Η ιατρική στο Βυζάντιο και η επίδρασή της στην αραβική και ευρωπαϊκή ιατρική Byzantine medicine and its influence on Arabian and European medicine.

Transcript

1 Καραβίτη - Φερεκύδου Α. Φιλόλογος - Ιστορικός Hellenic Otorhinolaryngology - Head and Neck Surgery Volume 31 - Issue 4 Η ιατρική στο Βυζάντιο και η επίδρασή της στην αραβική και ευρωπαϊκή ιατρική Byzantine medicine and its influence on Arabian and European medicine. Karaviti - Ferekidou Α. Classical Philologist - Historian Ελληνική Ωτορινολαρυγγολογία Χειρουργική Κεφαλής & Τραχήλου Τόμος 31 - Τεύχος 4 Περίληψη Η Δυτική Ρωμ. Αυτοκρατορία διήρκεσε 500 χρόνια. Το Βυζάντιο, δηλ. η μετέπειτα ελληνική μεσαιωνική αυτοκρατορία,διήρκεσε πέραν των 1000 ετών ( μ. Χ ) και υπήρξε το φρούριο της Ευρώπης έναντι των επιθέσεων των διαφόρων βαρβάρων, των Αράβων και Τούρκων εισβολέων. Εδραίωσε την χριστιανική πίστη και προάσπισε την ελληνική πνευματική καλλιέργεια και τον ρωμαϊκό νόμο. Η Βυζαντινή ιατρική ήταν ο καρπός των ιατρικών επιτευγμάτων της αρχαιότητος και του ορθοδόξου βυζαντινού πολιτισμού. Απετέλεσε την βάση της ευρωπαϊκής και της αραβικής ιατρικής και συνετέλεσε κατά τρόπο αποφασιστικό στην διαμόρφωσή τους. Εκεί όμως που το Βυζάντιο είναι ανυπέρβλητο, όχι μόνο για τον Μεσαίωνα αλλά και για τους νεότερους χρόνους, είναι η πρόνοια για τους πάσχοντες και τους έχοντες ανάγκη βοηθείας. Τα ιδρύματα που έφεραν το όνομα ξενώνες, ό,τι σήμερα ονομάζουμε νοσοκομεία, ήταν συγχρόνως ιατρικές σχολές και εργαστήρια άσκησης της ιατρικής επιστήμης, ενώ στην Ευρώπη η γένεσή τους τοποθετείται στον 19ο αι. Γενικά θα λέγαμε ότι ο ανατολικός μεσαίωνας δεν έχει τίποτε κοινό με τον δυτικό και την εικόνα του σκοταδισμού που προσφέρει η λοιπή Ευρώπη στους μέσους χρόνους (4ος μ.χ αι. - 14ος μ.χ αι). Abstract The west Roman Empire lasted for 500 years. The Byzantine, that is to say, the afterwards Greek Mediaeval empire, lasted more than 1000 years and it was the guard of Europe against the attacks of different barbarians, as well as Arabian and Turkish invaders. The Byzantine Empire established the Christian Faith and the Roman law and, not only defended but also continued the Greek culture. The Byzantine medicine was the result of ancient Greek medicinal achievements and the further progress made by the orthodox Byzantine civilization. It was the basis of Arabian and European medicine and promoted their formation. But the most important achievement of Byzantium, not only for the Middle Ages but also for modern times, is the fact that it provided for patients and the needy of all social strata, rich and poor alike. The institutions named ξενών (xenon) were exactly the same thing with today s hospitals and were, at the same time, Medical Schools (Universities) and laboratories and workshops of practice for the new doctors, while in Western Europe the foundation of hospitals took place in the 19th century. In general, we might say that the East Middle Ages has nothing to do with the darkness of the West Middle Ages (4th-14th century A.D.). 178 Η Ιατρική αρχικώς σαν εμπειρία και κατόπιν ως επιστήμη έχει τις καταβολές της στην Ιστορία της ανθρωπίνης γνώσεως, διότι αποτελεί μία από τις πρώτιστες βιοτικές ανάγκες. Γι αυτόν τον λόγο βλέπουμε ότι οι ιατρικές γνώσεις είτε εν σπέρματι είτε ως δεισιδαιμονίες και αφελείς ιατρικές δοξασίες και μέθοδοι υπήρχαν λίγο - πολύ σε όλους τους λαούς. Από αρχαιολογικά ευρήματα υπάρχουν ενδείξεις ότι οι προϊστορικοί άνθρωποι είχαν γνώσεις, που σκοπό είχαν την θεραπεία, αλλά ελάχιστα γνωρίζουμε για ασθένειες και τίποτε για θεραπείες. Η ιατρική των αρχαίων λαών παρουσιάζει ανάλογα με τον γεωγραφικό χώρο και τις χρονικές περιόδους πολλές διαφορές, που σχέση έχουν με τον βαθμό και τον ρυθμό ανάπτυξης και εξέλιξης του πολιτισμού τους,διότι η πορεία του πολιτι-

2 σμού των διαφόρων λαών απεικονίζεται και στην διαμόρφωση της ιατρικής τους. Η Ιατρική των ανατολικών λαών, για παράδειγμα, βασίζεται σε στοχασμό που παρέμεινε γενικώς στην υπηρεσία της θρησκείας, της μαγείας και των πρακτικών επιστημών, διότι οι επιστημονικές γνώσεις που αποκτούσε με ποικίλους τρόπους ένα οργανωμένο ιερατείο, κατέληγαν σε άψυχα δόγματα λόγω της περι- πλοκής τους με θρησκευτικούς θεσμούς. Πρώτη η ελληνική φιλοσοφία έδειξε ενδιαφέρον για τον άνθρωπο και προσπάθησε να δείξει την σημασία που έχει η επιστημονική γνώση για την πρόοδό του. Η ελληνική φιλοσοφία ανέπτυξε την θετική ή ορθολογιστική σκέψη που κυριαρχεί στη συνείδηση όλων των επιστημόνων του σημερινού κόσμου, διότι η οδός που ακολούθησε η παγκόσμια ιατρική είναι αυτή που εχάραξε η ελληνική ιατρική και αυτή είναι συνοπτικώς η έρευνα του εσχάτου λόγου δηλ. της αιτίας των φαινομένων ή του διότι κατά τον Αριστοτέλη και το έχειν λόγον διδόναι δηλ. η απόδειξις. Η έρευνα λοιπόν αυτή στηρίζεται στην πειραματική απόδειξη που αποτελεί την πεμπτουσία της σύγχρονης επιστήμης. Η αρχική μορφή της ιατρικής στην αρχαία Ελλάδα είχε χαρακτήρα εμπειρικόν και θεουργικόν. Η διαφορά μεταξύ εμπειρικής και θεουργικής ιατρικής ήταν πολύ μεγάλη, διότι η 1η χρησιμοποιούσε πρακτικά δηλ. ουσιώδη θεραπευτικά μέσα ενώ η 2η την ψυχολογική επιβολή, χρήσιμη βεβαίως πολλές φορές αλλά ανίσχυρη να θεραπεύσει οργανικά νοσήματα. Σύντομα όμως επετεύχθη στην αρχαία Ελλάδα ο συγκερασμός της θεουργικής με την εμπειρική ιατρική και βεβαίως εθεωρείτο δικαίωμα του καθενός να ζητήσει την θεϊκή βοήθεια, εκεί όπου αποδεικνυόταν ανίσχυρη η ανθρώπινη δύναμη. Η αρχαία ελληνική ιατρική διαιρείται σε 3 μεγάλες περιόδους: 1) στην προϊπποκρατική από τον 14ο αι. π.χ - και τον 5ο αι. π.χ ( π.χ). 