...δεν θα καίγεται ο κόσμος

Transcript

1

2 Πώς ορίζεται εκείνη η -σχεδόν μαγική- στιγμή που ένα σύνολο ατόμων καταφέρνει να υλοποιήσει το όραμα που έχει για ένα κοινό σκοπό; Και πώς αυτός ο ορισμός όταν παίρνει σάρκα και οστά σε επίπεδο δημιουργίας και προσωπικής έκφρασης, τελικά πραγματώνεται; Μία τέτοια «δυσκολία» αντιμετωπίζουν όσοι και όσες ασχολήθηκαν, ασχολούνται και θα ασχολούνται με το εγχείρημα που λέγεται Freequency. Ένα εγχείρημα που ξεκίνησε ως διαδικτυακός ραδιοφωνικός σταθμός (αποκλειστικά) και μετεξελίσσεται σε ένα δίαυλο επικοινωνίας μέσω του γραπτού λόγου και της ραδιοφωνικής έκφρασης. Η ανάγκη για αδιαμεσολάβητη και μη χειραγωγούμενη ενημέρωση που βασίζεται και ανοίγει στο πεδίο της Τέχνης (με όποια μορφή και αν εκφράζεται αυτή) και της πολιτικής αντίληψης των πραγμάτων, είναι η κινητήρια δύναμη των ανθρώπων που απαρτίζουν το εγχείρημα. Μία προσπάθεια για ένα πολυσυλλεκτικό Μέσο που δεν αντιλαμβάνεται την δημιουργία με όρους αγοραίους. Κριτήριό μας είναι το ενδιαφέρον που βρίσκουμε στην επικοινωνία, στη μουσική, στις παραστατικές τέχνες, στην πολιτική και στους ανθρώπους που είναι «κοινωνοί» αυτών των εννοιών. Η συνεργασία (μέσω της δικτύωσης) και η παρουσίαση ανάλογων εγχειρημάτων είτε στο κοινωνικό είτε στο καλλιτεχνικό πεδίο είναι για μας ζητούμενο και μία από τις συλλογικές απαντήσεις μας στις επιθέσεις που δεχόμαστε και θα δεχθούμε. editorial...δεν θα καίγεται ο κόσμος γύρω μας, και εμείς θα ακούμε μουσική. ας καίμε τον κόσμο γύρω μας, μετά μουσικής συντονισμός ύλης Άννα Στερεοπούλου συντακτική ομάδα κωστας γ καραρτε. Μαρία Κουτρούμπα Ελβίρα Κρίθαρη Δανάη Λειβαδά Δημήτρης Μπ. Δημήτρης Πάλλης Αθηνά Παπαναγιώτου Αντώνης Σακελλάρης Άννα Στερεοπούλου Γαβριήλ Φιλιππόπουλος Don Cook εξώφυλλο/οπισθόφυλλο / εικονογράφηση Johnny Negri δημιουργικό Άρης Παναγόπουλος background images by anna stereo editing by Άρης Παναγόπουλος Σχέδιο εξωφύλλου: Beauty Will Be Victorious οπισθόφυλλου: Urban 03 Ευχαριστούμε... τον Johnny Negri για τα σχέδια τον Γιώργο Τριανταφυλλάκο για την ευγενική παραχώρηση των γραμματοσειρών τον ΚΜ για το σχέδιο του εισαγωγικού κειμένου στο ένθετο tail's tales Όταν ο χρόνος τέμνει το χώρο, Είναι. εδώ + τώρα. Αναζητούμε τις δύο διαστάσεις της ύπαρξής μας. Το χρόνο και το χώρο μας. Το zine - ένας τρόπος να βρίσκουμε το χρόνο μας - #4, υπάρχει, συναντώντας την άλλη διάσταση της υπόστασής μας, την πόλη μας. Αδιάκριτα ως οντολογικό, αισθητικό, πολιτικό, ηθικό χώρο. Σ ένα χρόνο που η εντροπία της πόλης μεγαλώνει, διεκδικούμε την ομορφιά της. Την θέλουμε δίκαιη σαν τη σύνθεσή της. Ήσυχη σαν την πραγματικότητα. Βίαιη. Σαν την εξέγερση. Α.Π.

3 περιεχόμενα πόλη και αντίσταση συνέντευξη: 6 μενέλαος χαραλαμπίδης ιάσονας χανδρινός θόρυβος 18 τα παιχνίδια των ανθρώπων (των πόλεων): 21 το θέατρο των σκιών alice in den st dten (1974) 26 από τα αφεντικά με αγάπη: 28 εργατικά ατυχήματα με χαμόγελο 14 ο Διεθνές Φεστιβάλ Κόμικς Αθήνας 31 οι μουσικοί και οι εκθέσεις του do not remove before flight 40 from kandinsky to atonal sound: 41 a conversation with erik von ploennies ο freequency στην πάτρα: θέατρο λιθογραφείον 46 οι πόλεις του woody allen 50 tail s tales [ένθετο] απαρχές του diy hardcore στην ουάσιγκτον dc 1 επίλογος ο ιστός που θέλω να πιαστώ She Nightsky

4 Μενέλαος Χαραλαμπίδης Ιάσονας Χανδρινός Πόλη και Αντίσταση συνέντευξη στον Αντώνη Σακελλάρη «Δεν την ξανάδα παρά ψες το βράδυ. Ο Δρ Γκίραχ σκάλιζε πάλι τα παλιά τεφτέρια. Η Γκεστάπο, λέει, ξέρει να εχτιμά την παστρικιά δουλειά. - Πάμε; μου λέει σε λίγο. Για κυνήγι. Το πρώτο σπίτι που πατήσαμε ήταν το δικό της. Καλλιδρομίου 12. Μας άνοιξε η ίδια. Ένα κίτρινο φάντασμα ντυμένο στα γκρίζα.» Στρατή Τσίρκα, Αλλόκοτοι άνθρωποι κι' άλλα διηγήματα [Εκδόσεις Ορίζοντες, Αλεξάνδρεια, 1944] Η πόλη είναι ένα χωροκοινωνικό μόρφωμα, το οποίο συνθέτουν η πολεοδομία της, τα κτήρια, οι δημόσιοι και ιδιωτικοί χώροι και, κυρίως, οι άνθρωποι που την κατοικούν. Η ιστορία μιας πόλης ορίζεται από αποφάσεις πολιτικών, από λαϊκές εκδηλώσεις, από τον πολιτισμό και την καθημερινότητά της, από πολέμους και από την αντίσταση του λαού της απέναντι στην εξουσία, ντόπια ή ξένη. Στο πλαίσιο της κεντρικής θεματικής του τεύχους, σκεφτήκαμε να φωτίσουμε μια πτυχή της ιστορίας της Αθήνας, μιας πόλης, που επιμελώς έκρυψε μέσα στα χρόνια τα σημάδια ενός επαναστατικού και εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος που αναπτύχθηκε πάνω στο σώμα της. Τα κυριλέ δικαστικά μέγαρα της λεωφόρου Αλεξάνδρας χτίζονται εκεί που κάποτε ήταν οι φυλακές Αβέρωφ, τα κτήρια της λεωφόρου Αμαλίας καλλωπίζονται και κρύβουν τις τρύπες από τις σφαίρες των Δεκεμβριανών, ενώ η Καισαριανή γεμίζει κακόγουστες πολυκατοικίες και αστυνομικά τμήματα στη θέση σπιτιών που αποτελούσαν ορμητήρια του ΕΛΑΣ. Η πρώτη εικόνα που έχουμε όταν ακούμε τον όρο εθνική αντίσταση είναι οι γενειοφόροι αντάρτες των βουνών. Παραβλέπουμε συχνά τον κρίσιμο ρόλο του επαναστατικού κινήματος μέσα στις πόλεις. Ο αγώνας στις πόλεις δεν προσφέρεται για ηρωικές αφηγήσεις. Ήταν ένας αγώνας καθημερινός, εν κρυπτώ, χωρίς στολές και άλογα, πολλές φορές σκοτεινός. Δύο βιβλία που εκδόθηκαν πολύ πρόσφατα ρίχνουν φως στο απόλυτα επίκαιρο ζήτημα της αυτενέργειας και της αυτοοργάνωσης χιλιάδων αγωνιστών στην Αθήνα, της αιματηρής αντίστασής τους στην υποταγή στον φασισμό και τον κοινωνικό κανιβαλισμό, και της ιστορίας των δρόμων που περπατάμε καθημερινά. Οι συγγραφείς τους, ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης και ο Ιάσονας Χανδρινός, μας μιλάνε για έναν αγώνα που σημάδεψε την ιστορία της πόλης. Μενέλαος Χαραλαμπίδης Οι Γειτονιές της Αντίστασης Πώς διαμορφώνεται μία πόλη υπό ξένη κατοχή και πώς η ίδια η πόλη διαμορφώνει τις δυνατότητες αντίστασης; Τί συνέβαινε στην Αθήνα κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής; Ποιές ήταν οι συνθήκες κάτω από τις οποίες ζούσαν οι κάτοικοι; Πώς είχαν διαμορφωθεί τα στρατόπεδα; Πώς κατέστελε η εξουσία τα κινήματα αντίστασης και πώς αμύνονταν τα τελευταία; Ποιές οι διαφορές της αντίστασης στην Ελλάδα και την Ευρώπη; Παρότι για την Εθνική Αντίσταση έχουν γραφεί αμέτρητα βιβλία, έχουν εκτοξευτεί λίβελοι και έχουν συντεθεί ύμνοι, η Αθήνα και οι συνθήκες μέσα στις οποίες έδρασαν τα αντιστασιακά κινήματα, αποτελούσαν ένα σχετικά θολό σημείο της πρόσφατης ιστορίας. Συναντήσαμε τον Μενέλαο Χαραλαμπίδη με αφορμή το βιβλίο του Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια) και μας απάντησε σε όλα τα παραπάνω ερωτήματα. Πώς αναπτύσσεται η αντίσταση στην Αθήνα κατά την Κατοχή; Μ. Χ.: Υπάρχει ένα τρίπτυχο που χρησιμοποίησα σαν οδηγό για να περιγράψω την περίοδο της κατοχής και της αντίστασης στην Αθήνα, αλλά και το πώς η πόλη επέδρασε στην ανάπτυξη των αντιστασιακών κινημάτων. Μπορούμε να πούμε ότι η περίοδος της κατοχής μπορεί να χωριστεί σε τρεις περιόδους: Η πρώτη περίοδος καλύπτει τον πρώτο χρόνο της κατοχής, που χαρακτηρίζεται από το λιμό και τον αγώνα του πληθυσμού για επιβίωση, η δεύτερη, το διάστημα από την άνοιξη του '42 μέχρι τα μέσα του '43, όταν γίνονται οι μεγάλες κινητοποιήσεις για την επίλυση του επισιτιστικού προβλήματος και κατά το οποίο επικρατεί ο συνδικαλιστικός χαρακτήρας των κινημάτων, και η τρίτη, από τα μέσα του '43, μέχρι την απελευθέρωση, όποτε και βλέπουμε τη ριζοσπαστικοποίηση και την πολιτικοποίηση μέρους του πληθυσμού της Αθήνας μέσω του ΕΑΜ, το οποίο γιγαντώνεται. Αυτή είναι η περίοδος όπου ο ένοπλος αγώνας και η μετατόπιση στις συνοικίες γίνονται οι βασικές στρατηγικές του ΕΑΜ Αθήνας. Ποιά είναι η σύνδεση ανάμεσα στην πόλη και την αντίσταση; Πώς διαμόρφωσε η Αθήνα τις συνθήκες και τις δυνατότητες των αντιστασιακών οργανώσεων κατά την κατοχή; Μ. Χ.: Οι αντιστασιακές οργανώσεις εκμεταλλεύτηκαν κάποια πολύ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της Αθήνας, αλλά και των πόλεων γενικότερα. Στην πόλη υπάρχουν μαζικοί χώροι, δηλαδή χώροι εργασίας και εκπαιδευτικά ιδρύματα. Δεν είναι τυχαίο ότι σε αυτούς τους χώρους ξεκινούν να οργανώνονται όλα τα αντιστασιακά κινήματα, αλλά κυρίως το ΕΑΜ, το οποίο ήταν η μόνη οργάνωση με μαζικό και κινηματικό προσανατολισμό. Κάτι το οποίο έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εξάπλωση της αντίστασης ήταν το γεγονός ότι τα πανεπιστήμια και τα σχολεία σταματούν να λειτουργούν μετά τον πρώτο χρόνο, επομένως η νεολαία της εποχής έχει άπλετο χρόνο και διάθεση για να συμμετέχει ενεργά στην αντίσταση. Την περίοδο των μεγάλων απεργιών και διαδηλώσεων στο κέντρο, το ΕΑΜ χρησιμοποιεί την πυκνή κίνηση των δρόμων της Αθήνας για να οργανώσει τις διαμαρτυρίες. Όπως καταλαβαίνετε, μία (απαγορευμένη) πορεία επί Rose Wire κατοχής δεν μπορούσε να οργανωθεί όπως οργανώνεται μία πορεία στις μέρες μας. Δεν μπορούσαν, για παράδειγμα, να γίνουν δημόσιες προσυγκεντρώσεις. Για αυτό η οργάνωση των διαδηλώσεων είχε ξεκάθαρα συνομωτικό χαρακτήρα. Ξεκινούσαν παρέες από τις συνοικίες και τις γειτονιές του κέντρου με συγκεριμένα δρομολόγια, χρονοδιαγράμματα και σημεία συνάντησης, τα οποία τηρούσαν με ακρίβεια δευτερολέπτου. Είχαν ένα αυστηρό ραντεβού, ας πούμε στην πλατεία Συντάγματος, μία συγκεκριμένη ώρα, και συνέκλιναν όλοι 6 7

