχαν συμφωνηθεί και θα καθορίζονταν εκ των προτέρων. Τα αποτελέσματα των αξιολογήσεων από τα κράτη μέλη πρέπει να κατατίθενται στην Επιτροπή μέσω ετήσιων εκθέσεων προόδου. 2.5 Ο Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1698/05 Σύμφωνα με τον Κανονισμό 1698/05 παρέχεται στήριξη για την πρώτη δάσωση μη γεωργικής γης, η οποία καλύπτει δαπάνες εγκατάστασης και ετήσια πριμοδότηση ανά δασωμένο εκτάριο για την κάλυψη των δαπανών συντήρησης επί μια πενταετία το πολύ. Η στήριξη για τις δαπάνες συντήρησης καταβάλλεται μόνο στην περίπτωση δάσωσης εγκαταλειφθείσας γεωργικής γης. 26

27 Η στήριξη συγκεκριμένων μεθόδων διαχείρισης της γης βάση του κανονισμού θα πρέπει να συμβάλλει στην αειφόρο ανάπτυξη, ενθαρρύνοντας ιδίως τους γεωργούς και τους δασοκαλλιεργητές να χρησιμοποιούν μεθόδους χρήσεως γης, που είναι συμβατές με την ανάγκη διαφύλαξης του φυσικού περιβάλλοντος και τοπίου και της προστασίας και βελτίωσης των φυσικών πόρων. Τα βασικά ζητήματα τα οποία και πρέπει να αντιμετωπισθούν περιλαμβάνουν τη βιοποικιλότητα, τη διαχείριση των τοποθεσιών Natura 2000, την προστασία των υδάτων και εδάφους, την άμβλυνση των κλιματικών μεταβολών, συμπεριλαμβανομένης της μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, τη μείωση των εκπομπών αμμωνίας και τη βιώσιμη χρήση παρασιτοκτόνων. Όπως ορίζεται στον Κανονισμό γεωργικές νοούνται οι εκτάσεις στις οποίες ασκείται συστηματικά η γεωργική δραστηριότητα με οικονομικά αποτελέσματα τουλάχιστον την τελευταία τριετία. Τέτοιες εκτάσεις μπορούν να θεωρηθούν οι αρόσιμες γαίες, εφόσον αξιοποιήθηκαν τουλάχιστον μία φορά την τελευταία τριετία, οι βοσκότοποι με την ίδια προϋπόθεση και οι συστηματικοί δενδρώνες, αμπελώνες και λοιπές μόνιμες φυτείες. Δικαιούχος της πρώτης εγκατάστασης μπορεί να κριθεί οποιοδήποτε πρόσωπο, με προτεραιότητα τους γεωργούς και τις ενώσεις τους, που κατέχει νόμιμα και αξιοποιεί επιλέξιμες εκτάσεις στην περιοχή παρέμβασης, εφόσον δασώνει την εν λόγω έκταση με τα είδη που καθορίζονται σε εγκεκριμένη μελέτη από τις Διευθύνσεις Δασών (εξαιρούμενων των χριστουγεννιάτικων δέντρων) και αναλαμβάνει τις ακόλουθες δεσμεύσεις : Να διατηρήσει την φυτεία τουλάχιστον για 15 έτη με εξαίρεση τα είδη ταχείας ανάπτυξης Να δέχεται και να διευκολύνει τους ελέγχους που πραγματοποιούν εξουσιοδοτημένα Εθνικά και Κοινοτικά Όργανα. Εξαιρούνται από δικαιούχοι ακόμα και αν πληρούν τις προηγούμενες προϋποθέσεις οι δικαιούχοι της Πρόωρης Συνταξιοδότησης. Η στήριξη που παρέχεται καλύπτει τις δαπάνες εγκατάστασης και ετήσια πριμοδότηση ανά δασωμένο εκτάριο για την κάλυψη των δαπανών συντήρησης. Οι δικαιούχοι έχουν σαν επιπρόσθετο κίνητρο το εισόδημα που θα λάβουν μετά τη λήξη της υποχρεωτικής διατήρησης της φυτείας από την υλοτόμηση της ή από 27

28 την εκμετάλλευσή της. Κατά αυτόν τον τρόπο θεωρείται ότι η δάσωση έχει και οικονομικό στόχο, τηρώντας πάντα το βασικό σκοπό που είναι η επέκταση και βελτίωση των Δασικών πόρων, μέσω της στήριξης της πρώτης δάσωσης μη γεωργικών γαιών με στόχο την προστασία και βελτίωση του περιβάλλοντος. 28

