Κ.Δημουλά Σημείο αναγνωρίσεως

Transcript

1 Κ.Δημουλά Σημείο αναγνωρίσεως Το ποίημα «Σημείο αναγνωρίσεως» ανήκει στη συλλογή Το λίγο του κόσμου. Η συλλογή αυτή αποκρυσταλλώνει σε μεγάλο βαθμό την ιδιοαιτερότητα της ποίησης της Δημουλά. Καθιερώνονται ως βασικά σχήματα η μεταφορά, η μετωνυμία 1 και οι ανατροπές της συντακτικής δομής, δηλαδή η απομάκρυνση από τη συμβατική γλώσσα, πυκνώνει η τολμηρή χρήση των επιθέτων, η ουσιαστικοποίησή τους και το αντίστροφο, εγκαθιδρύεται ο μελαγχολικός τόνος ως μόνιμο υπόβαθρο της ψυχικής διάθεσης, συχνά προερχόμενος από την άγονη καθημερινότητα, συνεχίζεται η πικρά ειρωνική έως και (αυτο)σαρκαστική οπτική που διαποτίζει κάθε στοχασμό. Μορφολογικά η Δημουλά συνεχίζει τη φόρμα των σχετικά σύντομων στίχων αν και δοκιμάζει και πολυσύλλαβους στίχους. Έχει επισημανθεί ότι η Κ. Δημουλά εκπροσωπεί τη γυναικεία γραφή (ως γυναικεία γραφή ορίζεται εκείνη που επισημαίνει και εκφράζει τα γυναικεία προβλήματα-ζητήματα), το «στίγμα» του γυναικείου φύλου στη λογοτεχνία. Το Σημεῖο Ἀναγνωρίσεως, με κύριο θέμα του τη γυναικεία αιχμαλωσία, ιδωμένη μάλιστα με μια καθαρά γυναικεία ματιά, είναι σίγουρα αντιπροσωπευτικό δείγμα μιας τέτοιας λογοτεχνίας. Η κυριότερη και εναργέστερη συμμετοχή της Δημουλά σε ό,τι ονομάζουμε γυναικεία γραφή είναι τα ποιήματα στα οποία το ποιητικό εγώ περιγράφει σκηνές γυναικείας καθημερινότητας. Στο ποίημα που εξετάζουμε, ο πικρά καταγγελτικός τόνος που ξεπερνά την ιδιωτική περιοχή και περνά στο συλλογικό γυναικείο βίωμα υπηρετεί την γυναικεία γραφή ακριβώς με την συναισθηματικά φορτισμένη καταγγελία. Πίσω από αυτό υποφώσκει και η οργή της προαιώνιας (όσους πολλούς αιώνες σε γνωρίζω) καταπίεσης, οργή που αρδεύει όλο το ποίημα. Η ποιήτριά μας εστιάζει συνήθως την προσοχή της σε «αντικειμενικά ασήμαντα» αντικείμενα και γεγονότα, από τα οποία 1 Σχήμα λόγου κατά το οποίο μία λέξη αντικαθίσταται με μία άλλη λέξη ή έκφραση που έχει διαφορετική αλλά σχετική σημασία. Συνηθισμένα παραδείγματα μετωνυμίας: α) η πρωτεύουσα μιας χώρας αντί για την κυβέρνησή της: π.χ. Η Άγκυρα απέσυρε τον πρεσβευτή της στις ΗΠΑ. β) ο δημιουργός ή εφευρέτης αντί του έργου του, της εφεύρεσής του: π.χ. διαβάζω Όμηρο (διαβάζω την Ιλιάδα ή την Οδύσσεια) γ) το περιέχον αντί του περιεχόμενου: π.χ. κάτσε να πιούμε ένα ποτήρι. 1

2 αφορμάται και τα μετασχηματίζει σε σύμβολα της ζωής και της μοίρας. Το ίδιο κάνει κι εδώ: ένα άγαλμα που παριστάνει μια γυναικεία μορφή κάποιοι προσέξουν ότι παριστάνεται δεμένη και που στολίζει κάποιο πάρκο, μετασχηματίζεται από την ποιητική ματιά της Κ. Δημουλά σε τραγικό σύμβολο της γυναικείας μοίρας. Με άλλα λόγια, ένα από τα πολλά γλυπτά που κοσμούν αστικούς χώρους καμιά πρόθεση να αποτελέσει το επίκεντρο της προσοχής και της αισθητικής συγκίνησης γίνεται για την ποιήτρια μια εμπειρία περίπου συγκλονιστική, εμπνέει ένα ποίημα γεμάτο πικρία για τη γυναικεία μοίρα ανά τους αιώνες. Ο τίτλος Ο τίτλος του ποιήματος είναι συνήθης στο έργο της Δημουλά: Γενικότητα δύο ουσιαστικών εκ των οποίων το ένα σε γενική, όλα άναρθρα, όπως συνηθίζει η ποιήτρια. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι παραπέμπει στις αναγνωρίσεις των δημοτικών τραγουδιών που ανάγονται με τη σειρά τους στην αρχαία ποίηση, αναγνωρίσεις που γίνονται με τη χρήση «σημείων», σημαδιών. Έπεται ένας υπότιτλος που προσδιορίζει και, κατά κάποιο τρόπο, υποψιάζει για το θέμα. Δομή Το περιεχόμενο του ποιήματος δομείται με έναν τρόπο που θυμίζει δοκίμιο: έχει έναν πρόλογο που θέτει ερεθιστικά το θέμα του (στ. 1-2) έχει το κύριο μέρος του, που αποτελείται από μια περιγραφική ενότητα (στ. 3-19) και δύο αποδεικτικές (στ και 31-40: αποδεικνύουν πόσο ισχυρή είναι η γυναικεία σκλαβιά) έχει τον επίλογό του, που συνοψίζει και συμπεραίνει (στ ). Ανάλυση Το κεντρικό θέμα του ποιήματος είναι η γυναικεία αιχμαλωσία, όπως τη βλέπει η ποιήτρια σ ένα άγαλμα, που μάλιστα φαίνεται ότι δεν πλάστηκε για να σημαίνει ακριβώς αυτό. Κατά την Κ. Δημουλά η αιώνια γυναικεία αιχμαλωσία είναι τόσο ισχυρός «θεσμός», ώστε κι αν ακόμα απελευθερώνονταν τα αγάλματα από το μάρμαρο -πράγμα αδύνατο- η γυναικεία αιχμαλωσία θα εξακολουθούσε να υπάρχει (βλ. στ ). Με άλλα λόγια, η γυναικεία αιχμαλωσία παρουσιάζεται εδώ ως ισχυρότερη από αυτήν που επιβάλλει το μάρμαρο στις μορφές των αγαλμάτων, τα δεσμά της γυναίκας πιο ισχυρά από τις ιστορικές και φυσικές δεσμεύσεις, αυτές που στερούν από τους δούλους την ελευθερία, από τους νεκρούς την αθανασία και από το αίσθημά μας, τη γαλήνη (βλ. 2

3 στ ). Αυτή η αιχμαλωσία γίνεται, κατά την ποιήτρια, δεύτερη φύση για τη γυναίκα: σέ λέω γυναίκα / γιατ' εἶσ' αἰχμάλωτη: Οι στίχοι δείχνουν την ταύτιση που έχει γίνει στο νου της Κ. Δημουλά ανάμεσα στην αιχμαλωσία και τη γυναίκα (ως κοινωνικό ον), έτσι ώστε για την ποιήτρια σημείο αναγνωρίσεως της γυναικείας ταυτότητας δεν αποτελούν τα εξωτερικά ανατομικά χαρακτηριστικά, οι γοφοί που ὑπόσχονται εὐγονία και καλή σοδειά (βλ. στ ), αλλά η ίδια η αιχμαλωσία. Είναι τέτοια η πικρία της για την αιχμαλωσία της γυναίκας ανά τους αιώνες ώστε, στα πλαίσια μιας εκφραστικής (ποιητικής) υπερβολής, τη χαρακτηρίζει ισχυρότερη κι από την αιχμαλωσία των αγαλμάτων (βλ. στ ). Ας προσέξουμε την πικρή ειρωνεία που περιέχουν οι στίχοι σχετικά με τη γυναικεία προσφορά στην κοινωνία (ή μάλλον, μ αυτό που θεωρείται ως γυναικεία προσφορά). Όπως το συνηθίζει, η ποιήτρια Κ. Δημουλά αναδεικνύει εδώ το σκηνικό ενός αστικού χώρου: ένα άγαλμα που κοσμεί ένα πάρκο, ένας χώρος εντελώς ρεαλιστικός, που αποτελεί μια