Γενική Συνέλευση και αρχαιρεσίες

Transcript

1 Όσο με θάβουνε, εγώ θα φυτρώνω Μηνιάτικη ηλεκτρονική έκδοση του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών Περίοδος Γ Τεύχος 86 Δεκέμβρης Ιανουάριος 2015

2 Γενική Συνέλευση και αρχαιρεσίες Το Σάββατο 29 Νοέμβρη 2014, πραγματοποιήθηκε η ετήσια Γενική Συνέλευση των μελών του Σωματείου και οι αρχαιρεσίες για την ανάδειξη των μελών του νέου Διοικητικού Συμβουλίου και της νέας Εξελεγκτικής Επιτροπής. Η χαμηλή συμμετοχή των μελών στη Γενική Συνέλευση, παρά τη μικρή αύξηση σε σχέση με αυτήν του 2012, αποδίδεται στην οικονομική κρίση, αφού αφενός για τα μέλη της επαρχίας αποτελεί μια σημαντική οικονομική επιβάρυνση, αλλά γενικότερα (και για τα μέλη της Αττικής) η αναδουλειά δυσχεραίνει στην εξόφληση των συνδρομών. Την Πέμπτη 4 Δεκέμβρη, συνήλθαν τα μέλη του νεοεκλεγμένου Δ.Σ. του Σωματείου, βάσει του καταστατικού, για τη συγκρότησή του σε Σώμα. Πρόεδρος εκλέχτηκε και πάλι: ο Πάνος Καπετανίδης, Γενικός Γραμματέας: ο Αργύρης Αθανασίου, Ταμίας: ο Στράτος Πασχαλίδης, Αντιπρόεδρος: ο Δημήτρης Κωστιδάκης και Β Αντιπρόεδρος (με αρμοδιότητες σε θέματα επαρχίας): ο Αντώνης Παντιώρας. Στις βασικές αποφάσεις για τον προγραμματισμό δράσεων της νέας περιόδου, από τον Δεκέμβρη 2014 μέχρι τον Νοέμβρη 2015, εντάσσονται: Ο εορτασμός των 90 χρόνων του Σωματείου. Επαφή με Υπουργό Πολιτισμού, Υπουργό Τουρισμού και Δήμαρχο Αθηναίων. Προσπάθεια, ώστε οι παραστάσεις μέσα στα σχολεία να μην εντάσσονται στις «εκπαιδευτικές επισκέψεις», αφού δεν χρησιμοποιείται όλο το σχολικό ωράριο. Η συνέχιση των προσπαθειών για τη λειτουργία της Εθνικής Σκηνής Θεάτρου Σκιών. Η αναγνώριση του Ελληνικού Θεάτρου Σκιών από την UNESCO ως άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδας. Η διεθνής επισημοποίηση της 28ης Μαρτίου ως Παγκόσμιας Μέρας Θεάτρου Σκιών. Εντωμεταξύ, από τις αρχαιρεσίες, εκλέχτηκαν και τα νέα μέλη της Εξελεγκτικής Επιτροπής, την οποία, πλέον, αποτελούν οι: Μιχάλης Ταυλάτος, Παναγιώτης Χατζηαναγνώστου και Κώστας Ντούμπας. Μηνιάτικη ηλεκτρονική έκδοση του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών Τζωρτζ 6 Αθήνα Διόρθωση κειμένων: Θωμάς Αθ. Αγραφιώτης Εξώφυλλο: Νικόλας Τζιβελέκης ΕΚΔΟΤΗΣ: Πάνος Β. Καπετανίδης Τηλέφωνο:

3 ΠΡΟΣΟΧΗ! Ο Πρόεδρος και το Διοικητικό Συμβούλιο του Πανελλήνιου Σωματείου Θεάτρου Σκιών, σας εύχονται Καλές Γιορτές! ΠΑΛΙΑ ΧΡΕΗ ΑΠΟ ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ Το νέο Δ.Σ. του Σωματείου απασχόλησε σοβαρά το χρέος μελών. Όπως έχει τονίσει το περιοδικό μας, κάθε μήνα, ο μοναδικός οικονομικός πόρος για την ύπαρξη του Σωματείου είναι η καταβολή των συνδρομών από τα μέλη του. Με βάση το καταστατικό, το Δ.Σ. οφείλει αυτοδίκαια να διαγράφει όσα μέλη οφείλουν συνδρομές πάνω από δυο χρόνια. Λόγω της κακής οικονομικής συγκυρίας και προς διευκόλυνση των μελών που έχουν τέτοιες οφειλές, το Δ.Σ. αποφάσισε να διευκολύνει αυτά τα μέλη, κεφαλαιοποιώντας το σύνολο των οφειλών τους στο ποσό των 72 ευρώ! Προθεσμία εξόφλησης μέχρι τέλος Φεβρουαρίου 2015, οπότε και θα γίνει εκκαθάριση μητρώου από τα μέλη που οφείλουν συνδρομές άνω των δύο ετών, χωρίς άλλη ειδοποίηση. Τα μέλη που θα διαγραφούν για τον παραπάνω λόγο, θα μπορούν να κάνουν αίτηση επανεγγραφής τους μόνο μετά από δυο χρόνια, ή νωρίτερα εφόσον πληρώσουν το σύνολο της οφειλής τους πριν την κεφαλαιοποίηση. Η ίδια προθεσμία ισχύει και για όσους έχουν εγκριθεί οι αιτήσεις εγγραφής τους και δεν έχουν καταβάλει (έστω) το δικαίωμα εγγραφής των 30 και τις μετέπειτα μηνιαίες συνδρομές. Και σε αυτή την περίπτωση, η προθεσμία εξόφλησης είναι η 28η Φεβρουαρίου

4 ΝΕΑ Το Σωματείο μας καλεί τα μέλη και τους φίλους του, για να τιμήσουν τα 90 χρόνια από την ίδρυσή του, να προσφέρουν μια αντιπροσωπευτική τους φιγούρα (Εγκεκριμένη πρόταση στη Γενική Συνέλευση της 29ης Νοέμβρη 2014). ΝΕΑ Η ΚΟΠΗ ΤΗΣ ΠΙΤΑΣ Η κοπή της πίτας του 2015 θα γίνει την Πέμπτη 8 Ιανουαρίου 2015 και ώρα 7 το απόγευμα, στα γραφεία του Σωματείου μας, οδός Τζορτζ 6, 4ος όροφος, γραφείο 7. Θα γίνει προσπάθεια έκδοσης αναμνηστικού ημερολόγιου του 2015, με θέματα από τις φιγούρες του αρχείου φιγούρων του Σωματείου, αφιερωμένο στα 90 χρόνια από την ίδρυσή του (Τιμή 5 ). Γράψτε για το περιοδικό μας σχόλια, άρθρα, απόψεις. Τα κείμενα δημοσιεύονται όλα, αφού διορθωθούν από την ομάδα διαχείρισης του περιοδικού. 4

5 ΝΕΟ Καραγκιοζο- σταυρό - λεξο Με ατάκες και στίχους ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ 1. Με τη φωνή του ανασταίνει νεκρούς. Μετά το θάνατό του 3. Γράψε και 5. Θα φάμε, θα πιούμε και θα κοιμηθούμε 8. Ακούσατε-ακούσατε, Άγγλοι, Γάλλοι, 10. Έχετε γεια, ψηλά 11. Όποιος έχει, θα 12. Εις την κεφαλήν του φέρει το άνωκάτω 13. Ούτε κα, ούτε 15. Μην του πας απ' τις 19. Θα φάμε τίποτα και θα χορτάσουμε 21. Μάθε, αδερφέ μου Μουσούλια! Μάθε, αδερφέ μου, που τρως τα 22. Ούτε μιλάει, ούτε 23. Για φέρτε μου σαν πρώτα, ένα κομμάτι 24. Απόψε, κάνεις 25. Θα σας μαγέψω, να γίνετε γουρούνια!, τραγουδάει η 26. Μες στης τα νερά, ένα βατράχι κολυμπά! 27. Σταπρί- 28. Ο αδερφός σου Ζαμπάν Αγάς. Ο αδερφός σου μπάμπιας και ΚΑΘΕΤΑ 2. Πώς μας θωρείς ; 3. Κι ας κάνουμε σεφτέ, με σάλτσα και 4. Πού τρέχει ο σου; 6. Τα δύο μοιάζουν και δεν 7. Εσύ που ξέρεις τα πολλά και ο νους σου 9. Να προσκυνήσεις στο, την εκκλησιά να αφήσεις; 10. Στου κάτω κόσμου τα σκοτάδια, δύο συνθέτες βγαίνουν τα 14. Τα δύο στεκούμενα, τα δύο 16. Αμάν, Βαγγελίστρα μου!, λέει ο 17. Γίνεσαι, Διάκο μου, την πίστη σου να αλλάξεις; 18. Αχ. Αισχυλάκη! Αχ, Ευριπιδάκη! Στον πάνω κόσμο για 20. Εκ πέτρας εξ αυτής πνοής εξέρχεται. 5

6 «ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΗΜΙΣΚΑΛΙΣΤΗΣ ΦΙΓΟΥΡΑΣ» 3ο Μέρος: «Το μυστικό του αιωνόβιου Καλλιτέχνη» (Αστυνομικό Μυθιστόρημα) του Θωμά Αθ. Αγραφιώτη Το μυστικό της ημισκαλιστής φιγούρας ήταν, αρχικώς, πολύ καλά κρυμμένο. Την ιστορία του μου την αφηγήθηκε ο Γιακωβάκης, αφήνοντάς με, στην κυριολεξία, άφωνο. Δεν ήταν, απλώς, μια παλιά και σπάνια φιγούρα, από αυτές που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε με τον όρο «δυσεύρετες». Ήταν, επιπροσθέτως, μια φιγούρα ξεχωριστή για το είδος της και με την έννοια αυτή, θα τολμούσαμε να πούμε ότι ήταν μία και μοναδική. Δεν υπήρξε ποτέ άλλη όμοιά της, ούτε και επρόκειτο να ξαναδημιουργηθεί με την ίδια φιλοσοφία και αισθητική, αλλά και με την ίδια αφορμή, για την οποία δημιουργήθηκε. Συνεπώς, η ιστορία της ήταν, είναι και θα είναι ανεπανάληπτη, κάτι που πολλαπλασιάζει την ιστορική, αισθητική και εμπορική αξία της. Η αξία αυτή μεγάλωνε, τουλάχιστον για το πρόσωπό μου, αν αναλογιστεί κανείς ότι ο Γιακωβάκης δεν την είχε περιγράψει σε κάποιον άλλο, εκτός από μένα, όπως αρχικώς νόμιζα και ματαιόδοξα υπερηφανευόμουν «Θα σου δείξω κάτι, που δεν το έχεις ξαναδεί ποτέ», μου είπε, χαμηλόφωνα, κρυφογελώντας, με την οικεία τρεμάμενη φωνή του και κοιτώντας, με το γνωστό ζωηρό του μάτι, πίσω από τα χοντρά γυαλιά μυωπίας, με εκείνο το χαρακτηριστικό και παλιομοδίτικο χοντρό σκελετό τους. Αναρωτήθηκα τι θα μπορούσε να είναι και κοντοστάθηκα με μια δόση δειλίας αλλά και σεβασμού, απέναντι σε ένα γηραλέο, φαινομενικά ασθενικό, αλλά στην πραγματικότητα, περήφανο άντρα, που διατηρούσε την αξιοπρέπεια, την καρδιά και την ψυχή ενός νέου, μέσα στο αιωνόβιο και κουρασμένο σώμα του: «Είσαι ο πρώτος από τους νυν επιζώντες, που θα το δεις. Όλοι όσοι το είχαν δει παλιά, έχουν εγκαταλείψει τούτο το μάταιο κόσμο. Και όταν το είχαν δει, δεν είχαν συνειδητοποιήσει την αξία του, ίσως γιατί ήταν άτομα άλλης εποχής. Τώρα που οι γενιές έχουν ξεμακρύνει, η αξία αυτού που θα δεις, θα φαντάζει πολύ σημαντικότερη». Τι ήταν, όμως, αυτό το τόσο σημαντικό που θα μου έδειχνε, με τέτοια μεγάλη υπερηφάνεια, ο Γιακωβάκης; Κάποιο παλιό κουτσούνι από τσίγκο; Από 6