2) Στην Ιπποκρατική από τον 5ο - 3ο αι. π.χ ( π.χ). και 3) Στην Αλεξανδρινή και Ελληνορωμαϊκή από τον 3ο αι. π.χ - τον 4ο αι. μ.χ. Η Αλεξανδρινή εποχή καλύπτει την εποχή από τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου 323 π.χ - το 31 π.χ έτος υποταγής της Αιγύπτου των Πτολεμαίων στους Ρωμαίους. Κατά την Αλεξανδρινή εποχή ο Ηρόφιλος και ο Ερασίστρατος υπήρξαν οι κύριοι στυλοβάτες της Ιατρικής της περιόδου αυτής και οι έρευνές τους συνέβαλαν στην βαθύτερη κατανόηση που έχουν οι ανατομικές γνώσεις και οι φυσιολογικές παρατηρήσεις στην διεύρυνση των παθολογικών διαταραχών της ανθρώπινης ζωής. Αναφέρθηκε προηγουμένως ότι η 3η περίοδος της ελληνικής ιατρικής ονομάζεται και Ελληνορωμαϊκή. Αυτό συμβαίνει διότι τον 1ο αιώνα π.χ Ελληνες γιατροί ίδρυσαν στην Ρώμη ιατρική σχολή. Στην Ρώμη δεν υπήρχε ιατρική παράδοση, πριν εισαχθή η ελληνική ιατρική, διότι εκεί ιατρική ήταν τα πατροπαράδοτα γιατροσόφια της λαϊκής ιατρικής, που χρησίμευαν στο να κάνει ο καθένας ασθενής θεραπεία μόνος του. Είχαν μάλιστα οι Ρωμαίοι μεγάλη αποστροφή για το ιατρικό επάγγελμα και ο Πλίνιος κατέκρινε τους ευγενείς Ρωμαίους για την δουλική εξάρτησή τους από τους ξένους δηλ. τους Έλληνες ιατρούς που είχαν κατακλύσει την Ρώμη. Ο Μάρκος Κάτων ο πρεσβύτερος διεκήρυσσε ότι οι Έλληνες απεφάσισαν να εξοντώσουν με την ιατρική όλους τους βαρβάρους και ισχυριζόταν ότι το μόνο θεραπευτικό φάρμακο ήταν το κραμβολάχανο που το συνιστούσε για όλες τις αρρώστιες. Επίσης ο Κικέρων που είχε σπουδάσει στην Ρόδο και είχε μελετήσει φιλοσοφία και ελληνικά κείμενα, όπως άλλωστε όλοι οι Ρωμαίοι, που ανήκαν στα κέντρα εξουσίας της εποχής εκείνης, θεωρούσε ότι η Ιατρική δεν ήταν επάγγελμα που άρμοζε στους ευγενείς Ρωμαίους. Το αποτέλεσμα αυτής της επίμονης αποστροφής των Λατίνων προς το ιατρικό επάγγελμα είναι το γεγονός ότι σπανίως εγίνοντο γιατροί. Γι αυτό η ονομαζομένη κακώς Ρωμαϊκή ιατρική δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ελληνική ιατρική των Ρωμαίκών χρόνων με εκπροσώπους μόνον Έλληνες ιατρούς, όπως π.χ. ο Ασκληπιάδης, ο Θεμίσων, ο Σωρανός, ο Γαληνός ο οποίος μάλιστα θεωρήθηκε από πολλούς ως Ρωμαίος, από κακή απόδοση των λατινικών στοιχείων cl που προετάσσοντο του ονόματός του και σήμαιναν clarissimus = ενδοξότατος και όχι Κλαύδιος. Όταν το Ρωμαϊκό κράτος χωρίσθηκε τον 4ο αι. μ.χ σε 2 τμήματα δηλ. στο δυτικό και στο ανατολικό, στην Δύση οι γιατροί εξακολούθησαν να μη έχουν εξέχουσα θέση στην λόγια και κοινωνική ζωή και παράδοσή της, στις ανατολικές επαρχίες όμως, που είναι οι μετέπειτα βυζαντινές, αυτές που συγκροτούν την ελληνική μεσαιωνική αυτοκρατορία, οι 179

3 οποίες έχουν συμπαγείς ελληνικούς πληθυσμούς, ελληνική γλώσσα και παιδεία, κληρονόμησαν όχι μόνο την δομή του αρχαίου ελληνικού επαγγέλματος και την τεράστια γραμματεία του αλλά και τον ενθουσιασμό, που διέκρινε και διακρίνει ακόμη τους Έλληνες για ιατρικές σπουδές και σταδιοδρομία στην Ιατρική, διότι, όπως λέει και ο Αύγουστος Κόντ, Γάλλος κοινωνιολόγος και φιλόσοφος κανείς δεν μπορεί να κατέχει μια επιστήμη, αν δεν γνωρίζει την ιστορία της και έτσι εξηγείται πως μέχρι και τον 15ο αι. η ιατρική είναι καθαρώς ελληνική υπόθεση που οι Σταυροφορίες και η Τουρκοκρατία ανέκοψαν και κατέστρεψαν την πορεία της. Η Βυζαντινή περίοδος, που καλύπτει χρονικά 11 αιώνες αποτελεί μια ιστορική συνέχεια της κλασσικής και της Αλεξανδρινής περιόδου, κατά την οποία συνεχίζεται και η καλλιέργεια των θετικών επιστημών και η συστηματική μελέτη των αρχαίων επιστημονικών κειμένων. Παρά τις αρχικές αντιθέσεις και παρεξηγήσεις στο Βυζάντιο ενώθηκαν αρμονικά ο αρχαίος και ο χριστιανικός κόσμος με αποτέλεσμα να δημιουργηθή ο βυζαντινός πολιτισμός. Σχετικά με τους Βυζαντινούς υπάρχει μια ολόκληρη παραφιλολογία, που τους θέλει Ρωμαίους, ξένους προς την Ελλάδα και κάθε τι ελληνικό, ως μισούντες τον Ελληνισμό και αποστρεφόμενους το ελληνικό όνομα. Είναι ίσως αφελές να πιστεύει κανείς ότι οι Βυζαντινοί δεν είχαν συνείδηση του τι ήσαν, τι αντιπροσώπευαν και ποια ήταν η καταγωγή τους, ειδικότερα η πλειοψηφία του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους, που ήσαν Έλληνες. Ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, ιστορικός της αλώσεως λέει ότι: οι Ρωμαίοι ανέδειξαν την ελληνική πόλη του Βυζαντίου σε πρωτεύουσα του κράτους τους, ήλθαν σε επιμειξίες και επειδή οι Έλληνες ήταν η συντριπτική πλειοψηφία, επεκράτησαν η γλώσσα τους και τα ήθη τους. Επίσης ο αυτοκράτορας Ιωάννης Γ Βατάτζης επιβεβαιώνει στον Πάπα Γρηγόριο ότι ο Μ. Κωνσταντίνος παρεχώρησε την βασιλεία των Ρωμαίων στο γένος των Ελλήνων. Το γεγονός ότι ο Μ. Κων/νος μετέφερε την πρωτεύουσα του κράτους στην Ανατολή, όπου το πλειοψηφούν στοιχείο ήταν το ελληνικό, οδηγεί στο συμπέ- ρασμα ότι ίσως να πίστευε ότι μόνον εκεί, όπως και έγινε, ο Χριστιανισμός θα εύρισκε την οριστική του διαμόρφωση μέσω της ελληνικής παιδείας και των πατέρων της Εκκλησίας, διότι η δράση του Ελληνισμού στην Ανατολή δεν αρχίζει με την Κων/πολη αλλά έχει ήδη αρχίσει από την εποχή του Μ. Αλεξάνδρου έχοντας κατακτήσει την πνευματική Οικουμενικότητα, ενώ η Ρώμη είχε παρακμάσει, όντας κέντρο ειδωλολατρείας και οδυνηρών αναμνήσεων για τους Χριστιανούς. Η προσφορά του στον Ελληνισμό υπήρξε πολύ μεγάλη, διότι συνέδεσε την αρχαία Ελλάδα με την νεότερη. Όταν λοιπόν η πολιτική εξουσία πέρασε στους Έλληνες, αυτοί, ως κάτοχοί της, διετήρησαν το όνομα Ρωμαίοι ως τιμητικό τίτλο, διεκδικώντας έτσι την κυριαρχία της αυτοκρατορίας, διότι από άποψη πολιτική, όλοι οι κάτοικοι της αυτοκρατορίας ήσαν Ρωμαίοι πολίτες. Με την πάροδο του χρόνου όμως η ονομασία αυτή ήταν τελείως ασύμφωνη με την