ποιητική αφετηρία προς το εσωτερικό, προς το φανταστικό, προς το φιλοσοφικό μεταβολή συμβόλου-αλληγορίας. Έχει επισημανθεί ότι τα ποιήματα της Κικής Δημουλά αναπτύσσονται διαλεκτικά, με αφετηρία το συγκεκριμένο και υλικό και με κατάληξη το αφηρημένο και εσωτερικό. Αυτό συμβαίνει κι εδώ: αφετηρία είναι το άγαλμα, ένα απτό και συγκεκριμένο ερέθισμα, με πολύ συγκεκριμένη μάλιστα μορφή η κατάληξη του ποιήματος είναι κάτι εσωτερικόπροσωπικό, η «ανάγνωση» του αγάλματος από την ποιήτρια και οι προεκτάσεις που δίνει σ αυτό, η ταύτιση της γυναικείας μοίρας με την αιχμαλωσία (βλ. Σέ λέω γυναίκα / γιατί εἷσ' αἰχμάλωτη.). Το ποίημα αυτό, μεταξύ των άλλων, συμβάλλει στο διάλογο γύρω από την πρόσληψη του έργου τέχνης. Η ποιήτρια παρουσιάζεται να ερμηνεύει και να νιώθει ένα γλυπτό με έναν τρόπο αρκετά προσωπικό και πρωτότυπο, που μάλλον δε θα ήταν μέσα στις προθέσεις του γλύπτη. Ενισχύεται έτσι η άποψη που θέλει το έργο τέχνης να έχει μια αυτόνομη ζωή από τη στιγμή που φεύγει από τα χέρια του δημιουργού, να δέχεται αναγνώσεις και ερμηνείες προσωπικές, βιωματικές και επομένως πολύ διαφορετικές από άτομο σε άτομο, να λέει διαφορετικά πράγματα σε κάθε πρόσωπο, τόσο διαφορετικά που θα ήταν αδύνατο να τα έχει καν προβλέψει ο δημιουργός. Αυτή η πολυσημία είναι, πάντα κατά την ίδια άποψη, μια από τις μαγικές ιδιότητες της τέχνης, διότι η τελευταία μπορεί μέσα από ένα έργο να πει πράγματα πολύ περισσότερα κι ωστόσο αυθεντικά από ό,τι προτίθεται να εκφράσει ο καλλιτέχνης μέσα από το συγκεκριμένο έργο. Υπάρχουν στο ποίημα κάποιες εκφράσεις που πραγματοποιούν τη βούληση της ποιήτριας να εναρμονίσει μεταξύ τους αντίθετα ζεύγη: στις 3

4 φράσεις σκοινί μαρμάρινο, πορεία τῶν μαρμάρων, κοσμογονία τῶν μαρμάρων, εὐγονία ἀγαλμάτων, σοδειά ἀκινησίας συνεργάζεται το φανταστικό με το πραγματικό, το λογικό με το παράλογο. Είναι οι φράσεις αυτές που πραγματώνουν την άποψη της ποιήτριας ότι το ποιητικό αποτέλεσμα δεν το παράγει κάθε λέξη χωριστά αλλά η συνήχηση των λέξεων. Εκφραστικά μέσα Έντονη είναι η λειτουργία των σχημάτων λόγου στο ποίημα. Το χιαστό των στ. 1-2 (κατευθείαν ἄγαλμα...γυναίκα κατευθείαν) αλλά και η επανάληψη της λέξης κατευθείαν και των πρώτων δύο στίχων (στ και 41) τονίζουν τη διαφορετική ανάγνωση που επιφυλάσσει η ποιήτρια στο άγαλμα. Συγκεκριμένα, η επανάληψη του «κατευθείαν» στους δύο πρώτους στίχους συνεπάγεται την παράβλεψη του «υλικού αγάλματος» και την μεταφορά από το σύμβολο στο πραγματικό, ενώ παράλληλα στο ποίημα συντελείται, όπως προαναφέραμε, μια επανασυμβολοποίηση. Με μια σειρά λεκτικών επαναλήψεων τονίζεται το γεγονός της αναγκαστικής καθήλωσης της γυναίκας από έναν άντρα: Τέσσερις φορές η λέξη μάρμαρο και μια η λέξη μαρμάρινο, τέσσερις φορές οι λέξεις αιχμάλωτη, άγαλμα, δεμένα, πέντε