7 παλιό χαρτόνι, σαν αυτά που μυρίζουνε από τον πολύ καιρό και την υγρασία; Από δέρμα, ίσως; Από καμιά μακρινή ασιατική χώρα ή, έστω, από κάποια πιο κοντινή, σαν την Αίγυπτο ή και τις παλιές πόλεις της οθωμανικής Ανατολίας; Όπως και να το φανταζόμουν, ήμουν βέβαιος ότι η συγκεκριμένη αποκάλυψή του θα είχε πάνω της, έντονα, τα γερασμένα σημάδια του αμείλικτου χρόνου ή, έστω, τα τραύματα από την κακοποίηση, τη βιασύνη ή και την ατυχία των εργαλείων, κατά την ώρα της παράστασης ή της μετακίνησής τους. Με δυο λόγια, σε καμία περίπτωση, δεν περίμενα να δω κάτι το ιδιαίτερο, παρά το ότι το ζωηρό ύφος του φίλου μου και η περιπαιχτική ομιλία του ματαιοπονούσαν να με προϊδεάσουν για το εντελώς αντίθετο. Πριν, όμως, περάσουμε στο ψητό της όλης υποθέσεως, και για δυο λεπτά περίπου, ο Γιακωβάκης κοντοστάθηκε, σαν τον ιερέα, που είναι έτοιμος να μπει στο άβατο, για να τελέσει τα θεία μυστήρια, σαν τον καλλιτέχνη, που κοντοστέκεται πίσω από τον μπερντέ και ηρεμεί για κάποια λεπτά πριν την τελετουργία της παράστασης, σαν τον άνθρωπο, που πρόκειται να πάρει μια απόφαση ζωής και κοντοστέκεται λίγο πριν το οριστικό πέρασμα από τη θεωρία στην πράξη, μα χωρίς να σκέφτεται καν ότι το έχει μετανιώσει. Απλώς, βιώνει τους τελευταίους σπασμούς πριν από το θάνατο, πριν από τη θανάτωση μιας παγιωμένης άγνωστης κατάστασης, η οποία πρόκειται να βγει από τον πάγο και να γίνει γνωστή τουλάχιστον σε ένα άτομο, καθιστώντας το κοινωνό των μυστηρίων: «Τον θυμάσαι τον Μπαρμπαλιά ; Ένα τραγούδι, πριν από καμιά δεκαριά με δεκαπενταριά χρόνια, θαρρώ, βραβευμένο τότε, που το λέγαμε και το ξαναλέγαμε Γιακωβά»; O «Μπαρμπαλιάς», στις αρχές της δεκαετίας του 1970 και προς το τέλος της επταετίας των συνταγματαρχών, ήταν ένα λαϊκό άσμα, ζεϊμπέκικο το λέγανε, που είχε βραβευτεί στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης του Μιλούσε για έναν ηλικιωμένο και αξιοπρεπή γέροντα, που βρισκόταν στη δύση της ζωής του, αλλά ζούσε σαν νέος, παρά τα τόσα προβλήματα της γενιάς του, αλλά και της προσωπικής του ζωής. Με τον Δημήτρη Κοντολάζο ερμηνευτή, σε στίχους του Δημήτρη Καραστάθη και με μουσική του Πέτρου Ζέρβα. Το ρεφραίν αυτού του τραγουδιού συνήθιζα να το σιγοτραγουδώ στον Γιακωβάκη, μόνο που σε δύο σημεία, το όνομα «Μπαρμπαλιά» το αντικαθιστούσα με το «Γιακωβά», κόβοντας στο τέλος το «κη» ή αφήνοντάς το να ακούγεται ανεπαίσθητα: «Δεν έχεις τέλος Γιακωβά(κ), δεν σε έχει ο χάρος σημαδέψει, σαν αποκάμει από τη δουλειά, μες στα βαθιά του γηρατειά, με εσέ λεβέντη Γιακωβά(κ), θέλει να πιει και να χορέψει». Μου τύλιξε, στα γρήγορα, ένα αντικείμενο, που άρπαξε μέσα από το ξύλινο μπαούλο του. Οι κινήσεις του ήταν σβέλτες, 7

8 τόσο πολύ που δεν θύμιζαν κινήσεις ενός εκατοντάχρονου γεράκου, αλλά πιο πολύ ενός νεαρού, για να μην πω εφήβου. Το τύλιξε μέσα σε μερικές, άστατα στοιβαγμένες μεταξύ τους, λαδόκολλες, παμπάλαιες και φθαρμένες από το χρόνο, καταχωνιασμένες σε κάποια άκρη του εργαστηρίου του, από την εποχή που σκάλιζε φιγούρες και τις επένδυε με τέτοια λαδόκολλα, την οποία και χρωμάτιζε. Μήπως και πάλι μέσα σε αυτές τις λαδόκολλες, βρισκόταν κάποια φιγούρα; Αυτό ήταν το φυσικότερο και το λογικότερο, καθώς το μπαούλο δεν περιείχε τίποτε άλλο παρά φιγούρες μιας θρυλικής εποχής και ενός θρυλικού μπερντέ, που τώρα είχε σιγήσει, αναγκάζοντας και τις σκιές να σιγήσουν μέσα στη βουβαμάρα του κλειστού μπαούλου: «Πάρε αυτό το δέμα και άνοιξέ το, μόνο όταν θα πας στο σπίτι σου. Θα εκπλαγείς» Συνεχίζεται Μην χάσετε το 4ο μέρος: «Το Σοκ» Του Πάνου Καπετανίδη Ο Καραγκιοζοπαίχτης Την τελευταία εικοσαετία, παρατηρήθηκε μια στροφή του κοινού στις παραδόσεις, άρα και στα παραδοσιακά θεάματα. Όχι βέβαια στο βαθμό της περιόδου του , αλλά ας λάβει κανείς υπόψη ότι, πριν μερικά χρόνια, δεν έλεγαν με παρρησία ούτε οι καραγκιοζοπαίχτες το επάγγελμά τους. Άλλοι λέγανε καλλιτέχνης Θεάτρου Σκιών, άλλοι ηθοποιοί Θεάτρου Σκιών (εξ ου και η αλλαγή της επωνυμίας του Σωματείου, από Σωματείο Ελλήνων Καραγκιοζοπαιχτών σε Πανελλήνιο Σωματείο Θεάτρου Σκιών). Σήμερα, η νέα γενιά το λέει με θάρρος και δηλώνει ευθαρσώς: «Είμαι καραγκιοζοπαίχτης»!! Μα είναι όμως; Ας τα πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Η έννοια «επαγγελματίας» καλύπτεται από την απλή δήλωση στην εφορία ότι κάποιος ασκεί την τάδε εργασία, κοινωνικά ή νομικά αποδεκτή, που ασκείται επί μικρό ή μεγάλο χρονικό διάστημα, για βιοπορισμό. Αλλά ας πάμε τώρα και στο ουσιαστικότερο: Επαγγελματίας «καραγκιοζοπαίχτης». Εδώ απαραίτητη προϋπόθεση είναι όχι μόνο το νομικό (φορολογικό) μέρος, αλλά η δυνατότητα αυτού που θέλει να ονομάζεται έτσι, με τα πραγματικά αντικειμενικά δεδομένα. Πώς γίνεται κάποιος «καραγκιοζοπαίχτης»; Τελειώνει κάποια σχολή τεχνική ή πανεπιστημιακή; Όχι! Τι λοιπόν είναι εκείνο που διακρίνει κάποιον, για να φέρει αυτή την ιδιότητα; Όλα ξεκινάνε από τη φυσιογνωμία της τέχνης που δεν διδάσκεται, αλλά μεταλαμπαδεύεται από στόμα σε στόμα. Δηλαδή πρόκειται για μια τέχνη, που ανήκει σε αυτές που λέμε «παραδοσιακές». Τι είναι παράδοση; Το σύνολο, αλλά και το καθένα χωριστά από τα στοιχεία του παρελθόντος ενός πολιτισμού, που διασώζονται προφορικά και μεταδίδονται από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά. 8

