ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ

Transcript

1 ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Δρ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΣ Αναπληρωτής Καθηγητής ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ, ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Ιούνιος 2014

2 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 2 1. ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ (DOCTORATE THESIS) 1.1. Οικονομική Εξέλιξη της Ζακύνθου: Από τους Αρχαίους Χρόνους μέχρι σήμερα, Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Πειραιώς - Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης, Αθήνα, 1989 (σελίδες xxiii + 540, με εκτεταμένη Περίληψη στα Αγγλικά). Η εκτεταμένη περίληψη που ακολουθεί, επιχειρεί να δώσει μια όσο το δυνατό πιο πλήρη εικόνα της Διδακτορικής διατριβής μου, που υποβλήθηκε τον Ιούνιο του 1988 στο Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Πειραιώς (πρώην Α.Β. Σ.Π.) και κρίθηκε με το βαθμό «άριστα», για τη συμβολή της στην Οικονομική Ιστορία και την Οικονομική Ανάπτυξη του Νομού Ζακύνθου. Είναι γενικά παραδεκτό, ότι η ύπαρξη ειδικών μελετών, που έχουν σαν διερευνητικό αντικείμενο την εξελικτική πορεία περιφερειών με ιδιαίτερα προβλήματα και δυνατότητες, θεωρούνται ως απαραίτητες, αφού η οικονομική ανάπτυξη ενός τόπου, έχει για αφετηρία της, τις πηγές της οικονομικής του εξέλιξης. Πράγματι, ο βραχυχρόνιος και κυρίως ο μακροχρόνιος σχεδιασμός και προγραμματισμός μιας αναπτυξιακής οικονομικής πολιτικής θα πρέπει να λαμβάνει σοβαρά υπόψη του, τις εξελίξεις του παρελθόντος στην οικονομική ζωή ενός τόπου και ν' αποτελεί στο βαθμό, που αυτό είναι εφικτό, τον οδηγό για την παραπέρα αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού του, αλλά και των λοιπών πλουτοπαραγωγικών του πόρων. Η έλλειψη μιας τέτοιας ακριβώς διερευνητικής εργασίας, που ν αφορά στην οικονομική εξέλιξη του νησιού της Ζακύνθου, που όπως είναι γνωστό, αποτελεί συγχρόνως και έναν από τους 52 Νομούς της χώρας μας, αποτέλεσε κατ αρχήν τη δικαιολογητική βάση και τον προβληματισμό στη συνέχεια, για την συγγραφή της διατριβής αυτής. Στην διατριβή αυτή, παρουσιάζεται η οικονομική εξέλιξη της Ζακύνθου, από τους Ηρωικούς ακόμη χρόνους, μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 80 (χρονικό διάστημα, συγγραφής της διατριβής) και εξετάζεται κάτω από ποιες φυσικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, πορεύτηκε μέσα στο χρόνο και διαμορφώθηκε η οικονομική ζωή του νησιού, καθώς και τον ρόλο που έπαιξε, αυτό

3 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 3 το ίδιο, αλλά και ο ευρύτερος γεωγραφικός χώρος των Ιονίων - εφόσον αυτό αποτελούσε αναπόφευκτη προσέγγιση - στην γενικότερη εξέλιξη της Εθνικής Οικονομίας της Ελλάδας. Με γνώμονα τα παραπάνω, η διατριβή είχε διττό σκοπό. Από τη μια πλευρά, επιχείρησε να φωτίσει πολλές σκοτεινές πλευρές της οικονομικής ζωής της συγκεκριμένης περιφέρειας και επομένως να συμβάλλει ουσιαστικά στην Οικονομική Ιστορία της και από την άλλη, με βάση τα δεδομένα του παρελθόντος και τη διερεύνηση των σύγχρονων προβλημάτων, αλλά και δυνατοτήτων της, να δώσει τους - κατά τη γνώμη μας - κατευθυντήριους άξονες μιας επιτυχημένης παραπέρα αναπτυξιακής πορείας, που θα την οδηγούσαν στην οικονομική της απογείωση. Θεωρώντας ότι η οικονομική εξέλιξη ενός τόπου, δεν μπορεί - και ιδιαίτερα όταν η εξεταζόμενη περίοδος είναι τόσο μεγάλη - να προσεγγιστεί διαφορετικά, παρά μόνο σαν μια πιο πλατιά μελέτη της συνολικής συμπεριφοράς, που περιλαμβάνει οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές και θεσμικές απόψεις της κοινωνίας, επιχειρήθηκε μια ευρύτερη προσέγγιση του υπό εξέταση θέματος. Έτσι, η ανάλυση επικεντρώθηκε στα οικονομικά στοιχεία και παράγοντες, που συνέθεσαν την οικονομική πορεία της Ζακύνθου, χωρίς, όμως, να παραβλεφθούν και οι εξωοικονομικοί παράγοντες που αναμφισβήτητα επέδρασαν αποφασιστικά, άλλοι περισσότερο και άλλοι λιγότερο στην οικονομική εξέλιξη του νησιού. Η διατριβή, περιλαμβάνει την Εισαγωγή και διαιρείται σε Πέντε Μέρη. Στην Εισαγωγή, ο αναγνώστης, έχει την ευκαιρία να πάρει μια πρώτη εικόνα του συγκεκριμένου μικροχώρου, με αναφορές στη γεωγραφική, γεωλογική και πληθυσμιακή διαμόρφωσή του. Επίσης, με βάση τα κείμενα των αρχαίων ελλήνων συγγραφέων, γίνεται αναφορά στις ρίζες των πρώτων αποίκων του νησιού, καθώς και στην προέλευση της ονομασίας του. Η Εισαγωγή κλείνει με μια σύντομη αναδρομή στις διάφορες ιστορικές εποχές της Ζακύνθου από τους Ηρωικούς χρόνους, μέχρι το τέλος του Μεσαίωνα, οπότε το νησί, όπως και ο ευρύτερος νησιωτικός χώρος του Ιονίου, περνούν στη Βενετική κυριαρχία. Στο Πρώτο Μέρος της διατριβής, εξετάζεται η οικονομική ζωή της Ζακύνθου, από τους Ομηρικούς χρόνους, μέχρι το 1204 μ.χ., έτος της άλωσης της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους της Δ Σταυροφορίας και την εφαρμογή της partitio terrarum Imperii Romanie, δηλαδή, το διαμελισμό και την παραχώρηση των Βυζαντινών επαρχιών, όπως και των νησιών του Ιονίου, σε