5 προς τα εκεί, χωρίς φωνές και συνθήματα. Όταν συναντιόνταν, άρχιζε η διαδήλωση. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι διαδηλώσεις επί κατοχής ξεκινούσαν όπως τα σημερινά flash mobs. Επίσης, υπήρχαν συγκεκριμένοι τόποι και ραντεβού ανασυγκρότησης σε περίπτωση επίθεσης από την χωροφυλακή. Οι ομάδες των διαδηλωτών γνώριζαν αν και πότε θα ανασυγκροτηθούν στο Στρέφη ή στους πρόποδες του Λυκαβηττού. Το κέντρο ήταν το πεδίο της πρώτης αντιπαράθεσης με τους κατακτητές και τους συνεργάτες τους, και αυτό γιατί η κάθε πλευρά διεκδικούσε το δημόσιο χώρο. Το ΕΑΜ επεδίωκε να φανεί στον δημόσιο χώρο. Επεδίωκε να αφήσει το αντιστασιακό του στίγμα. Όταν η καταστολή από τους Ιταλογερμανούς και την κυβέρνηση Ράλλη αυξάνεται, το ΕΑΜ περνάει στο ένοπλο και εκμεταλλεύεται την ανθρωπογεωγραφία και την πολεοδομία της Αθήνας και κυρίως των συνοικιών της. Το ΕΑΜ ψάχνει για ασφαλείς χώρους, προκειμένου να βρει ερείσματα για την ένοπλη αντίσταση. Τους βρίσκει στις πυκνοδομημένες εργατικές συνοικίες γύρω από το κέντρο. Όταν η αντίσταση φεύγει από το κέντρο, ποιές συνοικίες επιλέγονται σαν προπύργια και γιατί; Μ. Χ.: Σε αυτή την επιλογή παίζει πολύ μεγάλο ρόλο η χωροταξία και η διανομή του πληθυσμού. Επιλέγονται περιοχές, σχετικά κοντά στο κέντρο, με οδούς διαφυγής, πυκνοκατοικημένες, άναρχα χτισμένες και με πληθυσμό εξ ορισμού φιλικό προς το σκοπό του ΕΑΜ. Αυτή η μετατόπιση γίνεται σε σχεδόν αποκλειστικά προσφυγικές συνοικίες, όπως η Καισαριανή, ο Βύρωνας, η Νέα Σμύρνη, η Καλλιθέα και η Κοκκινιά. Εκεί, ήδη από τον μεσοπόλεμο, έχει ουσιαστική και δραστήρια παρουσία το ΚΚΕ. Οι πρόσφυγες που κατοικούσαν σε αυτές τις περιοχές ήταν οι πιο ευάλωτοι στην πείνα και τις κακουχίες, καθώς είχαν φτάσει στην Αθήνα μόλις πριν από 18 χρόνια και δεν είχαν προλάβει ακόμα να ορθοποδήσουν. Αυτοί οι άνθρωποι ζούσαν σε παραγκουπόλεις και κάτω από αδιανόητες συνθήκες. Βίωναν καθημερινά τον πλήρη κοινωνικό και ταξικό διαχωρισμό από την παλιά Αθήνα. Οι συνθήκες αυτές είχαν κληροδοτήσει μία προδιάθεση οργάνωσης σε συλλογικότητες, μέσω των οποίων διεκδικούσαν την επιβίωσή τους. Όταν εγκαθιδρύθηκε η γερμανική κατοχή αυτοί ήταν τα πρώτα θύματα της ανθρωπιστικής κρίσης που ξέσπασε. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε και τις περιοχές όπου αναπτύσσονται οι αντι-εαμικές δυνάμεις, δηλαδή στον Κολωνό, στο Θησείο, στα Σεπόλια, στο Παγκράτι, όπου δηλαδή κατοικούσαν οι παλιοί Αθηναίοι. Οι διαχωρισμοί του μεσοπολέμου οξύνονται μέσα στην κατοχή. Τέλος, προκαλεί εντύπωση γιατί παρατηρείται μαζικοποίηση της εαμικής αντίστασης στον Βύρωνα και την Καισαριανή, αλλά όχι στην εργατούπολη Νέα Ιωνία, που ήταν το ελληνικό Μάντσεστερ. Αυτό έχει να κάνει με την χωροταξία. Η εγγύτητα που είχαν αυτές οι περιοχές με τον Υμηττό ήταν το κριτήριο επιλογής. Το βουνό ήταν η δίοδος διαφυγής για τους μαχητές του ΕΛΑΣ. Στη Νέα Ιωνία και στη Νέα Φιλαδέλφεια τότε μεσολαβούσε μία αχανής ακατοίκητη πεδιάδα μέχρι τους πρόποδες της Πάρνηθας. Επίσης, αυτές οι συνοικίες ήταν πιο αραιοκατοικημένες και περισσότερο ξεκομμένες από τον οικιστικό ιστό της πόλης. Η πολεοδομία πώς διαμόρφωσε τις συνθήκες σύγκρουσης ανάμεσα στους αντιστασιακούς και τις δυνάμεις των κατακτητών και των Ελλήνων συνεργατών τους; Μ. Χ.: Η επιλογή των συνοικιών που ανέφερα προηγουμένως ήταν σοφή. Η άναρχη δόμηση ήταν ένα από τα ισχυρότερα όπλα της αντίστασης. Τα άρματα δε χωρούσαν να περάσουν από τους στενούς δρόμους. Αυτό το κατάλαβαν γρήγορα οι Άγγλοι και έφεραν στην Αθήνα τα ευέλικτα Sherman για να καταστείλουν την εξέγερση των Δεκεμβριανών. Ακόμα και αυτά όμως αντιμετώπιζαν δυσκολίες στους δρόμους των Εξαρχείων και του Ψυρρή. Οι μαχητές του ΕΛΑΣ επέλεγαν ως πεδίο αντιπαράθεσης, δρόμους και γειτονιές που γνώριζαν καλά. Εκμεταλλεύονταν Οδοφράγματα για άρματα τους ατελείωτους μαντρότοιχους για κάλυψη και γκρέμιζαν μεσοτοιχίες για να διαφύγουν ή για να εμφανιστούν σε άλλα σημεία της γειτονιάς. Αυτό που έκανε όμως και πάλι την διαφορά ήταν ότι μέσα σε αυτή την εξαιρετικά πυκνή δόμηση ζούσε ένας πληθυσμός φιλικός. Δεν μπορείς να κάνεις ένα πόλεμο με ελάχιστα όπλα, αν δεν έχεις τον κόσμο με το μέρος σου. Η κατοχή και η αντίσταση πώς διαμόρφωσαν την πόλη; Μ. Χ.: Στην Αθήνα δεν έχουμε εκτεταμένες καταστροφές στο οικιστικό της απόθεμα. Οι καταστροφές από τα βρεταννικά άρματα στα Δεκεμβριανά είναι αμελητέες. Επίσης, οι αγγλικοί βομβαρδισμοί σε Βύρωνα, Καισαριανή και Πειραιά κατέστρεψαν παράγκες, εργοστάσια και διυλιστήρια, αλλά όχι εμβληματικά κτήρια, πλατείες ή δρόμους. Σε άλλες πόλεις της Ευρώπης γκρεμίστηκαν ολόκληρες συνοικίες. Εδώ δε συνέβη κάτι τέτοιο. Η Αθήνα διασώθηκε γιατί δεν αποτέλεσε πεδίο εκτεταμένης ανοιχτής σύγκρουσης. Τις μεγαλύτερες καταστροφές και αλλοιώσεις, τις υπέστη μεταπολεμικά. Αυτό που αλλάζει στην Αθήνα επί κατοχής είναι οι ιδιοκτησίες. Σπίτια και ολόκληρα κτήρια αλλάζουν χέρια μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα. Οι ιδιοκτήτες τους, που ανήκαν κυρίως στη μεσαία τάξη, τα πουλάνε για να εξασφαλίσουν τα απαραίτητα μέσα επιβίωσης και τα αγοράζουν μαζικά μαυραγορίτες που τότε δημιούργησαν τεράστιες περιουσίες -και οι οποίοι δημιούργησαν τα μεγάλα τζάκια που φτάνουν μέχρι τις μέρες μας-, αλλά και τράπεζες. Σε δρόμους όπως η Ασκληπιού, η Μιχαήλ Βόδα και η Σοφοκλέους, τράπεζες, όπως η Εθνική και η Εμπορική, επιδίδονται σε ένα όργιο αγοραπωλησιών. Οι τράπεζες συμμετείχαν ανοιχτά στο κύκλωμα της μαύρης αγοράς. Όπως και σήμερα, η κρίση οδήγησε σε μία τεράστια αναδιανομή πλούτου προς όφελος της αστικής τάξης. Τα ενεχυροδανειστήρια των ημερών μας είναι οι κυριλέ απόγονοι των μαυραγοριτών. Μια τελευταία αλλαγή που παρατηρείται είναι στον τομέα της εργασίας. Κλείνουν πολλές παραγωγικές μονάδες που δε χρησιμεύουν στη γερμανική πολεμική βιομηχανία. Επίσης, κλείνουν άπειρα καταστήματα, καθώς δεν υπάρχουν πελάτες. Δημιουργείται ένας τεράστιος αριθμός ανέργων, μέρος των οποίων στη συνέχεια δουλεύει στις γερμανικές μονάδες παραγωγής, που, για να προσελκύσουν εργάτες, αυξάνουν κατακόρυφα τα μεροκάματα, τα οποία πληρώνονταν από τη φορολόγηση των Ελλήνων για να φτιάχνουν όπλα που θα χρησιμοποιηθούν κατά των Ελλήνων. Όσοι ήθελαν να δουλέψουν σε αυτά τα εργοστάσια ή στα γερμανικά αεροδρόμια περίμεναν αξημέρωτα σε πιάτσες, όπως ήταν στην Ομόνοια μπροστά στον Μπακάκο, όπως -αντίστοιχα, σήμερα- περιμένουν για μεροκάματο οι Κούρδοι στη Δάφνη. Σύμφωνα με τη θεωρία της πολεοδομίας της καταστολής, οι σύγχρονες πόλεις δομούνται με γνώμονα τον έλεγχο του πλήθους και την καταστολή των λαϊκών αντιδράσεων. Βρίσκει εφαρμογή στην περίπτωση της Αθήνας αυτή η προσέγγιση; Αν ναι, χρησιμοποιήθηκε κατά την Κατοχή η πολεοδομία της για την καταστολή της αντίστασης; Μ. Χ.: Σε αρκετές ευρωπαϊκές πόλεις η δόμησή τους βασίστηκε στις ανάγκες της εξουσίας να καταστέλλει τις λαϊκές αντιδράσεις. Στο 8 9

6 Παρίσι, ο δήμαρχος Haussmann, μετά την παρισινή Κομμούνα, γκρέμισε ολόκληρα τετράγωνα για να φτιάξει τα βουλεβάρτα, τα οποία θα χρησιμοποιούσε ο στρατός για να καταστέλλει τις εξεγέρσεις. Στην Αθήνα δε συνέβη κάτι τέτοιο. Οι κεντρικοί δρόμοι είχαν ακριβώς την εικόνα που έχουν και σήμερα. Δεν αναδιαμορφώθηκαν προκειμένου να χρησιμοποιηθούν για λόγους καταστολής. Ίσως, γιατί καμία από τις δύο πλευρές δεν επέλεξε την Αθήνα για να διεξάγει ανοιχτή σύγκρουση. Η μόνη ανοιχτή μάχη, που ίσως μπορεί να συγκριθεί με τις μάχες της Κομμούνας, ήταν η μάχη των Δεκεμβριανών. Χωρίς να είμαι σίγουρος, νομίζω ότι τέτοιες πολεοδομικές παρεμβάσεις, όπως η διεύρυνση λεωφόρων για τη διευκόλυνση της κίνησης των αρμάτων, έγιναν την περίοδο της Χούντας. Πώς διαφοροποιούνται τα αντιστασιακά κινήματα στις πόλεις της Δυτικής και της Ανατολικής Ευρώπης; Μ. Χ.: Η μεγάλη διαφορά είναι ότι στην Ανατολική Ευρώπη -και στην Ελλάδα- η γερμανική κατοχή ήταν πολύ πιο σκληρή. Αυτό οφείλεται σε πολλούς λόγους. Οι Γερμανοί προσπάθησαν να ενσωματώσουν τους συγγενείς δυτικοευρωπαϊκούς και βορειοευρωπαϊκούς λαούς στο Ράιχ. Επίσης, στη Δύση και τον Βορρά υπήρχε ανεπτυγμένη βιομηχανία που χρειάζονταν οι Γερμανοί. Αντίθετα, στην Ανατολική Ευρώπη, που ήταν ο ζωτικός χώρος του Χίτλερ, κατοικούσαν λαοί που βρίσκονταν στον πάτο της ρατσιστικής κλίμακας των ναζί (Σλάβοι, Τσιγγάνοι, Εβραίοι) και για αυτό ήταν προς εξόντωση. Η Ελλάδα ήταν λίγο διαφορετική περίπτωση. Αν και, ως Βαλκάνιοι, θεωρούμασταν υπάνθρωποι, μας διέσωζε ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός. Γενικώς, οι Γερμανοί δεν ασχολήθηκαν ποτέ σοβαρά με τους Έλληνες. Αυτό που ήθελαν οι Γερμανοί από την Ελλάδα ήταν κυρίως τα ορυκτά και την Κρήτη. Για αυτό δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι τα πιο σημαντικά αντιστασιακά κινήματα εντοπίζονται στην Γιουγκοσλαβία, στην Ελλάδα, στην Πολωνία και στη Λευκορωσσία. Ούτε είναι τυχαίο ότι κατά τη διάρκεια της κατοχής και της αντίστασης σε όλη την ανατολική Ευρώπη εμφανίζονται σφοδρότατοι εμφύλιοι πόλεμοι. Αυτοί οι εμφύλιοι ήταν μία μεθόδευση των Γερμανών. Εκείνη την περίοδο αλληλοσφάζονταν Κροάτες με Σέρβους, Πολωνοί με Ουκρανούς, κομμουνιστές με ακροδεξιούς, Χριστιανοί με Μουσουλμάνους. Και όλοι οι παραπάνω έσφαζαν τους Εβραίους. Ιάσονας Χανδρινός Από τα παλούκια της περιφρούρησης στα πιστόλια της ΟΠΛΑ Με το βιβλίο του Το τιμωρό χέρι του λαού, η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόμενη πρωτεύουσα (εκδόσεις Θεμέλιο), ο Ιάσονας Χανδρινός έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο κενό στην ιστοριογραφία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ελάχιστοι είχαν, μέχρι πρόσφατα, ασχοληθεί με την αντιστασιακή οργάνωση φάντασμα. Ο αστικός Τύπος και οι προβεβλημένοι ιστορικοί αντιμετώπισαν την ΟΠΛΑ σαν μια συμμορία δολοφόνων, ενώ η αριστερά αποσιώπησε για δεκαετίες την δράση της, θέλοντας να στρέψει το βλέμμα της μακριά από αμφιλεγόμενες -στο πλαίσιο της αστικής δημοκρατίας- πρακτικές. Είναι πραγματικά εντυπωσιακό πώς ο Χανδρινός βρήκε μερικούς από τους εναπομείναντες μαχητές της ΟΠΛΑ και πώς τους έπεισε να του εκμυστηρευτούν την ιστορία της πιο μυστηριώδους και συνομωτικής οργάνωσης της Ελληνικής αντίστασης. Τον συναντήσαμε ένα απόγευμα και μοιράστηκε μαζί μας κάποια συμπεράσματα από την πολύχρονη έρευνά του. Ποιές ήταν οι συνθήκες που εκμεταλλεύτηκε το ΕΑΜ για να οργανώσει την αντίσταση στις πόλεις; Ι. Χ.: Σε αντίθεση με την κυρίαρχη αφήγηση που ταυτίζει την Εθνική Αντίσταση με την ύπαιθρο, πρέπει να τονιστεί ότι ο αγώνας ξεκίνησε στα αστικά κέντρα. Οι κομμουνιστές που δραπέτευαν από την Ακροναυπλία και τις άλλες φυλακές, τις πρώτες μέρες της Κατοχής, έβρισκαν καταφύγιο στην ανωνυμία των πόλεων και εκεί προσπάθησαν να στήσουν τους πρώτους αντιστασιακούς πυρήνες. Δεν υπήρχε καμία πόλη άνω των κατοίκων που να μην έχει μία έστω υποτυπώδη εαμική οργάνωση, που συνήθως λειτουργούσε ως προγεφύρωμα για τους αντάρτες των γύρω επαρχιών. Οι πόλεις είναι εργαστήρια μελέτης της κατοχικής πραγματικότητας. Στην Αθήνα, τη μόνη περίπτωση στην Ελλάδα της κατοχής που πληροί τις προϋποθέσεις να ονομαστεί πόλη, είναι που πρώτα οπτικοποιείται ο εχθρός, η εξουσία και η καταστολή. Εδώ είναι που βιώνεται η τοπογραφία του τρόμου, την οποία συνθέτουν οι φυλακές Αβέρωφ, η οδός Μέρλιν, το ιταλικό φρουραρχείο στην Κλαυθμώνος και πολλά άλλα ορόσημα του εχθρού. Όταν ιδρύεται το ΕΑΜ τον Σεπτέμβριο του 1941, κάνει την πρώτη εμφάνισή του στο πανελλήνιο, και ειδικά στον κόσμο της Αθήνας, ορίζοντας καθήκοντα αστικής αντίστασης, δηλαδή προωθεί την οργάνωση πυρήνων στους χώρους δουλειάς. Μέσω αυτών των πυρήνων, οργανώνει τις πρώτες απεργίες προβάλλοντας οικονομικά αιτήματα, συσσίτια, αύξηση μισθών, συνθηκών εργασίας, κτλ. Με λίγα λόγια, το ΕΑΜ ρίχνει το σύνθημα της επιβίωσης. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό που το διαφοροποιεί από την πανσπερμία των αντιστασιακών οργανώσεων που ξεφυτρώνουν εκείνα τα χρόνια. Επίσης, αυτό είναι που του προσδίδει μαζικό χαρακτήρα, ότι δηλαδή αφουγκράστηκε την ανάγκη του κόσμου για επιβίωση. Δεν λειτούργησε όμως σαν μηχανισμός κοινωνικής πρόνοιας. Δεν οργάνωνε συσσίτια, αλλά ωθούσε τον κόσμο σε μια συνεχή διεκδίκηση που έχουν ως αποτέλεσμα τις πρώτες απεργίες των δημοσίων υπαλλήλων. Οι εαμικές οργανώσεις μέσα στο δημοσιοϋπαλληλικό κόσμο ήταν οι πρώτες που στήθηκαν, καθώς βασίστηκαν σε πυρήνες αριστερών, ήδη ενεργούς πριν τον πόλεμο. Μπορούμε να πούμε, σε αδρές γραμμές, ότι τα στοιχεία που εκμεταλλεύτηκε το ΕΑΜ για να ενισχύσει την αντίσταση στα αστικά κέντρα ήταν η αντιστασιακή διάθεση και η κοινωνική διαθεσιμότητα των κατοίκων της πόλης