9 Εν προκειμένω δηλαδή, για το Θέατρο Σκιών, πρόκειται για μια τέχνη που μεταδίδεται από το μάστορα στο βοηθό, τόσο στα στοιχεία που αφορούν τη φόρμα όσο και το σύνολο των έργων ή των δραστηριοτήτων, που εκφράζουν το λαό και χαρακτηρίζεται από ανωνυμία, τυποποίηση, συλλογικότητα κ.ά.. Και επανέρχομαι στο ερώτημα: Πώς γίνεται κάποιος «καραγκιοζοπαίχτης»; Από πού θα λάβει ο νέος ενδιαφερόμενος τη φλόγα της τέχνης, για να τη μεταφέρει στις επόμενες γενιές; Η απάντηση είναι απλή: Θα τη λάβει από τον προηγούμενο «φορέα» της τέχνης. Από έναν παλιό «μυημένο» (γιατί περί μύησης πρόκειται). Δηλαδή από έναν παλιό καραγκιοζοπαίχτη!! Και οι χώροι που θα γίνει αυτή η μυσταγωγία της μεταλαμπάδευσης, είναι: α) Η σκηνή και β) Το εργαστήρι. Ποιες είναι οι απαιτήσεις του προς μύηση ενδιαφερόμενου; Πρώτα, είναι η αγάπη για την τέχνη (και τις λαϊκές παραδόσεις γενικότερα). Δεύτερο, ο σεβασμός απέναντι στην τέχνη και στο κοινό που την παρακολουθεί. Τρίτο, οι φυσικές ικανότητες. Τέταρτο, η αφιέρωση ικανού χρόνου για την ολοκλήρωση της μυσταγωγίας. Πότε θεωρείται πως κάποιος έχει αποχτήσει τις ικανότητες, για να χριστεί καραγκιοζοπαίχτης; Το καταστατικό του Σωματείου, από την ίδρυσή του, αναφέρει με σαφήνεια ότι: «Την ιδιότητα του ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΟΠΑΙΧΤΗ μπορεί να την αποκτήσει, όποιος δώσει εξετάσεις με επιτυχία μπροστά στην ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑΣ ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΟΠΑΙΧΤΗ. Τα μέλη της επιτροπής πρέπει να είναι έγκριτοι καραγκιοζοπαίχτες»! Τα σημερινά κριτήρια, βέβαια, είναι πιο χαλαρά από ό,τι πριν σαράντα χρόνια, αλλά παραμένουν τα βασικά χαρακτηριστικά που προανέφερα. Η πράξη έχει αποδείξει ότι δεν μπορούν όλοι οι προσερχόμενοι στην παραπάνω επιτροπή να αποκτήσουν αυτή την ιδιότητα. Άλλωστε, θυμάμαι από την εποχή που βοήθαγα τον αείμνηστο Βάγγο, πως από τους 30 βοηθούς που έβλεπα στη μόνιμη σκηνή του, την περίοδο 1970 (περίπου)-1980, μόνο εγώ έγινα επαγγελματίας καραγκιοζοπαίχτης, ενώ συνέχισα και μετά να πηγαίνω στη σκηνή του και να «παίρνω». Και «έπαιρνα» από αυτόν μέχρι το θάνατό του και όσο περισσότερα μάθαινα, τόσο καταλάβαινα ότι ακόμα δεν τα ήξερα όλα. Πάμε τώρα να δούμε τι εννοούμε, όταν λέμε «ερασιτέχνης καραγκιοζοπαίχτης». Ερασιτέχνης είναι αυτός που ασχολείται με έναν τομέα δραστηριότητας, περισσότερο για ευχαρίστηση παρά για οικονομικό κέρδος. Αυτός δηλαδή που ασκεί περιστασιακά την τέχνη, χωρίς να βιοπορίζεται από αυτήν. Πολλοί πιστεύουν ότι είναι προσβλητικό να θεωρείται «ερασιτέχνης», όμως όλοι οι επαγγελματίες κάποτε ήταν και ερασιτέχνες (δηλαδή εραστές της τέχνης). Προσβλητικό είναι το να είναι κανείς «επαγγελματίας» και με τον καιρό, είτε από τεμπελιά είτε από ασέβεια προς το κοινό του, να αποποιείται του επαγγελματισμού και της συστηματικότητας, και να καταφεύγει στην προχειρότητα και ανευθυνότητα στον τρόπο άσκησης της εργασίας του. 9

10 Ας επιστρέψω, όμως τώρα, στη σημερινή πραγματικότητα και στο λόγο που μου υπέβαλε να γράψω αυτό το άρθρο. Σήμερα, η χώρα στερείται τους φυσικούς χώρους εκμάθησης της τέχνης του Θεάτρου Σκιών, δηλαδή τα μόνιμα μαντράκια. Αυτό αναγκάζει τους επαγγελματίες να δίνουν περιφερειακές παραστάσεις και να προσπαθούν να μειώσουν τόσο τον όγκο που κουβαλάνε όσο και τα μέσα. Από την άλλη, περιορίζουν το ρεπερτόριό τους σε έργα, χωρίς αλλαγές και σκηνικές δυσκολίες. Και έτσι δημιουργείται μια εσφαλμένη εντύπωση στους νέους ενδιαφερόμενους ότι μπορεί κάποιος, με 15 φιγούρες και ένα έως πέντε έργα που έμαθε από βίντεο, να κάνει τον καραγκιοζοπαίχτη. Αρχίζουν να εκλείπουν οι βασικές και αναγκαίες αξίες: αγάπη και σεβασμός απέναντι στην τέχνη και στο κοινό. Πολλοί (όχι μόνο νέοι αλλά και μεγαλύτεροι σε ηλικία) θεωρούν την τέχνη σαν φάρμακο κατά της αδεκαρίας ή της ανεργίας. Επειδή βοήθησαν μερικές φορές κάποιον καραγκιοζοπαίχτη και άκουσαν ή είδαν μερικές παραστάσεις από το youtube, πιστεύουν ότι μπορούν να σταθούν στη σκηνή. Εντωμεταξύ, έχουν τόση έπαρση, που δεν ακούνε ούτε συμβουλές Ένας, μάλιστα, τριαντάρης στην ηλικία, μου ζήτησε να έρχεται φέτος στις παραστάσεις μου, κάποια Σάββατα, για να μάθει να παίζει...! Και όταν του είπα ότι θα χρειαστείς 40 χρόνια Σάββατα και ότι είσαι ήδη μεγάλος για να μάθεις, νόμιζε πως ήθελα να του στερήσω τη μοναδική ευκαιρία της ζωής του να πραγματοποιήσει το όνειρό του!!! Ίσως είναι πιο εύκολο εκεί που κάποιος θα εργαζόταν ντελίβερι, να αγοράσει δέκα φιγούρες και να ανταγωνίζεται με εξευτελιστικές αμοιβές τους επαγγελματίες καραγκιοζοπαίχτες σε εκδηλώσεις, σχολεία ακόμα και σε δήμους, με δανεικά φορολογικά στοιχεία, χωρίς φορολογικές και ασφαλιστικές υποχρεώσεις. Μερικοί ακόμα, απλά και μόνο για να ασκήσουν το καλώς εννοούμενο ψώνιο τους, παίζουν σε εκδηλώσεις ακόμα και δωρεάν, χωρίς να διαισθάνονται ότι έτσι στερούν μεροκάματο από κάποιον που ζει από αυτό. Κάπως έτσι γέμισε ο τόπος από «καραγκιοζοπαίχτες» μη ολοκληρωμένους, αμαθείς, πολλές φορές ατάλαντους, και δυστυχώς αρκετές φορές ΑΣΕΒΕΙΣ! Τολμώ να πω ότι σήμερα, οι ερασιτέχνες και οι κάθε λογής άσχετοι που πιάνουν στα χέρια τους φιγούρες και δεν δηλώνουν την πραγματική τους ιδιότητα (δηλαδή το ερασιτεχνικό τους επίπεδο) ξεπερνούν αριθμητικά τους επαγγελματίες σε όλη την επικράτεια. Μου έρχεται στο μυαλό ο σπουδαίος σκηνοθέτης και σεναριογράφος Γιάννης Δαλιανίδης, όταν σατιρίζει τους αλεξιπτωτιστές του χώρου του (παραγωγούς, σκηνοθέτες, σεναριογράφους και ηθοποιούς) που ξεφύτρωναν την περίοδο της αντίστοιχης ανόδου του ελληνικού σινεμά, στην ταινία «Το ανθρωπάκι», όπου ο Παναγιώτης, ο χασάπης, επειδή είχε λεφτά, κάνει τον παραγωγό και το σεναριογράφο και η Κική Γκρέκα, μια εμποροϋπάλληλος, κάνει την ηθοποιό στην ταινία, που σκηνοθετεί σκηνοθέτης, που δεν τον έπαιρνε κανένας άλλος, για να κάνει ταινία. Ένα άλλο σχετικό θέμα προκύπτει στο σύγχρονο τρόπο επικοινωνίας, στα μέσα δηλαδή κοινωνικής δικτύωσης, που δημιούργησε ένα ανταγωνιστικό συναίσθημα στην πιτσιρικαρία, όπου κάθε ένα παιδάκι (που αγαπά τον Καραγκιόζη») ανεβάζει βιντεάκια και ζωγραφιές με τις προσπάθειές του, αλλά και δημιουργεί «ομάδες» που τις τιτλοφορεί «Θέατρο Σκιών». Έτσι λοιπόν, δημιουργούν ομάδες που τις ονομάζουν «Θέατρα Σκιών» και δίπλα το όνομά τους, χωρίς να διαισθάνονται (λόγω ηλικίας) την ασέβεια που διαπράττουν. Στους τελευταίους, αναφέρομαι με αγάπη και προσωπικά, προσπαθώ να ενθαρρύνω και να τους βοηθήσω κάποιους στα θετικά τους, αλλά να αποθαρρύνω άλλους στα αρνητικά τους. 10

11 Αυτή τη νέα γενιά καλώ, όχι μόνο να αγαπούν την τέχνη, αλλά και να τη σέβονται. Και αν θέλουν να γίνουν κάποτε καραγκιοζοπαίχτες, να τηρούν όλους τους κανόνες που διέπουν τις παραδοσιακές τέχνες. Να μην ντρέπονται ότι είναι μαθητευόμενοι και «ερασιτέχνες» και να καταλάβουν ότι όσο περισσότερα μαθαίνουν, τόσο θα συνειδητοποιούν ότι ακόμα δεν ξέρουν τίποτα για μια τέχνη, που άντεξε τόσα χρόνια σε πολλές αντίξοες συνθήκες, πάλεψε με καινούργιες τέχνες και τεχνολογίες και που, αν την αγαπάνε, πρέπει να την βοηθήσουμε να αντέξει και άλλο, ώστε να συνεχίσει να διασκεδάζει και τις επόμενες γενιές. Γίνε τακτικός συνεργάτης του περιοδικού «Ο Καραγκιόζης μας». Στείλε τα κείμενά σου στο του Σωματείου: ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ Σαν σήμερα: Πάτρα, 1-10 Δεκεμβρίου 2006 Πάτρα: Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης Στο στέκι «Βυρσοδεψείον» του Κώστα Μακρή, οι πρώτες δέκα μέρες του Δεκέμβρη είναι αφιερωμένες στο νεοελληνικό Θέατρο Σκιών. Κάθε μέρα και από ένας καραγκιοζοπαίχτης, με απογευματινή και βραδινή παράσταση: Παρασκευή 1/12: Γιάνναρος Μουρελάτος Σάββατο 2/12: Γιάννης Νταγιάκος Κυριακή 3/12: Τάκης Παλαιοθόδωρος Δευτέρα 4/12: Άθως Δανέλλης Τρίτη 5/12: Φώτης Πλέσσας Τετάρτη 6/12: Θανάσης Σπυρόπουλος Πέμπτη 7/12: (αντί του Γιάννη Χατζή) Χάρης Μπιλλίνης-Τάσος Γεωργίου Παρασκευή 8/12: Τάσος Γεωργίου-Χάρης Μπιλλίνης Σάββατο 9/12: Πάνος Καπετανίδης Κυριακή 10/12: Κώστας Μακρής 11