4 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 4 διάφορα Λατινογενή στοιχεία (περίοδος Λατινοκρατίας ή Φραγκοκρατίας για πολλές περιοχές του Ελληνικού χώρου) και την έναρξη της φεουδοποίησής τους. Η Ζάκυνθος, τμήμα της επικράτειας του Βασιλείου της Ιθάκης κατά τους Ομηρικούς χρόνους, αποτέλεσε τυπικό δείγμα κλειστής Οικιακής Οικονομίας για να περάσει στην Οικονομία της Πόλης στην Κλασική Ελλάδα και ν αναπτύξει, όπως και οι άλλες Πόλεις-Κράτη, έντονη οικονομική δραστηριότητα. Σε όλη τη διάρκεια των Κλασικών χρόνων, η οικονομική ακτινοβολία της Πόλης της Ζακύνθου ήταν δεδομένη, όπως καταμαρτυρούν τα γραπτά μνημεία της εποχής, που καταγράφονται στη διατριβή. Το νησί ανέπτυξε τις εμπορικές συναλλαγές του, σε μεγάλο βαθμό από και προς τις αποικίες του (μέχρι τη μακρινή Ζακάνθα, στην Ιβηρική χερσόνησο) όπως, επίσης και με τα γειτονικά παράλια των ακτών της Πελοποννήσου και των υπολοίπων νησιών του Ιονίου. Αυτό είχε σαν συνέπεια, από την μια μεριά να μεγεθύνεται ο όγκος εμπορίου της Πόλης της Ζακύνθου με τις άλλες Πόλεις και από την άλλη, να ενισχύεται και να επεκτείνεται το απόλυτο πλεονέκτημά της στην παραγωγή πολλών προϊόντων, πρωτογενούς κυρίως παραγωγής, αυξάνοντας την αξία των εξαγωγών. Δείγμα της οικονομικής ανάπτυξης του νησιού, αποτελεί και η κοπή των πρώτων νομισμάτων, που αντικαθιστούν σταδιακά την πρωτογενή μορφή συναλλαγών. Κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους, ο οικονομικός μαρασμός των Πόλεων- Κρατών της Κλασικής Ελλάδας και η μεταφορά του επίκεντρου της οικονομικής και πολιτιστικής ζωής ανατολικότερα της Ελληνικής χερσονήσου, συνετέλεσαν στην οριστική και για μεγάλο χρονικό διάστημα παρακμή της Πόλης της Ζακύνθου. Στους Ρωμαϊκούς χρόνους η Ζάκυνθος, αποτελώντας τμήμα της Ρωμαϊκής επαρχίας της Αχαΐας (Provincia Achaia), αλλά σαν αυτόνομη Πόλη, ακολούθησε με το μικρότερο ίσως κόστος, όπως καταμαρτυρούν οι γραπτές πηγές, την οικονομική πορεία και την κοινωνική διάρθρωση της κραταιάς Αυτοκρατορίας. Το Πρώτο Μέρος, κλείνει με μια θεώρηση της οικονομικής κατάστασης της Ζακύνθου κατά τους πρωτοβυζαντινούς και μεσοβυζαντινούς χρόνους, όπου εξετάζεται η κοινωνική δομή, η γεωργία, η παραγωγική δραστηριότητα, το φορολογικό καθεστώς, το εμπόριο και τα μέσα συναλλαγών. Στο Δεύτερο Μέρος της διατριβής, αναλύεται η οικονομική εξέλιξη της Ζακύνθου, κατά την περίοδο , που αφορά τις υποπεριόδους της Φραγκοκρατίας, με την επικράτηση διαφόρων Λατινογενών στοιχείων στο νησί της

5 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 5 Ζακύνθου και την μετέπειτα κυριαρχία της Βενετίας στο χώρο του Ιονίου, με την προσάρτηση του νησιού στη Γαληνότατη Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου. Το καθεστώς του τιμαριωτισμού στη Δύση και η επίδρασή του στα Φραγκοκρατούμενα Επτάνησα, αποτελεί την εισαγωγή του Κεφαλαίου ΙΙΙ, για να κατανοήσει ο αναγνώστης το σύστημα, που έγινε αφορμή ν αποτελέσει για αιώνες αργότερα τη βάση της Ζακυνθινής οικονομίας. Η μορφή ιδιοκτησίας, με την εξάρτηση του Ζακυνθινού δουλοπάροικου από τον «αφέντη» γαιοκτήμονα, η κοινωνική σύνθεση, η γεωργία, η βιοτεχνία και οι εμπορικές συναλλαγές, που αφυπνίζουν σταδιακά την μικροαστική ζωή αποτελούν τα αντικείμενα έρευνας με τα οποία ασχολείται το Κεφάλαιο αυτό του Δευτέρου Μέρους της διατριβής. Το Κεφάλαιο IV, που ακολουθεί, αναφέρεται στην οικονομική εξέλιξη της Ζακύνθου κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας ( ). Στην αρχή, εξετάζεται η ανάπτυξη των Ιταλικών πόλεων, μεταξύ 11ου και 15ου αιώνα και ιδιαίτερα η επεκτατική πολιτική της Βενετίας στο χώρο της Δυτικής Ελλάδα, που είχε σαν αποτέλεσμα τα Ιόνια νησιά να περάσουν στην σφαίρα επιρροής της Δημοκρατίας του Αγίου Μάρκου και ν αποκτήσουν για πρώτη φορά στην ταραγμένη ιστορία τους, γεωγραφική και πολιτική ενότητα. Όπως έδειξε η έρευνα, αντίθετα με την κοινωνική ισοπέδωση που επέφερε η Τουρκική κατάκτηση στη κεντρική Ελλάδα, η Ζάκυνθος μαζί με τα υπόλοιπα νησιά του Ιονίου, θα γίνουν την περίοδο αυτή το επίκεντρο, μιας από τις μεγαλύτερες ομαδικές μετακινήσεις ελληνικών πληθυσμών, σαν αποτέλεσμα του εποικισμού τους που επιδιώχθηκε από τους Βενετούς. Αυτή ακριβώς η ανάμειξη ενός ποικιλόμορφου πληθυσμού, επέδρασσε αποφασιστικά στη κατοπινή διαμόρφωση μιας ιδιότυπης κοινωνίας, της Επτανησιακής. Η Βενετική κυριαρχία στη Ζάκυνθο, έβαλε τις βάσεις για τη συγκρότηση μιας κοινωνίας που την χαρακτήριζε η μεγαλογαιοκτησία και η τιμοκρατία (ιεράρχηση των κοινωνικών τάξεων σύμφωνα με το ύψος του εισοδήματός τους), με άμεση συνέπεια τη γέννηση της τοπικής Ευγένειας (αριστοκρατίας, nobilita), την υψηλή αμοιβή γαιοκτησίας και το χαμηλό κατά κεφαλή εισόδημα των μικροκαλλιεργητών και δουλοπάροικων. Το τιμαριωτικό καθεστώς θα παγιωθεί στη Ζάκυνθο την περίοδο αυτή και παρά τον εμπορικό χαρακτήρα της «Κυριάρχου Πολιτείας», θ αποτελέσει την τροχοπέδη της παραπέρα αστικοποίησης του νησιού. Μόνο από τις αρχές του 18ου αιώνα, η τάξη των Ζακυνθινών εμπόρων και βιοτεχνών θ αφυπνιστεί από το μεσαιωνικό λήθαργο και σταδιακά θα πραγματοποιηθούν τα

6 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 6 πρώτα βήματα της μετατροπής του κλειστού αγροτικού χαρακτήρα της Ζακυνθινής οικονομίας, σε εμπορευματικό. Η κοινωνική σύνθεση, η δημοσιονομική πολιτική, τα μέσα συναλλαγών, η εμπορική και παραγωγική δραστηριότητα και η αρχική συσσώρευση των κεφαλαίων των αναγκαίων για την κατοπινή ανάπτυξη της Επτανησιακής ναυτιλίας γενικότερα, αποτελούν θέματα έρευνας, που εξετάζονται διεξοδικά στο Κεφάλαιο αυτό της διατριβής. Το Τρίτο Μέρος της διερευνητικής αυτής εργασίας, σχετίζεται με τη συγκρότηση της Ζακυνθινής οικονομίας, κατά την περίοδο , που αποκαλούμε «μεταβατική». Η περίοδος αυτή συμπίπτει με τις γενικότερες κοινωνικοοικονομικές ανακατατάξεις στον Ευρωπαϊκό χώρο, σαν αποτέλεσμα της απήχησης των συνθημάτων της Γαλλικής Επανάστασης και του οικονομικού φιλελευθερισμού (Laiser-faire). Η κατάλυση της Βενετικής κυριαρχίας στο χώρο του Ιονίου και η προσωρινή - ύστερα από τη Συνθήκη του Campoformio - επικράτηση των Δημοκρατικών Γάλλων ( ), στις πρώην Ανατολικές κτήσεις της «Γαληνότατης Πολιτείας», σήμανε την ισχυροποίηση της αστικής τάξης του νησιού των Ζακυνθινών ποπολάρων και την αναζήτηση από μέρους των, νέων κοινωνικών και οικονομικών δομών για την απαγκίστρωσή τους από τις παραδοσιακές δομές του φεουδαλισμού. Στο Κεφάλαιο V, του Τρίτου Μέρους, η Ζακυνθινή οικονομία εξετάζεται μέσα στα πλαίσια της γενικότερης διοικητικής και οικονομικής αναδιοργάνωσης των Επτανήσων, καθώς και της δημοσιονομικής και φορολογικής πολιτικής, που επέβαλλαν με τον ερχομό τους οι Γάλλοι δημοκρατικοί. Η περίοδος , που ακολουθεί και εξετάζεται στο επόμενο Κεφάλαιο VI, αναφέρεται στην περίοδο δημιουργίας που πρώτου ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους, της «Επτανήσου Πολιτείας» και την προσπάθεια ανασυγκρότησης της Ζακύνθου σ όλους τους τομείς της κοινωνικής και οικονομικής ζωής. Η δημοσιονομική διαχείριση της «νέας Πολιτείας» και κυρίως η απελευθέρωση του εμπορίου, που χωρίς τους περιορισμούς της Dominante, ήταν η αιτία της συσσώρευσης εμπορικού κεφαλαίου στα νησιά (το οποίο με τη σειρά του, επέδρασε μέσω των επενδύσεων στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της επτανησιακής γενικότερα ναυτιλίας), η εισαγωγή στα Επτάνησα της καλλιέργειας ενός σημαντικού γεωργικού προϊόντος (γεωμήλου ή πατάτας), που αποτέλεσε τη βάση της διατροφής του πληθυσμού (και αντίθετα προς την επικρατούσα μέχρι τώρα άποψη, σύμφωνα με την οποία, ο πρώτος που πρωτοεισήγαγε την καλλιέργεια του