πραγματικότητα, διότι η γλώσσα, η τέχνη, η θρησκεία, η φιλοσοφία, η διοίκηση ήταν εκτός λατινικής επιρροής. Ο όρος Έλλην δεν ήταν μισητός αλλά μη συμβατός με το νέο θρήσκευμα του κράτους. Η χρήση του τίτλου Ρωμαίοι, ήταν κατά κάποιον τρόπο κρατική ανάγκη και όχι αποστροφή της ελληνικής καταγωγής των Βυζαντινών. Ο Ελληνισμός από κρατική ανάγκη ονομάζεται Ρωμαίοι και μεταμορφώνεται με την πάροδο του χρόνου σε Ρωμηοσύνι. Ο Ψυχάρης περιγράφει τέλεια την μεταμόρφωση του Έλληνος και του Ελληνισμού σε Ρωμιός και Ρωμιοσύνη και λέει χαρακτηριστικά: συνέβηκε πρώτα πρώτα που το λατινικό το στοιχείο τόχαψε μια μορφιά, ώσπου να γίνη άφαντο, και τους Λατίνους το κάτω κάτω τους άλλαξε ο Ρωμιός όνομα και πίστη, αφού τον Ρωμαίο τον έκαμε Ρωμιό, πάει να πει Έλληνα Είναι κατόρθωμα περίφημο να καταντήσει το ρωμαίικο, που σήμαινε πρώτα το Λατινικό να σημαίνει σήμερις παντού Ελληνισμό και μάλιστα Ελληνισμό και ορθοδοξία συνάμα. Ο Παλαμάς εξ άλλου λέει: Η λέξη Ρωμιοσύνη έχει κάτι ποιητικά και μοναδικά χρωματισμένο, κάτι τι το φτερωτό, λεβέντικο για μας και ανάλαφρο, που νομίζω πως δεν τόχει ο Ελληνισμός, με όλη την βαριά του ασάλευτη μεγαλοπρέπεια. Καθ όλη λοιπόν την βυζαντινή χιλιετία οι Χριστιανοί Έλληνες ή Γραικοί ή Ρούμ ή Ιωύν ή Γιουβάνοι (Ίωνες), όπως τους ονόμαζαν οι γειτονικοί λαοί, δεν απώλεσαν την συνείδηση της ελληνικότητας και της αδιάκοπης συνέχειάς τους με τους αρχαίους μη Χριστιανούς μεν, αλλ ωστόσο προγόνους τους Έλληνες. 180

4 Καλλιέργησαν την ελληνική παιδεία και τις επιστήμες, όπως τις παρέλαβαν, χωρίς τίποτε να αποβάλουν από την κληροδοτημένη σ αυτούς ελληνική πνευματική κληρονομία. Ο,τιδήποτε υπάρχει στο Βυζάντιο είναι κληροδότημα και συνέχεια της ελληνικής αρχαιότητας. Η Ιατρική δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Δύο είναι τα χαρακτηριστικά στοιχεία της Ιατρικής στον χώρο που εκάλυπτε η Βυζαντινή αυτοκρατορία. Το 1ο είναι η άμεση επαφή με την κληρονομία της αρχαίας ελληνικής ιατρικής και η καλλιέργειά ττης κατά τρόπον που να επιτρέψει πρωτότυπες επιδόσεις σε διάφορους ιατρικούς κλάδους. Το 2ο είναι η συστηματική οργάνωση της κοινωνικής πρόνοιας σε τέτοιαν έκταση, ώστε να καλύπτει την νόσο, την εγκυμοσύνη και τον τοκετό, την βρεφική και την παιδική ηλικία και τέλος το γήρας. Ως προς το 1ο χαρακτηριστικό δεν μπορεί να υπάρξει σύγκριση μεταξύ των εκπροσώπων της ανατολικής και της δυτικής ιατρικής για τον βασικό λόγο ότι σε όλη την περίοδο του Μεσαίωνος, δεν βρίσκουμε στην Δύση ούτε μία ιατρική εργασία, πολύ δε περισσότερο πρωτότυπη. Αντίθετα το συγγραφικό έργο στην Ανατολή, την ίδια εποχή, παρουσιάζεται πλούσιο. Συγκεκριμένα ο Ορειβάσιος (4 ος μ.χ αι), ιατρός του Ιουλιανού του Παραβάτου γράφει 70 βιβλία με τίτλο Ιατρι- καί συναγωγαί που περιείχε αποσπάσματα από όλους τους προγενεστέρους του ιατρούς από το οποίο σώθηκε το γ βιβλίο. Ο ίδιος για να κάνει προσιτή την ιατρική και στους φιλιάτρους έγραψε την πραγματεία Ευπόριστα με 4 βιβλία. Τα Ευπόριστα εκδόθηκαν σε λατινική μετάφραση το 1529 στην Βασιλεία και το 1552 στην Βενετία. Ο Αέτιος (6ος αι μ.χ) αρχίατρος του Ιουστινιανού συνέγραψε Ιατρική εγκυκλοπαίδεια και 16 άλλα βιβλία, έγραψε περί της Δυσηκοίας, όπως ονόμαζε την βαρηκοία, οι δε περιγραφές του στα νοσήματα της ωτορινολαρυγγολογίας θεωρούνται κλασσικές. Ακολουθούν ο Αλέξανδρος ο Τραλλιανός (6ος αι μ.χ) αδελφός του Ανθεμίου, αρχιτέκτονα της Αγίας Σοφίας, που συνέγραψε 12τομη ιατρική εγκυκλοπαίδεια, ο Παύλος Αιγινήτης (7ος αι. μ.χ) που συνέγραψε την Επιτομή, όπου καταγράφεται ολόκληρη η χειρουργική πρόοδος των 1ων βυζαντινών αιώνων έως την εποχή του, ακολουθούν ο Ιωάννης Ακτουάριος και ο Νικόλαος ο Μυρεψός (13ος αι) που έγραψε Φαρμακοποία με τίτλο Δυναμερόν, το οποίο περιείχε 2656 συνταγές - αντίδοτα και οδηγίες για αντιμετώπιση αναιμίας, αμηνόρροιας, δυσκοιλιότητας, καταπληξίας και κακοήθων νοσημάτων. Πρωτότυπες ιατρικές εργασίες έχουμε στο πεδίο της ανατομικής μελέτης για τους σιελογόνους αδένες και το όργανο της οσφρήσεως, στον κλάδο της χειρουργικής για την αιμόσταση, την επιδεσμολογία και τα ανευρύσματα, στην μαιευτική την ανάπτυξη μεθόδων για τον μετασχηματισμό του εμβρύου και την υποστήριξη του περινέου στον τοκετό ενώ στην γυναικολογία την εκτέλεση ενδομητρικών πλύσεων, την χρήση του μητροσκοπίου, την εκτέλεση κολπικής υστερεκτομής καθώς και εργασίες στην οφθαλμολογία και την ωτορινολαρυγγολογία. Όσον αφορά στο 2ο χαρακτηριστικό, δηλ. στην συστηματική οργάνωση της κοινωνικής πρόνοιας, το Βυζάντιο μένει ανυπέρβλητο όχι μόνο για τον Μεσαίωνα αλλά και για τους νεότερους χρόνους. Η κοινωνική πρόνοια και πολιτική με την επίδραση του Χριστιανισμού είχε προσλάβει χαρακτήρα καθαρά φιλάνθρωπικό. Αναπτύσσεται από πολύ νωρίς δραστηριότητα που έχει την μορφή πρόνοιας και ασκείται και από ιδιώτες και από το κράτος αλλά κυρίως από την Εκκλησία. Τα σπέρματα της φιλάνθρωπης αυτής στάσης των Βυζαντινών βρίσκονται στην αρχαία Ελλάδα, όπου η ευρεία χρήση των λέξεων έλεος, οίκτος, αρετή, δικαιοσύνη, σωφροσύνη, φιλανθρωπία υπάρχουν εν αφθονία και δεν είναι αφηρημένες έννοιες αλλά εφηρμοσμένες αρετές. Στον αρχαίο κόσμο, όπως και στο Βυζάντιο, η πίστη και η Ιατρική ήσαν ανέκαθεν στενά συνδεδεμένες, δηλ. η κοσμική ιατρική αναγνώριζε την σημασία του υπερφυσικού, γι αυτό οι προσευχές, οι λειτουργίες, οι εξομολογήσεις των αμαρ- τιών εθεωρούντο απαραίτητα στοιχεία της θεραπευτικής διεργασίας. Με λίγα λόγια η λατρεία του Ασκληπιού με τις θεικές της θεραπείες δεν εξαφανίσθηκε αμέσως αλλά οι Χριστιανοί άρχιζαν να ξεχωρίζουν μεγάλους άνδρες, ως υπερφυσικούς ιατρούς, ιατρούς - αγίους, οι οποίοι εθεράπευαν τους πιστούς δια θαυμάτων και αντίθετα με τους κοσμικούς ιατρούς εθεράπευαν χωρίς αμοιβή, πράξη που τους απέφερε το επίθετο ανάργυροι. Βεβαίως η πίστη δεν υποκαθιστά την επιστήμη ούτε η επιστήμη καταργεί την πίστη γι αυτό και ποτέ δεν συγκρούστηκαν στην ελληνική μεσαιωνική αυτοκρατορία, όπως έγινε στην Δύση. Οι ορθόδοξοι Χριστιανοί της Ανατολής προώθησαν την ελληνική ιατρική σε κεντρικό σημείο του θεολο- 181