12 Ο ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟΣ ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ ΤΟΥ ΣΠΑΘΑΡΗ του Θωμά Αθ. Αγραφιώτη Η σειρά κόμικς με τον εικονογραφημένο Καραγκιόζη του Σπαθάρη κλείνει με δύο κλασικές κωμωδίες: «Ο Γάμος του Μπαρμπαγιώργου» και «Ο Καραγκιόζης Μάγειρας». Πρόκειται για δύο φαρσοκωμωδίες, στις οποίες κυριαρχούν οι κωμικές καταστάσεις πλαστοπροσωπίας, με τον Καραγκιόζη να παριστάνει τη νύφη και το νεκρό μάγειρα, παράλληλα με την κλασική παρέλαση των κωμικών τύπων του μπερντέ. Όσο για τη νέα και τελευταία συνέχεια του Κατσαντώνη, αυτή ολοκληρώνεται, ως προς την «πρώτη εποχή του Κατσαντώνη», σε λιγότερο από ενάμιση εσώφυλλο του 13ου τελευταίου τεύχους του Μάγειρα. Στο προηγούμενο 11ο τεύχος, μάλιστα, ένα εκ των εσώφυλλων είχε αφιερωθεί σε διαφημίσεις δίσκων με παραστάσεις του Σπαθάρη (αντί για τον Κατσαντώνη). Στην τελευταία συνέχεια, πάντως, ο Βεληγκέκας συλλαμβάνει τη γυναίκα και το γιο του Κατσαντώνη, την ώρα που ο τελευταίος βρίσκεται στο βουνό. Ο Νιόνιος, στο μεταξύ, παραδίδει, με καθυστέρηση, την επιστολή του Μάνθου στον Γεροδήμα, ο οποίος διαβάζει για τα σχέδια του Βεληγκέκα και τρέχει στο σπίτι της Αγγελικούλας. Όμως, είναι αργά. Ο Κατσαντώνης μαθαίνει τα νέα. Στήνει καρτέρι στον Βεληγκέκα, στο χάνι του Σίμου, τον σκοτώνει, ελευθερώνει τη γυναίκα του με το παιδί του και ακολουθεί μεγάλη μάχη. Στο σημείο αυτό, ολοκληρώνεται η αφήγηση με τα λόγια: «Εδώ τελειώνει η πρώτη εποχή του Κατσαντώνη», στην αρχή της δεύτερης σελίδας του εσώφυλλου. Λίγο πιο κάτω, με έντονα μαύρα γράμματα και λίγο πριν από τη μέση της σελίδας, ανακοινώνονται τα εξής: «Κάνουμεν γνωστόν εις τους αγαπητούς μας αναγνώστας ότι το περιοδικόν μας λόγω της σχολικής περιόδου θα διακόψη και θα επανεκδοθή μετά το τέλος της σχολικής περιόδου». Προφανώς, είχε τελειώσει το καλοκαίρι, κατά τους τρεις μήνες του οποίου κυκλοφορούσε η εν λόγω σειρά κόμικς (με 13 τεύχη για τις 13 εβδομάδες του καλοκαιριού) και προαναγγέλλεται η συνέχεια της σειράς για το επόμενο καλοκαίρι, δηλαδή μετά το τέλος της σχολικής περιόδου, κάτι που, όμως, δεν έγινε ποτέ. Η κάπως ξαφνική διακοπή της συγκεκριμένης σειράς κόμικς, παρά την προαναγγελία, που ακυρώθηκε εκ των υστέρων, και η παρόμοια διακοπή της συνέχειας του Κατσαντώνη, μπορούν να οδηγήσουν στην υπόθεση ότι οι υπεύθυνοι της σειράς επιθυμούσαν ένα μακρύ χρονικό διάστημα αναδιοργάνωσης και ανατροφοδότησης, που όμως δεν στάθηκε ικανό για ένα δεύτερο κύκλο. Οι πιθανοί λόγοι της παραπάνω διακοπής (εμπορικοί, οικονομικοί ή και καλλιτεχνικοί) είναι δυνατό να διαμορφώσουν ένα συνδυασμό από υποθέσεις, για τις αιτίες που δεν συνεχίστηκε μια τόσο πρωτότυπη και ξεχωριστή, για την 12

13 εποχή της, σειρά κόμικς με ιστορίες του Καραγκιόζη. Τεύχος 12) «Ο Καραγκιόζης και ο Γάμος του Μπαρμπαγιώργου» Σελίδες: 16 Εξώφυλλο: Έγχρωμο (Ο Μπαρμπαγιώργος, στα αριστερά, ετοιμάζεται να δείρει τον Καραγκιόζη, που έχει ντυθεί νύφη, στα δεξιά, ενώ ο Νιόνιος, πάνω από τον Καραγκιόζη, αφήνει κάτω τα κουφέτα και τα στέφανα) Οπισθόφυλλο: Η Χανούμ Αϊσέ (σε δύο κομμάτια) Καρέ: 96 (έξι σε κάθε σελίδα) (Σημείωση: Σε ορισμένες περιπτώσεις, δύο οριζόντια διπλανά καρέ ενώνονται σε ένα ορθογώνιο παραλληλόγραμμο) Γλώσσα: Ελληνική και με κεφαλαία γράμματα Εκδόσεις: Σπύρου Λιναρδάτου (Μιλτιάδου 35- Τηλ Αθήναι) Κυκλοφορία: Κάθε Σάββατο Σκηνικά (μελανόμορφα και δισδιάστατα): Παράγκα, Οικία Γεροστάθη, Δέντρα, Θάμνοι, Πουλιά, Οχήματα, Σούβλα με αρνί, Έπιπλα Γεροστάθη Ήρωες του έργου (μελανόμορφοι, δισδιάστατοι και με σειρά εμφάνισης): Καραγκιόζης, Χατζηαβάτης, Γεροστάθης, Μπαρμπαγιώργος, Μαρία, Γεροδήμος, Μανώλης, Αγγελιοφόρος, Ξαδέρφη του Μπαρμπαγιώργου, Σταύρακας, δύο Βλαχοπούλες, Νιόνιος, Δεσπότης, Καντηλανάφτης, τρία Κολλητήρια, δύο Τσέλιγκες, Δήμαρχος, Καραγκιόζης Νύφη Υπόθεση: Ο Γεροστάθης, με τη βοήθεια του Καραγκιόζη, αποφασίζει να παντρέψει την κόρη του με τον Μπαρμπαγιώργο, καθώς δεν μπορεί να περιμένει άλλο τον αδερφό του να του στείλει γαμπρό από την Αίγυπτο. Ωστόσο, την ίδια στιγμή, φτάνει ο αδερφός του, ο Γεροδήμος, με έναν πιστό του υπάλληλο, τον Μανώλη, για γαμπρό, τον οποίο προτιμάει και η Μαρία. Όλοι μαζί ψάχνουν τρόπο, για να διώξουν τον Μπαρμπαγιώργο. Τότε, ο Καραγκιόζης αποφασίζει να ντυθεί νύφη, για να κοροϊδέψει το θείο του. Στο τέλος, ο Μπαρμπαγιώργος αντιλαμβάνεται την εναντίον του απάτη, χαλάει τον κόσμο, αλλά η Μαρία παντρεύεται τον Μανώλη. Τεύχος 13) «Ο Καραγκιόζης Μάγειρας» Σελίδες: 16 Εξώφυλλο: Έγχρωμο (Ο Καραγκιόζης Μάγειρας, στα δεξιά, μέσα στο μαγειρείο του, χτυπάει με την κουτάλα, στα αριστερά, τον Χατζηαβάτη στο κεφάλι) 13

14 Οπισθόφυλλο: Γριά Μάρω: Μάνα του Καπετάν Γκρη (σε δύο κομμάτια) Καρέ: 96 (έξι σε κάθε σελίδα) (Σημείωση: Σε ορισμένες περιπτώσεις, δύο οριζόντια διπλανά καρέ ενώνονται σε ένα ορθογώνιο παραλληλόγραμμο) Γλώσσα: Ελληνική και με κεφαλαία γράμματα Εκδόσεις: Σπύρου Λιναρδάτου (Μιλτιάδου 35- Τηλ Αθήναι) Κυκλοφορία: Κάθε Σάββατο Σκηνικά (μελανόμορφα και δισδιάστατα): Δέντρα, Θάμνοι, Πουλιά, Παράγκα, Ξενοδοχείο, Μαγειρείο, Φέρετρο, Τσουκάλι Ήρωες του έργου (μελανόμορφοι, δισδιάστατοι και με σειρά εμφάνισης): Καραγκιόζης, Άρχοντας, Χατζηαβάτης, Μπέης, Αφηγητής, Σκύλος, Νιόνιος, Μορφονιός, Εβραίος, Μπαρμπαγιώργος, τρία Κολλητήρια, Αγλαΐα, Γυναίκα του Χατζηαβάτη Υπόθεση: Ο Χατζηαβάτης αναλαμβάνει τη διεύθυνση ενός ξενοδοχείου και προσλαμβάνει τον Καραγκιόζη για μάγειρα. Σύντομα, καταφτάνουν και οι πρώτοι πελάτες: ο Μπέης, ο Νιόνιος, ο Μορφονιός, ο Εβραίος και ο Μπαρμπαγιώργος. Ο Καραγκιόζης και ο Χατζηαβάτης αποφασίζουν να κλέψουν τη (γεμάτη με λίρες) βαλίτσα του Μπέη και ο Καραγκιόζης, αμέσως μετά, κάνει τον πεθαμένο, για να δικαιολογηθεί η απώλεια της βαλίτσας. Όμως, ο Καραγκιόζης έχει ήδη κλέψει τα λεφτά και των άλλων πελατών, οι οποίοι έρχονται να δουν το «νεκρό». Τελικά, ο Καραγκιόζης τρομοκρατεί τον Νιόνιο, φεύγει με τον Χατζηαβάτη, μοιράζουν, μεταξύ τους, τα λεφτά και καλούν τις οικογένειές τους να φάνε στο ξενοδοχείο. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Κλείνοντας την παρουσίαση των δεκατριών τευχών της σειράς του εικονογραφημένου Καραγκιόζη του Ευγένιου Σπαθάρη, μπορούμε να συνοψίσουμε τα συνολικά και τελικά συμπεράσματά μας, ως εξής: Α) Ο Ευγένιος Σπαθάρης, φύση ανήσυχη και εξωστρεφής, πολύ πιο μπροστά από την εποχή του, αξιοποίησε ένα αφηγηματικό είδος, τα κόμικς, που δεν είχε ακόμα καθιερωθεί και αναγνωριστεί στην Ελλάδα, κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Ο τρόπος που αξιοποίησε τα κόμικς, δεν ήταν ένας απλός «εικονογραφημένος Καραγκιόζης», όπως αναφερόταν, δηλαδή δεν επρόκειτο για εικόνες που συνόδευαν ένα πλήρες κείμενο, αλλά για συνεχόμενες εικόνες με απλή συνοδεία μικρού κειμένου και με τον κλασικό τρόπο έκφρασης των κόμικς, δηλαδή με τα μπαλονάκια και το βελάκι, το οποίο σημάδευε τον ομιλούντα ήρωα, κατά τη διαδοχή των καρέ. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για ένα ολοκληρωμένο κόμικς, το οποίο συνοδευόταν από τις εικόνες παραδοσιακών μελανόμορφων φιγούρων και σκηνικών. Μία απόπειρα, που συνδέει παράδοση και νεωτερικότητα. Β) Ο Ευγένιος Σπαθάρης αξιοποιεί τα δύο βασικά χαρακτηριστικά στοιχεία 14