7 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 7 προϊόντος αυτού στον Ελληνικό χώρο, ήταν ο κατοπινός Κυβερνήτης της Ελλάδας Ιωάννης Καποδίστριας), όπως και η εκπολιτιστική ταυτότητα των Ιονίων, αποτελούν τα αντικείμενα έρευνας της ενότητας αυτής της διατριβής, που κλείνει με το Κεφάλαιο VII, το οποίο αναφέρεται στη γενική και συγκριτική θεώρηση της οικονομικής κατάστασης των νησιών του Ιονίου κατά την περίοδο της δεύτερης Γαλλικής κατοχής ( ). Το Τέταρτο Μέρος που ακολουθεί, διαιρείται σε δύο Κεφάλαια και διερευνά την οικονομική εξέλιξη της Ζακύνθου κατά τον 19ο αιώνα. Στο πρώτο μισό και πλέον του αιώνα αυτού, η τύχη της Ζακύνθου, καθώς και των υπολοίπων νησιών του Ιονίου, κρίθηκε στο τραπέζι των διεθνών διαπραγματεύσεων των μεγάλων δυνάμεων της εποχής εκείνης, Αγγλίας, Ρωσίας, Αυστρίας και Πρωσίας. Η νέα περίοδος κατοχής, που ανώδυνα ονομάζεται από πολλούς συγγραφείς, περίοδος της «Αγγλικής Προστασίας», αποτελεί το αντικείμενο έρευνας του Κεφαλαίου VIII. Η συντηρητική Αγγλική πολιτική, στα πενήντα χρόνια παρουσίας της στη Ζάκυνθο, αλλά και στα υπόλοιπα Ιόνια νησιά, δεν ενδιαφέρθηκε ποτέ για την εφαρμογή κάποιου προγράμματος ουσιαστικής βελτίωσης των όρων διαβίωσης της πλατιάς μάζας των νησιωτών κατοίκων, ούτε προσπάθησε ν αμβλύνει τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες και αντιθέσεις. Το καινούριο, όμως, ιστορικό στοιχείο που έμελλε να συνταράξει αργότερα τα θεμέλια του κοινωνικού κατεστημένου της Ζακύνθου, καθώς και των υπολοίπων Ιονίων, ήταν η βαθμιαία κατάργηση ορισμένων ουσιαστικών και βασικών θεσμικών διατάξεων του Επτανησιακού φεουδαρχισμού, που οδήγησαν στην οικονομικο-κοινωνική και παραδοσιακή αποδυνάμωσή του. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την ολοένα και μεγαλύτερη ισχυροποίηση της αστικής τάξης και την εισροή του εμπορικού κεφαλαίου στο δευτερογενή τομέα, λόγω της έντονης επενδυτικής δραστηριότητας. Παρόλα αυτά, η ευκαιρία που δόθηκε στο Ζακυνθινό εμπορικό κεφάλαιο, από τις αρχές του 19ου αιώνα, για ν αναπτυχθεί και να παίξει σημαντικό ρόλο στην απογείωση της οικονομίας του νησιού, βρέθηκε αντιμέτωπο με τη χώρα απ όπου ξεπήδησε η Βιομηχανική Επανάσταση. Ο ανταγωνισμός των Αγγλικών βιομηχανικών προϊόντων και κυρίως, ο διαφορισμός του φορολογικού συστήματος σε βάρος των προϊόντων του «Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων» (United States of the Ionian Islands) γενικότερα, εμπόδισε δραστικά την ανάπτυξη της εγχώριας βιοτεχνικής και χειροτεχνικής παραγωγής και δεν της επέτρεψε να μετατραπεί σε βιομηχανική.

8 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 8 Η οικονομική μεταβολή και οι κοινωνικές της συνέπειες, το αγροτικό ζήτημα και η μορφή της αγροτικής ιδιοκτησίας, η δημοσιονομική πολιτική και το φορολογικό σύστημα, τα μέσα συναλλαγών, η αναπτυξιακή πολιτική και ο χώρος του εκπολιτιστικού πεδίου, ακολουθούν και ολοκληρώνουν την έρευνα της εξεταζόμενης περιόδου, με συχνές, όπου κρίθηκε απαραίτητο, αναφορές στη γενικότερη οικονομική διάρθρωση του «Ιονίου Κράτους», τμήμα του οποίου αποτελούσε και η Ζάκυνθος. Το 1864 αποτέλεσε το σπουδαιότερο σταθμό στην ιστορική εξέλιξη της Ζακύνθου, αφού το έτος αυτό συμπίπτει με την «Ένωση» και την κοινή πλέον οικονομική πορεία, που ακολούθησε το νησί και ο ευρύτερος γεωγραφικός χώρος του Ιονίου, στο πλευρό του νεοελληνικού Κράτους. Η περίοδος που ακολουθεί ( ) και αποτελεί το ερευνητικό ενδιαφέρον του Κεφαλαίου IX, αναφέρεται στην «μεθενωτική περίοδο», όπως την αποκαλούμε, για τη Ζάκυνθο και τα υπόλοιπα νησιά του Ιονίου. Στο τμήμα αυτό της διατριβής, επιχειρείται κατ αρχήν, μια γενική θεώρηση της οικονομικής κατάστασης του Ελληνικού Βασιλείου, τις παραμονές του 20ου αιώνα για να διαπιστωθεί από οικονομική άποψη, ο βαθμός της αμφίδρομης επίδρασης, σε μικροοικονομικό και μακροοικονομικό επίπεδο, που είχε η ενσωμάτωση των Επτανήσων με τον Ελληνικό κορμό, τόσο στην εξέλιξη της Ζακυνθινής, αλλά και της Επτανησιακής οικονομίας, όσο και αυτής του ίδιου του Ελληνικού Κράτους. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει η σχετική έρευνα και ο συσχετισμός των απαραίτητων οικονομικών μεγεθών, έδειξε την ευεργετική συμβολή, που είχε η «Ένωση» της Ζακύνθου ειδικότερα, αλλά και των Επτανήσων γενικότερα και στους τρεις τομείς οικονομικής δραστηριότητας του Ελληνικού Κράτους και την κατ επέκταση δημιουργία συνθηκών ανόρθωσης της Εθνικής Οικονομίας. Ειδικότερα η έρευνα, όσον αφορά την εξέλιξη της Ζακυνθινής οικονομίας, κατά την ίδια περίοδο, στρέφεται στην διαρθρωτική εξέταση των τομέων της οικονομίας (πρωτογενή, δευτερογενή, τριτογενή), παραθέτοντας, όπου τα διαθέσιμα στοιχεία ήταν επαρκή, στατιστικούς πίνακες για την αποτελεσματικότερη απεικόνιση των διαφόρων οικονομικών μεγεθών και τάσεων. Το Πέμπτο και τελευταίο Μέρος της διατριβής είναι αφιερωμένο στην οικονομική εξέλιξη της Ζακύνθου, κατά τον 20ο αιώνα. Η έρευνα, στρέφεται κατ αρχήν, στην οικονομική διάρθρωση της Ζακύνθου κατά το πρώτο μισό του τρέχοντα αιώνα. Από τα πρωτογενή στοιχεία του Ιστορικού