5 γικού τους συστήματος θεωρώντας το ιατρικό επάγγελμα ως σύμβολο ευσπλαγχνίας εν δράσει και απεικόνιζαν με ιατρικά ανάλογα πολλές πνευματικές αλήθειες. Έτσι κατενόησαν τον Χριστό ως τον Μέγα Ιατρό των ψυχών και των σωμάτων. Σε μικρογραφία ενός χφ.του 14ου αι. το οποίο περιέχει το έργο του Νικ. Μυρεψού Περί Συνθέσεως Ιατρικών απεικονίζεται ένα φαρμακείο νοσοκομείου με τον ιατρό και 2 βοηθούς που υποδέχονται 2 ασθενείς. Πάνω απ αυτούς, σ έναν χώρο που φαίνεται σαν θόλος, υπάρχει μια νωπογραφία ή μωσαϊκό του ενθρόνου Χριστού με το Ιερό Ευαγγέλιο. Είναι φανερό ότι στον θόλο ο Χριστός φαίνεται σαν να προίσταται και να εμψυχώνει τον ιατρό στο έργο του και επιπλέον θέλει να τονίσει με έμφαση τους παράλληλους ρόλους του ιατρού που θεραπεύει το σώμα με τα φάρμακα και του Χριστού που θεραπεύει την ψυχή και την σώζει δια των Ευαγγελίων, μια αναλογία που εικονίζεται ήδη από τον 3ο αιώνα μ.χ. Το ότι οι χριστιανοί της Ανατολής παριστούσαν συχνά τον Χριστό ως ιατρό, οφείλετο στην υψηλή εκτίμηση του Ελληνικού κόσμου προς τους ιατρούς από την εποχή του Ιπποκράτους και διετήρησαν την αγάπη τους για τον Ιησού - ιατρό επειδή οι ειδωλολάτρες πρόγονοί τους είχαν βαθειά εκτίμηση στον Ασκληπιό,τον θεό της ιατρικής τέχνης. Η στενή σχέση μεταξύ ελληνικής Εκκλησίας και ιατρικής πρακτικής υπάρχει σε όλη την διάρκεια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, υπήρχαν πολλές ιστορίες για χριστιανούς ιατρούς, οι οποίοι ήσαν πολύ δημοφιλείς στους πιστούς των ανατολικών εκκλησιών. Δεν πρέπει δε να μας εκπλήσσει ότι οι Πατέρες είχαν ανάμεσά στους στενούς συγγενείς και φίλους επιφανείς ιατρούς, εφ όσον υπήρξαν από τους σημαντικούς γόνους της Ελληνικής αριστοκρατίας στον χώρο της Μ. Ασίας. Σε αντίθεση προς τις επιφανείς οικογένειες της Δύσεως, που απέρριπταν εντελώς την ιατρική ως παραδεκτό επάγγελμα, οι ευγενείς της Ανατολής την είχαν περί πολλού. Στην οργάνωση της κοινωνικής πρόνοιας συμμετείχαν ενεργά οι αυτοκράτορες, οι ιδιώτες, οι αυτοκράτειρες, οι αρχόντισσες, οι απλές γυναίκες του λαού και οι μοναχοί και μοναχές των Μοναστηριών. Κύριος επίτροπος και χορηγός των κληροδοτημάτων, δωρεών και παραχωρήσεων ήταν η Εκκλησία που κάθε χρόνο τα μοίραζε στους φτωχούς. Το Ιατρικό επάγγελμα στο Βυζάντιο το ασκούσαν Ιατροί, οι αμοιβές των οποίων προήρχοντο από δωρεές. Επίσης η Ιατρική ησκείτο και από γυναίκες, όπως πιστοποιείται από τους όρους ιάτραινες και ιατρομαίες (μαίες). Κατά την βυζαντινή εποχή θεμελιώθηκαν οι ειδικότητες τεχνίτου Ιατρού (μικροβιολόγου), γερόντων ιατρού (γηριατρικής), γενικού ιατρού και οδοντιάτρου. Δημιουργήθηκαν επίσης νέοι τομείς έρευνας, όπως της ιατρικής Χημείας, της προληπτικής ιατρικής, της ψυχοσωματικής ιατρικής και της πειραματικής φαρμακολογίας. Καθιερώθηκε δε για 1η φορά ο θεσμός των κοινωνικών λειτουργών. Η κύρια βιλιογραφική πηγή της Βυζαντινής ιατρικής ήταν η Ιπποκρατική, η Αλεξανδρινή και η Ιατρική του Γαληνού. Υπήρχαν επίσης και τα έργα των Πλίνιου και Κέλσου, οι οποίοι ήσαν μεταγενέστεροι συγγραφείς και πηγή που κατέγραψε λεπτομερώς τις αντιλήψεις των Ελλήνων θεμελιωτών της ορθολογικής ιατρικής και όχι έργα ιατρικά δικά τους. Τα κύρια διαγνωστικά μέσα στην βυζαντινή ιατρική, η οποία ήταν λιγότερο ερευνητική και περισσότερο κλινική και φιλάνθρωπη, ήταν η εξέταση του σφυγμού και η ουροσκοπία. Ακόμη υποτόνιζε τις αρχαίες ιατρικές θεωρίες ήδη από τον 5ο αι. μ.χ και είχε την τάση να περιορίζει τα έργα των αρχαίων ιατρών σε ισχνές περιλήψεις, κάτι που δίνει την εντύπωση ότι οι βυζαντινοί επεδίωκαν περιορισμένη ανάγνωση και περισσότερη παρατήρηση και πράξη. Επίσης οι Ιατροί είχαν πρακτική εκπαίδευση στα τμήματα των νοσοκομείων, όπως έκαναν οι αρχαίοι Έλληνες, που δίδασκαν πάντα την ιατρική στους μαθητευομένους. Επίσης ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος το 400 μ.χ καταγράφει τα χαρακτηριστικά του ιατρικού επαγγέλματος και αναφέρει 1ο το άνοιγμα του ιατρείου και 2ο την προσέλευση σπουδαστών. Ο Ιουστινιανός εξ άλλου αναδιατυπώνοντας νόμο του 333 μ.χ του Μ. Κων/νου, θέσπισε ότι οι αρχίατροι κάθε πόλεως, ήταν υπεύθυνοι για την εκπαίδευση των νέων ιατρών. Οι βιβλιοθήκες άλλωστε των ξενώνων και τα χφφ. τους αποτελούν πρόσθετη απόδειξη ότι τα βυζαντινά νοσοκομεία ήσαν και ιδρύματα διδασκαλίας της Ιατρικής. Οι βυζαντινοί ιατροί είχαν άριστα αφομοιώσει την αρχαία ελληνική ιατρική, όπως πιστοποιείται από τα πολλά σχόλια, τις ερμηνευτικές παρατηρήσεις, το έργο διαφόρων συμπιλητών (Κompilation) και τις διάφορες συλλογές (kompendium). Έτσι η παλαιότερη γνώση και χειρουργική πείρα ήταν γνωστή στους Βυζαντινούς ιατρούς. Ει- 182