15 της αφηγηματικής δομής των κόμικς: Ρυθμό και δράση, μέσα από προσεκτικά επιλεγμένες παραστάσεις, με τον καλλιτέχνη, όμως, να αξιοποιεί, στο έπακρο, και τις πάμπολλες εκφραστικές δυνατότητες, που του δίνει η ζωγραφική απεικόνιση των σκηνικών-φιγούρων, ανάλογα με την κάθε παράσταση. Σε γενικές γραμμές, είναι αλήθεια ότι ο Σπαθάρης κινείται ποικιλοτρόπως, ως προς την επιλογή των έργων του, αφού δεν επιλέγει μόνο παραστάσεις ρυθμού, (αν και αυτές ενδείκνυνται πιο πολύ για κόμικς), αλλά παρουσιάζει και παραστάσεις λόγου (της οθωμανικής και της ηπειρώτικης παράδοσης). Και όταν ο ρυθμός δεν κυριαρχεί, τα σκηνικά και η απλή κίνηση είναι αυτά που συνοδεύουν τον εκτενή λόγο. Η σχέση λόγου και εικόνας, που συνδυάζει παράδοση και νεωτερικότητα. Γ) Τα δεδομένα φαίνεται να διαφοροποιούνται και ως προς τα ηρωικά έργα. Ο Σπαθάρης δίνει έμφαση στις κωμωδίες, μολονότι το δεύτερο τεύχος της σειράς είναι το ηρωικό έργο «Ο Καπετάν Γκρης». Από εκεί και στο εξής, ατόφιο ηρωικό έργο δεν μεταφέρεται ξανά στα κόμικς του Σπαθάρη, με εξαίρεση, εν μέρει, τον «Καραγκιόζη Δικηγόρο» ή και τον «Μεγαλέξανδρο». Ωστόσο, η μεγάλη πρωτοτυπία έγκειται στην επιλογή του «Κατσαντώνη», όχι για τη μεταφορά του σε κόμικς, αλλά για την παρουσίασή του σε συνέχειες και στην κλασική μορφή του συνεχούς κειμένου. Συνεπώς, ο Σπαθάρης αξιοποιεί μεν τα ηρωικά έργα, αλλά (από ένα σημείο και μετά) αποφεύγει να τα μετατρέψει σε κόμικς. Άραγε, για ποιο λόγο; Ίσως, πέρα από όλους τους άλλους λόγους (εμπορικούς κτλ.), για να συνδυάσει, για μια ακόμα φορά, παράδοση και νεωτερικότητα. Καραγκιοζο-σταυρόλεξο ΛΥΣΗ τεύχους 85 15

16 Φυσικός και τεχνητός διάκοσμος του «μπερντέ» Του Γιάννη Χατζή «Ο Καραγκιόζης το θεατράκι του Χαρίλαου. Αυτή η ευχάριστη μικρή φωλίτσα η περιχαρακωμένη με πρασινάδες, θα ήταν καύχημα, όπου αλλού κι αν υπήρχε. Τι χάρμα ματιών η φυσική αρχιτεκτονική του που δεν μπορεί να τη συλλάβει η πιο μοντέρνα αρχιτεκτονική φαντασία. Καταπράσινες καλοφούσκωτες φυλλωσιές, ολόμαυροι μίσχοι ανθισμένης μολόχας, που υψώνονται ως τ απάνου παράθυρα των γειτονικών σπιτιών, ολάνυχτες κληματαριές σαν κρυψώνες.». Η περιγραφή αυτή του Θεάτρου Σκιών του Χαρίλαου στο Συντριβάνι της Θεσσαλονίκης, γλαφυρά και εμπεριστατωμένα, μας υποχρεώνει να συλλογιστούμε το πόσο θα υπολειπόταν η αισθητική μέθεξη των θεατών μιας παράστασης, χωρίς το φυσικό και τεχνητό διάκοσμο στα θεατράκια του Καραγκιόζη και ιδιαίτερα σ εκείνα τα θερινά. Μπορεί ο φωτισμένος μπερντές να διεκδικεί τη δημιουργία ενός ονειρικού κόσμου, μιας πανδαισίας χρωματικών τόνων και της ποίησης της «μάντρας», όμως σ αυτό το αισθαντικό κλίμα, ο φυσικός και τεχνητός διάκοσμος της «πλατείας» διεκδικεί το δικό του μερίδιο, τη δικιά του συμβολή στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα που βιώνουν οι θεατές. Από την απλή σκηνή «από άσπρο πανί, μάκρος ένα μέτρο και φάρδος πενήντα πόντους» του Μπαρμπαγιάννη Βράχαλη το 1860, «που αποτελούσε όλο κι όλο τον οπλισμό του» σε καφενέ του Πειραιά, απέναντι από το Δημαρχείο (Τζούλιο Καΐμη), μέχρι τις μόνιμες «μάντρες» των 6 μέτρων των διπλών σκηνών (Χαρίλαος, Χρίστος και Γιώργος Χαρίδημος κ.λ.π.) ή των εφεδρικών και παράλληλων (Αντώνης Μόλλας), οι προσπάθειες για τον εξωραϊσμό των χώρων όπου «τέντωναν πανί» οι μάστορες του Θεάτρου Σκιών, δεν έπαψαν ποτέ. Οι επεμβάσεις στο ήδη υπάρχον φυσικό περιβάλλον της πλατείας γίνονταν από το θεατρώνη, που τις περισσότερες φορές ήταν και ιδιοκτήτης του συνυπάρχοντος καφενείου και τους καραγκιοζοπαίχτες με τους βοηθούς τους και ενίοτε με τη συνδρομή λαϊκών ζωγράφων, που τους πλαισίωναν στο οδοιπορικό της τέχνης τους. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο αρχηγός των δυνάμεων κατοχής μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο, Γάλλος αντιναύαρχος Μπαρμπέ ντε Τινάν έβαλε «αγγαρείες», για να παστρέψουν το χώρο που βρισκόταν απέναντι από την αποβάθρα του Δημαρχείου στον Πειραιά, όπου υπήρχαν λίγα πεύκα, λείψανα παλιού άλσους του ιστορικού μοναστηριού του Αγίου Σπυρίδωνα. Φύτεψαν θάμνους, λουλούδια, έφτιασαν δρομάκια, σκάρωσε, με λίγα λόγια, έναν όμορφο κήπο και έδωσε άδεια σε καραγκιοζοπαίχτη να παίζει σ αυτόν (Βράχαλης;). Τα καφενεία Θέλουμε δε θέλουμε, πρέπει να το παραδεχτούμε ότι τα καφενεία στον τόπο μας επέδρασαν καθοριστικά στην κοινωνική συνείδηση των νεοελλήνων και όχι μόνο, αφού ο χώρος του καφενείου πολύ συχνά, όχι μόνο στην Ελλάδα και στην Τουρκία αλλά και ακόμα στα Βαλκάνια και στην υπόλοιπη Ευρώπη, ήταν ένα χώρος κοινωνικής συνεύρεσης, ένας δημόσιος χώρος κοινωνικών συναθροίσεων, όπου η ψυχαγωγία δεν ήταν το μόνο ζητούμενο των πελατών, είτε επρόκειτο για συνοικιακά, κεντρικά, είτε για εξοχικά καφενεία. Συχνά-πυκνά μετατρέπονταν σε «μικρές Βουλές», χώρος πολιτικών και κοινωνικών αντιπαραθέσεων και δεν ήταν λίγες οι φορές, που κεντρικά πολιτικά γεγονότα χαλκεύτηκαν και ξεκίνησαν από τα καφενεία. Θεωρούνταν ο προσφορότερος τόπος για πολιτική κριτική και συμμετοχή στην πολιτική ζωή και για χρόνια βασικός χώρος ψυχαγωγίας κύρια των λαϊκών στρωμάτων. Χαρακτηριστικό είναι ότι ιδιαίτερα τα κεντρικά καφενεία λειτουργούσαν και σαν ζαχαροπλαστεία, αλλά και τα λαϊκά που θα μας απασχολήσουν ιδιαίτερα, πέρα από κάποια γλυκά κουταλιού, λουκουμιών κ.λ.π., πρόσφεραν ποτά και μεζέδες, ενώ δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις όπου τις πρωινές ώρες λειτουργούσαν σαν μαγέρικα. Πολλά από τα χειμερινά καφενεία, διέθεταν κήπο ή αυλόγυρο, όπου κάτω από τη δροσιά των δέντρων, οι θαμώνες τους θερινούς μήνες, μαζί με τον καφέ ή τον ναργιλέ τους, διάβαζαν τις εφημερίδες και έπαιζαν διάφορα επιτραπέζια παιχνίδια, ενώ συχνά-πυκνά, επιδίδονταν στην πολιτικολογία, ανεβάζοντας και κατεβάζοντας φραστικά κυβερνήσεις. Η εφημερίδα «Ημερήσιος Κήρυξ Πατρών» της πληροφορούσε ότι στο καραγκιοζοστέκι «Δροσιά», κερνούσαν «λεμονάδα και βανίλια με νερό κρύσταλλο από το διπλανό πηγάδι». Ο χώρος των λαϊκών καφενείων ήταν πάντα ενιαίος, σε ισόγειο συνοικιακού σπιτιού, διασκευασμένου κατάλληλα με περισσότερες πόρτες, απαντιόταν όμως και ξύλινες παράγκες, αυτοσχέδιες κατασκευές καφενείων. Υπήρχαν και τα εξοχικά στον κήπο του Ζαππείου και στις Στήλες του Ολυμπίου Διός, στον Ιλισό κ.λ.π.. Φυσικά, στα κοσμικά κεντρικά καφενεία, δίνεται περισσότερη προσοχή στο διάκοσμο και το φωτισμό. Για τους χώρους των καφενείων που «βάζαν» Καραγκιόζη, διαβάζουμε στην ΕΣΤΙΑ 16