9 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 9 Αρχείου του νησιού, τα Αρχεία του Foreign Office, τον τοπικό Τύπο, τη σχετική βιβλιογραφία και λοιπές πηγές, ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να παρατηρήσει ότι η Ζάκυνθος στις αρχές του 20ου αιώνα συνέχιζε να διατηρεί ένα μεγάλο ποσοστό της ακτινοβολίας και του αναγεννητικού παλμού της «μεθενωτικής» ακμής της. Ο ηλεκτροφωτισμός της Πόλης, η διάρθρωση των επαγγελμάτων, η παραγωγική ικανότητα, το ευνοϊκό εμπορικό ισοζύγιο, η χρηματοπιστωτική δυνατότητα της Ζακυνθινής οικονομίας, καθώς και το πλήθος των εμπορικών και βιοτεχνικών καταστημάτων που κατέκλυζαν την πρωτεύουσα, αποτελούν παράγοντες που δείχνουν μια αξιόλογη οικονομική δραστηριότητα, ιδιαίτερα αν γίνει σύγκριση με άλλες περιοχές του Ελληνικού χώρου και των δεδομένων της εποχής. Η κατάργηση στις αρχές του αιώνα μας (1925) των «αγροληψιών», αποτέλεσε, επίσης, τον κυριότερο σταθμό για τον αγροτικό πληθυσμό του νησιού, αφού όχι μόνο επηρέασε σημαντικά την κοινωνική θέση των αγροτών, αλλά, συγχρόνως αυξάνοντας το ατομικό οικονομικό τους κίνητρο, αποσύνθεσε την οικονομική βάση των υπολειμμάτων των φεουδαρχικών σχέσεων ιδιοκτησίας και τις οδήγησε σταδιακά στην εξαφάνισή τους. Η περίοδος της ανοδικής πορείας της Ζακυνθινής οικονομίας, που είχε σαν αφετηρία την «Ένωση» της Ζακύνθου με το Ελληνικό Κράτος και που συνεχίστηκε και κατά τα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα, σύντομα ανακόπηκε και πέρασε στην προπολεμική παρακμή για να παγιωθεί, όπως ήταν φυσικό, στα χρόνια της Κατοχής ( ). Αναφέρεται συνοπτικά εδώ, ότι οι λόγοι της υποχώρησης της Ζακυνθινής οικονομίας, όπως αυτοί καταγράφονται στη διατριβή, οφείλονταν τόσο στις διαρθρωτικές μεταβολές της Εθνικής Οικονομίας και των πολιτικών εξελίξεων στον διεθνή και Ελληνικό χώρο, όσο και σε οργανικές αιτίες, που πήγαζαν από την ίδια την φύση της οικονομίας του νησιού. Μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου, η προσπάθεια για Εθνική ανασυγκρότηση και επούλωση των τραυμάτων του πολέμου, ανακόπηκε ανορθόδοξα για τη Ζάκυνθο από τον καταστρεπτικό σεισμό του 1953, που αφάνισε κυριολεκτικά την άλλοτε ιδιότυπη αυτή Πολιτεία. Το 1953, αποτελεί ουσιαστικά και τον τελευταίο ιστορικό σταθμό της οικονομικής εξέλιξης του νησιού της Ζακύνθου. Στο τελευταίο τμήμα της διερευνητικής αυτής εργασίας και συγκεκριμένα στο Κεφάλαιο XI παρουσιάζεται, σαν προέκταση της προηγούμενης οικονομικής ιστορικής πορείας, το οικονομικό status της Ζακύνθου, από το 1953 μέχρι των ημερών περίπου συγγραφής της διατριβής. Σαν βάση για τη διεξοδική θεωρητική

10 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 10 διερεύνηση της οικονομικής κατάστασης της σύγχρονης Ζακύνθου, λήφθηκε η αναπτυξιακή συνάρτηση: Dy = f (G, L, K, T, E, S, I), με την οποία απεικονίζονται οι υπό έρευνα μεταβλητές όπως το έδαφος (G), η εργασία (L), το κεφάλαιο (K), το επίπεδο τεχνολογίας (T), η επιχειρηματική πρωτοβουλία (E), η Κρατική συμπαράσταση (S) και το θεσμικό και πολιτιστικό περιβάλλον (I). Η σύγχρονη κατάσταση της οικονομίας της Ζακύνθου, που αποτελεί ένα υποσύνολο της Εθνικής μας Οικονομίας, παρουσιάζει ενδιαφέρον όχι μόνο γιατί αντικατοπτρίζει ως ένα βαθμό τις εξελίξεις του παρελθόντος, όπως αυτές κατεγράφησαν στα προηγούμενα κεφάλαια της διατριβής, αλλά και γιατί η σχετική έρευνα εντόπισε, πιστεύουμε σε μεγάλο βαθμό, τις υφιστάμενες αδυναμίες, αλλά και τις προοπτικές αποτελεσματικότερης και αποδοτικότερης εκμετάλλευσης πολλών τομέων της οικονομίας του συγκεκριμένου Νομού. Πιστεύεται ότι παρόμοιες συνεισφορές στις οικονομικές συνθήκες περιφερειών, όπως αυτή του Νομού Ζακύνθου, αποτελούν ένα καλό ερέθισμα και οδηγό για μια αποτελεσματικότερη αναπτυξιακή πολιτική των τελευταίων, που σε τελευταία ανάλυση αφορούν γενικότερα, την οικονομική αναβάθμιση της Εθνικής μας Οικονομίας. Η διατριβή ολοκληρώνεται με μια σειρά «τελικών παρατηρήσεων», αναφορικά με τη σημασία της μελέτης της Οικονομικής Ιστορίας της Ζακύνθου, καθώς και τους σταθμούς - χρονοορόσημα της οικονομικής εξελικτικής της πορείας, ενώ συμπερασματικά προτείνονται οι βασικοί - κατά την άποψή μας - κατευθυντήριοι άξονες μιας αναπτυξιακής διαδικασίας, που θα έχουν σαν στόχο την παραπέρα απογείωση της οικονομίας της, που είναι και το ζητούμενο. 2. ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΕΡΓΟ - ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ (PUBLISHED STUDIES - ARTICLES) 2.1. Διονύσιος Δ. Ιθακήσιος: Η Εξέλιξη του θεσμού των Πρώτων Πιστωτικών Ιδρυμάτων - Montis Pietatis στη Μεσαιωνική Ευρώπη και η μεταφύτευσή τους στο χώρο της Δυτικής Ελλάδας κατά το XVII αιώνα. Διερευνητική ιστορικοοικονομική μελέτη, που εγκρίθηκε και δημοσιεύθηκε στο Αρχείον Οικονομικής Ιστορίας / Archives of Economic History Journal, Τόμος I, Τεύχος 1