7 Συλλαλητήριο ΕΑΜ Τί σημαίνει κοινωνική διαθεσιμότητα; Ι. Χ.: Η Αθήνα τα δύο πρώτα χρόνια της Κατοχής βίωνε έναν οργασμό δουλειάς. Υπήρχε πολύ έντονη οικονομική δραστηριότητα την οποία, βεβαίως, καρπώνονταν οι Γερμανοί. Οι ίδιοι ήταν που ξαναέβαλαν την ελληνική οικονομία σε ράγες για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους. Στις παραγωγικές μονάδες, το ανθρώπινο δυναμικό είναι απαραίτητο στους Γερμανούς και για τον λόγο αυτό μπορεί να διεκδικήσει την ικανοποίηση των αιτημάτων του και να πετύχει νίκες. Εκτός από το ανθρώπινο δυναμικό, ποιά άλλα στοιχεία των πόλεων εκμεταλλεύτηκε; Ι. Χ.: Μέχρι τα μέσα του 1943, γίνεται προσπάθεια να εξασφαλιστούν τα κεντρικά σημεία της πόλης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, τα πανεπιστήμια. Το Καποδιστριακό γίνεται σύντομα προπύργιο του ΕΑΜ, σε αντίθεση με το Πολυτεχνείο, όπου επικρατούν οι εθνικόφρονες. Οι φοιτητές είναι το πλέον εύφλεκτο υλικό, στο οποίο βασίζεται το ΕΑΜ. Από τα πανεπιστήμια θα ξεπηδήσει η ΕΠΟΝ που, μαζί με τις οργανώσεις των αναπήρων, είναι τα πιο μαχητικά κομμάτια του κινήματος. Επίσης, το ΕΑΜ εκμεταλλεύεται νόμιμες συλλογικότητες που προϋπήρχαν του πολέμου. Αθλητικοί σύλλογοι, σωματεία, λέσχες, φυσιολατρικοί όμιλοι και επαγγελματικές οργανώσεις γίνονται το όχημα για την ανάπτυξη μιας νέας συλλογικής δράσης με αντιστασιακό χρώμα. Πώς περνάμε από τις μεγάλες διαδηλώσεις του '42 και του '43 στο ένοπλο; Ι. Χ.: Η ριζοσπαστικοποίηση των Αθηναίων και οι πρώτες απεργιακές νίκες οδηγούν σε ανοιχτή σύγκρουση στους δρόμους. Στις διαδηλώσεις του '43 η αναμέτρηση γίνεται στην άσφαλτο. Οι συγκρούσεις δεν οφείλονταν μόνο στην αντίδραση απέναντι στην καταστολή των διαδηλώσεων. Στις 5 Μάρτη, ένα μεγάλο οργισμένο πλήθος επιτίθεται ανοιχτά στους κατακτητές και τα σώματα ασφαλείας και προσπαθεί να καταλάβει σημείακλειδιά, όπως το Υπουργείο Εργασίας, που βρισκόταν τότε πίσω από το Πολυτεχνείο, για να καταστραφούν όλοι οι φάκελοι όσων θα στέλνονταν για αναγκαστική εργασία στη Γερμανία. Με αυτό τον τρόπο κατοχυρώνεται η συγκρουσιακή τοπογραφία στην Αθήνα, που περιλάμβανε προκαθορισμένα σημεία προσυγκέντρωσης, διαδρομές και σημεία διαφυγής. Οι συγκρούσεις μαίνονται σε όλο το μήκος των βασικών αρτηριών, Σταδίου, Πανεπιστημίου και Ακαδημίας, γύρω από το Πολυτεχνείο και στους δρόμους γύρω από το Σύνταγμα. Οι διαδηλώσεις αυτές είναι άοπλες, αλλά ο μόνος τρόπος καταστολής τους είναι τα πραγματικά πυρά. Η βία της εξουσίας οδηγεί στους πρώτους νεκρούς διαδηλωτές και στην ανάγκη μετατόπισης της εαμικής αντίστασης στις συνοικίες. Εγκαταλείπεται προσωρινά ο συμβολικός αγώνας στο κέντρο της πόλης και γίνεται προσπάθεια πραγματικής διείσδυσης στον πολεοδομικό ιστό. Αποκτά εδαφικά ερείσματα σε λαϊκές κόκκινες συνοικίες, όπως η Κοκκινιά, η Νέα Ιωνία, η Καλλιθέα και η Καισαριανή. Το κριτήριο επιλογής αυτών των συνοικιών ήταν, όχι τόσο ο προσφυγικός πληθυσμός, αλλά το πόσο υπέφεραν κάποιες συνοικίες την περίοδο του λιμού του '41. Ο λιμός ήταν η θρυαλλίδα ριζοσπαστικοποίησης των κατοίκων. Ήταν μία σαφώς ταξική επιλογή. Δεν πρέπει όμως να παραβλέπουμε και τα γεωγραφικά δεδομένα, την εγγύτητα αυτών των περιοχών με το κέντρο, τις διόδους διαφυγής, την πρόσβαση σε ανοιχτούς δημόσιους χώρους. Η οργάνωση επέλεξε προάστια για να χωροθετήσει σημεία-κλειδιά, δηλαδή τις αποθήκες όπλων, τα τυπογραφεία, τα καταφύγια των παρανόμων. Για παράδειγμα, στην Καλλιθέα, παρόλο που δεν υπήρχε πρόσβαση στο βουνό και οι συνθήκες δεν ευνοούσαν την ανάπτυξη ένοπλων ομάδων, δρούσε μία από τις πιο δυναμικές ομάδες του ΕΛΑΣ. Και αυτό γιατί στην οδό Σκρα κρυβόταν το παράνομο τυπογραφείο της εφημερίδας «Ελεύθερη Ελλάδα» και το ΕΑΜ δεν υπήρχε περίπτωση να μην το υπερασπιστεί σθεναρά. Δεν είναι μόνο η ιδεολογική «εαμικότητα» των συνοικιών, αλλά και η στρατηγική υπεράσπιση συγκεκριμένων σημείων που οδηγεί στην ανάπτυξη ένοπλης αντιστασιακής δράσης. Τί είναι αυτό που οδηγεί στη δημιουργία της ΟΠΛΑ; Ι. Χ.: Υπάρχει μία χτυπητή αντίθεση ανάμεσα στον τρόπο δράσης του ΕΑΜ και αντιστασιακές οργανώσεις σε άλλες χώρες. Το γαλλικό κομμουνιστικό κόμμα, για παράδειγμα, δεν έδωσε αρχικά σημασία στη συνδικαλιστική δράση. Αυτό που έκαναν αμέσως μετά την εισβολή των Γερμανών ήταν να οργανώσουν ημιαυτόνομους «τρομοκρατικούς» πυρήνες. Ένοπλες ομάδες κρούσης σε συνθήκες πλήρους παρανομίας, τοποθετούσαν βόμβες, δολοφονούσαν Γερμανούς, συγκρούονταν με την γαλλική αστυνομία και εκτελούσαν δωσίλογους. Το συμπέρασμα είναι ότι υπήρχαν και υπάρχουν πολλές διαφορετικές αντιλήψεις για το πώς οργανώνεται το ένοπλο στην πόλη. Το ΚΚΕ, έχοντας, όπως είπαμε, να αντιμετωπίσει την ολοένα αυξανόμενη βία των δυνάμεων καταστολής, αρχίζει να προσεγγίζει όλο και περισσότερο τις μεθόδους των Γάλλων συντρόφων. Το φθινόπωρο του 1943 φεύγει από το κέντρο, εξοπλίζει τον ΕΛΑΣ Αθήνας και πολεμάει στις συνοικίες. Παράλληλα εμφανίζεται η Οργάνωση Περιφρούρησης Λαϊκού Αγώνα για να αντιμετωπίσει τη λυσσαλέα επίθεση των Γερμανών, της Ασφάλειας, της άκρας δεξιάς (είναι η εποχή που ο ΕΛΑΣ επιτίθεται στον ΕΔΕΣ του Ζέρβα στην Ήπειρο) Αιμοτοκύλισμα από Χίτες στην κηδεία των θυμάτων του συλλαλητηρίου του ΕΑΜ 12 13

8 και των Ταγμάτων Ασφαλείας που είχαν μόλις συσταθεί από την δοσίλογη κυβέρνηση Ράλλη. Ήταν ένα αμυντικό μέτρο. Το ΚΚΕ προχωρά στην ίδρυση της ΟΠΛΑ για να υπερασπιστεί τις έμψυχες και άψυχες δομές του και το μηχανισμό του. Στην ουσία πρόκειται για ένα μηχανισμό ενεργητικής άμυνας και ανταπόδοσης που δεν έχει να κάνει (μόνο) με την εκδίκηση προδοτών και «χαφιέδων», αλλά κυριολεκτικά με την περιφρούρηση ενός μαζικού κινήματος στις πόλεις σε πολεμικές πλέον συνθήκες. Σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, τα παλούκια της περιφρούρησης στις διαδηλώσεις γίνονται μπερέτες των 9 χιλιοστών. Ποιός ήταν ο τρόπος λειτουργίας και ποιοί οι στόχοι της ΟΠΛΑ; Ι. Χ.: Πρώτα από όλα, αυτό που έκανε η ΟΠΛΑ ήταν να δρα ως «αντικατασκοπεία». Από τον Δεκέμβρη του '42 που συγκροτείται ως μηχανισμός, συλλέγει πληροφορίες μέσα από το κατοχικό στρατόπεδο εκμεταλλευόμενη πράκτορες που είχε προσεταιριστεί ή «φυτέψει» σε όλη την κρατική μηχανή, από την Χωροφυλακή, τους ταγματασφαλίτες και την διαβόητη Ειδική Ασφάλεια μέχρι το Υπουργείο Εσωτερικών. Στην δεύτερη φάση, του συνοικιακού πολέμου, αυτό το δίκτυο οργανώνει ομάδες που αναλαμβάνουν τον εντοπισμό και την εξόντωση δοσίλογων. Όταν ο αγώνας στην Αθήνα εδαφοποιείται, η σκιώδης ΟΠΛΑ βγαίνει στο προσκήνιο και ξεκινάει να εκτελεί προδότες, συνεργάτες και μέλη των σωμάτων ασφαλείας. Τρηκ ΕΑΜ Φοιτητών Πολυτεχνείου Στην τελευταία φάση, προς την Απελευθέρωση, η ΟΠΛΑ αναλαμβάνει και αστυνομικά καθήκοντα στις περιοχές που αναπτύσσεται εαμική δράση. Είναι η εποχή που το κίνημα χρειάζεται, εκτός από περιφρούρηση συγκεκριμένων περιοχών, και κάποιο έλεγχο της συμπεριφοράς του πληθυσμού, καθώς τίθεται πλέον ζήτημα πολιτικής εξουσίας. Οι εκτελεσμένοι από την ΟΠΛΑ στην Αθήνα και τον Πειραιά είναι γύρω στους 400. Τα περισσότερα από τα μισά θύματα δεν είναι ένστολοι, αλλά πολίτες που εμπίπτουν στην πολύ ρευστή κατηγορία του «χαφιέ», άνθρωποι που κατηγορήθηκαν ως πληροφοριοδότες της Ασφάλειας. Δεν ήταν απαραίτητα οργανωμένα μέλη αντιεαμικών οργανώσεων, αλλά το ΚΚΕ συνήθιζε, για λόγους προπαγάνδας, να ταυτίζει τέτοιες περιπτώσεις με τις οργανωμένες εκφράσεις του αντικομμουνιστικού χώρου, όπως η Χ, και όποιων άλλων αντιπαρατίθενταν οργανωμένα στο ΕΑΜ. Μία «σκοτεινή πτυχή» της ΟΠΛΑ ήταν τα εκδικητικά χτυπήματα σε συγγενείς των χαφιέδων. Πίσω από αυτά τα χτυπήματα υπήρχε ένα βασικό στρατήγημα: προειδοποιούσε με αυτές τις εκτελέσεις τον δωσίλογο να εγκαταλείψει τη δράση του. Για αυτό, ήταν αρκετά σύνηθες να χτυπιέται πρώτα η οικογένειά του, και μετά ο ίδιος, αν δε «συνετιζόταν». Όσο και αν ψάξει κανείς δεν θα βρει παρά ελάχιστα θύματα της ΟΠΛΑ, τα οποία εκτελέστηκαν για ιδεολογικούς λόγους. Η ΟΠΛΑ δεν ήταν φορέας πολιτικής γραμμής, δεν έκανε ιδεολογικό πόλεμο. Παρόλα αυτά, πρέπει να αναφέρουμε ότι εκτελέστηκαν 84 τροτσκιστές ή αρχειομαρξιστές (εκ των οποίων 5 στην κατοχική Αθήνα), με εντολή φυσικά της ηγεσίας του ΚΚΕ. Αυτοί είναι κλασικοί ιδεολογικοί στόχοι που εξυπηρετούσαν την απόλυτη κυριαρχία του ΚΚΕ στην Αριστερά της μετακατοχικής Ελλάδας. Από την άλλη, οι 51 χίτες που εκτελέστηκαν, δεν προγράφηκαν επειδή ήταν «πολιτικοί» αντίπαλοι, αλλά γιατί Morris (Lt), No 2 Army Film & Photographic Unit 15