17 του 1888, στο άρθρο του Μπάμπη Άννινου «Τα θερινά θέατρα», για το διάκοσμο των καραγκιοζοθέατρων από τη μια «πηγνύοντες (οι καραγκιοζοπαίχτες) την πενιχράν σκηνή των εις τον κήπον καφενείου τινός» και από την άλλη, ότι ο Χρήστος Κόντος τον Ιούλιο του 1900 έπαιζε στα «δροσερότατα Δυο Δέντρα» και το 1903 παραστάσεις δίνονταν στο «εις τόσον τερπνήν θέσιν καφενείου κ. Μαγιάκη», ακόμη ότι στο καφενείο «Φύκος» υπήρχε βαρέλι με νερό που το σκίαζε και το δρόσιζε ένας φύκος και ότι υπήρχαν ξύλινοι πάγκοι. Η μουσική που παιζόταν από τις διάφορες μπάντες στις πλατείες και τα καφωδεία, ακόμα από την εποχή της Βαυαροκρατίας, προσελκύει πολλούς θεατές και «κλέβει» κόσμο από τα καφενεία. Οι καφεπώλες αντιδρούν και από το 1885 περίπου, μπάζουν στα καφενεία ορχήστρες και τραγουδιστές, προσβλέποντας στην προσέλκυση πελατών, μετατρέποντας πολλά σε καφωδεία και θεατρίδια. Στα λαϊκά καφενεία, οι λατέρνες και οι ρομβίες δίνουν καθημερινό παρών με τις «περαντζάδες» τους. Θα γράψει ο Σουρής το 1885: «Πλατεία Ομονοίας, τι πρίμες! Τι τενόροι! και όσοι δεν καθίζουν δι έλλειψιν χρημάτων, όρθιοι απολαμβάνουν των πέριξ θεαμάτων». Στα λαϊκά αυτά καφενεία της Αθήνας, του Πειραιά, της Πάτρας, του Ναυπλίου, της Χαλκίδας κι άλλων επαρχιακών πόλεων, «στήθηκε το πανί» του ντόπιου Θεάτρου Σκιών από τα τέλη του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα. Μια πρώτη αναφορά για το Θέατρο Σκιών δημοσιεύεται στη «Γενική Εφημερίδα» στις , στο Ναύπλιο, σε άρθρο του Ν. Γερακάρη για τον Καραγκιόζη στην Τουρκία. Τον Αύγουστο του 1841, η «Ταχύπτερος Φήμη» ( ) αναφέρεται σε παράσταση Θεάτρου Σκιών. Σε καφενείο της Πλάκας, παίζεται Καραγκιόζης, στις 9 Φεβρουαρίου του 1852, με 5 λεπτά εισιτήριο και 5 λεπτά ο ναργιλές, ενώ η εφημερίδα «Αθηνά» μας πληροφορεί ( ) «την εν τισί καφενείοις παράσταση του λεγομένου Καραγκιόζη». Οι παραστάσεις αυτές διακόπηκαν με την παρέμβαση της αστυνομίας, που τα χαρακτηρίζει «ασιατικά θέατρα», ενώ στις , πληροφορούμαστε ότι η παράσταση του Καραγκιόζη επανελήφθη και «τούτο προς γνώσιν του νέου διευθυντού της αστυνομίας». Αλλά συχνές παραστάσεις γίνονται και στην Χαλκίδα του 1856 «εις το επάνω καφενείο, όπου επαρίστανον καθ εσπέραν Καραγκιόζη». Στην Χαλκίδα πάλι, η εφημερίδα «Εύβοια» ( ) του Γιώργου Φιλάρετου, μας πληροφορεί ότι σε καφενείο της ιουδαϊκής συνοικίας «εγκαθιδρυθείς» ο Καραγκιόζης «αθρόον προσελκύει καθ εσπέρας πλήθος εκ της εργατικής τάξεως ιδίως». Το καφενείο ο Φιλάρετος το χαρακτηρίζει σαν «πενιχρόν καφενείον εμβαδού ολίγων μέτρων εν πτωχή συνοικία», το δε κλίμα του γεμάτο καπνούς τσιγάρων και ναργιλέδων. Μεγάλο σάλο, όμως, θα φέρει η παρουσία του Καραγκιόζη στην Καλαμάτα με τις εμφανίσεις του Μίμαρου το καλοκαίρι του 1894, παραστάσεις που έκλειναν θέατρα (θίασος Λουλουδάκη). Τον Μίμαρο θα αντικαταστήσει ο Μπέκος, όπου στις αρχές του Νοέμβρη του 1900 θα δίνει «καθ εσπέρας» παραστάσεις στο καφενείο του Παν. Δημητρέα στη συνοικία Μπουχαλίνας, αναγκάζοντας σε χρεοκοπία το θίασο «Πεταλά- Λονάρδου». Η αλήθεια είναι ότι μπορεί οι παραστάσεις του Καραγκιόζη να γίνονταν σε καφενεία που δεν μπορούσαν να συναγωνιστούν σε διάκοσμο τα επαρχιακά θέατρα, όπως εκείνο της Χαλκίδας ή εκείνον τον «μαγευτικό κήπο της Εδέμ» της Καλαμάτας, όμως ο «υπέροχος» Μίμαρος, ο «θαυμάσιος» Μπέκος κι ο «αμίμητος» Δάβος ή Ντάβος με τους νεωτερισμούς και τη μουσική μπάντα του, στο έμπα του 20ου αιώνα (1901), αναγκάζουν τους καφετζήδες να εξωραΐσουν τους χώρους των καφενείων σε μέγεθος και εμφάνιση, μια και το «φιλοθέαμον κοινόν» της πόλης «σαρδελοειδώς συνωθείται». Η «Νέα Εφημερίδα» στα φύλλα των και 17 Αυγούστου 1891, μας διασώζει την πληροφορία ότι σε χασισοποτείο στα Αναφιώτικα παιζόταν Περικλέτος και Φασουλής, Καραγκιόζης και Χατζηαβάτης και σύμφωνα με το φύλλο της 13 Αυγούστου 1892, ότι ο Λεωνίδας Γορανίτης και ο Παναγιώτης Γριμίνας έφθασαν από την Κωνσταντινούπολη και δίνουν παραστάσεις στο καφενείο του Δ. Κακούση, πλησίον της Δεξαμενής. Ο Σωτήρης Σπαθάρης, στην αυτοβιογραφία του, ισχυρίζεται ότι σε παιδική ηλικία (1901) είδε Καραγκιόζη από τον Γιάννη Μπράχαλη στο καφενείο του Κατσαπρίνη πιο κάτω από το Μεταξουργείο, αν και γενικά πιθανολογείται ότι ο Μπράχαλης είχε πεθάνει πριν μπει ο 20ός αιώνας. Από τις αρχές του αιώνα, συνεχώς πληθαίνουν τα καφενεία που «βάζουν» Καραγκιόζη. Έτσι σταχυολογικά, και σαν παράδειγμα στο Γαλαξίδι στο καφενείο του Παρασκευά Μπακατσέλου, θα παίξουν ο Βασίλαρος μαζί με τον Δημήτρη Πάγκαλο, ενώ στο Αιτωλικό, χρόνια αργότερα, θα παίζουν το χειμώνα στο καφενείο του Ν. Αντζουλάτου και Γρ. Κότσαρη, ο Αγαπητός με τον Παναγιωτάρα. Το 1894, ο Δημ. Καλαποθάκης, στο άρθρο του «Αι Αθήναι διασκεδάζουν», θα γράψει: «Εις τας απόκεντρους συνοικίας εκυριάρχησεν εφέτος ο Καραγκιόζης» και ακόμη: «Το επισημότερον κέντρον αυτού (Καραγκιόζη) υπήρξε το παρά τον Άγιον Διονύσιον, εις τα Πευκάκια, καφενείον». Δημοφιλής 17