11 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 11 (Ιανουάριος-Ιούνιος), 1990, σσ Η συγκεκριμένη μελέτη με τη μορφή Ανακοίνωσης είχε παρουσιαστεί ένα περίπου χρόνο πριν στην «Ελληνική Εταιρεία Οικονομικής Ιστορίας» (Ε.Β. Ε.Π., Πειραιάς, Δεκέμβριος, 1989), μέσα στα πλαίσια των επιστημονικών συναντήσεων και διαλέξεων που διοργάνωνε η ίδια Εταιρεία. Η διερευνητική αυτή μελέτη, αποτελεί μια εμπεριστατωμένη έρευνα γύρω από την εξέλιξη του θεσμού των πρώτων Πιστωτικών Ιδρυμάτων - Montis Pietatis. Στόχος της είναι να ερευνήσει και να καταδείξει τη μεγάλη σημασία των Ιδρυμάτων αυτών (Monti di Pietà), που έμελλαν να γίνουν σημαντικοί θεσμοί στον τομέα της πίστης στη Μεσαιωνική Ευρώπη. Εξετάζονται επίσης - όπου και το κύριο βάρος της έρευνας - οι αιτίες της μεταφύτευσής τους στον Βενετοκρατούμενο χώρο της Δυτικής Ελλάδας τον 17ο αιώνα, καθώς και ο αντίκτυπος που είχαν στην οικονομική ζωή της εποχής, τόσο στον Ευρωπαϊκό, όσο και κυρίως στον Ελληνικό χώρο. Τα Monti di Pietà θεσμοθετήθηκαν και λειτούργησαν σε πολλές μεσαιωνικές Ευρωπαϊκές πόλεις - με αφετηρία τις Πόλεις-Κράτη της Ιταλικής καθολικής Εκκλησίας (Papal States), από τα μέσα του 15ου αιώνα - σαν αντίρροπη δύναμη προς τις επικρατούσες κερδοσκοπικές και κυρίως τοκογλυφικές δραστηριότητες της καθημερινής οικονομικής πραγματικότητας, κατά την τελευταία περίοδο των Μέσων Χρόνων. Την «ευθύνη» για τη σύσταση και τη λειτουργία των Πιστωτικών αυτών Ιδρυμάτων, τη φέρει η Εκκλησία και το πνεύμα του Σχολαστικισμού, που καταδίκαζε τις κερδοσκοπικές πράξεις και την τοκογλυφία, αφού οι ιστορικές μαρτυρίες καταδεικνύουν, πως την εποχή εκείνη, η τελευταία είχε πάρει επικίνδυνες κοινωνικές διαστάσεις, τόσο τον Ευρωπαϊκό, όσο και στο Stato del Mar, στις κτήσεις, δηλαδή, της Μητροπολιτικής Βενετίας, που βρίσκονταν στον θαλάσσιο χώρο του Ιονίου. Η διερευνητική αυτή μελέτη, αναπτύσσεται σε τέσσερεις ενότητες και το Παράρτημα. Η πρώτη ενότητα (εισαγωγή) αναφέρεται στην προβληματική και τη διαδικασία της ερευνητικής αυτής προσπάθειας. Στη συνέχεια και με τη χρήση των διαθέσιμων πηγών (αλλοδαπής κυρίως και ελληνικής αποσπασματικής βιβλιογραφίας), διερευνάται η καταγωγή των Montis, ενώ εξετάζονται οι όροι και οι συνθήκες κάτω από τους οποίους αναδείχτηκαν τα Ιδρύματα αυτά στη μεσαιωνική Ευρώπη. Η τρίτη ενότητα, εξετάζει το οικονομικό και κοινωνικό υπόβαθρο των κτήσεων του Levante, που προηγήθηκαν της σύστασης των «αγαθοεργών» αυτών Ιδρυμάτων,

12 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 12 καθώς και τους λόγους που οδήγησαν τη Γαληνότατη Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου, να ιδρύσει στο τμήμα αυτό του ελληνισμού, παρόμοια Ιδρύματα. Επίσης, γίνεται μια εκτενής αναφορά, όχι μόνο στην οργάνωση και στην προσφορά των Ιδρυμάτων αυτών, αλλά και του ρόλου που κλήθηκαν να διαδραματίσουν προκειμένου ν αντιμετωπιστεί η μάστιγα της τοκογλυφίας, αφού στα μέσα του 17ου αιώνα ( ), το ύψος του τόκου, στα νησιά του Ιονίου είχε φτάσει μέχρι και 60%. Η σχετική διερεύνηση, απέδειξε μάλιστα, ότι σε όλη τη διάρκεια του 17ου αιώνα, η ζήτηση κεφαλαίων στα Βενετοκρατούμενα Επτάνησα - και ιδιαίτερα στα πιο μεγάλα και πλουσιότερα απ αυτά, όπως η Κέρκυρα, η Κεφαλονιά και η Ζάκυνθος - αποτελούσε αναγκαία προϋπόθεση, όχι μόνο για την αγροτική παραγωγή, αλλά και για την ανάπτυξη του βιοτεχνικού τομέα και την επέκταση της εμπορικής δραστηριότητας. Ταυτόχρονα η σπάταλη διαβίωση και η «επιδειξιμανία» της ντόπιας ολιγαρχίας (αρχοντολογιού), είχε σαν συνέπεια την συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση καταναλωτικών δανείων. Στην τέταρτη ενότητα, γίνεται παρουσίαση του καταστατικού ίδρυσης του Santo Monte di Pietà, που συστάθηκε σε μία από τις περιφέρειες (Zante) του Stato del Mar και αναλύεται διεξοδικά το σχετικό Διάταγμα του 1670, το οποίο «αποφάσιζε» τα σχετικά με την ίδρυση, οργάνωση και λειτουργία αυτού του «αγαθοεργού καταστήματος», καθώς και τον τρόπο χορήγησης χαμηλότοκων δανείων. Η παραπάνω μελέτη κλείνει με το Παράρτημα, όπου παρουσιάζονται, οι «Γενικές Διατάξεις του Δημοτικού Κανονισμού», που αφορούν τη διαχείριση του «Φιλανθρωπικού Ενεχυροδανειστηρίου» (Monte di Pietà), του νησιού της Ζακύνθου, καθώς και τον «Ισολογισμό του έτους 1879», του ίδιου Ιδρύματος, όπως ακριβώς δημοσιεύθηκαν σε τοπικές εφημερίδες της εποχής, αφού ο ιστορικός «Μόντες» - κατά την τοπική διάλεκτο - εξακολούθησε να λειτουργεί κάτω από τον έλεγχο της Δημοτικής Αρχής της πόλης της Ζακύνθου, με τις ίδιες σχεδόν Αρχές και για τους ίδιους σκοπούς, μέχρι το 1953, οπότε και μετά τον καταστρεπτικό σεισμό του ίδιου έτους, έπαψε οριστικά πλέον να υπάρχει.

13 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Διονύσιος Δ. Ιθακήσιος: Τουρισμός και Περιφερειακή Ανάπτυξη: Η περίπτωση του Νομού Ζακύνθου. Μελέτη, που δημοσιεύθηκε στον Τιμητικό Τόμο: Μελέτες προς Τιμήν Λαζάρου Θ. Χουμανίδη, Ομοτίμου Καθηγητού, τ. Πρυτάνεως, Πανεπιστημίου Πειραιώς / Festschtift in Honour of Lazaros Th. Houmanidis, Professor Emeritus, Ex- Rector of the University of Piraeus, έκδοση του Πανεπιστημίου Πειραιώς, Πειραιάς, 1991, Μέρος VI: Εφηρμοσμένη Οικονομική, σσ Η μελέτη αυτή προηγούμενα είχε αποτελέσει αντικείμενο εισηγητικής ομιλίας, στα πλαίσια των επιστημονικών συναντήσεων και διαλέξεων που διοργανώνει περιοδικά η «Ελληνική Εταιρεία Οικονομικής Ιστορίας» (Ε.Β.Ε.Π., Πειραιάς, Απρίλιος, 1989). Η συγκεκριμένη μελέτη, χωρίζεται βασικά σε δύο μέρη και τέσσερεις ενότητες και έχει σαν στόχο να διερευνήσει, τη διαμόρφωση του Τουριστικού κλάδου στο Νομό Ζακύνθου την «τελευταία» (για την εποχή που γραφόταν η μελέτη αυτή) εικοσαετία Η ερευνητική προσπάθεια ουσιαστικά έγκειται στην κατ αρχήν αξιολόγηση των υπαρχόντων πρωτογενών δεδομένων και την καταγραφή των διαπιστώσεων που αφορούν τις υφιστάμενες δυνατότητες και αδυναμίες του συγκεκριμένου τομέα, ενώ στη συνέχεια επιχειρεί να υποδείξει την - κατά την άποψή μας - εφαρμογή μιας απαιτούμενης τουριστικής αναπτυξιακής πολιτικής, που θα στοχεύει στη μεγιστοποίηση των ωφελειών από την παραπέρα αξιοποίηση του τομέα αυτού της οικονομίας, του Νομού της Ζακύνθου. Το πρώτο μέρος (ενότητες 1 και 2), της παραπάνω μελέτης, εξετάζει ορισμένες βασικές έννοιες, τόσο του Τουρισμού σαν οικονομικού και κοινωνικού φαινομένου, όσο και κυρίως την υφιστάμενη σχέση του Τουρισμού με την Περιφερειακή Ανάπτυξη. Το δεύτερο μέρος (ενότητες 3 και 4), διερευνά διεξοδικά τη διάρθρωση του Τουριστικού κλάδου στην υπό εξέταση περιφέρεια, κυρίως την εικοσαετία Στο τμήμα αυτό, αναλύονται οι παράγοντες εκείνοι, που συνέβαλαν αποφασιστικά στη ραγδαία τουριστική ανάπτυξη του Νομού, τα τελευταία χρόνια, ενώ