η λέξη γυναίκα, δύο η λέξη γλύπτης. Ο γλύπτης με το αντρικό βλέμμα, αν και χειρίζεται ένα συλλογικό-εθνικό βίωμα, μεταφέρει στο άγαλμα στερεοτυπικά φυλικά γνωρίσματα. Με κοινό στοιχείο τα δεσμά, («δεμένα πισθάγκωνα», «μαρμάρινο σκοινί»), μια εικόνα που έχει παραχθεί από άντρα-φορέα όλων των στερεοτυπικών γυναικείων απεικονίσεων και φορέα του ηγεμονικού λόγου, την επανεξετάζει μια γυναίκα δημιουργός για να της αποδώσει νέα στοιχεία, καθαρά γυναικεία (επανασυμβολοποίηση). Η προσωποποίηση και το β ενικό πρόσωπο της επιτρέπουν να απευθυνθεί με αμεσότερο και οικειότερο τρόπο στο άγαλμα άλλωστε η Κ. Δημουλά δε μιλά στο άγαλμα μόνο ως ποιήτρια αλλά και ως γυναίκα. Το β ενικό πρόσωπο λοιπόν τονίζει την αμεσότητα του διαλόγου αλλά και τη στροφή της προσοχής στο πρόσωπο του αγάλματοςαιχμάλωτης γυναίκας. Η χρήση του β ενικού πέρα από το ότι είναι συνήθης στην ποίηση της Δημουλά αποτελεί έναν ιδιαίτερο και σταθερό ποιητικό χειρισμό, καθώς τα αγάλματα είναι αρκετές φορές παρόντα στο έργο της ποιήτριας, η οποία διαλέγεται ισότιμα με αυτά και μέσω της προσωποποίησης αποδίδοντάς τους ανθρώπινα στοιχεία και συναισθήματα. Ο διάλογος αυτός -και στο εξεταζόμενο ποίημα και στα άλλα- δεν σχετίζεται με την αισθητική αποτίμηση του έργου τέχνης αλλά με την απόδοση στα αγάλματα σκέψεων και αισθημάτων σχετικά με οικεία στην ποίηση της Δημουλά θέματα (π.χ. φθορά του χρόνου). Αναδεικνύεται έτσι ένα επιπλέον χαρακτηριστικό της Δημουλά η 4

5 προσωποποίηση όλων των αφηρημένων εννοιών, που έτσι εντάσσονται δραστικά στην καθημερινότητα του ποιητικού υποκειμένου. Ο έντονος λυρισμός παρουσιάζεται στην απόδοση ανθρώπινων κινήσεων στο άγαλμα: «ούτε μια βροχή μαργαρίτα» και μεταφέρει την απόλυτη συναισθηματική αιχμαλωσία της γυναίκας, που υποταγμένη στην αντρική εξουσία αδυνατεί να συγκροτήσει απόλυτα προσωπικά βιώματα. Η ουσία της ζωής, δηλαδή η δράση η ενέργεια και το αίσθημα (το προϊόν των αισθήσεων) είναι βιώματα ανοίκεια στη γυναίκα, η οποία παρουσιάζεται ταυτισμένη με την απόλυτη ακινησία του αγάλματος. Ένα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο -που θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι εντάσσεται στα γνωρίσματα της γυναικείας γραφής- είναι η επανάληψη του ρήματος λέω τρεις φορές και μία το περίπου συνώνυμο προσφωνώ και του τύπου λένε δυο φορές. Οι τύποι λέω και προσφωνώ έρχονται σε αντιδιαστολή με το λένε όλων των άλλων που μένει απλά στην επιφάνεια. Η γυναίκα-δημιουργός ονομάζει -άρα επανατοποθετεί- τα πράγματα σε έναν αντρικό κόσμο και μια δεδομένη αντρική γλώσσα και δημιουργεί μέσω του λόγου. Οι μεταφορές έχουν το συνήθη ποιητικό τους ρόλο: δίνουν λυρισμό, παραστατικότητα (εικονοποιία) και ευστοχία. Η αμφισημία του στ. 14 (γλύπτης μπορεί να είναι