18 λοιπόν ο Καραγκιόζης! Η «Εστία» της , μας πληροφορεί ότι η αστυνομία του Μαρουσίου έκλεισε τον Καραγκιόζη της πλατείας, ο πληθυσμός κινητοποιήθηκε και πέτυχαν την επαναλειτουργία του. Γνωστό στέκι Καραγκιόζη, στην αρχή του 20ού αιώνα, ήταν και το καφενείο του Δ. Κώσταρου στην πλατεία Κυριακού, όπου έπαιζε ο Χρ. Κόντος. Στα χειμερινά καφενεία-καραγκιοζοστέκια, πέρα από τις λιθογραφίες ή κάποιες ζωγραφιές πάνω στα ντουβάρια, ο Καραγκιόζης διαφημιζόταν με το ανάλογο πρόγραμμα της καθημερινής παράστασης στην είσοδο και από το τσούρμο των μικρών γαβριάδων, που τρέχανε στις γειτονιές διαλαλώντας τη βραδινή παράσταση. Πολλές δεκαετίες μετά, θα θυμάται ο σαλονικιός Κώστας Κουβακλίδης πως παιδάκια φώναζαν στα σοκάκια της πάνω πόλης: «Ο Λαμπρινός στο Κουλέ Καφέ», εξασφαλίζοντας έτσι την τζάμπα είσοδό τους στη βραδινή παράσταση. Γεμάτες είναι οι προφορικές και γραπτές αναμνήσεις καραγκιοζοπαιχτών και θεατών από τέτοια καφενεία σε όλη τη χώρα, που σιγάσιγά, αναδεικνύονται σε καραγκιοζοστέκια, που συχνά-πυκνά εναλλάσσονταν καραγκιοζοπαίκτες, που ο καθένας συνέβαλλε με το δικό του προσωπικό τρόπο και υλικό στη διακόσμηση του καφενείου, με γλαφυρά πολύχρωμα σχέδια και επιγραφές για την τέχνη, τον εαυτό του και την καθημερινή παράσταση. Κάποιες φορές, υπήρξε και σύμπραξη καραγκιοζοπαιχτών, όπως εκείνη του Βασίλαρου με τον Δ. Πάγκαλο, στο καφενείο του Κρεμανταλά, στα Σύνορα το Από τα τέλη του 19ου αιώνα, ο Καραγκιόζης αρχίζει να έχει μια αξιόλογη ανάπτυξη στα καφενεία της Πάτρας. Από το «εν παραβύστω» ευρισκόμενο καφενείο του 1884, μέχρι τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα, διαβάζει κανείς, στον ντόπιο τύπο, πληροφορίες παραστάσεων στα καφενεία του Σιδηροδρόμου ΣΠΑΠ, πλατείας Όλγας, Γιακά, Βελαγάμπα, Μπεκατώρου, Δύο Δέντρα, Γερ. Τσιγιώτου, Μπουγιουχντερέ, Ζόρκα, Κ. Κοκκινογούλη, Μαγιάκη, Το Στάδιον, Βαϊτση, Τριάντη, Φύκο και τόσα άλλα. Παίζαν οι Μίμαρος, Λεωνίδας Γορανίτης, Παν. Γριμίνας, Πάγκαλος, Χρ. Κόντος, Παν. Μπέκος, Θοδωρέλος, Ν. Λάτσας. Όλος ο διάκοσμος που αφορούσε τις παραστάσεις του Καραγκιόζη ήταν προσωρινός (όσο διαρκούσαν οι παραστάσεις), απαραίτητο βιος του καραγκιοζοπαίχτη. Στήνονταν δίπλα στις μόνιμες κορνιζαρισμένες λιθογραφίες με τον Κατσαντώνη, τον Αλή Πασά και την κυρά Φροσύνη, την Γενοβέφα, τις νίκες του στρατού μας στους Βαλκανικούς πόλεμους και τόσα άλλα. Οι λαϊκές λιθογραφίες, υπήρξαν σταθερός διάκοσμος των καφενείων και ιδιαίτερα εκείνες του Σωτήρη Χρηστίδη, που επηρέασαν τις ζωγραφιές των καραγκιοζοπαιχτών και κατά συνέπεια, και τον τεχνικό διάκοσμο των καραγκιοζοστεκιών. Τα καφενεία που φιλοξενούσαν παραστάσεις, δεν σταματούσαν τη λειτουργία τους, απλά τα βράδια άδειαζε η αίθουσα και έμπαινε «είσοδος». Όμως, ας αναπολήσουμε τις «νύχτες μαγικές κι ονειρεμένες» των υπαίθριων χώρων των καφενείων, όπως εκείνο του Σταδίου, στην Αθήνα του Το 1917, γράφει ο Γιάννης Βλαχογιάννης στη νουβέλα του «Της τέχνης τα φαρμάκια», «έφτασε στον παράμερο τον καφενέ με το ξύλινο θεατράκι Σκοτείνιαζε πια στην αυλή, όμως ακόμα δεν είχαν ανάψει τα μεγάλα φανάρια του πετρελαίου, που άστραφταν απ την πάστρα, όπως γυάλιζε κι όλος ο καφενές όξω και μέσα. Και το θέατρο το σανιδοφραγμένο, εκεί κολλητά, ήταν έτοιμο κι αυτό, καθάριο και καταβρεγμένο, να δεχτεί τον κόσμο στην παράσταση του «Κατσαντώνη». Κι έτσι ήταν, μόνο που στην πορεία οι γκαζόλαμπες αντικαταστάθηκαν από το φωταέριο και τον ηλεκτρισμό. Σε άρθρο του στην ΕΣΤΙΑ, στις , ο Σπύρος Μελάς περιγράφει γλαφυρά το «εκείθεν του Ζαππείου, παρά το Πανόραμα» θερινό χώρο Καραγκιόζη, αναφέροντας ότι «τις νύκτες του έαρος εις τας Αθήνας» δεν «τας περνούν ματαίως» μερικοί άνθρωποι που «καθισμένοι με αφέλειαν και οικειότητα, υπό τα ψιθυρίζοντα φυλλώματα δροσερού κηπαρίου, αναπνέουν τ αρώματα που διαχύνονται από τους δύο ανακτορικούς κήπους, τρώνε λουκούμι με κουκουνάρι, πίνουν κρύο νεράκι και με την πλέον αληθήν διάθεσιν του κόσμου παρακολουθούν εις εν διάφωτον τελάρο τας ιλοτραγικάς περιπετείας μιας σκιάς, ενός μεγάλου λαϊκού ήρωος, ο οποίος πρωταγωνιστών από έξ ολοκλήρων αιώνων εις τα λαϊκά θέατρα της Ανατολής, εμόρφωσε τον ιδεώδη του τύπον εις τας Αθήνας των ημερών μας». Προϋπόθεση για τη μετατροπή ενός υπαίθριου καφενείου σε Θεατράκι Σκιών ήταν ο φυσικός του διάκοσμος (δέντρα, λουλούδια) και η εύκολη πρόσβαση του στο δρόμο, όπου υπήρχε η κύρια είσοδος με το απαραίτητο ταμείο, σπάνια η είσοδος των θεατών γινόταν από την είσοδο του χειμερινού καφενείου. Ακόμη, απαραίτητη ήταν και η σχετική περίφραξη, που αν δεν υπήρχε, ήταν από τις πρώτες απαραίτητες φροντίδες του καφετζή, που δεν δίσταζε ακόμα να καταπατήσει χώρους. Το καφενείο του Γιώργου Χαράρη «Τα πλατάνια» στα Βαλαντραχαίικα στην περιοχή του Μεσολογγίου, όπου έπαιζε ο Αγαπητός ή Ζεστός, ήταν ένας χώρος ελεύθερος, περιτριγυρισμένος με πλατάνια κι άλλα δέντρα, έτσι θα χρειαστεί οι κορμοί των δέντρων να χρησιμεύσουν σαν πάσσαλοι «στο περιφραγμένο ένα γύρο με σταφιδόπανα που προστάτευαν έτσι την είσπραξη του θεάτρου». Ο Αγαπητός το καλοκαίρι θα παίζει και στο καφενείο του Καλύβα, γιατί το καλοκαίρι είχε εξωτερικό χώρο. Τεχνητή περίφραξη από μεγάλα λιόπανα στην αυλή του καφενείου του Ταραμπούρα, στα Ζαρουχλέικα, είχε στις παραστάσεις του ο Μίμης 18

19 Ασπιώτης, το καλοκαίρι του Διαμαρτύρεται η εφημερίδα «Πελοπόννησος» στις 16/5/1895 και ζητά την επέμβαση της αστυνομίας, γιατί στα Ψηλά Αλώνια της Πάτρας καφεπώλης «έχων μίαν μπαράκα χρησιμεύουσα για σκηνή Καραγκιόζη έφραξε και δια συρμάτων την πλατείαν και κατασκεύασεν ούτω στάδιον Καραγκιόζη». Κάτω από τις λεύκες της Δεξαμενής στην Αθήνα, το 1902, παίζει ο Γιάννης Μώρος και μάλιστα με μεγάλη επιτυχία, ενώ από το 1908 έως το 1914, κάθε καλοκαίρι στηνόταν ξύλινη σκηνή σε καφενείο που καπάρωνε ο ιμπρεσάριος Αργυρόπουλος και κάθε βράδυ έπαιζε, είτε ο Κονιτσιώτης με τις κούκλες του ή ο Μόλλας με τον Καραγκιόζη του. Στο διάκοσμο, αναφέρονται είσοδος και ηλεκτρικό ρεύμα. Στον ίδιο χώρο, θα ξαναγυρίσει ο Μόλλας, το Στην εφημερίδα «Πατρίς» ( ), διαβάζουμε στο άρθρο «Αττικαί ημέραι», «Ο Καραγκιόζης της Δεξαμενής (Μόλλας) έσπευσε να μιμηθεί εμφανίζοντας κι αυτός για πρώτη φορά υποβρύχια κι αυτοκίνητα, νεωτερισμούς εισαχθέντας εις το θέατρον του μπερντέ κατά τας υπαγορεύσεις της σκηνογραφικής τελειοποιήσεως του καλοκαιρινού θεάτρου, την οποίαν κατά πόδας έχει ενδιαφέρον να παρακολουθεί κι ο Καραγκιόζης επίσης». Στη Δεξαμενή Καραγκιόζης όμως, έχει στηθεί από τις αρχές του αιώνα. Διαβάζουμε στην «Εστία» της 6 Ιουνίου 1901: «έχουν εκεί νερό κρύο, Καραγκιόζη και τέσσερας τρελούς με τους οποίους περνούν την ώρα τους». Εκεί το 1923, θα παίξει και ο Χρίστος Χαρίδημος. Λεύκες, κρύο νερό και καφενεδάκια ήταν ο φυσικός διάκοσμος της Δεξαμενής. Είσοδος, λαμπιόνια, ο μπερντές και τα σχετικά διαφημιστικά ήταν ο τεχνητός διάκοσμος. Στην περιοχή Πηγαδούλια της Λαμίας, στο εξοχικό κέντρο ΟΑΣΙΣ (οδός Υψηλάντου) του Βασιλείου Χατζόπουλου, θα στήσει μπερντέ ο Αντρέας Αγιομαυρίτης σε χώρο 600 περίπου θέσεων. Σχετικά με την παρουσία του Α. Αγιομαυρίτη, στην Λαμία, στο άρθρο του: «Ένας λαμιώτης καραγκιοζοπαίχτης. Η εποχή και το έργο του Ανδρέα Αγιομαυρίτη», ο Μιχάλης Χατζάκης διασώζει τις αυθεντικές μαρτυρίες-αναμνήσεις παλιών ντόπιων θεατών του καραγκιοζοπαίχτη. Σε ξέχωρη είσοδο με λαμπιόνια και το σχετικό τελαρωμένο πρόγραμμα της παράστασης, δίπλα στο κύριο κτίσμα του εξοχικού κέντρου, βρισκόταν ο μπερντές γύρω στα πέντε με πεντέμιση μέτρα πλάτος και ένα είκοσι ύψος με είσοδο και σκαλοπατάκια από το πλάι. Στην ποδιά, ήταν ζωγραφισμένο το άρμα του ήλιου και στο αέριο έγραφε: «Θέατρο Σκιών Ανδρέα Αγιομαυρίτη». Έπαιζε με λάμπες Λουξ και μπροστά από τη σκηνή υπήρχε τετραμελής το λιγότερο ορχήστρα με τραγουδιστές, που ξεκίναγε πριν την παράσταση, ενώ τραγουδούσε και ο ίδιος ο Αγιομαυρίτης. Η περιοχή ήταν και παρέμενε μέχρι σχετικά πρόσφατα εξοχική περιοχή με δέντρα, πηγάδια και καλαμιές, τόπος καλοκαιρινής ψυχαγωγίας των κατοίκων της πόλης. Μέσα στο χώρο του θεάτρου, υπήρχαν τραπέζια με καθίσματα, όπου σερβίρονταν γλυκά και αναψυκτικά, μπύρα και ούζο με μεζέ, ανεξάρτητα από την τιμή του εισιτηρίου, ενώ έξω από την πόρτα υπήρχε ψησταριά με κοκορέτσι και σπληνάντερο. Στο ίδιο εξοχικό θεατράκι, θα παίξει και ο Σωτήρης Σπαθάρης. Το θεατράκι καθαρό και δροσερό, ένας συνδυασμός φυσικού και τεχνητού διάκοσμου. Το ίδιο άρθρο μάς πληροφορεί πως σύμφωνα με το ζωγράφο και ποιητή Αλέκου Καΐλα, η προπολεμική ΟΑΣΗ (που έπαιρνε και το όνομα ΑΥΡΑ), με καφετζήδες τον Βασίλη και Νίκο Λιάγκα, ήταν «μια μάντρα με την ιδιαίτερη εκείνη ομορφιά της προπολεμικής αισθητικής με καφασωτά, λουλουδιασμένη, ασβεστωμένη, δροσερή». Γίνεται κατανοητό το ποια αισθητική μέθεξη είχαν οι θεατές μιας παράστασης, μέσα σ έναν τέτοιο διάκοσμο, μέσα σ ένα τέτοιο κλίμα. Την ΟΑΣΗ (Αύρα) στα Πηγαδούλια την έζησα και εγώ σαν κέντρο διασκέδασης, πριν η ανοικοδόμηση και η αντιπαροχή μετατρέψουν έναν παραδεισένιο χώρο αναψυχής σε πολυκατοικίες. Άξιο αναφοράς είναι να μεταφέρω τις δικές μου εμπειρίες από τη δεκαετία του 1950 στην Λαμία, όταν παιδάκι με τον παππού μου, σε καθημερινή βάση, όλο το καλοκαίρι πηγαίναμε στου Θεόφιλου για Καραγκιόζη. Ο Θεόφιλος είχε το καφενείο του στην οδό Δημολιούλια, ένα στενάκι απέναντι από την είσοδο του θερινού κινηματογράφου ΠΑΛΛΑΣ στην πλατεία Πάρκου (πλατεία με τα Συντριβάνια, όπως τη λέγαμε εμείς τότε, η πάλαι ποτέ πλατεία Παζαρίου). Στη γωνία της οδού Δημολιούλια με Κολοκοτρώνη, υπήρχε ένα μαγέρικο, κάτω από αυτό και με είσοδο στην οδό Δημολιούλια, υπήρχε το καφενείο του Θεόφιλου, ενός γραφικού πολύτεκνου ανθρώπου. Στη συμβολή της οδού Δημολιούλια με Κολοκοτρώνη, έβλεπες τελαρωμένο και σε κοινή θέα το εντυπωσιακό πρόγραμμα της βραδινής παράστασης. Στην είσοδο, υπήρχε το ταμείο σε ένα μικρό ξύλινο περίπτερο. Ταμίες ήταν ένα από τα παιδιά του Θεόφιλου. Ακριβώς κολλητά και σ ένα πέτρινο κτήριο, ήταν ένα στραγαλατζίδικο. Κατεβαίνοντας μερικά σκαλιά, βρισκόσουν στον χώρο του θεάτρου με το καφενείο αριστερά και τον μπερντέ στο βάθος. Υπήρχαν δέντρα και λουλούδια στις πλευρές (νυχτολούλουδα, γιασεμιά κ.λ.π.). Όταν υπήρχε μουσική, βρισκόταν μπροστά από τον μπερντέ σε καρέκλες με ένα σιδερένιο τραπέζι στη μέση. Έπαιζαν και πριν από την παράσταση και στα διαλείμματα. Στην πρώτη γραμμή, ήταν πάγκοι για την πιτσιρικαρία και από πίσω καρέκλες και σιδερένια τραπεζάκια. Στα γύρω δέντρα δεξιά 19