14 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 14 δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην υπάρχουσα τουριστική υποδομή και στις δυνατότητες που υπάρχουν για μια καλύτερη αξιοποίηση και επέκταση των υφιστάμενων τουριστικών εγκαταστάσεων και υπηρεσιών - τουλάχιστον κατά την περίοδο συγγραφής της μελέτης αυτής. Επιπρόσθετα, στην ενότητα αυτή, καταγράφονται και αναλύονται διάφορα στοιχεία, από πρωτογενείς πηγές, που έχουν σχέση με τους εμπλεκόμενους φορείς του τουρισμού γενικά, όπως οι συγκοινωνιακές συνθήκες και δυνατότητες, η επιβατική κίνηση κατά κατηγορία μεταφορικού μέσου, η εθνικότητα, ο μέσος όρος παραμονής και το σπουδαιότερο, οι κατηγορίες - ως ποσοστό - των εισοδηματικών τάξεων των τουριστών (κυρίως των αλλοδαπών), που καταφθάνουν στη Ζάκυνθο, στοιχεία, που αποτελούν βασικά κριτήρια για την εφαρμογή της κατάλληλης τουριστικής πολιτικής. Στη συνέχεια και αφού γίνεται μια σύντομη αναφορά στα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ξενοδοχειακών εκμεταλλεύσεων, εξάγονται ορισμένα χρήσιμα συμπεράσματα από την υφιστάμενη κατάσταση που επικρατούσε το συγκεκριμένο έτος βάσης (1985), όπως είναι για παράδειγμα, η ανεπάρκεια του ξενοδοχειακού δυναμικού ν ανταποκριθεί στη συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση, κατά τις περιόδους της μεγάλης τουριστικής κίνησης (high seasons). Στην ενότητα αυτή ακόμη, γίνεται προσπάθεια να εντοπισθούν οι επιπτώσεις, που προκάλεσε η αλματώδες τουριστική ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια, στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό του Νομού, απ όπου παρατηρείται μια αργή αλλά σταθερή εγκατάλειψη της υπαίθρου. Τα σχετικά στοιχεία που παρατίθενται στη μελέτη έδειξαν, ότι ολοένα και μεγαλύτερο μέρος του ανθρώπινου δυναμικού του Νομού, στρέφεται κυρίως σε κλάδους παροχής υπηρεσιών, όπως είναι οι κλάδοι που έχουν σαν αντικείμενο την τουριστική εκμετάλλευση. Στο τελευταίο τμήμα της μελέτης (ενότητα 4), που αναφέρεται στις προοπτικές και τα συμπεράσματα, επιχειρείται να διαπιστωθεί η, κατά την εξεταζόμενη περίοδο, συμβολή του Τουρισμού στη γενικότερη οικονομική ανάπτυξη του Νομού. Στη συνέχεια, αφού εντοπισθούν τα διάφορα προβλήματα του προέκυψαν ή που προβλέπεται να προκύψουν από την αλματώδη, αλλά δυστυχώς χωρίς την κατάλληλη υποδομή, τουριστική ανάπτυξη της Ζακύνθου (όπως είναι η αρχιτεκτονική, πολεοδομική και χωροταξική αναρχία, η διαχρονική αλλοίωση του περιβάλλοντος σε συνδυασμό με τον τρόπο εκμετάλλευσης ορισμένων κορεσμένων τουριστικών περιοχών κ.α.), αναζητούνται οι προτάσεις εκείνες, που θα έχουν σαν στόχο την αρμονική συνύπαρξη του τουριστικού κλάδου με τους λοιπούς κλάδους οικονομικής

15 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 15 δραστηριότητας, αλλά και του περιβάλλοντος, για μια σφαιρική και όχι υδροκέφαλη ανάπτυξη του συγκεκριμένου Νομού. Η όλη μελέτη συνοδεύεται από Παράρτημα Πινάκων, με εμπειρικά στοιχεία, αριθμοδείκτες και στατιστικούς πίνακες, προκειμένου ο αναγνώστης να έχει όσο το δυνατόν πιο εμπεριστατωμένη εικόνα γύρω από την εξέλιξη των διαφόρων μεγεθών, που σχετίζονται με το υπό εξέταση θέμα Dionysios D. Ithakisios: John A. Soutsos ( ): Greece's first Academic Εconomist. Μελέτη, που εγκρίθηκε και παρουσιάστηκε στο Πρώτο Παγκόσμιο Συνέδριο της The International Society for Intercommunication of New Ideas (I.S.I.N.I.), που πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι (Πανεπιστήμιο Παρισιού, Σορβόννη, Γαλλία, Συνεδρία 3: Ελληνική Οικονομική Σκέψη, 28 Αυγούστου 1990) και στη συνέχεια, μετά από κρίση, δημοσιεύθηκε στο Quaderni di Storia dell' Economia Politica (History of Economic Ideas), Vol. X, No. 2, 1992, pp Σκοπός της μελέτης αυτής, είναι να φέρει στο φως της δημοσιότητας τις αντιλήψεις του πρώτου Έλληνα Ακαδημαϊκού διδασκάλου και θεωρητικού οικονομολόγου, Ιωάννη Α. Σούτσου, ο οποίος κατείχε την έδρα της Πολιτικής Οικονομίας στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, από το πρώτο έτος ίδρυσής του, το 1837 και για 53 συνεχόμενα έτη, μέχρι το Ο Σούτσος, μπορεί να θεωρηθεί σαν ο πατέρας της οικονομικής επιστήμης της Νεότερης Ελλάδας. Οπαδός του οικονομικού φιλελευθερισμού, υπήρξε ο πρώτος που μεταφύτευσε από το εξωτερικό στο νεοσύστατο Ελληνικό Κράτος, την καλλιέργεια της θεωρητικής οικονομικής και αυτός, που καθιέρωσε την οικονομική ορολογία στη χώρα μας. Ακούραστος προπαγανδιστής των ιδεών της Κλασικής Σχολής και καυστικός και αμείλικτος επικριτής της κοινωνιστικής ιδέας και γενικότερα της παρέμβασης του Κράτους στην Οικονομία, ο Σούτσος, μεταλαμπάδευσε στους Έλληνες νομικούς και μέσω αυτών σ ολόκληρη την Ελληνική κοινωνία, το πνεύμα αισιοδοξίας των οπαδών της Γαλλικής Σχολής και ιδιαίτερα αυτό του J.B. Say για την εξέλιξη του καπιταλιστικού συστήματος.