ο δημιουργός του αγάλματος αλλά και ο δημιουργός της γυναίκας, ο Θεός) προϊδεάζει γι αυτό που θέλει να εκφράσει η ποιήτρια, την αιωνιότητα και τη σταθερότητα της γυναικείας αιχμαλωσίας. Η ευφυής αναφορά στον Άργο παραπέμπει στην Ιώ ως σύμβολο της γυναικείας αιχμαλωσίας και καταπίεσης. Στο ποίημά μας δεν επιχειρείται επαναπροσδιορισμός του συμβολισμού του μύθου αλλά γίνεται απλά υπαινικτική αναφορά σ αυτόν, τρόπος συνήθης του μοντερνισμού. Η μετωνυμική χρήση του Άργου αντί της Ιούς (δηλαδή η χρήση του αρσενικού γένους τέρατος-φύλακα αντί του θηλυκού φυλακισμένου) ενέχει το χαρακτήρα έμμεσης καταγγελίας. Ωστόσο, ο δεσμοφύλακας δεν είναι μόνον ο άντρας-τέρας Άργος, δεν είναι αυτός ο μόνος περιοριστικός παράγοντας. Ποιος είναι ο άλλος πέραν του «μόνο»; Παραμένει μάλλον αδιευκρίνιστο. Καθώς ένα δικαίωμα επανάστασης και ελευθερίας αποδίδεται μετωνυμικά στα αγάλματα και όχι στις γυναίκες, αφαιρείται σχεδόν κάθε τέτοια ελπίδα στο σύμβολο άρα και στο συμβολιζόμενο, τη γυναίκα: οι δούλοι μπορεί να επαναστατήσουν, όπως και οι άνθρωποι-φορείς των αισθημάτων, αλλά τα αγάλματα, οι νεκροί μάλλον απίθανο. Έτσι, η ελπίδα της επανάστασης στραγγαλίζεται στους στίχους 21-30, όπως και στο στίχο 37 «καλή σοδειά ακινησίας». Γενικότερα, είναι διακριτή, σε όλο το ποίημα, μια ελαφρά ειρωνεία, ένας υπόρρητος (αυτο)σαρκασμός που προκαλείται από το αδύνατο. Η επανάληψη, ελαφρώς παραλλαγμένη, των δύο πρώτων στίχων 5

6 εισάγει την παρουσία ενός δεύτερου αναγνωριστικού σημείου: της ευγονίας, της μητρότητας, ως κύριου αναπαραστατικού γνωρίσματος της γυναίκας. Εδώ οι τονισμένοι γοφοί εξαίρουν το χαρακτηριστικό, αλλά και το μεταθέτουν στις μελλοντικές γενιές: «καλή σοδειά ακινησίας». Γενικότερα, στο ποίημα μπορεί ο αναγνώστης να διακρίνει πάγια γνωρίσματα στο έργο της ποιήτριας, π.χ. τις μη αναμενόμενες συζεύξεις λέξεων : ευγονία αγαλμάτων, καλή σοδειά ακινησίας (βλ. Εισαγωγή στην ποίηση της Κ.Δημουλά). Επίσης, η γνώριμη πλέον τεχνική της ποιήτριας είναι εύκολα αναγνωρίσιμη: Όλο το ποίημα συνιστά μια έντονα καταφατική διαπίστωση. Ο τόνος αυτός παραπέμπει στον μετέπειτα γνωμικό τόνο της Δημουλά, όχι απόλυτα παγιωμένο ακόμη στο εξεταζόμενο ποίημα. Αυτό που αναγνωρίζεται ωστόσο -κι έχει ήδη διαμορφωθεί- είναι η αφηγηματική ροή και η επιτυχής σκηνοθεσία με εκκίνηση από συγκεκριμένο στοιχείο (εδώ το άγαλμα στο πάρκο αλλού και συχνότερα, όπως στο Κονιάκ μηδέν αστέρων, μια φωτογραφία κλπ). Το σχήμα κύκλου που περικλείει το ποίημα εντείνοντας την αίσθηση της αιχμαλωσίας με την πλήρη νοηματική ταύτιση των λέξεων γυναίκα και αιχμάλωτη. «Είναι πολύ δύσκολο, πολύ κοπιαστικό και τρομερά επικίνδυνο μια γυναίκα να μην είναι παρά μόνο το φύλο της ή η πλήρης απάρνηση του φύλου της», έχει δηλώσει η ίδια η ποιήτρια. 6