20 κι έξω από το θέατρο, η τζαμπατζίδικη «τσακαλαρία» στα δέντρα, που πρόγκαγε για το κουδούνι της έναρξης. Αριστερά κάτω το καφενείο και από πάνω το χαγιάτι του μαγέρικου. Θυμάμαι ότι μια χρονιά ο μπερντές άλλαξε θέση και στήθηκε δίπλα στην πόρτα, όπως έμπαινες κολλητά, στο ντουβάρι του στραγαλατζίδικου. Στους θεατές, σερβίρονταν αναψυκτικά, βανίλιες, «λεκούμι» σε οδοντογλυφίδα και ουζάκι με μεζέ στραγάλια ή ντομάτα με αγγούρι και ελιές. Από νωρίς, ο χώρος είχε καταβραχεί και τα λουλούδια χάριζαν σπάταλα την ευωδιά τους, ενώ το καλοκαιριάτικο φεγγάρι περίμενε κι αυτό, μαζί με μας, το τρίτο κουδούνι. Ναι, πράγματι ήταν βραδιές ποίησης και ονείρου! Εκεί, αξιώθηκα να δω παραστάσεις των Βασίλαρου, Αγιομαυρίτη, Δημήτρη Μόλλα, Λευτέρη Κελαρινόπουλου και άλλων που δεν θυμάμαι. Έξω από τα υπαίθρια Θεατράκια Σκιών, πουλιόντουσαν ξηροί καρποί, μηλαράκια με καραμέλα, παστέλια, φιστίκια με τη χούφτα κι όλα αυτά φωτισμένα με την ασετιλίνη, μέχρι τη δεκαετία του Πρέπει ακόμα να αναφερθεί ότι υπήρχαν περιπτώσεις καφενείων, που προσλάμβαναν καραγκιοζοπαίχτη, που έπαιζε χωρίς εισιτήριο στον μπροστά προαύλιο χώρο ή στην πλατεία, όπου είχε τραπεζάκια το καφενείο, με μόνη υποχρέωση των θεατών κάποια παραγγελία. Τέτοια περίπτωση πέτυχα σε καφενείο πλατείας των Ιωαννίνων, στα τέλη της δεκαετίας του Ο μπερντές ήταν σε μια ξύλινη παράγκα, κάτω από τα δέντρα, με το ανάλογο διαφημιστικό πρόγραμμα, σε περίοπτη θέση της «περαντζάδας» και μαζί με την ανάλογη διευθέτηση των τραπεζιών του καφενείου, που ήταν ο μόνος τεχνητός διάκοσμος της παράστασης. Εκεί, έπαιζε ο καραγκιοζοπαίχτης Ρήγας για πολλά καλοκαίρια. Ο τεχνητός διάκοσμος, όχι μόνο του θεατρικού χώρου αλλά και του μπερντέ, συμπληρώνονταν κάποιες φορές με διάφορα χάπενινγκ ή στις αποθεώσεις, όπου ανάβονταν βεγγαλικά και φώσφορα ή στολίζονταν ο χώρος με λευκά τούλια στο έργο «Ο γάμος του Καραγκιόζη» ή στο «Ο γάμος του Μπάρμπα Γιώργου», όπου μοιράζονταν και κουφέτα. Μας περιγράφει ο Σωτήρης Σπαθάρης ότι το 1924 στην Πύρνα της Κηφισιάς, στου Γιώργη Ντέντε, που έπαιζε το έργο «Το μπιλιάρδο» (έβγαζε στη σκηνή μπιλιάρδο με μπίλιες και δυο στέκες), τιμώμενο πρόσωπο της παράστασης ήταν ο Μιχάλης Καμιανός ή «Ψιτ» που επέβλεπε τα μπιλιάρδα στο καφενείο ΠΛΑΖΑ. Τον φέρανε τον «Ψιτ» με πομπή καροτσιών και στην παράσταση ανάψανε κόκκινα βεγγαλικά και κάψανε φώσφορα. Σε κάθε περίπτωση, ο φυσικός και τεχνητός διάκοσμος των χειμερινών και υπαίθριων καφενείων ήταν βασικά κύριο μέλημα του καφετζή-θεατρώνη, όπως και η συντήρηση και το ευπαρουσίαστο του χώρου. Ο καραγκιοζοπαίκτης φρόντιζε τη διακόσμηση του μπερντέ (ποδιά, αέρια) και του περιβάλλοντος χώρου με ζωγραφιές διαφημιστικές της τέχνης του (φιγούρες πρωταγωνιστών του μπερντέ) και φυσικά τα ανάλογα προγράμματα των καθημερινών παραστάσεων. Τα περισσότερα ήταν φιλοτεχνημένα σε χαρτί του μέτρου, πανιά ή μουσαμάδες για το εύκολο της μεταφοράς τους. Θα γράψει ο Δήμος Ζωγράφου, στο αφιέρωμά του για τον Γιώργο Χαρίδημο στις «Συλλογές», το 1996: «Στην ιστορία του ελληνικού Θεάτρου Σκιών, έχουν επιστρατευτεί λαϊκοί ζωγράφοι, για να σχεδιάσουν φιγούρες και πάνινα σκηνικά για καραγκιοζοπαίχτες, που δεν τα κατάφερναν τόσο καλά οι ίδιοι. Κυρίως όμως, επιστρατεύτηκαν, για να ζωγραφίσουν τα μεγάλα διαφημιστικά πανό, που έβαζαν έξω από τις μάντρες, για να αναγγείλουν το έργο που έπαιζαν» Το όνομα του καραγκιοζοπαίχτη δεν φιγουράριζε μόνο στα προγράμματα και την είσοδο, αλλά και στο χώρο του θεάτρου. Διάβαζε κανείς: «Καθ εκάστην ο λαοφιλής Βασίλαρος, γελωτοθεραπεία μέχρι δακρύων» ή «Τρέξατε όλοι και όλες να απολαύσετε τον καλλιτέχνη που συμπληρώνει 50 χρόνια εργασία και που τελειοποίησε τον Καραγκιόζη εις ομιλούντα. Γράψας» ή ακόμη «Ο Περίφημος Κ. Μάνος με τον Καραγκιόζη του». Στο αέριο και την ποδιά του μπερντέ, ανάμεσα σε ζωγραφιές και διακοσμητικά στοιχεία, διάβαζε κανείς διάφορα αποφθέγματα, ευφυολογήματα και σατιρικές εκφράσεις, εκτός από το όνομα του καραγκιοζοπαίχτη. Για παράδειγμα, ο Μελίδης έγραφε «Σκιές Ελληνο-τουρκικές», ο Δεδούσαρος «Άψυχοι καλλιτέχνες», ο Βασίλαρος «Ψυχιατρικό ίδρυμα», ο Ξυδιάς «Μην με εκτιμήσεις, παρά μόνο όταν με καταλάβεις», ή ακόμα «Όποιος γελάει, σε γιατρό δεν πάει», «Η επιστήμη είναι μια κλειδαριά που την ανοίγουμε με το κλειδί της μελέτης» κι άλλα τέτοια «χαριτωμένα». Υπήρχαν ακόμα και πληροφοριακά ταμπλό στημένα σε περίοπτη θέση με τη φιγούρα του Καραγκιόζη να δείχνει πληροφορίες όπως: «Προς Καραγκιόζη. Κάθε βράδυ νέο έργο. Δευτέρα Τρίτη κλειστά. Ώρα 8.45» ή «Σήμερον και κάθε βράδυ νέο έργο» και άλλα ποικίλα, που μόνο η λαϊκή φαντασία, η μόρφωση και το ταπεραμέντο των καραγκιοζοπαιχτών μπορούσαν να σκαρφιστούν. Στο Πατρινό Καρναβάλι το 1997, ο Δήμος Πατρέων διοργάνωσε «Το γαϊτανάκι του Καραγκιόζη». Μια πετυχημένη διοργάνωση, που πραγματοποιήθηκε στο παλιό καφενείο του Ψαριανού στα Ψηλά Αλώνια, στα μέσα Φεβρουαρίου. Σε έναν 20