16 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 16 Στην συγκεκριμένη μελέτη, η όλη θεώρηση του έργου του Σούτσου, επικεντρώνεται στη διερεύνηση των επί μέρους οικονομικών θεμάτων, που ο ίδιος ανέπτυξε στη δεύτερη έκδοση του δίτομου συγγράμματός του «Πλουτολογία», το οποίο κυκλοφόρησε μεταξύ 1882 και 1885 και το οποίο αποτελεί το κυρίαρχο συγγραφικό του έργο, από το οποίο μάλιστα πηγάζουν και οι επί των οικονομικών φαινομένων απόψεις του. Συγχρόνως η μελέτη αυτή, αντιπαραθέτει, όπου κρίθηκε αναγκαίο, τις σχετικές απόψεις ορισμένων εξεχόντων στοχαστών (κυρίως της Κλασικής Σκέψης) με αυτές του Σούτσου, προκειμένου να διαπιστωθεί ο βαθμός επιρροής του Έλληνα Ακαδημαϊκού οικονομολόγου, από τους παραπάνω αυτούς συγγραφείς. Με γνώμονα ότι η Ιστορία της Οικονομικής Σκέψης, είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την ιδεολογία της εποχής της και πρέπει να μελετάται - κατά την άποψή μας - σε συνάρτηση με την οικονομική βάση της εποχής αυτής και με το θεσμικό πλαίσιο που αντιστοιχεί στην τελευταία, το πρώτο μέρος της μελέτης αυτής, επιχειρεί να καταγράψει πολύ συνοπτικά την κατάσταση της οικονομικής επιστήμης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, συσχετίζοντάς την με την οικονομική πραγματικότητα του νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους, από την Ανεξαρτησία (1830), μέχρι τις παραμονές του 20ου αιώνα. Στη συνέχεια, ακολουθεί ένα μικρό βιογραφικό σημείωμα του Σούτσου και γίνεται αναφορά στο συνολικό συγγραφικό του έργο, επιμένοντας ιδιαίτερα στο περιεχόμενο, τον σκοπό και τη μεθοδολογία του βασικού του έργου, με τίτλο: «Πλουτολογία ή Πραγματεία περί παραγωγής και Διανομής του Πλούτου». Ο κύριος πυρήνας του αναλυτικού ενδιαφέροντος του Σούτσου, βρίσκεται στη μακροοικονομική θεώρηση της οικονομίας, όπου κυριαρχεί η ιδέα της οικονομικής μεγέθυνσης, ενώ η μικροοικονομική ανάλυση, έχει σκοπό να στηρίξει τις μακροοικονομικές απόψεις του συγγραφέα, που αποτελούν, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, συνδυασμό των αντιλήψεων της Ορθόδοξης Οικονομικής Σκέψης. Η «Κοινωνική Πλουτολογία», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Σούτσος, περιλαμβάνει τέσσερις κεφαλαιώδεις υποδιαιρέσεις: (1) «την περί παραγωγής του Πλούτου», (2) «την περί Ανταλλαγών και Κυκλοφορίας του Πλούτου», (3) «την περί Πληθυσμού» και (4) «την περί Διανομής του Πλούτου». Η συνολική θεώρηση επομένως της οικονομικής επιστήμης, κατά τον Σούτσο, βρίσκεται στο περιεχόμενο των πιο πάνω υποδιαιρέσεων και αυτή ακριβώς τη σειρά ακολουθεί και η μελέτη αυτή, προκειμένου να καταγράψει και ν αναλύσει τις αντιλήψεις του συγγραφέα πάνω στα διάφορα οικονομικά φαινόμενα. Έτσι, στα

17 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 17 επόμενα τμήματα της μελέτης αυτής, παρουσιάζονται οι απόψεις του Σούτσου, οι σχετικές, με «την χρησιμότητα και την αξία των αγαθών», «την φύση και τις πηγές του πλούτου», «την εργασία και των διακρίσεων αυτής», την σημασία και τα ευεργετικά αποτελέσματα «του καταμερισμού των έργων», «την συσσώρευση του κεφαλαίου», που αποτελεί βασικό στοιχείο, κατά τον Σούτσο, για την παραγωγή του πλούτου, τις προϋποθέσεις «των ανταλλαγών», «την θεωρία του χρήματος», «την θεωρία του πληθυσμού» και τέλος, με την θεωρία εκείνη, που αποτελεί και το επιστέγασμα των θεωριών που προηγήθηκαν και αφορά στη άριστη «διανομή του πλούτου», ανάμεσα στις κύριες κοινωνικές τάξεις (εργάτες, κεφαλαιούχους και γαιοκτήμονες). Θα πρέπει να σημειωθεί και είναι γεγονός, ότι η θεωρητική προσέγγιση από μέρους του Σούτσου, των πιο πάνω οικονομικών φαινομένων και προβλημάτων, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτέλεσε νεοτερισμό στη βιβλιογραφία της Οικονομικής Σκέψης της εποχής. Θα ήταν όμως εξίσου άδικο, αν δεν αναγνωρίζαμε στον ίδιο, ότι μετέφερε - και σε αρκετές περιπτώσεις προχώρησε ακόμη παραπέρα - στον ακαδημαϊκό χώρο και μέσω αυτού σ ολόκληρη την Ελληνική κοινωνία, εκλαϊκευμένες τις αντιλήψεις της Ορθόδοξης Οικονομικής Σκέψης και ιδιαίτερα αυτές των οπαδών της αισιοδοξίας και του νατουραλισμού της Γαλλικής Σχολής. Η μεγάλη σημασία επίσης, του δίτομου συγγράμματος του «Πλουτολογία» το οποίο, ας ση-μειωθεί, απαριθμεί περίπου 1500 σελίδες, είναι τόσο μεγάλη, αφού για αρκετά χρόνια αργότερα, κανένα άλλο σημαντικό και ολοκληρωμένο έργο θεωρητικής οικονομικής δεν εμφανίστηκε στην Ελλάδα Διονύσιος Δ. Ιθακήσιος: Ιωάννης Α. Σούτσος ( ): Ο Πρώτος Ακαδημαϊκός Οικονομολόγος - Οπαδός του Οικονομικού Φιλελευθερισμού στο Νεοελληνικό Κράτος. Η εργασία αυτή, αποτελεί ουσιαστικά την ελληνική απόδοση της προηγούμενης μελέτης, η οποία με ορισμένες διαφοροποιήσεις και σε πιο εκτεταμένη μορφή, εγκρίθηκε και δημοσιεύθηκε στο Αρχείον Οικονομικής Ιστορίας / Archives of Economic History Journal, Τόμος I, Τεύχος 2 (Ιούλιος - Δεκέμβριος), 1991, σσ