9 η οργάνωση Χ προστατευόταν από την Αστυνομία, συνεργαζόταν με τις κατοχικές αρχές, κάνοντας και η ίδια συλλήψεις αγωνιστών του ΕΑΜ. Τί γνωρίζουμε για την οργάνωση Χ; Ι. Χ.: Η Χ είναι ιδιαίτερη περίπτωση. Οι ομοιότητές της με τη Χρυσή Αυγή είναι εντυπωσιακές. Οι Χρυσαυγίτες δεν έχουν ιδέα πόσο κοντά βρίσκονται στους Χίτες. Από το 43 και μετά, όταν εδαφοποιούνται τα δύο στρατόπεδα στις πόλεις, οι οργανώσεις που ανήκουν στο δεξιό άκρο του αντιεαμικού φάσματος θα απορροφηθούν, μέσα από υπόγειες διαδρομές, στον κρατικό μηχανισμό και συμμετέχουν ενεργά στις επιχειρήσεις του. Ο ισχυρισμός του Γρίβα ότι η Χ δεν είχε καμία σχέση με τα τάγματα ασφαλείας ήταν ακριβής. Η Χ συνδεόταν με ένα ακόμα πιο σκληροπυρηνικό παρακλάδι, την Ειδική Ασφάλεια. Η Ειδική Ασφάλεια λειτουργούσε σαν ένας συρφετός φονιάδων που τρομοκρατούσε τον πληθυσμό της Αθήνας, και στην οποία είχαν βρει καταφύγιο τα πιο «λούμπεν» και ακραία ρατσιστικά στοιχεία. Είναι χαρακτηριστικό ότι εκείνη την εποχή, οι επιδρομές και τα «μπλόκα» στις προσφυγικές συνοικίες συνοδεύονταν από ρατσιστικές κραυγές, όπως Θα σας γαμήσουμε τουρκόσποροι.. Από τις συνεντεύξεις που έκανες με τους παλιούς μαχητές της ΟΠΛΑ έχεις καταλήξει σε κάποιο συμπέρασμα ως προς το τί ήταν αυτό που έκανε έναν αγωνιστή του ΕΛΑΣ να μετατραπεί σε εκτελεστή; Ι. Χ.: Σχεδόν το σύνολο των μαχητών της ΟΠΛΑ προέρχονται από την Εαμική Γενιά. Είναι άνθρωποι χρόνων που επιλέγονται με βάση τον δυναμισμό και την αυτοθυσία τους. Ένας εκτελεστής της ΟΠΛΑ Καισαριανής, για παράδειγμα, επιλέχτηκε επειδή σε μια διαδήλωση μαχαίρωσε έναν Ιταλό ανθυπολοχαγό που πυροβολούσε μέσα στο πλήθος. Δεν ήταν μόνο η έφεση στα όπλα, αλλά τα διαπιστευτήρια θάρρους και αγωνιστικότητας. Πρόκειται με δυο λόγια για τη φυσική ανέλιξη αγωνιστών, κατά κύριο λόγο από τη μαχητική νεολαία. Ο Ιταλός αντιστασιακός και ιστορικός Κλαούντιο Παβόνε στο βιβλίο του «Una Guerra Civile» («Ένας Εμφύλιος Πόλεμος») διαπίστωνε πως η φύση των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων ήταν διπλή: εθνική και κοινωνική. Ο εντοπισμός, η στοχοποίηση και η τιμωρία ανθρώπων που συνεργάζονται με τους Γερμανούς αποτελούσε βασικό συστατικό, τόσο της ρητορικής ενός κομμουνιστικού κόμματος, όσο και των συνειδήσεων που διαμορφώνονται μέσα σε συνθήκες πολέμου από μία πλατιά λαϊκή μάζα. Κάποιος, ο οποίος κατηγορείται για προδοσία κατά του ΕΑΜ, κατηγορείται για προδοσία κατά της πατρίδας. Η έννοια του προδότη είχε πολύ συγκεκριμένο χαρακτήρα. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι πρώτες ενέργειες της ομάδας του Άρη Βελουχιώτη ήταν εκτελέσεις συνεργατών των Ιταλών και της Χωροφυλακής και μάλιστα δημόσιες, μπροστά στα μάτια των χωρικών. Ψάχνοντας την ψυχοσύνθεση κάποιου που από μαχητής μετατρέπεται σε εκτελεστή, αναπόφευκτα καταλήγουμε σε μανιχαϊστικά δίπολα που φωτογραφίζουν έναν πόλεμο χωρίς «γκρίζες ζώνες»: Ανάμεσα σε «πατριώτη» και «χαφιέ» δεν υπήρχε μέση οδός. Δεν ήταν λίγες οι φορές που άνθρωποι εκτός της ΟΠΛΑ αναλάμβαναν εθελοντικά να εκτελέσουν «προδότες». Και δεν θα πέφταμε έξω αν λέγαμε ότι όσοι στελέχωσαν την ΟΠΛΑ ήταν οι εκφραστές αισθημάτων και αντιλήψεων που διαπερνούσαν την οργάνωση και το κόμμα και αφορούσαν μια ανυπολόγιστη μερίδα κόσμου. Ο εαμικός κόσμος βίωνε καθημερινή καταστολή και για αυτό είχε φτιάξει γύρω του μία τάφρο, που όσοι ήταν εκτός της ήταν, στην καλύτερη περίπτωση ύποπτοι, στην χειρότερη υποψήφιοι προς εξόντωση. Οι αγωνιστές ενηλικιώνονταν πολιτικά μέσα σε συνθήκες που τους ανάγκαζαν να είναι πολύ σκληροί, πρώτα απέναντι στους εαυτούς τους, για να επιβιώσουν. Άρα, στην ψυχοσύνθεσή τους δεν υπήρχε χώρος για φιλευσπλαχνία απέναντι στον εχθρό. Είναι σημαντικό εδώ να τονίσουμε ότι, αν και η ΟΠΛΑ ήταν, για μία πολύ συγκεκριμένη χρονική περίοδο και κάτω από πολύ συγκεκριμένες συνθήκες, η οργάνωση που εφάρμοζε με τις πράξεις της ένα άγραφο επαναστατικό δίκαιο, στα μεταπολεμικά χρόνια έπρεπε να εξαφανιστεί από τις συζητήσεις, ακόμα και στο ίδιο το ΚΚΕ. Σε περίπτωση που το ΚΚΕ είχε νικήσει στα Δεκεμβριανά, οι άνθρωποι που τη στελέχωσαν θα ήταν από τα πλεόν προβεβλημένα στελέχη του. Όμως, τον Εμφύλιο τον κέρδισε η Δεξιά, επομένως οι μαχητές της ΟΠΛΑ αγνοήθηκαν, ρίχτηκαν βορά στα όργανα του κράτους, σάπισαν στην φυλακή ή εκτελέστηκαν. Η μνήμη της ΟΠΛΑ εντοιχίστηκε στην πολιτική ορθότητα, εφόσον μοιραία φορτώθηκε το βαρύ φορτίο μιας σκληρής εμφύλιας σύρραξης

10 Θόρυβος της καραρτε

11 Τα παιχνίδια των ανθρώπων (των πόλεων): το θέατρο των σκιών της Ελβίρας Κρίθαρη...όπου «η σκιά μου παιχνίδι του ήλιου μόνο» 1 Παρακάμπτοντας μερικές ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις των μελετητών για τον τρόπο της συναρμολόγησης της ταυτότητας του ανθρώπου που κάθεται γύρω απ τη φωτιά και παρατηρεί στο τοίχωμα της σπηλιάς το ζωντανό αποτύπωμα του εαυτού του, ας πούμε ότι στην Κίνα του 2ου αιώνα π.χ. η αγαπημένη του αυτοκράτορα Wu-Di έπραξε σοφά, βυθίζοντας σε πένθος την αυλή με τον άξαφνο θάνατό της. Τότε ήταν, μας πληροφορεί ο μύθος, που προς παρηγοριά του Μέγα Αυτοκράτορα, κάποιοι σκάλισαν σε δέρμα ζώου τη φιγούρα της και η αγαπημένη βγήκε από τον κόσμο των νεκρών, ζωντανή σαν σκιά, πάνω σε λευκό πανί που στήθηκε στην αυλή του παλατιού. Λίγες χιλιάδες χρόνια μετά, πολλά δεν παρέμειναν ίδια. Οι σκιές, οι αυλές και τα λευκά πανιά που χρησιμεύουν σαν οθόνες της πανάρχαιας αυτής αναπαραστατικής τέχνης, δεν είναι βέβαια μερικά από αυτά. που δεν έχει γνωρίσει τη θανάσιμη πλήξη των βλαχο-ελληνικών αυλών» θα γράψει τον 18ο αιώνα, ως αυτόπτης μιας παράστασης θεάτρου σκιών, ο λοχαγός του αυστριακού στρατού Franz Joseph Sulzer. Το θέατρο σκιών Καραγκιόζης, Caraghios, Karag z Συναντάμε το όνομά του σε όλες τις βαλκανικές γλώσσες και η παρουσία του μαρτυρείται ευρύτερα στην περιοχή, από τον 17ο αι. «Πώς ένα τόσο χοντροκομμένο θέατρο σκιών (έτσι νομίζω πρέπει να το ονομάσω), ιδωμένο μια φορά, μπορεί να διασκεδάσει έναν έστω και λίγο σκεπτόμενο άνθρωπο και για δεύτερη φορά, αυτό μπορεί να το ρωτήσει μόνο εκείνος Φιγούρα του Κινέζικου Θεάτρου Σκιών τέρπει σε μια πρώτη περίοδο της εμφάνισής του στα Βαλκάνια και τις ανώτερες τάξεις ή ίσως κυρίως αυτές, αλλά στις αρχές του 18ου 1 Δημουλά, Κική, Το Λίγο του Κόσμου,