29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΓΕΩΡΓΟΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΜΕΤΡΩΝ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ ΤΩΝ ΔΑΣΩΣΕΩΝ ΣΕ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΓΗ 3.1 Ο ορισμός της αξιολόγησης των γεωργοπεριβαλλοντικών μέτρων Αξιολόγηση είναι η διαδικασία δια μέσω της οποίας γίνεται η εκτίμηση της αποτελεσματικότητας των στην προκειμένη περίπτωση διαρθρωτικών προγραμμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σύμφωνα με τους Dixon and Sherman (1990) αξιολόγηση ονομάζεται η διαδικασία κατά την οποία προσδίδεται χρηματική αξία σε αγαθά και υπηρεσίες και αποτελεί απαραίτητο στοιχείο κάθε πολιτικής απόφασης ή οικονομικής ανάλυσης ενός σχεδίου ανάπτυξης. Οι E. Vine, J. Sathaye και W. Makundi το 1999 αναφερόμενοι στην αξιολόγηση των δασικών συστημάτων περιγράφουν τη διαδικασία της αξιολόγησης ως μια διαδικασία που συνήθως περιλαμβάνει συγκρίσεις με απαιτούμενες πληροφορίες εκτός του συστήματος και που αφορούν στο χρόνο, την περιοχή και τον πληθυσμό. Η αξιολόγηση ακολουθεί χρονικά τη συλλογή και καταγραφή των επί μέρους στοιχείων (μετρήσεις) και είναι αυτή η οποία οργανώνει και αναλύει τις πληροφορίες αυτές επιτρέποντας τις μετέπειτα συγκρίσεις των αποτελεσμάτων της με προηγούμενα στοιχεία. Σύμφωνα με τους Rossi και Freeman (1993) αξιολόγηση είναι η συστηματική εφαρμογή διαδικασιών των κοινωνικών ερευνών με σκοπό τον υπολογισμό της αξίας του περιεχομένου, του σχεδιασμού, της εφαρμογής και της χρησιμότητας των κοινωνικών διαρθρωτικών προγραμμάτων. Καθορίστηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ως βασική υποχρέωση των κρατών μελών της ΕΕ η διεξαγωγή αξιολογήσεων κάθε έξι χρόνια και η υποβολή σε αυτήν των τελικών εκθέσεων με τα αποτελέσματα για όλες τις πολιτικές που εφαρμόζουν. Η αξιολόγηση αυτή μπορεί να πραγματοποιηθεί με τρεις τρόπους : την εκ των προτέρων (ex ante) αξιολόγηση της πορείας των προγραμμάτων, την ενδιάμεση (on going) αξιολόγηση και την εκ των υστέρων (ex post) αξιολόγηση, που αποσκοπούν στην εκτίμηση των αποτελεσμάτων, σε σχέση με τους στόχους που έχουν τεθεί και στην ανάλυση των όποιων επιπτώσεων αυτών σε διάφορους τομείς. Η εκ των προτέρων αξιολόγηση λαμβάνει χώρα πριν από την εφαρμογή ενός προγράμματος, προβλέποντας τα αποτελέσματα μετά την εφαρμογή. Ο τρόπος 29

30 αυτός αξιολόγησης έχει σα σκοπό τη βελτίωση και αναβάθμιση των προγραμμάτων πριν ακόμα αυτά εφαρμοστούν στην πράξη. Οι αξιολογήσεις αυτού του είδους αποτελούν και σημαντική βάση δεδομένων για τις μετέπειτα αξιολογήσεις των επόμενων σταδίων. Σημαντική λειτουργία που επιτελεί η εκ των προτέρων αξιολόγηση είναι η αποσαφήνιση των επιλεγόμενων κριτηρίων που απαιτούνται για την διεξαγωγή της (Callanan et all, 2001). Η ενδιάμεση αξιολόγηση πραγματοποιείται στο μέσο και γενικότερα σε οποιαδήποτε στιγμή κατά τη διάρκεια της εφαρμογής υλοποίησης ενός προγράμματος. Οι αξιολογήσεις αυτού του είδους εξετάζουν τη σχετικότητα των αρχικών στόχων των προγραμμάτων με την τρέχουσα περίοδο, εκτιμούν την πορεία εφαρμογής και κάνουν συγκρίσεις με τα αποτελέσματα των εκ των προτέρων αξιολογήσεων. Τέλος η εκ των υστέρων αξιολόγηση γίνεται μετά το πέρας της εφαρμογής ενός προγράμματος. Αυτός ο τρόπος αξιολόγησης εστιάζει κυρίως στις επιπτώσεις της εφαρμογής των προγραμμάτων. Γίνεται εκτίμηση του βαθμού επιτυχίας για ένα πρόγραμμα εξετάζοντας το κατά πόσο έχουν επιτευχθεί οι αρχικοί στόχοι του. Επιπρόσθετος στόχος για μια εκ των υστέρων αξιολόγηση είναι η απόπειρα να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα τα οποία θα μπορούν να χρησιμοποιηθούν και σε άλλες παρόμοιες περιπτώσεις. Σύμφωνα με τη Νάκου (2006) και την αναφορά του 2007 από την EEAC, μια σωστή αξιολόγηση πρέπει να προβλέπει την αποτελεσματικότητα (effectiveness), δηλαδή τη σχέση μεταξύ των επιτευγμάτων σε σχέση με τον αρχικό στόχο που επιδιώκεται να επιτευχθεί, την αποδοτικότητα (efficiency), δηλαδή τη σχέση μεταξύ εισροών εκροών (inputs outputs), την επίπτωση (impact) δηλαδή τα άμεσα ή έμμεσα οφέλη από την υλοποίηση ενός προγράμματος και τέλος την εξωτερική και εσωτερική συνοχή ή αλλιώς συνάφεια (coherence relevance), δηλαδή τη σχέση μεταξύ στόχων και ενεργειών και τη συνεργασία μεταξύ αυτών. 3.2 Ο σκοπός της αξιολόγησης Η σκοπιμότητα της διεξαγωγής μιας αξιολόγησης αναφέρεται στα χρήσιμα συμπεράσματα στα ποία και καταλήγει μετά από το πέρας αυτής. Ένα μεγάλο εύρος επιτευγμάτων μπορεί να προσδιοριστεί μέσω μιας μεθόδου αξιολόγησης. Πιο 30