18 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Διονύσιος Δ. Ιθακήσιος: Η Εξέλιξη των βασικών Δημογραφικών χαρακτηριστικών του Πληθυσμού της Επτανήσου κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας με βάση τα Αγγλικά Αρχεία, Διερευνητική ιστοριομετρική μελέτη, που εγκρίθηκε και δημοσιεύθηκε στο Αρχείον Οικονομικής Ιστορίας / Archives of Economic History Journal, Τόμος V, Τεύχος 1-2 (Ιανουάριος-Δεκέμβριος), 1994, σσ Η ιστοριομετρική μελέτη αυτή, επιχειρεί να παρουσιάσει και κατά κύριο λόγο να αναλύσει μια σειρά από ανέκδοτα πρωτογενή δημογραφικά στοιχεία, που αφορούν το πρώτο ανεξάρτητο τμήμα του Ελληνικού χώρου των αρχών του 19ου αιώνα, του επονομαζόμενου «Ιονίου Κράτους» (United States of the Ionian Islands), όπως ήταν τότε γνωστό στον Ευρωπαϊκό χώρο. Τα σχετικά στοιχεία, που προέρχονται από χειρόγραφες και μοναδικές μαρτυρίες της εποχής σχετίζονται με τις ετήσιες επίσημες απογραφές (census) του πληθυσμού του νεοσύστατου Κρατιδίου (Επτανήσων), κατά την περίοδο που το σύμπλεγμα των νησιών της θαλάσσιας περιοχής του Ιονίου βρισκόταν ανεξάρτητο μεν, αλλά, κάτω από την «υψηλή προστασία» (protection) του Αγγλικού Στέμματος. Στο πρώτο τμήμα της μελέτης αυτής, επιδιώκεται η επεξεργασία του πρωτότυπου απογραφικού υλικού και στη συνέχεια η κατάρτιση των σχετικών Πινάκων (που παρουσιάζονται σαν Παράρτημα, στο τέλος της μελέτης), όπως θα μπορούσαν σήμερα να αναπαραστήσουν τη δομή του πληθυσμού των Ιονίων. Οι σχετικές προς επεξεργασία, απογραφικές πληροφορίες, αφορούν την εξέλιξη του πληθυσμού συνολικά και κατά γεωγραφικό διαμέρισμα και έχουν σχέση με τη σύνθεση του πληθυσμού κατά φύλο, τα χαρακτηριστικά της εδαφικής κατανομής (δημογραφικό ενδιαφέρον νησιωτικών διαμερισμάτων, πυκνότητα σε επίπεδο περιφέρειας και επικράτειας), τη σύνθεση του ενεργού πληθυσμού κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας και τέλος, την εξέλιξη της φυσικής κίνησης του πληθυσμού (γεννήσεις, γάμοι, θάνατοι). Η μελέτη, επίσης, προχωράει στην ανάλυση των παραπάνω βασικών δημογραφικών χαρακτηριστικών, εξετάζει την εξέλιξή τους μέσα στο χρόνο και

19 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 19 τέλος επιχειρεί να δώσει την ερμηνεία των παρατηρουμένων μεταβολών και κυρίως τις επιπτώσεις τους στην οικονομική ζωή των Ιονίων της εποχής εκείνης Διονύσιος Δ. Ιθακήσιος: Ο Ιόνιος Αστικός Κώδικας και η μορφή της αγροτικής ιδιοκτησίας στα Επτάνησα κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας, Ιστορική οικονομική και κοινωνική μελέτη που εγκρίθηκε και δημοσιεύθηκε στο Αρχείον Οικονομικής Ιστορίας / Archives of Economic History, Τόμος VI, Τεύχος 2 (Ιούλιος-Δεκέμβριος), 1995, σσ Σκοπός της μελέτης αυτής, είναι να ερευνήσει και ν αναλύσει το καθεστώς των σχέσεων εδάφους-ιδιοκτησίας, που ίσχυε στα Επτάνησα κατά την περίοδο της Αγγλικής κατοχής ή της «Αγγλικής Προστασίας» - όπως πολλές φορές, πιο ανώδυνα αναφέρεται. Το καθεστώς των έγγειων σχέσεων και το αγροτικό ζήτημα που προέκυψε στο «Ηνωμένο Κράτος των Ιονίων Νήσων» (United States of the Ionian Islands) - όπως τότε ονομάζονταν τα Επτάνησα και που την εποχή εκείνη, θεωρητικά τουλάχιστον, αποτελούσαν το πρώτο ανεξάρτητο Ελληνικό Κράτος - ήταν απόρροια του σχετικού Ιόνιου Αστικού Κώδικα, που μαζί με μια σειρά άλλων Κωδίκων, καταρτίστηκαν από ειδικές νομοθετικές επιτροπές κατά την πρώτη περίοδο της «Προστασίας». Στην εισαγωγή της μελέτης, γίνεται μια σύντομη αναδρομή στην πορεία του Δικαίου, που θεσπίστηκε, αναπτύχθηκε και ίσχυσε στα νησιά του Ιονίου, από τότε που τα ιστορικά γεγονότα το αποσπάσανε από την κυριαρχία του Βυζαντινού Κράτους και του έδωσαν τη μορφή μιας ξεχωριστής πολιτείας, είτε με το όνομα La Repubblica delle Sette Isole Unite, κάτω από την κυριαρχία της θαλασσοκράτειρας Βενετίας, είτε με το όνομα «Επτάνησος Πολιτεία» κάτω από την κυριαρχία της Γαλλίας και λίγο αργότερα της Ρωσίας και της Τουρκίας, είτε τέλος με το όνομα United States of the Ionian Islands, κάτω από την «προστασία» του Αγγλικού Στέμματος. Στη συνέχεια της μελέτης, επιχειρείται η ανάλυση των πιο σημαντικών και πιο ιδιόρρυθμων θεσμών του Ιονίου Αστικού Κώδικα, που έχουν σχέση με τη μορφή της αγροτικής ιδιοκτησίας στα Επτάνησα - ενός Κώδικα, που το Ελληνικό Κράτος

20 ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Δ. ΙΘΑΚΗΣΙΟΥ: ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 20 τον δέχθηκε σαν κληρονομιά και τον διατήρησε σε ισχύ οκτώ ακόμη δεκαετίες από την Ένωση των Επτανήσων (1864) με την κεντρική Ελλάδα, οπότε καταργήθηκε από το νέο Αστικό Κώδικα (Α.Ν. 2250/1940 και 1946). Ο Ιόνιος Αστικός Κώδικας, που αποτέλεσε τμήμα των Ιονίων Κωδίκων (Εμπορικός, Ποινικός, κ.λπ.), καταρτίσθηκε με βάση τη γαλλική νομοθεσία, αλλά στο σύνολό του ήταν βαθύτατα επηρεασμένος από το βενετσιάνικο Δίκαιο. Αποτελούμενος από 2111 άρθρα, διακρίνονταν για τη μη συστηματική κατάταξη της ύλης του και την άκρατη περιπτωσιολογία του, ενώ από νομοτεχνικής άποψης παρουσίαζε το φαινόμενο της συγχώνευσης όλων των νομικών Κωδίκων της εποχής του. Από άποψη περιεχομένου και σκοπού - και στο σημείο αυτό επικεντρώνεται η ανάλυση της παρούσας μελέτης - αποτέλεσε τον Καταστατικό Χάρτη της «οιονεί» φεουδαρχικής κοινωνίας των νησιών του Ιονίου, όπως θα μπορέσει να διαπιστώσει και ο αναγνώστης από την παράθεση των σχετικών άρθρων, και τη διατήρηση - και επισημοποίηση - για αρκετά χρόνια αργότερα, μιας σειράς υπολειμμάτων φεουδαρχικών σχέσεων στο τμήμα αυτό του ελληνισμού Dionysios D. Ithakisios - Anastassios D. Karayannis: Hellenic Nomarchy: A Discourse on Freedom - An early 19th century Greek humanist treatise, (σε συνεργασία με τον Αναπλ. Καθηγητή του Πανεπιστημίου Πειραιώς Αναστάσιο Δ. Καραγιάννη). Μελέτη πάνω στην οικονομική ιστορία και την ιστορία της οικονομικής σκέψης, που εγκρίθηκε και παρουσιάστηκε στα πλαίσια προσυνεδρίου (Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, 10 Ιανουαρίου,1998), για το 12ο Διεθνές Συνέδριο Οικονομικής Ιστορίαs (Σεβίλλη, Ισπανία, 24-28, Αυγούστου Συνεδρία C19: Οικονομική Σκέψη και Οικονομική Πολιτική στην υπό ανάπτυξη Ευρώπη του 19ου αιώνα ) και στη συνέχεια, μετά από κρίση, δημοσιεύθηκε στο Storia del Pensiero Economico, Rivista semestrale, No. 38 n.s. (December), 1999, σσ Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να πληροφορήσει τη διεθνή κοινότητα των ιστορικών της οικονομίας, για ορισμένες ενδιαφέρουσες ανθρωπιστικές οικονομικές ιδέες, που αναπτύχθηκαν στις αρχές του 19ου αιώνα από έναν «ανώνυμο» Έλληνα