12 αιώνα υπερβαίνει τους στενούς κοινωνικούς αυτούς κύκλους και ξεχύνεται στα καφενεία και τα στέκια των ανθρώπων των μικρών ή μεγαλύτερων πόλεων. Στην Ελλάδα υπάρχουν δειλές μαρτυρίες που πάνε πίσω μέχρι και το Ωστόσο είναι ανεπαρκείς για να δώσουν ικανοποιητική την εικόνα του θεάτρου σκιών της εποχής. «Κατά την συνοικίαν της Πλάκας εσυστήθη ανατολικόν θέατρον, εξοδεύων δε τις δέκα μόνον λεπτά, πέντε δηλ. δια την είσοδον και άλλα πέντε δια έναν ναργελέν, δύναται να διασκεδάση τρεις ολόκληρους ώρας, εξακολουθών να γελά ακαταπαύστως καθ όλον αυτό το διάστημα ( )» (1852) Αλλά και: «Λυπούμεθα βλέποντες την Διεύθυνσιν της Αστυνομίας ανεχομένην και συγχωρούσαν την εν τισι καφενείοις παράστασιν του λεγομένου Καραγκιόζη, ενώ άλλοτε αυστηρώς εμποδίζετο αύτη. Αγνοεί φαίνεται ο κ. Διευθυντής οποίων αισχρών και ασέμνων πράξεων σκηναί παρίστανται δια των νευροσπάστων εις τα βωμολοχικά τούτα των Ασιατών θέατρα, και οποία διαφθορά διαχέεται ως εκ τούτων εις όλην την κοινωνία μας, αφού απειράριθμον πλήθος διαφόρων παίδων, και πολλοί μάλιστα εκ των μαθητών των Γυμνασίων και των σχολείων μας, δεν παύουσι συχνάζοντες εις αυτά καθ εσπέραν αδιακόπως» (εφημερίδα Αθηνά, 1854). Η εμπλοκή της αστυνομίας είναι εύγλωττη: ο Καραγκιόζης, έχοντας ήδη χάσει την εξωτική έλξη που ασκούσε στην καλή κοινωνία, μιλάει πια την άγρια, αχαλίνωτη γλώσσα των λαϊκών συνοικιών στις οποίες απευθύνεται. Ενδεχομένως, μην καταφέρνοντας την εποχή εκείνη να μετουσιώσει την ειλικρινή ανάγκη της βωμολοχίας και των χοντροκομμένων τρόπων σε καλλιτεχνική έκφραση, ο Καραγκιόζης αγνοείται επιδεικτικά από τους λόγιους, τους δημοσιογράφους και τους αστούς και σε συνδυασμό με τις αστυνομικές απαγορεύσεις, μένει για λίγο στη σκιά, και πάντως μέχρι το 1890, ώσπου η συνεχής κοινωνική αναδιάρθρωση της εποχής να τον φωνάξει πίσω, αναγνωρίζοντας σε αυτόν κοινωνική και καλλιτεχνική αναγκαιότητα. Εκτός βέβαια από αυτή, μεγάλο ρόλο έπαιξε και η σαφής διάσταση που άρχισε να αποκτάει πια ο Καραγκιόζης του ελληνικού χώρου από το οθωμανικό αντίστοιχο του. Ο Καραγκιόζης επέστρεψε θριαμβευτικά και το έκανε στα στέκια εκείνα που οι άνθρωποι τον νιώθανε πιο δικό τους: στα χασισοποτεία, τις απόμερες γειτονιές, τα λαϊκά καφενεία και όχι πολύ αργότερα, στις πλατείες που είναι για όλους: «έχουν εκεί νερό κρύο, Καραγκιόζη, και τέσσερας τρελούς, με τους οποίους περνούν την ώρα των. Και ο κύκλος των λογίων ευρύνεται από ημέρας εις ημέρας» (εφημ. Εστία, 1901, για την πλατεία της Δεξαμενής). Και μια εικόνα κάποιας Αθηναϊκής νυχτιάς: «Από τις 9.30 της νυκτός αρχίζει η συρροή του πλήθους εις το θεατράκι της Δεξαμενής. Τσόκαρα, σκαρπίνια που τρίζουν, παντούφλαι που μελωδικώς θορυβούν, προσέρχονται εις την πλατείαν του θεάτρου και μετ ολίγον τα υπερδιακόσια καθίσματά του στένουν υπό το βάρος χονδρών νοικονυράδων της συνοικίας με τουαλέττες της νυκτός, κοιλαράδων μπακάληδων με αναδιπλωμένες ποδιές, έστιν ότε δε και νεαρών κατακτητών με άμεμπτον περιβολήν» (Πώς διασκεδάζουν οι Αθηναίοι, Εμπρός, 1903). Ακόμα και τον καιρό εκείνο, η αστυνομία συνεχίζει το βιολί της. Ή μάλλον, τα βιολιά ηχούν απροβλημάτιστα κατά τη διάρκεια και μετά το πέρας των παραστάσεων του θεάτρου σκιών. Παρόλο που οι απαγορεύσεις πέφτουν βροχή, ο Καραγκιόζης οπλίζεται. Συνδιαλέγεται αδιάκοπα με το κοινωνικό και πολιτιστικό του περιβάλλον και έτσι αποκτά την ταξική του συνείδηση. Η πόλη, το κέντρο λήψης αποφάσεων, είναι το σημείο αναφοράς του. Απευθύνεται στους κατοίκους της, ασκεί τα επαγγέλματά τους. Σατιρίζει το νέο αστικό μοντέλο, γελοιοποιεί τους διαμορφωτές του, επιβεβαιώνει την ανάγκη των ανθρώπων να αντιπαραβάλουν με περηφάνια την αστικοποίηση της ζωής τους έναντι του πρότερου βουκολικού βίου τους, και τους τον υπενθυμίζει νοσταλγικά. Άνθρωποι μπροστά και πίσω από τον μπερντέ Σήμερα, το θέατρο σκιών δεν γεμίζει τις αυλές σαν άλλοτε. Κι αυτό γιατί το παραδοσιακό του κοινό έχει οριστικά χαθεί. Εκείνο που συντηρούσε και διέδιδε τον Καραγκιόζη, βασιζόταν στην αλληλεπίδραση του δημιουργού με τους θεατές. Για την ακρίβεια, το κοινό κατείχε ίσο μερίδιο ευθύνης στην διαμόρφωση της παράστασης με τον καραγκιοζοπαίχτη. Διότι ήταν θέατρο αυτοσχεδιαστικό και οι αντιδράσεις του κόσμου καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη του έργου καταπώς εκλαμβάνονταν από τον μάστορα της κίνησης της φιγούρας. Φτιαγμένοι από την ίδια (λαϊκή) πάστα, ο Καραγκιόζης δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς τα γέλια (ή την απουσία τους) των ανθρώπων που στέκονται μπροστά από το λευκό πανί. Το θέατρο σκιών, χάνοντας την χαρακτηριστική ιδιαιτερότητά του, μεταβάλλει και τον καλλιτεχνικό χαρακτήρα του δημιουργού του. Από δίαυλος της συλλογικής λαϊκής έκφρασης που δεν μεταβαλλόταν με τον χρόνο, αλλά επαναλαμβανόταν ευλαβικά -όχι μονότονα, αλλά σίγουρα ομοιόμορφα- ο καραγκιοζοπαίχτης αποκτά ατομική καλλιτεχνική βούληση, και διαμορφώνει πια την τέχνη του σύμφωνα με την υποκειμενικότητα της αισθητικής του και την προσωπική ανάγκη. Ξεπερνώντας τα συμβατικά πρότυπα, ο δημιουργός πια πειραματίζεται. Η αστικοποίηση και η συνακόλουθη καλλιέργεια του ατομικισμού δεν είναι άσχετες. Η σκέψη του ενηλίκου μπορεί να συγκριθεί με μια πηγή φωτός, που δεν μπορεί να γνωρίσει τις σκιές, αφού τις καταργεί με την παρουσία της και μόνο (Stanley Hall, αμερικανός ψυχολόγος). Και πράγματι, το θέατρο σκιών είναι πια ένα παιδικό θέατρο. Στον κόσμο των παιδιών διατηρείται εκείνο που οι μεγάλοι έκριναν ως έλασσον, αλλά δεν κατάφεραν να το καταργήσουν γιατί ακόμα κι έτσι τους ξεπερνούσε. Δικαστής: Με ποιά γλώσσα συνεννοείστε καλύτερα; Καραγκιόζης: Μ' αυτή που έχω στο στόμα μου. Κι αυτός ο μυταράς και κακομούτσουνος ξυπόλυτος ανθρωπάκος, που ωχριούσε πλάϊ στη γοητεία των πριγκηπικών ηρώων των τεχνικολόρ παιδικών μας χρόνων -αλλά δεν την εποφθαλμιούσε- συμβαίνει τώρα να είναι για ένα μικρό, αλλά συναισθηματικά ενεργό κοινό, το άλλοθι για την επιστροφή στην αθωότητα του πρώτου κατοίκου μιας μεγαλούπολης, που ήξερε από αυλές και μάντρες μ αγιοκλίματα. Διότι η διαδικασία της μέθεξης δεν ήταν αποκομμένη από το περιβάλλον: οι μυρωδιές και οι θόρυβοι της νύχτας και τα ασβεστωμένα μαντράκια ήταν τα κανάλια που διαπέρναγε η σπιρτάδα του Καραγκιόζη για να μετουσιωθεί σε γέλιο. Τα καμώματά του είναι και σήμερα το ίδιο αστεία, η γλώσσα του όχι παλιομοδίτικη. Μεγάλωσε κι αυτός όπως μεγάλωσε η πόλη του. Ζει διακριτικά ανάμεσά μας και δανείζεται τις δικές μας ιδιότητες. Η ασχήμια του Καραγκιόζη δεν απέχει πολύ από τη ματιά στον καθρέφτη μας. Αλλά είναι επίσης και αφοπλιστικός. Είναι τολμηρός, πονηρός, πεινασμένος, και προλετάριος. Ένας ειλικρινής εξεγερμένος της κοινωνίας του θεάματος Urban

13 Στη σκιά της πόλης πέντε καραγκιοζοπαίχτες μάς μιλούν για αυτήν, την τέχνη τους και το κοινό της.. Η πόλη και οι κάτοικοί της ήταν πάντα η αγαπημένη ενασχόληση του Ελληνικού Θεάτρου Σκιών. Η πόλη, με τα αρχοντόσπιτα δεξιά και τα φτωχόσπιτα στα αριστερά της σκηνής. Η παρουσία μιας κοινωνικής αντίθεσης που αποκαλύπτεται με το άναμμα των φώτων του μπερντέ. Με την ίδια σημειολογία μπαίνουν και οι φιγούρες. Η καθεμιά με την μουσική της, με το τραγούδι της και τους συμβολισμούς της, καθρέφτης των κατοίκων μιας πόλης. Ο επαρχιώτης, ο κομψευόμενος, ο Ζακυνθινός, ο ψευτονταής και ο συνήθης καρπαζοεισπράχτορας Τίποτα δεν λείπει Είναι μεγάλη και άνιση η μάχη που πρέπει να δώσει ο λαϊκός καλλιτέχνης να συνυπάρξει με τα σύγχρονα θεάματα, τον γρήγορο και ανελέητο, μηχανοποιημένο σημερινό τρόπο ζωής. Το μοναδικό όπλο του είναι ο λόγος και η μυσταγωγική σχέση του κοινού με την σκιά. Η σκιά της μάνας του νεογέννητου, η σκιά το όνειρο, η σκιά ο φόβος, η σκιά το έλεος, η σκιά ο θάνατος. Πολλές φορές η θορυβώδης πόλη τρομάζει τον Καραγκιόζη και τότε αυτός αναζητάει την ησυχία στις γειτονιές μιας μικρής επαρχιακής πόλης, ή σε ένα απόμακρο νησί. Εκεί, μακριά από το βουητό το μυαλό, του καλλιτέχνη δημιουργεί καλύτερες εικόνες. Θα έρθει άραγε κόσμος απόψε;... Ελπιδοφόρα μηνύματα από την είσοδο νέου αίματος στο επάγγελμα του καραγκιοζοπαίχτη, απομακρύνει παλιότερες προβλέψεις για την μουσειοποίηση της ζωντανής μας τέχνης. Ιδιαίτερα στις σημερινές συνθήκες, όπου ο νεοέλληνας μπορεί στον Καραγκιόζη να δει και κάποιον περισσότερο φτωχό από αυτόν. Πάνος Καπετανίδης Θα μπορούσαμε να πούμε πως ο Ελληνικός Καραγκιόζης είναι παιδί της πόλης. Το Ελληνικό Θέατρο Σκιών συγκροτήθηκε και εξελίχθηκε στα αστικά κέντρα και λειτούργησε πλήρως, σε όλη την επικράτεια, ως ζωντανό κομμάτι της κοινωνίας, από τα τέλη του 19ου αιώνα έως το 1960 περίπου. Η βιασμένη και μεταλλαγμένη δυστυχής μεγαλούπολη καταπίνει τα πάντα, και βέβαια τον ίδιο της τον εαυτό. Επομένως δεν είναι εύκολο για τον Καραγκιόζη να ανθίσει. Ως ο μόνος γνήσιος και καθιερωμένος λαϊκός ήρωας, προσπαθεί με μεγάλο κόπο να συνεχίσει να υπάρχει, να μεταδώσει την ανησυχία και τον προβληματισμό του και να συντονιστεί με τους συμπολίτες του που είναι κουρδισμένοι πολύ ψηλά, πολύ χαμηλά ή και εντελώς ξεκούρδιστοι. Άθως Δανέλλης Η σχέση του θεάτρου σκιών με την πόλη της Θεσσαλονίκης είναι αρκετά φιλική και ενδιαφέρουσα! Ανέκαθεν λαϊκό θέαμα, γεμίζει με μεγάλο αριθμό θεατών τους χώρους όπου γίνονται παραστάσεις. Αυτή είναι και η βασική μαρτυρία πως η πόλη μας έχει καλή σχέση με το Θέατρο Σκιών, και οι Θεσσαλονικείς συμπαθούν τον πρωταγωνιστή του. Πιστεύω πως αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε κάποιους μπροστάρηδες του χώρου, ντόπιους οι μη, που πριν από κάποια χρόνια, με την προσεγμένη δουλειά τους πάνω στην τέχνη αυτή, άφησαν εντυπωσιασμένο και αποτυπωμένο στο μυαλό των θεατών το «θέαμα» Καραγκιόζης. Αν και οι πόλη είναι γεμάτη με διάφορα άλλα θεάματα που τραβούν πολύ περισσότερο το βλέμμα, -θεάματα που είναι σίγουρα πιο εντυπωσιακά από το Θέατρο Σκιών- δεν έχουν σε καμία περίπτωση τόσο άμεση και κοινή επαφή με το κοινό τους, όσο ο Καραγκιόζης. Οδυσσέας Κανλής, 19χρ. χαμομαλλον [by anna stereo] Στις χρυσές εποχές που υπήρχαν τα μαντράκια και ο κόσμος ήξερε από Καραγκιόζη, το κοινό το αποτελούσαν κυρίως ενήλικες. Ωστόσο, από την στιγμή που έπαψαν να υπάρχουν μόνιμα «θέατρα», προκειμένου να επιβιώσουν οι καραγκιοζοπαίχτες έπρεπε να τρέχουν σε σχολειά, συλλόγους κ.α... Δεν είναι όμως μόνο αυτός ο λόγος που το κοινό άλλαξε: ο Καραγκιόζης τα έλεγε όλα με το όνομα τους! Το μεγάλο του στόμα ήταν αυτό που ενόχλησε τις εξουσίες. Ο Καραγκιόζης δεν αποβλάκωνε τον λαό αλλά τον ξύπναγε. Σήμερα παίζεται στην Πάτρα πολύ πιο σπάνια. Μια πόλη που είναι και η γενέτειρά του, τώρα τον γράφει κανονικότατα. Στην Πάτρα είμαστε περίπου 3-4 καραγκιοζοπαίχτες. Γενικά, ο πολιτισμός στην πόλη μου είναι σε μαύρα χάλια κι αυτό που με εμπνέει τώρα πια είναι μόνο η αγάπη που δείχνουν τα μικρά παιδιά - και αυτό είναι το μόνο που δίνει ελπίδα. Κωνσταντίνος Λαλιώτης, 22χρ. Το ελληνικό θέατρο σκιών, από τον ερχομό του στην Ελλάδα, χωρίστηκε σε διαφορετικές σχολές παιξίματος Καραγκιόζη, ενώ πολλοί και διαφορετικοί ήταν και οι παίχτες του. Κάποιοι έδρασαν με παραστάσεις τους εκτός Αθηνών και γενικότερα εκτός μεγάλων πόλεων -έδρασαν δηλαδή σαν ένα είδος θεατρικού μπουλουκιού-, ενώ άλλοι παρέμειναν στο κλεινόν άστυ σε μόνιμους μπερντέδες ή θέατρο. Σήμερα, ελάχιστα είναι τα σταθερά θέατρα παραστάσεων Καραγκιόζη στην Αθήνα. Για μένα, το θέμα είναι όχι η συχνότητα, με την οποία βλέπουμε παραστάσεις σήμερα στην Αθήνα, αλλά η ποιότητά τους. Όταν ο παίχτης γνωρίζει ακριβώς το κοινό στο οποίο απευθύνεται, τότε μόνο ο Καραγκιόζης μπορεί να κάνει αισθητή την παρουσία του μέσα στη μεγαλούπολη, που ίσως κάποιος θα έλεγε ότι τον καταπίνει ή τουλάχιστον δεν του ταιριάζει. Σκοπός μου είναι το ελληνικό θέατρο σκιών να μην παραμείνει στο μουσείο, αλλά να είναι ένα ζωντανό κομμάτι της πόλης, ένα θέατρο επίκαιρο που αφουγκράζεται τους θεατές του και συνδιαλέγεται με αυτούς. Έτσι ώστε, είτε για μικρούς είτε για μεγάλους, το θέατρο σκιών να βρίσκεται πάντα σε έναν ισότιμο διάλογο με τα άλλη είδη θεάματος στην πόλη. Ηλίας Καρελλάς 24 25