6 δικότερα οι πηγές που είναι τα έργα πολλών ονομαστών βυζαντινών ιατρών μας δίνουν πληροφορίες για τις χειρουργικές γνώσεις. Ορειβάσιος π.χ. αναφέρει την απολίνωση αγγείων δι εσωτερικών ραμμάτων, ο Αέτιος στην Γενική Χειρουργική του αναφέρει όλη την χειρουργική εμπειρία του 6ου αι. μ.χ. και τις γνώσεις παλαιοτέρων ιατρών (Ιπποκράτους, Γαληνού, Ρούφου, Σωρανού, Αντύλλου, Ορειβασίου, Αρχιγένους Σιδωνίου, Φιλαγρίου κ.α), ο Παύλος Αιγινήτης στην Ιατρική Επιτομή και κυρίως στο 4ο και 6ο βιβλίο, που είναι αφιερωμένα στην χειρουργική, παρουσιάζει την χειρουργική παθολογία και την τεχνική των εγχειρήσεων. Περιγράφει θαυμάσια τον καρκίνο του στήθους, της μήτρας, την παροχέτευση πυωδών συλλογών,τον καθετηριασμό της κύστεως, την λιθοτριψία, επέμβαση που εκτελέστηκε από τους βυζαντινούς ιατρούς στις αρχές του 9ου αιώνα μ.χ., λόγω του ότι υπήρχε έλλειψη αποτελεσματικών αντισηπτικών και αναισθητικών με αποτέλεσμα να αναπτύξουν αναίμακτες επεμβάσεις. Αυτήν την επέμβαση έκαναν μετά από 1000 χρόνια οι γιατροί της παρισινής κλινικής του Μονπελλιέ στις 13 Ιανουαρίου του 1824 με επικεφαλής τον Ζαν Σιβιάλ. Στην Επιτομή επίσης του Π. Αιγινήτου αναφέρεται η εγχείρηση των κηλών με θαυμάσια εγχειρητική επιδεξιότητα, η απολίνωση αγγείων δι εντερικών ραμμάτων (απολινώσαντες ως εικός, το παρεμπίπτον αγγείον ). H χειρουργική επέμβαση εμπείρων ιατρών του Βυζαντίου επί συμφυών παίδων (σιαμαίων ), κατά την διάρκεια της βασιλείας του Κων/νου Ζ Πορφυρογεννήτου ( μ.χ), είναι γνωστή από περιγραφές ικανού αριθμού βυζαντινών χρονογράφων, όπως οι Λέων Γραμματικός, Συμεών Μάγιστρος, Μιχαήλ Γλυκάς, Γεώργιος Κεδρηνός, Ιωάννης Σκυλίτζης) διασώζονται Δε και εικόνες (μικρογραφίες) της επεμβάσεως, τις οποίες χάραξε ο καλλιτέχνης που ζωγράφισε το κείμενο της χρονογραφίας του Σκυλίτζη, που βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Μαδρίτης. Αναφορά επίσης έχουμε στους Γεώργιο Μοναχό και Ιωάννη Ζωναρά. Σύμφωνα με την διήγησή τους επί Ρωμανού Α του Λεκαπηνού ( ) εστάλησαν στην Κων/πολη από την Αρμενία δύο συμφυείς άρρενες παίδες συμπεφυκότες δηλ. ενωμένοι από του στόματος της γαστρός και μέχρι των υπό γαστέρα, αντιμέτωποι και άρτιοι κατά τα άλλα μέλη του σώματος. Παρέμειναν επί αρκετόν διάστημα, θεωρήθηκαν όμως πονηρός οιωνός και εξηλάθησαν. Επανήλθαν επί της βασιλείας του Κων/νου Ζ Πορφυρογεννήτου. Επειδή όμως ο ένας από αυτούς πέθανε οι εμπειρότεροι των ιατρών επειράθησαν το νεκρωθέν αποτεμείν μέρος, ελπίδι του το έτερον ζήσεσθαι. Αλλά και ούτος τρεις ημέρας επιβιούς ετελεύτησεν. Παρόλο που δεν δίδεται αναλυτική περιγραφή της χειρουργικής επεμβάσεως που έγινε στους συμφυείς παίδες, καλύπτεται συνοπτικά η περιγραφή με την φράση: επειράθησαν οι εμπειρότεροι των ιατρών αποτεμείν το νεκρωθέν μέρος ου τμηθέντος το ζων επιβεβιωκός μικρόν ετελεύτησεν ή ιατροί τινες έμπειροι το συγκεκολλημένον μέρος διέτεμον ευφυώς, ελπίδι του το έτερον ζήσεσθαι, αλλά και ούτος 3 ημέρας επιβιούς ετελεύτησεν. Η συγκριτική μελέτη των πηγών οδηγεί στο συμπέρασμα ότι: οι Βυζαντινοί ιατροί διέθεταν αρκετή γνώση και πείρα της χειρουργικής, νοσοκομειακές μονάδες με χειρουργικά τμήματα, όπου εγίνοντο επεμβάσεις αρκετά δύσκολες και βεβαίως μια τόσο δύσκολη επέμβαση, όπως στους συμφυείς παίδες, δεν πρέπει να δημιουργεί αμφιβολίες για την αντικειμενικότητά της, ακριβώς επειδή υπήρχαν οι κατάλληλες προυποθέσεις (γνώση και εμπειρία) για την πραγματοποίησή της. Η χειρουργική αλλά και η Ιατρική γενικά εφαρμόσθηκε και αναπτύχθηκε στους ξενώνες και στα Νοσοκομεία, που ίδρυαν μοναχοί ή αυτοκράτορες και ήσαν τα ιδρύματα όπου η μεγάλη εντολή του Χριστού, η αγάπη, εγίνετο υπέροχη πραγματικότητα και τα οποία νοσήλευαν ασθενείς από κάθε κοινωνική τάξη και με διαφορετικές ασθένειες. Λέξεις όπως λοχοκομείον (μαι- ευτήριον), βρεφοκομείον, γηροκομείον, λωβοκομείον (λεπροκομείο), ορφανoτροφείον, πτωχοκομείον δημιουργούνται για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα του 4ου μ.χ αιώνα. Στα ιδρύματα αυτά εγίνοντο επίσης αυτοψίες από τον 12ο αι. μ.χ, όπως αποκάλυψαν οι καθηγητές Αλεξ. Καζντάν και Λώρενς Μπλίκεζ και ανέπτυξαν ένα τύπο παθολογικής ανατομίας. Πηγή για τη διενέργεια αυτοψιών στο Βυζάντιο είναι ο αυλικός Γεώργιος Τορνίκης, ο οποίος αναφέρει ότι οι Βυζαντινοί ξεπέρασαν την απλή ανατομία και παρατηρούν τις επιδράσεις της νόσου στα εσωτερικά όργανα και παράλληλα χαρτογραφούσαν την επέκταση των παθήσεων στο εσωτερικό του σώματος. Μας είναι γνωστά από σφραγίδες και αρχαιολογικά ευρήματα πάνω από 50 τέτοια ιδρύματα. Στο βυζαντινό λεξιλόγιο δύο είναι οι όροι που συνή- 183

7 θως επέλεγαν οι συγγραφείς, όταν ήθελαν να αναφερθούν σε ίδρυμα περιθάλψεως ασθενών, αυτοί ήταν ξενών και νοσοκομείον. Ο όρος νοσοκομείον αφορά πάντα σε ιατρικό κέντρο. Ο όρος ξενών λειτούργησε ως συνώνυμος του ξενοδοχείου από το 200 μ.χ μ.χ. Μετά το έτος 400 μ.χ ο ξενών υποδήλωνε νοσοκομείο ασθενών, όμως συντηρητικοί συγγραφείς, όπως ο Προκόπιος, επί Ιουστινιανού, χρησιμοποιούσαν ακόμη την λέξη αυτή για ξενοδοχεία. Μετά τον 7ο αι. μ.χ η παλιά σημασία του, ως καταφυγίου των ταξιδιωτών έπαψε να χρησιμοποιείται. Άρα όταν μια πηγή αναφέρει ένα ίδρυμα ως ξενώνα μετά το έτος 610 μ.χ, πρόκειται μετά βεβαιότητος για νοσοκομείο ασθενών, διαφορετικής ίσως κλίμακος από τον αυτοκρατορικό ξενώνα του Παντοκράτορος Σωτήρος Χριστού που ίδρυσε ο Ιωάννης Β Κομνηνός (σημερινό Ζεϋρέκ Κιλισί τζαμί στην Κων/πολη), αλλά της ίδιας βασικά ποιότητας. Οι βυζαντινοί ξενώνες και τα νοσοκομεία ήσαν ταυτόχρονα ιατρικές σχολές και εργαστήρια καλλιέργειας της επιστήμης. Μερικοί από τους πιο ονομαστούς ήταν η Βασιλειάς του Μ.Βασιλείου, το περίδοξον ιατρείον ο ξενών του Σαμψών στην Κων/πολη, ο ξενών του Ρωμανού Λεκαπηνού, άλλα ιδρύματα είναι γνωστά με τα ονόματα των ιδρυτών τους όπως: Τα του Φλωρεντίου, Τα του Αρματίου, Τα Ανθεμίου και Ισιδώρου, υπήρχε ακόμη το Κοσμίδιον, συγκρότημα έξω από τα τείχη της Κων/πολης, που απείχε 6 χλμ. από τα ανάκτορα των Βλαχερνών, ο ξενών του Λιβός, ο των Μαγγάνων κ.α. Η μορφοποίηση των βυζαντινών ξενώνων βοηθήθηκε από την ύπαρξη των αρχαίων θεραπευτηρίων των Ασκληπιείων, ερείπια των οποίων μας δίνουν μια εικόνα που στο σύνολό της θυμίζει την εικόνα ενός νοσοκομείου με την διαφορά ότι αυτό εισέπραττε υπέρογκες αμοιβές για τις υπηρεσίες του. Τα πρώτα νοσοκομεία ιδρύθηκαν τον 4ο αι μ.