14 Alice in den St dten (1974) κείμενο της Αθηνάς Παπαναγιώτου Όταν το 1974 ο Wim Wenders, αποφασίζει να ξεκινήσει ταξίδι τριών χρόνων με το Road Movie Trilogy, αναζητά την πόλη (σου). Από την ανοίκεια Νέα Υόρκη, στο Άμστερνταμ, το Βούπερταλ και το Μόναχο, το Alice in the Cities, είναι μια γνήσια περιήγηση μεταξύ άλλων στον ορισμό της πόλης. Το περίγραμμα Ήδη από τις πρώτες s quences, ο Wenders δημιουργεί ήσυχα ένα γνώριμο σχήμα. Η δυτική πόλη: Δρόμοι, τραίνα και αυτοκίνητα, ένας ακούραστος ρυθμός. The story is about things you see, about images and signs. μιας εργοστασιακής λειτουργίας, λίγο πριν αυτή γίνει η αισθητική που όλοι λατρεύουμε να αγαπάμε. Και μετά η πόλη έγινε αγορά. Σημείο καταναλωτικό. Μια απέραντη διαφήμιση. Η πόλη της δεκαετίας του 70 είναι η Νέα Υόρκη της ακμάζουσας κατανάλωσης. Ο Phil περιδιαβαίνει αναζητώντας την ταυτότητά του, σε ένα πεδίο, που, όλο και περισσότερο, ορίζεται ως χώρος αγοραπωλησίας. Η πόλη του ξένου You lose your touch when you lose your sense of identity Κάποτε, περπατώντας στην επαρχιακή πόλη, όπου μεγάλωσα, ρωτήθηκα από ένα φίλο αν έχω προσέξει ποτέ το πάνω μέρος της πόλης. Η οπτική του ταξιδιώτη, ξεκινά από άλλη γωνία, και η κάμερα του Wenders, κοιτά τη Νέα Υόρκη από κάτω προς τα πάνω, μέσα από τα τζάμια ενός αυτοκινήτου, τα κιάλια του Empire State Building, το στόχαστρο της Polaroid. Το Alice in den St dten υπονοεί μια σπουδαία σχέση μεταξύ χώρου και αληθινής εμπειρίας. Ταυτότητας και σύνδεσης με τον τόπο. Το γνήσιο βίωμα, που συνδέεται άρρηκτα με το χώρο και το χρόνο και μας προσδίδει μοναδικότητα, διαφέρει από την τουριστική εμπειρία, όσο εναλλακτική και αν είναι η τελευταία. Γι αυτό ο ήρωας του Wenders, δυσανασχετεί με τις φωτογραφίες του: To shoot pictures Blowing away everything you can t stand. Γι αυτό σταματά να φωτογραφίζει, όταν ξεκινά μια γνήσια περιπλάνηση στις Ευρωπαϊκές πόλεις, αναζητώντας τη ρίζα της Alice. Η πραγματική εμπειρία στην πόλη δεν έχει ανάγκη από ένα απομονωμένο ασυνεχές στιγμιότυπο για να είναι αλησμόνητη και απολαυστική. Είναι per se ηδονική, βαθειά, ανέλεγκτη, ακόμα και όταν δεν είναι - και δεν είναι, όταν κανείς εμπλέκεται τόσο - απόλυτα συνειδητή. Και η πραγματική εμπειρία πάντα αναφερόμενη σε χώρο και χρόνο δομεί μια έστω ασαφή ταυτότητα. Στην ταινία του Wenders ο ήρωας που αναζητά την πόλη του, είναι ένας περιπλανώμενος ανήλικος. Η Alice έχει ανάγκη από βοήθεια, προστασία και κατεύθυνση μέχρι να βρει την πόλη της. Σε ασπρόμαυρο φόντο και πάντα σιωπηλά και υπαινικτικά, η πόλη (σου) της Alice είναι ταυτότητα και ρίζα, η συντεταγμένη που συγκλίνουν θραυσματικές μνήμες και αποκτούν ένα κάποιο υποκειμενικό νόημα. Δεν σε γεννά. Δεν σε μαγαλώνει. Σου συμβαίνει η πόλη σου. Τότε οι φωτογραφίες από την Polaroid σου θα είναι άμεσα ορατές. They (will) really show, what it was you saw Alice in den St dten Directed by Wim Wenders Starring Yella Rottl nder, R diger Vogler and Lisa Kreuzer Released 1974 Αυτή η κλασική πόλη μυρίζει γράσο. Ορίστηκε ως ο χώρος, που θα φιλοξενήσει τους εργάτες της βιομηχανίας. Industrial καρέ, σημεία Alice in the Cities [film still] Alice in the Cities [film still] 26 27

15 Από τα αφεντικά με αγάπη: Εργατικά ατυχήματα με χαμόγελο του Γαβριήλ Φιλιππόπουλου Η παρατήρηση των τοίχων, με τις αφίσες και τα συνθήματά τους, των διαφημιστικών σταντ στα μετρό και στις στάσεις των λεωφορείων, αλλά και των ίδιων των διαφημίσεων, είναι μία πάγια ασχολία η οποία τις περισσότερες φορές καταλήγει σε εξαιρετικά ευρήματα. Αυτή τη φορά η προσοχή έπεσε σε μία αφίσα στο μετρό, με τέσσερα σκίτσα εργατών από διαφορετικούς κλάδους, πιασμένους χέρι χέρι και ένα μότο από πάνω: «υγιείς εργαζόμενοι, υγιείς επιχειρήσεις». Από κάτω φιγούραρε το σήμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Απασχόλησης, Κοινωνικών Υποθέσεων και Ένταξης. Μπαίνοντας κάποιος στην ιστοσελίδα που υπήρχε στην υπογραφή της αφίσας, πραγματικά μπορεί να χαθεί μέσα σε ένα δαιδαλώδες πλέγμα υποενοτήτων με πολύ όμορφες (κατά τα άλλα) εικόνες εργαζομένων και υπευθύνων να συνομιλούν με χαμόγελο και να χαίρονται ειλικρινά για την ύπαρξή τους ως εργαζόμενοι. Όλα καταλήγουν στον ίδιο παρονομαστή: Η συνυπευθυνότητα μεταξύ εργάτη και αφεντικού στον χώρο δουλειάς. «Ασφαλείς και Υγιείς Χώροι Εργασίας. Οφέλη για εσένα προσωπικά. Οφέλη για τις επιχειρήσεις». Ας επιστρέψουμε όμως στην πραγματικότητα. Μία τέτοια καμπάνια έχει έναν αυτοσκοπό. Την μεταφορά ευθυνών σε ανθρώπους που, δεδομένων των συνθηκών, θα εργαστούν κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες. Όσοι και όσες έχουν εργαστεί, έστω για μία ώρα στην ζωή τους, θα έχουν αντιληφθεί πως αυτή η συνύπαρξη και η μεταφορά ευθυνών είναι one way. Όπως και το βάρος αυτών των ευθυνών. Θέλεις δουλειά; Έτσι είναι οι συνθήκες. Αν δεν θέλεις, υπάρχουν άλλοι περίπου που θα το κάνουν. Πόσες, μα πόσες φορές έχουμε ακούσει αυτό The Christian Science Monitor Bennett το εκβιαστικό δίλημμα; Η απάντηση, βέβαια, σε αυτή την ιδιότυπη λαιμητόμο, σε πάρα πολλές περιπτώσεις κοστίζει ζωές. Εργατικά ατυχήματα, είναι η μεταφορά της απάντησης. «Πρόληψη των κινδύνων στην εργασία με τη συμμετοχή όλων. Μέσω της ανάπτυξης επιτελικού ρόλου και της συμμετοχής των εργαζομένων». Πεδίο δόξης λαμπρό διαφαίνεται, λοιπόν, η συγκεκριμένη καμπάνια της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα απανταχού αφεντικά να βγάλουν από πάνω τους έναν μεγάλο βραχνά. Και μάλιστα επιδοτούμενα. Τον βραχνά των συνθηκών εργασίας ο οποίος θα αποφευχθεί μέσω «διαβούλευσης» μεταξύ εργοδοτών και εργαζομένων.. Επαναφορά στην πραγματικότητα, νούμερο 2: Η «διαβούλευση» αυτή έχει γίνει, τουλάχιστον στην Ελλάδα, τα τελευταία τρία χρόνια, κατά την διάρκεια της καπιταλιστικής κρίσης, μέσω της εντατικοποίησης των συνθηκών εργασίας. Αύξηση της παραγωγής -με το μαστίγιο- των απολύσεων και των μειώσεων στις αποδοχές. Στη βαριά βιομηχανία η διαβούλευση πέτυχε: Τα θανατηφόρα εργατικά ατυχήματα αυξήθηκαν μόλις 3%. Μία νίκη των κρατούντων, αφού το πείραμα βγαίνει: Εφόσον δεν πεθαίνετε μέσα στα καζάνια, δουλεύοντας 10 και 11 ώρες μαζικά, τότε δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας. Και στον δευτερογενή και τριτογενή τομέα ωστόσο, η «διαβούλευση» είχε αποτελέσματα. Τα υπερωριακά επιδόματα, καθώς και τα ειδικά επιδόματα, όπως αυτό του εργαζόμενου μπροστά σε οθόνη υπολογιστή, μπήκαν στο χρονοντούλαπο. Feed Disposable Η τρομοκρατία που ασκείται στους χώρους δουλειάς είναι πλέον αποστομωτική. Όπως και τα νούμερα: Δεκατρείς εργαζόμενοι έχασαν τη ζωή τους, ενώ εργατικά ατυχήματα καταγράφηκαν κατά το α' τρίμηνο του 2012 (στοιχεία του ΣΕΠΕ) 1. Το 30% των περιστατικών άσθματος έχει επαγγελματική αιτιολογία, ενώ το 10% των περιπτώσεων καρκίνου είναι επαγγελματικής προέλευσης. Το ποσοστό της επαγγελματικής βαρηκοΐας ξεπερνάει σε πολλούς κλάδους το 90%, όπως και το 60% των μυοσκελετικών παθήσεων προέρχεται από τις κακές 1 Τα στοιχεία προέρχονται από το δημοσίευμα του parallhlografos.wordpress.com με τίτλο: «Φάκελος Εργατικά Ατυχήματα: πεθαίνοντας στη δουλειά» 28 29

16 συνθήκες εργασίας. Αφήνοντας έξω τις ψυχικές παθήσεις που δεν έχουν χειροπιαστό δείκτη μέτρησης. Χωρίς να ξεχνάμε φυσικά τους «αόρατους» εργάτες, όπως είναι οι επισφαλείς, οι δικυκλιστές (κούριερ, ντελίβερι), οι εργαζόμενοι στο χώρο του επισιτισμού και τόσοι άλλοι, όπου τα ποσοστά «μαύρης εργασίας» είναι τεράστια. Εν μέσω, λοιπόν, αυτής της ζοφερής κατάστασης που βιώνουμε, με την υποτίμηση της εργατικής μας δύναμης, αλλά και της ίδιας της ύπαρξής μας, κάποιοι θέλουν να κατέβουμε σε «διαβούλευση». Επιστροφή στην πραγματικότητα, νούμερο 3: Η συνειδητοποίηση των αληθινών συνθηκών που επικρατούν γύρω μας. Η πλήρης επίγνωση των καταστάσεων που μπορούμε να συναντήσουμε μέσα στο σφαγείο που λέγεται εργασιακός χώρος. Είναι στοιχεία που δυστυχώς λείπουν από την λογική μας. Το δικαίωμα στην εργασία που έχει καταστρατηγηθεί δεν πρέπει επουδενί να μετατραπεί σε δικαίωμα στην εκδούλευση! Οι μηχανισμοί είναι σε πλήρη λειτουργία, χρησιμοποιώντας επιστήμονες, έρευνες, μίντια, ώστε να περάσουν στο συλλογικό υποσυνείδητο πως «όποιος δεν προσαρμόζεται πεθαίνει». 14ο Διεθνές Φεστιβάλ Κόμικς Αθήνας οι μουσικοί και οι εκθέσεις του των κωστα γ και Δημήτρη Πάλλη Ας μείνουμε «απροσάρμοστοι», λοιπόν, και όποιος αντέξει....του κωστα γ Ένα μήνα μετά, αξιοποιώντας σημειώσεις και αναμνήσεις από την έκθεση του 14ου Διεθνούς Φεστιβάλ Κόμικς Αθήνας, επιχειρώ μια ακόμη επίσκεψη, με τη μνήμη μου αυτή τη φορά, στους δύο τελευταίους ορόφους της Διπλαρείου Σχολής. Εκατοντάδες έργων, απλωμένα σε κάθε γωνιά 44 δωματίων και διαδρόμων, έτοιμα να σου τραβήξουν το βλέμμα και να καθορίσουν το ρυθμό της ανάσας σου... Ο David Lloyd καθισμένος σε μια καρέκλα υπογράφει βιβλία του, ο Giuseppe Palumbo σχεδιάζει και υπογράφει -χωρίς να του ζητηθεί- ένα πρόγραμμα του φεστιβάλ για το Freequency, το οποίο και μας χαρίζει με ένα πλατύ χαμόγελο, πιο δίπλα άλλοι σχεδιαστές, φωτογράφοι, δημιουργοί

17 Μέσα σε ένα κλίμα επαναλαμβανόμενων απεργιών και πολιτικού αναβρασμού, οι εκθέσεις και οι εκδηλώσεις παίζουν το ρόλο τους ως αφορμή συζητήσεων, όπως ακριβώς το κοινωνικο-πολιτικό πλαίσιο ενέπνευσε τους δημιουργούς. Μια γιορτή του κόμικ αλλά και γενικότερα της τέχνης και της δημιουργίας, με την έμφαση να δίνεται, προφανώς, στους ίδιους τους καλλιτέχνες, αλλά και στην ιστορική συγκυρία. Περιμένοντας το 15ο Φεστιβαλ, στέκομαι άλλη μια φορά στις ατομικές εκθέσεις μόλις τριών ντόπιων δημιουργών που ξεχώρισαν στα δικά μου μάτια. Ατομική έκθεση του Κώστα Μανιατόπουλου (Κ.Μ.) Hommeless Πρόκειται για μια έκθεση, που πατώντας πάνω στο θέμα του φεστιβάλ για την Αντοχή Υλικών, σχολιάζει επίμονα την κοινωνικο-πολιτική επικαιρότητα και φανερώνει -μ έναν τρόπο που πλησιάζει το διάλογο- τις εμμονές του δημιουργού. Οι πολιτικές απόψεις του, κυρίως με αντιφασιστικόαντιρατσιστικό προσανατολισμό, το φλερτ με τον πεσιμισμό και τον θάνατο και η εμμονή του με τα σωματικά απορρίματα (ναι! για τα σκατά μιλάω) αναμειγνύονται με, την άλλη του εμμονή, τη σπείρα, την εξέλιξη και με το χιούμορ. Όλα σε ένα εικαστικό πιτσίλισμα που προκαλούν ένα παραλήρημα γέλιου που γρήγορα μετατρέπεται σε τύψεις και αυτοκριτική. Ανδρέας Κασάπης Κώστας Μανιατόπουλος Ατομική έκθεση (φωτογραφίας) της Κλεοπάτρας Χαρίτου Τα προσφυγικά της λεωφόρου Αλεξάνδρας Το θέμα από μόνο του είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον και η φωτογραφική ματιά της φωτογράφου, ιδιαίτερης αισθητικής. Η αντοχή των υλικών μπερδεύεται με την αντοχή των κτηρίων, όπως τα χρώματα στις εικόνες. Το υπέροχο είναι ότι τα φωτογραφικά έργα πλαισιώνονται από οικιακά σκεύη, έπιπλα, κουρτίνες και άλλα υφάσματα, Κλεοπάτρα Χαρίτου δημιουργώντας την αίσθηση οτι σχεδόν βρίσκεσαι μέσα στα φωτογραφισμένα κτήρια. Σε αυτό, προφανώς, συντελεί και το περιβάλλον της Διπλαρείου Σχολής, πέρα από το εξαιρετικό 32 στήσιμο της έκθεσης. Να σημειωθεί ότι η φωτογράφος, μετέφερε αυτούσιες τις εικόνες που συνάντησε, φωτίζοντας περισσότερο το περιβάλλον που φωτογράφιζε, αλλά χωρίς να μετακινήσει τίποτα. Ατομική έκθεση του Ανδρέα Κασάπη Σημειώσεις της Ναντίν (για τον Άλας) Ένα παραμύθι με εικόνες που τα υλικά τους δοκιμάζουν την αντοχή τους Με πρώτο πίνακα ένα εξαιρετικό κείμενο που έγραψε ο ίδιος, μέσα σε λίγα έργα εκτυλίσσεται μια ιστορία που η ατμόσφαιρά της σε διαπερνά, μέσα από το σχέδιο του δημιουργού, τα αντικείμενα που χρησιμοποιεί και τον τρόπο που τα συνδυάζει και τα καταστρέφει. Παλιά χαρτιά, ταλαιπωρημένα, σκισμένα πρόχειρα, ξεβαμμένα, που πάνω τους φιλοξενούν σχέδια, φωτογραφιές ξυσμένες, μικρά κλαδάκια από φυτά και άλλα υλικά, μαρτυρούν την ιστορία ενός χωριού-πόλης που σταδιακά εξαφανίζεται 33

18 ...του Δημήτρη Πάλλη Εκτός των εικαστικών όμως, όπως σε κάθε Φεστιβάλ Κόμικς, υπήρξε και εξαιρετικό μουσικό πρόγραμμα. Πάντα σχεδιασμένο από ανθρώπους-γνώστες της μουσικής 'πρωτοπορίας' της χώρας μας. Έτσι και φέτος απολαύσαμε νέους καλλιτέχνες και συγκροτήματα που μας κέντρισαν το ενδιαφέρον, δείχνοντας για άλλη μία φορά ότι κακώς υπάρχει γκρίνια για τη μουσική δημιουργία στην Ελλάδα. Με αφορμή τις καταπληκτικές εμφανίσεις τους, μιλήσαμε με τέσσερις από τους συμμετέχοντες, πάνω στους τέσσερις άξονες που ουσιαστικά ασχολείται και το Φεστιβάλ, τα κόμικ, την κατάσταση στην Ελλάδα, την ανταπόκριση που λαμβάνουν από τον κόσμο και τις προσωπικές τους δημιουργίες. Burgundy Grapes Το ντουέτο του Γιώργου Καλλυβά και του Αλέξανδρου Μιαούλη, έχει τις βάσεις του στην folk μουσική, την οποία όμως έχει επαναπροσδιορίσει και εμπλουτίσει με έναν πιο σύγχρονο πειραματικό ήχο. Συνδυάζοντας Χώρος Πολλαπλών Χρήσεων Διπλαρείου Σχολής [AICF 2012] 34 περίτεχνα, το μίνιμαλ του post rock, τον πειραματικό ηλεκτρονικό ήχο (πριόνι με δοξάρι, μεταλλόφωνο, harmonium, theremin) και τον ακουστικό ήχο παραδοσιακών οργάνων (βιολί, τσέλο, κιθάρες, ακκορντεόν), μας χαρίζουν μία μουσική ταξιδιάρικη, κινηματογραφική, σκοτεινή, αλλά ταυτόχρονα και αισιόδοξη. Με πολλές ενδιαφέρουσες συνεργασίες στο παρελθόν, αλλά και στους δίσκους τους, το 2005 με το ομώνυμο album, μια τελείως ανεξάρτητη ηχογράφηση, το EP Lagero (Triple Bath) και το Man In The Lighthouse (2010, Inner Ear Records) σε συνεργασία με καλλιτέχνες όπως οι Νίκος Βελιώτης, Φώτης Σιώτας, Γιώργος Κατσάνος και άλλοι. Official Site MySpace Profile FaceBook Page Πώς σας φάνηκε το 14ο Φεστιβαλ Κόμικς; Ασχολείστε με τα κόμικ; Ποιοί είναι οι αγαπημένοι σας κομίστες; B.G.: Όπως έχουν εξελιχθεί τα πράγματα για εμάς τα τελευταία χρόνια, ο Αλέξανδρος και εγώ περνάμε πολλούς μήνες χώρια κάθε χρόνο. Χρειάστηκε να συγκεντρωθούμε στην Αθήνα από δύο άκρα της χώρας για την προετοιμασία και εμφάνισή μας στο φεστιβάλ, ενώ στην συνέχεια, φύγαμε και πάλι σχεδόν αμέσως μετά. Ηρθαμε, παίξαμε και φύγαμε, πιο γρήγορα και από ληστεία! Οπότε, δυστυχώς, δεν καταφέραμε να πετύχουμε άλλα γκρουπ (πέρα απ' τους Pan Pan, με τους οποίους μοιραστήκαμε το πρόγραμμα της πρώτης βραδιάς του φεστιβάλ) ούτε την έκθεση. Πάντως, είναι ευχάριστο το ότι επέστρεψε το φεστιβάλ μετά από κάποια χρόνια απουσίας. Μιλώντας για τον Αλέξανδρο, το πιό εικαστικό μέλος των Burgundy Grapes, ο οποίος έχει αναλάβει και τα γραφιστικά του γκρούπ (artwork κυκλοφοριών και συνήθως τις αφίσες συναυλιών), οι αγαπημένοι του σχεδιαστές comic είναι οι Robert Crumb, Gilbert Shelton και Hugo Pratt. Ποιά πιστεύετε ότι πρέπει να είναι η στάση ενός καλλιτέχνη τη σημερινή δύσκολη εποχή; Σας έχουν επηρεάσει οι κοινωνικές εξελίξεις και αν ναι, με ποιόν τρόπο; B.G.: Για το δημιουργικό κομμάτι, όπως και νά 'ναι η γενικότερη κατάσταση στον κόσμο, ο δημιουργός πρέπει να συνεχίζει να δουλεύει με ειλικρίνεια, εκφράζοντας όποια κατάσταση τσιγκλάει τα εσωτερικά. Πέρα απ' το προσωπικό στοιχείο του δημιουργικού αποτελέσματος, αν εμπεριέχεται και κάποια κοινωνικοπολιτική διάσταση, το μείγμα και τα κυρίαρχα στοιχεία έχουν να κάνουν με την φύση του καθενός. Πάντως, ως παρατηρητής ή ακροατής άλλων δουλειών, προτιμώ τις πιο διακριτικές κοινωνικοπολιτικές πινελιές, και ας περνάνε απαρατήρητες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν με ενδιαφέρει η διαμαρτυρία. Έχοντας γεννηθεί και ζήσει τις πρώτες δύο δεκαετίες της ζωής μου σε άλλη χώρα, την Αυστραλία, θεωρώ ότι η Ελλάδα έπασχε από σοβαρά προβλήματα πολύ πριν ξεσπάσει στην επιφάνεια η κατάσταση των τελευταίων ετών. Όσο ουτοπιστικό και να ακούγεται, υπάρχει ανάγκη για μια πιο συλλογική αντιμετώπιση των πραγμάτων, για το γενικότερο καλό, σε όλους τους τομείς και επίπεδα της κοινωνίας, από πάνω μέχρι κάτω. Όποιος βρίσκεται σε θέση εξουσίας σε οποιοδήποτε τομέα, πρέπει να δίνει κάποιο καλό παράδειγμα. Αλλιώς, η κατάσταση πάει αλυσίδα και οδηγεί στην γενικότερη σαπίλα που ζούμε τώρα. Βρίσκεστε αρκετά χρόνια στον χώρο, με δύο δίσκους κ ένα EP, με το τελευταίο Man In The Lighthouse, το οποίο είχε πολύ δυνατές συμμετοχές, να βγαίνει από την ίσως μεγαλύτερη αυτή τη στιγμή εναλλακτική εταιρία στην Ελλάδα, την Inner Ear. Εσείς πώς νιώθετε για αυτό; Ποιές οι δυσκολίες που συναντήσατε και ποιά είναι η αποδοχή του κόσμου προς εσάς και τη μουσική σας; B.G.: Το πρώτο μας ομότιτλο άλμπουμ το οποίο ηχογραφήσαμε στο σπίτι και στην συνέχεια χρηματοδοτήσαμε εμείς οι ίδιοι, κυκλοφορώντας το με όχημα την εταιρεία Outlandish, η οποία δυστυχώς δεν υπάρχει πια, λειτούργησε σαν μια σύσταση στον έξω κόσμο. Στην συνέχεια, για το Man In The Lighthouse, είχαμε αισθανθεί ότι ο Περικλής Πιλαβάς και η ομάδα του στην Inner Ear λειτουργούσαν με οδηγό την αγάπη τους για την μουσική, όπως και εμείς, και θελήσαμε να συνεργαστούμε. Με βάση το πρώτο άλμπουμ, για το οποίο βοήθησαν οι αξιόλογοι μουσικοί Νίκος Βελιώτης (τσέλο) και Γιώργος Τσιατσούλης (ακορντεόν), σε πρόωρη φάση όταν το project δεν είχε καν όνομα ακόμα, ήρθαν και συμμετείχαν για το Burgundy Grapes 35