χ από την Αγία Ελένη, μητέρα του Μ. Κων/νου και από τον Μ. Βασίλειο στην Καισάρεια της Καππαδοκίας. Για τα θέματα νοσηλείας ο Μ. Βασίλειος άφησε βιβλίο με τίτλο: Περί του πως δει προσφέρεσθαι τους μοναχούς τοις εν τω ξενοδοχείω αρρώστοις. Η νοσοκομειακή περίθαλψη που παρείχαν τα ιδρύματα αυτά ήταν αρίστη και πολύ οργανωμένη. Υπήρχαν γραπτοί κανονισμοί, τα λεγόμενα τυπικά των μοναστηριών που σώζονται μέχρι σήμερα και μας δίνουν σαφείς πληροφορίες για την οργάνωση των νοσοκομείων. Με πρότυπο τον ξενώνα του Παντοκράτορος συμπεραίνουμε ότι οι Ξενώνες - νοσοκομεία είχαν πολλές κλίνες και τμήματα χειρουργικά, παθολογικά, γυναικολογικά και οφθαλμο- λογικά με ιατρούς διαφόρων ειδικοτήτων, συγκροτημένους σε σώμα με διευθυντή, επιμελητάς και εσωτερικούς βοηθούς. Διέθεταν επι πλέον πολλοί ιατρούς διαιτολόγους, φαρμακείο, ιατρική βιβλιοθήκη και δωμάτιο για εξωτερικούς ασθενείς δηλ. εξωτερικό ιατρείο. Επίσης έμενε στο νοσοκομείο το βράδυ ιατρός, ενώ στον Παντοκράτορα διανυκτέρευαν 5 ιατροί ένας σε κάθε τμήμα για την παρακολούθηση των ασθενών, δηλ. έκαναν εφημερία, υπήρχαν λουτρά, εκκλησία,αποχωρητήρια χωριστά για άντρες και γυναίκες, πλυντήρια, φούρνος - μαγειρείο, μύλος, χώρος στάθμευσης των αλόγων, (ιπποστάσιον), χώρος τεχνικών υπηρεσιών (χαλκο- ματάς, λεβητάριος, καναλοπλύτης, ακονιστής εργαλείων), μέριμνα αλλαγής κλινοσκεπασμάτων, στρωμάτων, μαξιλαριών σε τακτά χρονικά διαστήματα, τακτική που ακολουθείτο στην Βασιλειάδα, που πέρασε και στα νοσοκομεία - ξενώνες της Συρίας. Είναι άλλωστε γνωστό ότι ο Μ. Βασίλειος επηρέασε πολύ τον Χριστιανισμό της Συρίας. Διέθεταν ακόμη κτίρια βιβλιοθήκης, και διαλέξεων, όπου γινόταν η διδασκαλία της ιατρικής επιστήμης, φαρμακείο για την παρασκευή φαρμάκων, και χώρο διοικητικών υπηρεσιών, όπου εφυλάσσετο το αρχείο των ιατρικών φακέλλων των ασθενών. Στο πλαίσιο της ελληνικής ορθολογικής ιατρικής, ο ιατρός έπρεπε να εξετάσει όλους τους ασθενείς, ώστε να βεβαιωθή για τα αίτια των παθήσεων. Γι αυτό οι ιατροί έκαναν καθημερινά επίσκεψη στους αρρώστους. Μαρτυρείται ακόμη από θεραπευτικό κατάλογο βυζαντινού ξενώνα του Ι αι. ότι το νοσοκομείο συνέλεγε σε τακτική βάση όσες θεραπείες είχαν φανεί αποτελεσματικές. Αυτό σημαίνει ότι οι Βυζαντινοί ιατροί δεν περιορίζοντο μόνο στις θεραπείες των αρχαίων ιατρών αλλά ότι επινοούσαν νέες ερυνώντας για καλλίτερα φάρμακα και επί πλέον κατέγραφαν ό,τι συνταγογραφούσαν καθώς και την αντα- πόκριση των ασθενών στις διάφορες θεραπευτικές αγωγές. Ο τελικός κριτής αποδοχής μιας συνταγής ήταν η αναφορά στην εμπειρία δηλ. στην επιτυχία ή αποτυχία μιας συγκεκριμένης αγωγής. Σε εγχειρίδιο πρωτομηνίτη ιατρού του ξε- 184

8 νώνος του Μυρελαίου περιλαμβάνονται πολλές παρατηρήσεις. Οι πηγές από τους επιφανείς βυζαντινούς ιατρούς, τα αγιολογικά κείμενα, τα τυπικά των ξενώνων και Μονών και τα κείμενα των εκκλησιαστικών συγγραφέων μας δίνουν την εξής εικόνα για την χειρουργική γνώση και εμπειρία στο Βυζάντιο: 1) Η ασηψία και αντισηψία, τα κατάλληλα και άσηπτα μέσα επιδέσεως, η χρήση στις εγχειρήσεις βρασμένου ομβρίου ή θαλασσίου ύδατος, η αιμόσταση, η απολίνωση των αγγείων, οι αιμοστατικοί επίδεσμοι κ.α 2) Χειρουργική θεραπεία εξαρθρημάτων, καταγμάτων, τραυμάτων του κρανίου 3) Κανόνες που διέπουν τον χειρουργό ιατρό και τον χώρο, όπου ασκείται η χειρουργική. (οργάνωση και λειτουργία χειρουργείου). 4) Χειρουργικές μέθοδοι στην Μαιευτική και Γυναικολογία 5) Χρησιμοποιούμενα χειρουργικά εργαλεία 6) Εγχειρήσεις βρογχοκήλης με τομή και αποκόλληση του όγκου, τραχειοτομία, εγχειρητική θεραπεία κηλών, αγγειακού ανευρύσματος, κιρσών και συργγίων,αφαιρέσεις όγκων κ.α. Ο Μέγας Βασίλειος επαινεί την χειρουργική ικανότητα των ιατρών λέγοντας ότι εν ταις ανατομικαίς εγχειρήσεσιν εξεύρον κεκρυμμένας οδούς. Τα αγιολογικά κείμενα μνημονεύουν χειρουργικές επεμβάσεις, όπως αφαίρεση οστών, αποκοπή χειρών, ποδών, ρινών, που τα αντικαθιστούσαν με χάλκινα, ξύλινα ή αργυρά. Στον βίο του οσίου Υπατίου αναφέρεται χειρουργική επέμβαση για την αφαίρεση οστού. Από τα ίδια κείμενα μαθαίνουμε ότι οι ιατροί χειρουργούσαν την Τετάρτη ημέρα της εβδομάδος, προσπαθούσαν δε η εγχείρηση να γίνεται εις καιρούς αθαλπείς και ακρύους. Οι χειρουργοί φορούσαν λέντιο και χρησιμοποιούσαν σπόγγο και χλιαρό ύδωρ. Βοηθητικά εργαλεία ήταν η σμίλη, το διέδριον και το τυφλάγγιστρον, το κοχλιάριον, η σπάθη, ο φλεβοτόμος, η λαβίς, το άγκιστρον, ο όνυξ, η διόπτρα κ.α. Οι βοηθοί τους ονομάζοντο υπουργοί και φρόντιζαν να τοποθετούν κατάλληλα τους ασθενείς, όταν επρόκειτο να χειρουργηθούν. Τρόποι εγχειρήσεως που αναφέρονται είναι η απλοτομία και η διπλοτομία. Η χειρουργική επέμβαση πολλές φορές γινόταν δημοσίως, του ιατρού θέατρον εκ των παρόντων περιστήσαντος, όπως λέει ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός στα Ιερά Παράλληλα. Ο πολιτισμός του Βυζαντίου σημάδεψε όλους τους λαούς, που για μια στιγμή της ιστορίας τους βρέθηκαν μέσα στα σύνορά του, κατέκτησαν τα εδάφη του ή βρέθηκαν κάτω από την ακτινοβολία του. Μεταξύ αυτών εξέχουσα θέση έχουν οι Άραβες, που με τις στρατιές του Ισλάμ κατέλυσαν την Περσική αυτοκρατορία και απώθησαν από την Εγγύς Ανατολή την αυτοκρατορία των Ελληνορωμαίων. Από το Βυζάντιο έμαθαν την κρατική οργάνωση και γνώρισαν την αρχαία ελληνική επιστήμη και φιλολογία, διότι το Βυζάντιο επηρέασε σημαντικά την Σασσανιδική Περσία στα γράμματα και στις επιστήμες και από τον 4ο αι. μέχρι και τον 7ο αι μ.χ. μετεφράζοντο εκεί συστηματικά τα αρχαιοελληνικά κείμενα με αποτέλεσμα οι Πέρσες να γίνουν μέτοχοι μερικών από τους καρπούς του ελληνικού πνεύματος. Η χρονική περίοδος που καλύπτει η Αραβική ιατρική είναι από το 7ο - 14ο αι. που συμπίπτει με την περίοδο (7ος και 8ος αι.) κατά την οποία το Βυζάντιο ετοιμάζεται για αμυντικό πόλεμο εναντίον των Περσών, των Αράβων, των Βουλγάρων και των Σλάβων, αλλά και με την απώλεια των επαρχιών του Συρίας, Αιγύπτου και Παλαιστίνης, (δηλ. των νοτίων και ανατολικών επαρχιών του) όπου ευρίσκοντο σπουδαία κέντρα ελληνικού πολιτισμού, τα οποία έπαιξαν σπουδαιότατο ρόλο στην ανάπτυξη όχι μόνο της Αραβικής Ιατρικής αλλά και του εν γένει βίου των μουσουλμάνων, διότι οι Άραβες κατέκτησαν περιοχές που ήταν σε ανώτερο πολιτιστικό επίπεδο απ αυτούς. Η πιο αποδοτική περίοδος της Αραβικής ιατρικής, είναι από τον 9ο αι. - τον 12ο αι μ.χ. δηλ. αφού προηγήθηκε περίοδος 2 αιώνων προετοιμασίας και μελέτης όλης της προηγηθέισας ελληνικής ιατρικής βιβλιογραφίας. Οι Πέρσες, και μετά την ισλαμική επικράτηση, μαζί με τους Έλληνες και ελληνόγλωσσους κατοίκους των πρώην βυζαντινών επαρχιών της Ανατολής συνέβαλαν καθοριστικά στην μετάγγιση της ελληνικής σκέψης στον ισλαμικό κόσμο με την μετάφραση στην αραβική ποικίλων έργων της ελληνικής γραμματείας. Το κύριο χαρακτηριστικό των πρώτων σταδίων της είναι ο μεταφραστικός οργασμός των έργων του Ιπποκράτους και Γαληνού που συνέβαλαν στην ευρύτατη διάδοση του πνεύματος των 2 αυτών κορυφαίων Ελλήνων ιατρών πρώτα στις Αραβικές χώρες και κατόπιν στον Δυτικό κόσμο. 185

9 Ένα σπουδαίο μέρος των ιατρικών επιτευγμάτων των Ελλήνων διεβιβάσθη στους Άραβες με την μεσολάβηση των λαμπρών σχολών που ήκμαζαν τον 5ο αι. μ.χ στις πόλεις Νίσιβις, κοντά στην Συρία, και Έδεσσα στην Μεσοποταμία. Οι Νεστοριανοί χριστιανοί και δάσκαλοι των σχολών αυτών, επειδή αποκλείστηκαν ως αιρετικοί από το Βυζάντιο, εγκαταστάθηκαν ανατολικότερα, ίδρυσαν σχολές, όπου εμελετάτο ο Αριστοτέλης, ο Γαληνός και ο Ιπποκράτης, μετέφεραν τα νοσοκομεία του Βυζαντίου στην Περσία τον 6ο αι. μ.χ και αργότερα τα συνέστησαν στους αββασίδες χαλίφες της Βαγδάτης. Κατά μίμησιν των σχολών αυτών ίδρυσαν και οι Άραβες τις δικές τους. Μάλιστα στα μέσα του 6ου αι μ.χ. χριστιανοί γιατροί στην Περσική αυλή ζήτησαν από τον Σάχη να κτίσει έναν ξενώνα, όπως οι συνάδελφοί τους στην Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Το Kitab al Fihrist το βιβλίο του ευρετηρίου των διαθέσιμων εκδόσεων στην Βαγδάτη του 10ου αι. περιλαμβάνει τον Πατριάρχη Φώτιο, ο οποίος είχε ιατρικές γνώσεις και είχε μεταγράψει τα βιβλία του Γαληνού μαζί με άλλα σε πιο σύγχρονη ελληνική γραφή, ώστε να είναι πιο εύκολη η μελέτη τους. Στην ίδια πηγή αναφέρονται λεπτομερώς τα ταξίδια των Αράβων στις βυζαντινές βιβλιοθήκες και τα βιβλία που έφεραν μαζί τους στην Βαγδάτη με άδεια του αυτοκράτορος Λέοντος Ε του Σοφού που ανταποκρίθηκε στο αίτημα του Χαλίφη Αλ Μαμούν. Όσο για τις μεταφράσεις και τα σχόλια των αρχαίων Ελλήνων σοφών, τις έκαναν Έλληνες εξισλαμισμένοι ή μη, εξελληνισμένοι Εβραίοι και Σύροι και όχι βέβαια Άραβες, διότι στην σχολή της Νίσιβης οι καθηγητές της ονομαστής θεολογικής σχολής που υπήρχε εκεί, όπως και των άλλων χριστιανικών κέντρων της Περσίας, διέπρεψαν με μεταφράσεις αρχαιοελληνικών έργων στα Συριανά. Με τέτοιο πνευματικό φορτίο έφθασαν ως κατακτητές στην Σικελία, την Σαρδηνία, και την Ισπανία και μετέφεραν την ελληνική πνευματική κληρονομία στους λαούς της μεσαιωνικής Ευρώπης. Οι σπουδαιότεροι εκπρόσωποι της αραβικής ιατρικής (Ραζής, Αβικέννας και Αβερόης) ακολουθούν τον Ιπποκράτη, τον Γαληνό και τον Αριστοτέλη. Τα κείμενα του, περσικής καταγωγής Αβικένα, έχουν απόλυτη ομοιότητα με τα κείμενα Ιπποκράτη και Γαληνού, που δείχνουν ότι τα έχει μελετήσει και έχει επηρεασθή τόσο πολύ, ώστε να παρέχεται η εντύπωση ότι τα έχει αντιγράψει. Επίσης υποστηρίζει ακριβώς τα ίδια με τον Ιπποκράτη όσον αφορά στην θεωρία της χυμοπαθολογίας και στο ζωτικό πνεύμα (φυσικό, ζωτικό και ψυχικό), ενώ ο Πέρσης Ραζής, όπως ο Γαληνός, προσπάθησε να αποδείξει την σημασία της χημικής έρευνας στην θεραπευτική, ο Αβερόης εξ άλλου ήταν σχολιαστής του Αριστοτέλη με επίδραση περισσότερο εγκυκλοπαιδική παρά ιατρική. Η Αραβική ιατρική δεν ασχολήθηκε με νεκροψίες, διότι δεν επέτρεπε το Κοράνιο, έτσι δεν είχαν πρόοδο στην ανατομία και φυσιολογία. Οι Βυζαντινοί ξενώνες, τα νοσοκομεία, η φαρμακολογική έρευνα και τα φαρμακεία τους είναι τομείς που απετέλεσαν πρότυπα για την Αραβική Ιατρική και τα μουσουλμανικά νοσοκομεία και φαρμακεία. Οι Μουσουλμάνοι της Ανατολής εμπνεύστηκαν τους φημισμένους τους bimaristans (οίκους ασθενών), όπως και τα φαρμακεία τους, από την Βυζαντινή αυτοκρατορία. Στα βυζαντινά τους πρότυπα είναι και το Μουσείο της Αλεξανδρείας που λειτουργούσε, όταν οι Άραβες κατέλαβαν την Αίγυπτο. Η συνεισφορά της Αραβικής Ιατρικής θεωρείται θετική, διότι λειτούργησε ως μέσον διάδοσης της αρχαίας ιατρικής παράδοσης που αργότερα πέρασε στον Δυτικό κόσμο. Ιστορικοί της Ιατρικής, όπως ο Σίγκεριστ, συμφωνούν ότι οι πρόγονοι των σημερινών νοσοκομείων εμφανίσθηκαν στο Βυζάντιο κατά τον 4ο μ.χ αι. Μετακινήθηκαν δυτικά στην Ιταλία και Γαλατία, όπου προσπάθησαν να επιβιώσουν έως τον 11ο αι μ.χ. Τον 12ο αι. οι Σταυροφόροι τα επανεισήγαγαν από το Βυζάντιο στην Δυτική Ευρώπη, όπου πυροδότησαν τον ζήλο κάποιων θρησκευτικών ταγμάτων. Στην Δύση επίδραση από την βυζαντινή ιατρική δέχθηκε η Σχολή του Σαλέρνο στην Ιταλία, η οποία βασίστηκε σε μελέτη μεταφράσεων των Ελλήνων ιατρών με προσφορά όχι τόσο επιστημονική όσο γλωσσοπλαστική στο πεδίο της ιατρικής ορολογίας την οποία προσπαθούν να εκλατινίσουν χρησιμοποιώντας λέξεις λαϊκού λεξιλογίου, που καθιερώθηκαν στην ιατρική ορολογία των Ευρωπαϊκών χωρών. Η εικόνα της θεωρητικής θεμελίωσης της σχολής του Σαλέρνο είναι η Ιπποκρατική διδασκαλία από τα κείμενα του Γαληνού και αυτά από λατινικές μεταφράσεις. Η έρευνα για τα βυζαντινά νοσοκομεία έχει αποκαλύψει ορισμένες εντυπωσιακές ομοιότητες μεταξύ της Μεσαιωνικής Ελληνικής Ιατρικής και της Παρισινής Κλινικής Ιατρικής. 1) Οι Βυζαντινοί 186