19 Man In The Lighthouse και άλλοι αξιόλογοι μουσικοί. Για την αποδοχή του κόσμου, που ρωτάτε, πραγματικά δεν ξέρουμε πού ακριβώς βρισκόμαστε. Δουλεύουμε για την μουσική που προσπαθούμε να φτιάχνουμε. Έβγαλαν το πρώτο τους EP Fake Friends/You're Gonna Hate Me (2012, Fractal Press) σε 7" βινύλιο και συμμετέχουν στην τελευταία συλλογή της 'μεγάλης' Fuzz Club Records από το Austin με τίτλο The Reverb Conspiracy. Αυτό τον καιρό με τί ασχολείστε; Θα υπάρξουν επόμενες εμφανίσεις; Καινούργιος δίσκος; B.G.: Πέρυσι τον χειμώνα ξεκινήσαμε διάφορες ηχογραφήσεις οι οποίες μας έχουν ιντριγκάρει και θα τις συνεχίσουμε τους επόμενους μήνες, με σκοπό μια νέα κυκλοφορία. Πέρα απ' τις ηχογραφήσεις, σκοπεύουμε να παίξουμε και σε άλλες συναυλίες φέτος τον χειμώνα, αλλά προς το παρόν δεν έχουμε πιο συγκεκριμένα νέα. BandCamp Profile SoundCloud FaceBook Page Πώς σας φάνηκε το 14ο Φεστιβαλ Κόμικς; Ασχολείστε με τα κόμικ; Ποιοί είναι οι αγαπημένοι σας κομίστες; V.S.: Το φεστιβάλ ήταν μια πολύ ωραία εμπειρία για 'μάς, γιατί ήταν και η πρώτη φορά πού πήγαμε! Το είχαμε ακούσει στο παρελθόν, αλλά δεν είχε τύχει ποτέ να πάμε. Από κομίστες, αυτός που ξέρουμε είναι ο Αρκάς! A Victim of Society Ποιά πιστεύετε ότι πρέπει να είναι η στάση ενός καλλιτέχνη τη σημερινή "δύσκολη" εποχή; Σας έχουν επηρεάσει οι κοινωνικές εξελίξεις και αν ναι, με ποιόν τρόπο; V.S.: Ένας μουσικός έχει υποχρέωση να ξέρει την κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο κόσμος. Αυτό αφορά και στο πώς μοιράζεται την μουσική του με τον κόσμο αλλά και το τί μηνύματα προσπαθεί να περάσει σε όποιον τον ακούει. Καλώς ή κακώς, ο κόσμος ακούει τις απόψεις σου και σε όποιο ποσοστό επηρεάζεις κάποιους έχεις μεγάλη ευθύνη στο τί λες. Και όλα αυτά τα λέμε περισσότερο με την ιδιότητα του ακροατή. Οι κοινωνικές εξελίξεις προφανώς μας έχουν επηρεάσει όπως όλο τον κόσμο και πιστεύουμε ότι βγαίνει και πάνω στην διάθεση με την οποία παίζουμε μουσική. Αλλά με καλό τρόπο! A Victim of Society [Debut EP] Ακόμη ένα αθηναϊκό ντουέτο, ο Βαγγέλης Μακρής και ο Φώτης Ντούσκας. Η μουσική τους μπορεί να χαρακτηριστεί ως noise, ως dark, ως shoegaze, ως indie τίποτα όμως δεν είναι ακριβώς έτσι. Θα λεγαμε ότι είναι όλα αυτά μαζί, οι επιρροές τους (Velvet Underground, Dirty Beaches, Wooden Shjips, Jesus and Mary Chain, Last Drive) και η τέχνη του να μπλέκουν τόσο καλά αυτών των ειδών μουσική. 36 Πριν από μερικούς μήνες ακούσαμε την πρώτη κυκλοφορία σας, το ομώνυμο EP δηλαδή. Ενώ πρόσφατα, η ίσως μεγαλύτερη εταιρία αυτή τη στιγμή στο psych rock/shoegaze χώρο, -η Fuzz Club Records- συμπεριέλαβε το τραγούδι σας You're Gonna Hate Me στην συλλογή "The Reverb Conspiracy - Volume One", μία συλλογή με γνωστά και άγνωστα συγκροτήματα από την Ευρώπη στο χώρο του psych rock, όπως οι Sigapore Sling και οι Underground Youth. Πώς έγινε και πώς νιώθετε για αυτό; Πιστεύετε ότι είναι δύσκολο για ένα ελληνικό συγκρότημα να εξελιχθεί εκτός συνόρων; V.S.: Το πώς έγινε δεν το ξέρουμε και εμείς ακριβώς. Απλά μια μέρα μας ήρθε ένα mail που έλεγε ότι θέλουν ένα κομμάτι μας γι' αυτήν την συλλογή. Τους ρωτήσαμε ποιό κομμάτι τους άρεσε και μας είπαν το You're Gonna Hate Me. Οπότε το ηχογραφήσαμε ξανά, όπως το παίζουμε στα live, και τους το δώσαμε. Η αλήθεια είναι ότι είμαστε πάρα πολύ χαρούμενοι που είμαστε μέρος μια συλλογής με συγκροτήματα που ακούμε και θαυμάζουμε όπως οι Dead Skeletons, Underground Youth, αλλά και άλλα καινούργια συγκροτήματα όπως οι Black Market Karma που παίζουν ωραία μουσική. Όσων αφορά στις δυνατότητες ελληνικών συγκροτημάτων στο εξωτερικό, πιστεύουμε ότι τώρα πια δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε ελληνικές μπάντες και μπάντες του εξωτερικού. Ενώ είστε ένα πολύ νέο συγκρότημα, έχετε ήδη καταφέρει να μιλούν για εσάς αρκετοί αξιόλογοι στο χώρο της μουσικής και της τέχνης. Από το κοινό το λαμβάνετε αυτό; Ποιά είναι τα επόμενα βήματά σας; Νέος δίσκος, εμφανίσεις; V.S.: Η αλήθεια είναι ότι έχουμε γνωρίσει πολλά και αξιόλογα άτομα σε αυτό το χώρο. Και υπάρχει αρκετός κόσμος που μας έχει μιλήσει στις συναυλίες και μας έχει πει καλά πράγματα, αλλά και να βάλουμε έναν ντράμερ! Στην συνέχεια έχουμε να γράψουμε έναν ολοκληρωμένο δίσκο που θέλουμε τόσο καιρό. Προς το παρόν δεν έχουμε κανονίσει κανένα live, εκτός απο μια εμφάνιση στο Βερολίνο στην Neuer Berliner Kunstverein, στην παρουσίαση της ταινίας των Anja Kirschner και David Panos. The Dark Rags Οι Dark Rags είναι ένα garage/punk r'n'r συγκρότημα από την Αθήνα, που σχηματίστηκε τον Μάιο του Οι μουσικές τους επιρροές εκτείνονται από το garage/punk των '60s και το νεοϋορκέζικο punk rock'n'roll των '70s έως τη σκηνή της garage αναβίωσης της Αυστραλίας των '80s. Έχουν κάνει πολλές εμφανίσεις στην Αθήνα, καθώς και δύο συναυλίες στο Βερολίνο το 2011, μαζί με τον κημπορντίστα Mike Strauss (Les Hommes Sauvages, Richard Ruin). Έχουν κυκλοφορήσει το EP Drunken Angel (2010) και το άλμπουμ The Dark Rags (2011). Αποτελούνται από τους: DD (φωνή, κιθάρα), Tolis (κιθάρα), Sidny Sinz (μπάσο), L.A. (τύμπανα) Official BlogSpot GaragePunk.Ning Profile FaceBook Page The Dark Rags Πώς σας φάνηκε το 14ο Φεστιβαλ Κόμικς; Ασχολείστε με τα κόμικ; Ποιοί είναι οι αγαπημένοι σας κομίστες; D.R.: Το Φεστιβάλ μάς άρεσε πολύ, ήταν μια πάρα πολύ καλή προσπάθεια, ενώ επίσης μας άρεσε και το κομμάτι της έκθεσης και το μουσικό μέρος, και ο χώρος ήταν πολύ ταιριαστός. Ευχόμαστε να συνεχιστεί και τις επόμενες χρονιές τόσο καλά. 37

20 Τα κόμικ μας αρέσουν πάρα πολύ, αν και δεν ασχολούμαστε όσο πρέπει. Εκτός απο τα κλασσικά, όπως Μίκυ Μάους, Βαβούρα, Σεραφίνο, Αστερίξ και Λούκυ Λουκ, διαβάζουμε και πιο underground κομικς και κομίστες, όπως Dan Clowes, το Hate του Peter Bagge, Milk And Cheese, Freak Brothers, καθώς και κόμικ τρόμου όπως Hellraiser, Sandman και Walking Dead. D.R.: Πλέον δεν είναι είναι τόσο δύσκολο όπως παλιότερα. Αυτή τη στιγμή, υπάρχουν αρκετές ελληνικές μπάντες που έκαναν το βήμα στο εξωτερικό, είτε με κυκλοφορίες σε ξένα label, είτε με περιοδείες στην Ευρώπη και στην Αμερική. Σίγουρα το Ίντερνετ έχει βοηθήσει πάρα πολύ στο να έρθεις σε επαφή με συγκροτήματα από το εξωτερικό, όπως και να σε ακούσουν ακροατές από διάφορες χώρες. Ποιά πιστεύετε ότι πρέπει να είναι η στάση ενός καλλιτέχνη τη σημερινή "δύσκολη" εποχή; Σας έχουν επηρεάσει οι κοινωνικές εξελίξεις και αν ναι, με ποιόν τρόπο; D.R.: Φυσικά και έχουμε επηρεαστεί ως συγκρότημα από τις κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις τα τελευταία χρόνια. Σε σύγκριση με όταν ξεκινήσαμε, δεν έχουμε πλέον την οικονομική άνεση να επενδύσουμε στον βαθμό που θα θέλαμε στο συγκρότημα. Είτε πρόκειται για μία ηχογράφηση, είτε για συναυλίες στο εξωτερικό. Μερικούς μήνες μετά την κυκλοφορία του πρώτου άλμπουμ, για παράδειγμα, σχεδιάζαμε να φύγουμε για μερικές συναυλίες στην Ευρώπη, αλλά, δυστυχώς είδαμε στην πορεία οτι δεν βγαίναμε οικονομικά, οπότε αναγκαστήκαμε να το αφήσουμε στην άκρη και να χρησιμοποιήσουμε αυτά τα χρήματα για την ηχογράφηση του επόμενου άλμπουμ. Πλέον είναι θέμα προτεραιοτήτων. Όσον αφορά στη στάση μας, προσπαθούμε να βοηθήσουμε και εμείς όσο μπορούμε. Έχουμε συμμετάσχει σε συναυλίες αλληλεγγύης και οικονομικής ενίσχυσης και γενικότερα προσπαθούμε οι συναυλίες μας, είτε να είναι δωρεάν ή να έχουν χαμηλή είσοδο. Επίσης, πρόσφατα κυκλοφορήσαμε ένα CD Single το οποίο το διανέμουμε δωρέαν στις συναυλίες μας, ή χέρι με χέρι, όπως ακριβώς κάναμε και με το Drunken Angel EP. Έχετε ήδη εκδώσει ένα EP -Drunken Angelκαι ένα άλμπουμ -The Dark Rags-, με την ελληνική Fuzz Overdose Records, μέσα στα δύο χρόνια της ύπαρξής σας. Η μουσική σας είναι ένα μείγμα rock'n'roll, garage. Πώς βλέπετε την αποδοχή τους από τον κόσμο στην Ελλάδα; Ποιά τα επόμενα βήματά σας; D.R.: Η ανταπόκριση που έχουμε λάβει γενικά είναι θετική και αυτό μας ευχαριστεί. Το πρώτο μας άλμπουμ εξαντλήθηκε τους πρώτους δύο μήνες της κυκλοφορίας του και πρόσφατα επανακυκλοφόρησε. Αυτή την περίοδο δουλεύουμε σε νέα τραγούδια και υπολογίζουμε αρχές του νέου έτους να μπούμε στο studio να ηχογραφήσουμε. Από εκεί και πέρα βλέπουμε... Σας έχουμε δει να "ανοίγετε" αρκετά συγκροτήματα του εξωτερικού, κάνατε και ένα μίνι τουρ πέρυσι στην Γερμανία. Πόσο δύσκολο είναι για ένα ελληνικό συγκρότημα να προωθηθεί εκτός συνόρων; 38 GDaddie Ο GDaddie (Μιχάλης Παπουλάκος) είναι παραγωγός ηλεκτρονικής μουσικής, hiphop αισθητικής, βασισμένης σε ένα κολάζ ήχων και ρυθμών, χωρίς αυστηρό όμως προσανατολισμό, από την Αθήνα. Μετά από δύο κυκλοφορίες μικρής διάρκειας, τα Gone (2009) και TheTruth (2011), τον Δεκέμβριο του 2011, κυκλοφόρησε το πρώτο μεγάλης διάρκειας album του με τίτλο Ride With Me από τη διαδικτυακή ετικέτα Memory Format. O συνδυασμός της hiphop ευφορίας, των jazz/soul περασμάτων και των heavy μπασσογραμμών του album ανέδειξαν το Ride With Me σαν μια από τις καλύτερες κυκλοφορίες της χρονιάς. Official BlogSpot BandCamp Profile FaceBook Page GDaddie Πώς σου φάνηκε το 14ο Φεστιβαλ Κόμικς; Ασχολείσαι με τα κόμικ; Ποιοί είναι οι αγαπημένοι σου κομίστες; GD.: Μου αρέσουν τα κόμικ. Δεν μπορώ να πω ότι είμαι φανατικός, λίγες φορές έχω αγοράσει ένα βιβλίο Βαβέλ διάβαζα πολύ, περίμενα πάντα πώς και πώς να διαβάσω τον Εdika και όχι μόνο. Ακόμα και τα κείμενα της Βαβέλ ήταν πάντα τουλάχιστον αξιόλογα! Όσο για το φεστιβάλ, όλα νομίζω ήταν σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο για τα δεδομένα της εποχής. Ποιά πιστεύετε ότι πρέπει να είναι η στάση ενός καλλιτέχνη τη σημερινή "δύσκολη" εποχή; Σας έχουν επηρεάσει οι κοινωνικές εξελίξεις και αν ναι, με ποιόν τρόπο; GD.: Οι κοινωνικές εξελίξεις δεν αφήνουν κανέναν ανεπηρέαστο, πόσο μάλλον τους καλλιτέχνες, μια ομάδα ανθρώπων που, γι αυτούς, όλα είναι δύσκολα από τη φύση τους. Για 'μένα, ο καθένας, καλλιτέχνης ή όχι, πρέπει να κοιτάξει γύρω του και να αναθεωρήσει το νόημα της ουσίας, για τη ζωή του πρώτα ο καθένας, και στη συνέχεια για όλο το σύνολο. Ο μόνος δρόμος είναι η αλληλεγγύη και η ομαδικότητα. Δραστηριοποιείσαι σε ένα αρκετά πολύπλοκο είδος μουσικής. Το οποίο μπλέκει τη funk με την electronica, ουσιαστικά ένα live mixing-djing. Πώς και ασχολήθηκες με αυτό το είδος μουσικής; Υπάρχει ανταπόκριση στην Ελλάδα; GD.: Στα live set, όπως και στις κυκλοφορίες μου, υπάρχει μια ποικιλομορφία στη μουσική. Πάντα μου άρεσε να μπλέκω διαφορετικά είδη μουσικής, αν και δεν ξέρω το πόσο καλό είναι αυτό τελικά. Μου αρέσει το να μην ξέρει κάποιος που θα έρθει σε ένα live τί θα ακούσει ακριβώς. Το βασικό ζητούμενο είναι να περάσουμε καλά και επειδή παίζω με laptop, δε νομίζω ότι θα είχε νόημα να παίζω τα κομμάτια μου αυτούσια στο live. Η μίξη και οι εναλλαγές στο ύφος νομίζω ότι κρατάνε πιο πολύ το ενδιαφέρον και του ακροατή και το δικό μου σαν δημιουργό, είναι μια πρόκληση. Η μουσική μου πιστεύω απευθύνεται περισσότερο σε ανθρώπους που ψάχνουν τη μουσική γενικότερα έξω από ταμπέλες. Έχεις ήδη βγάλει δύο EP, ένα single και ένα full length άλμπουμ, το περσινό Ride With Me, το οποίο έχει χαρακτηριστεί από πολλούς κριτικούς ως μία από τις καλύτερες κυκλοφορίες του είδους του των τελευταίων ετών. Απ' ότι μας είπες, ετοιμάζεις καινούργιο δίσκο όπου ακούσαμε και τρία τραγούδια στην εμφάνισή σου στο Φεστιβάλ. Πες μας περισσότερες πληροφορίες για αυτό. Εκτός από τον καινούργιο δίσκο, ετοιμάζεις κάτι άλλο; Νέες εμφανίσεις; Κάποια άλλη κυκλοφορία; GD.: Αυτή τη στιγμή, ετοιμάζω τα κομμάτια για το καινούργιο μου album το οποίο θα κυκλοφορήσει μέσα στο Νομίζω ότι στο προηγούμενο album το παράκανα με τις μελωδίες, και τα καινούργια κομμάτια έχουν βγει λίγο πολύ πιο μίνιμαλ. Τα sample έχουν ελαχιστοποιηθεί. Σημαντική επίσης διαφορά ότι έχω χρησιμοποιήσει αρκετά, φωνητικά δικά μου και άλλων τραγουδιστών, όπως της Γεωργίας Καρύδη, με την οποία έχουμε συνεργαστεί για σχεδόν όλες τις περσινές εμφανίσεις. Ήθελα να φτιάξω τραγούδια αυτή τη φορά, με δικούς μου όρους βέβαια, και σίγουρα πάλι χωρίς αυστηρό προσανατολισμό στο είδος. Από άλλες κυκλοφορίες, ετοιμάζω ένα κομμάτι με τον Spirea Syd από τους Cyanna, καθώς και ένα remix στο Baby Douglas από το τελευταίο album των Transistor. 39