10 θεράποντες υποτονίζουν τις αρχαίες ιατρικές θεωρίες ήδη από τον 5ο αι. Υπάρχει πλήρης απουσία των θεωρητικών αντιλήψεων στα κείμενα φλεβοτομίας του Μεσαίωνα, όπως και στις λατινικές και αραβικές παραφράσεις τους. 2) οι Βυζαντινοί ιατροί είχαν πρακτική εκπαίδευση στα τμήματα των νοσοκομείων, το ίδιο έκαναν και στην Παρισινή κλινική οι φοιτητές των εκολ σαντέ. 3) Οι βυζαντινοί περιόρισαν τον αριθμό των ασθενών στους ξενώνες για να έχουν οι ασθενείς καλλίτερη περίθαλψη, όπως έκαναν οι πρώτοι γιατροί των βυζαντινών ξενώνων, οι ηγέτες του κινήματος των κλινικών γιατρών στο Παρίσι προώθησαν μικρότερα νοσοκομεία, περίπου 30 κλινών. 4) το βραχύ τηλεγραφικό ύφος της βυζαντινής ιατρικής φιλολογίας και η τάση να περιορίζουν τα έργα των αρχαίων ιατρών σε περιλήψεις δείχνει τάση για περισσότερη παρατήρηση και πράξη και λιγότερη ανάγνωση. Το ίδιο παρατηρείται και στην μεθοδολογία των Παρισινών. 5) Οι αυτοψίες γίνονται στο Βυζάντιο, γίνονται και στην Παρισινή κλινική. 6) Αλλά και στο πεδίο της χειρουργικής οι παρισινοί κλινικοί έκαναν προόδους κατά μήκος των γραμμών που είχαν ακολουθήσει οι Βυζαντινοί ιατροί. Αναφέρθηκε ήδη η επέμβαση λιθοτριψίας. Η βυζαντινή ιατρική εκτός της Ευρωπαϊκής κατά τον Δυτικό Μεσαίωνα και την Αναγέννηση (Σαλέρνο, Μονπελλιέ), επηρέασε επίσης και την Σλαβική ιατρική (Πρεσδραίνη Σερβίας), Πολωνική (Κρακοβία), Ρωσική, μουσουλμανική και Ισπανοαραβική, Αιγυπτιακή, Αιθιοπική, Αρμενική, Εβραϊκή, Ινδική και Κινεζική. Μάλιστα στο Αφγανιστάν υπάρχει η λεγομένη Γιουνανί Τίμπ δηλ. η ελληνική (ιωνική) Ιπποκράτεια θεραπευτική, την οποία οι μεγάλοι πρώϊμοι ιατροί του Ισλάμ την κληρονόμησαν από τους Έλληνες του Μ. Αλεξάνδρου, την οποία διαμόρφωσαν σε ιατρικό σύστημα. Στηρίζεται σε ολοκληρωμένο σύστημα βοτανοθεραπειών, λουτρών, νηστειών, διαίτης, ονειροθεραπειών και ασκήσεων, ενώ ο προσανατολισμός της κλίνης αλλά και τα ρεύματα του αέρα, παίζουν καθοριστικό ρόλο στις θεραπείες. Ανακεφαλαιώνοντας θα λέγαμε ότι τα πιο αξιοθαύμαστα επιτεύγματα της Βυζαντ.ιατρικής είναι: 1) Η διαφύλαξη και μετάδοση της αρχ. Ελλην. Ιατρικής παραδόσεως στον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα. 2) Η καθιέρωση της περίθαλψης σε κλειστό χώρο (νοσοκομείο, βρεφοκομείο, κλπ) 3) Η εφαρμογή του θεσμού της Κοινωνικής Πρόνοιας (Γηροκομείο, πτωχοκομείο, ορφανοτροφείο, λεπροκομείο) 4) Η πρωτοτυπία της βυζ. Φαρμακολογίας, νέες μορφές φαρμάκων και θεραπευτικών βοτάνων με σπουδαίο εκπρόσωπο τον Νικόλαο Μυρεψό (13ος αι). Το συμπέρασμα είναι ότι τα πρώτα νοσοκομεία, με την κυριολεκτική έννοια του όρου, υπήρξαν καρπός του χριστιανικού φιλανθρώπου φρονήματος στα όρια της καθ ημάς Ανατολής δηλ. της ελληνικής μεσαιωνικής αυτοκρατορίας. Δεν θα πρέπει να το λησμονούμε παρόλο που η δυτικοκεντρική αντίληψη, που έχει τις ρίζες της στην αναγέννηση και στον ευρωπαικό διαφωτισμό, απέκρυπτε και αποκρύπτει ακόμη έντεχνα την αλήθεια αυτήν αλλά και άλλες και τοποθετούσε την γένεση του νοσοκομείου στον 19ο αι στα πλαίσια πάντα του δυτικού κόσμου. Ευτυχώς όμως υπάρχουν μελετητές όπως ο καθηγητής Τίμοθι Μίλλερ που δικαιώνει για 1η φορά από την πλευρά του δυτικού ερευνητή την άποψη που εκ παραδόσεως γνωρίζουμε για την ελληνική μεσαιωνική αυτοκρατορία και αποδεικνύει ότι η Ορθοδοξία υπήρξε ιστορικά η πρωτοπόρος στην οργάνωση των νοσοκομείων και στην φιλάνθρωπη άσκηση της ιατρικής. Τα δεδομένα αυτά, που εν συντομία αναφέρθηκαν, αυξάνουν τις ευθύνες όλων μας, των σημερινών Ελλήνων, εφόσον μια από τις σημαντικότερες ελλείψεις του κοινωνικού μας βίου είναι η μέχρι σήμερα αδυναμία οργάνωσης ενός άρτιου νοσοκομειακού συστήματος και άσκησης της ιατρικής κατά τρόπον αντάξιο του ελληνικού λαού και του παρελθόντος του. Η χιλιόχρονη βυζαντινή εποποιία έχει πολύ αδικηθή όχι μόνον από τους ξένους αλλά και από εμάς τους Έλληνες. Τόσα έργα και τόσα επιτεύγματα παραμένουν άγνωστα στο ευρύ ελληνικό κοινό. Η ενασχόληση με αυτά είναι επιτακτική ανάγκη, ιδιαι- τέρως σήμερα όπου το άκριτο πνεύμα της τεχνοκρατίας, του μιμητισμού και της παγκοσμιοποίησης τείνει να επικαλύψει τα πάντα. Η αρχαία και μεσαιωνική μας ιατρική, άγνωστη σε πολλούς, είναι πολλαπλώς διδακτική, διότι πέραν του επιστημονικού ενδιαφέροντος και της γνώσεως του παρελθόντος, διαφωτίζει ηθικά, κοινωνικά και φιλοσοφικά προβλήματα της εποχής μας, τα οποία απασχολούν το ιατρικό σώμα και την ευρύτερη κοινωνία. 187

11 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Vasiliev A. A: Ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Αθήνα: Πάπυρος Εκδ Πάπυρος Πρες; Κρουμβάχερ Κ: Ιστορία της Βυζαντινής λογοτεχνίας. Αθήνα: Έκδ Βιβλιοθ Μαρασλή; Κούζης Αρ. Π. Περί βυζαντινών νοσοκομείων, ιδία ξενώνων κατά τον ΙΒ αι. Αρχ Ιατρ. ΙΕ: 4. Άμαντος Κ: Η ελληνική φιλανθρωπία κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους. Περιοδικόν της Εν Αθήναις Επιστημονικής Εταιρείας. 1923; 35: Προκόπιος: Περί κτισμάτων 8. Θεοφάνους: Χρονογραφία. 9. Κωνσταντέλλου Δημ Ι: Η Ελληνική Ευποιία και Ελληνοχριστιανική φιλανθρωπία. Θεσσαλονίκη: Εκδ. Βάνιας; Μίλλερ ΤΣ: Η γέννησις του νοσοκομείου στην βυζαντινή αυτοκρατορία, Αθήνα: Εκδ Βήτα; Mατσάγγας ΑΚ, Μαρκέτος ΣΓ. Χειρουργική επέμβασις επί συμφυών παίδων στο Βυζάντιο κατά τον Ι αι. Στο: Λασκαράτος Ι. Ιστορία της Ιατρικής. Αθήνα: Εκδ Πασχαλίδη; 2004: Πλάτωνος: Τίμαιος 13. Ομήρου: Οδύσσεια 14. Ευριπίδου: Αλκηστις 188