Σιδηροδρομική Ελβετία

Transcript

1 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος Σιδηροδρομική Ελβετία Μια αφηγηματική περιήγηση Δημήτριος Ζευγώλης

2 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος Grüezi Switzerland Η Ελβετία (Schweiz, Suisse, Svizzera ή Svizzra) γεωγραφικά βρίσκεται στο κέντρο της Ευρώπης και οικονομικά στους επτά ουρανούς. Έχει ιδιότυπες διεθνείς σχέσεις, προερχόμενες ενδεχομένως από την παραδοσιακή ουδετερότητα απομόνωση που κρατά πάνω από 200 χρόνια. Ως πρότυπο σύγκρισης έχουν τους Αμερικάνους και γι αυτό ο συμβολισμός IAG=In Αmerika Gewesen (έκανα στην Αμερική) είναι στην Ελβετία παράδειγμα προς μίμηση. Η ευγένεια είναι χαρακτηριστική. Καλημερίζονται με χειραψία Η Ελβετία και με την έκφραση Grüezi mitanand, όμως θεωρώ τις ανθρώπινες σχέσεις τους μάλλον επιφανειακές. Εντούτοις θα είναι άδικο να μην προσδώσουμε σε αυτόν το λαό μεγάλη κοινωνική ευαισθησία και σύμπραξη, ενώ λέξεις όπως πειθαρχία και ακρίβεια βρίσκουν εκεί το νόημά τους. Σε αυτό το αλαλούμ των αντικρουόμενων συναισθημάτων, σημαντικό ρόλο καθορίζουν οι γεωγραφικές συνθήκες και το ανάγλυφο του εδάφους, που δεν τους επιτρέπει να αναπτύξουν τις γνωστές μεσογειακές μας συνήθειες. Στην Ελβετία έμεινα περίπου τρία χρόνια. Από την αρχή εντυπωσιάσθηκα από τους ορεινούς της ό- γκους και τη μεγαλοπρέπειά τους και αποφάσισα να τους επισκεφτώ. Άρχισα τις αλπικές περιηγήσεις, παρέα με τα άπαντα 1 του Ζαχαρία Παπαντωνίου, και σημείωνα τις εντυπώσεις 2 μου από τις διάφορες βουνοκορφές και τα διάσελα, ακόμη και από τα μικρά χωριουδάκια ή τις πολίχνες. Αφορμή για τις εξορμήσεις ήταν και το Ελευθέρας (Abonnement) των ελβετικών σιδηροδρόμων, που μας είχε δωρίσει το ΕΤΗ και επιβάρυ- Ας ξεκινήσουμε λοιπόν νε ελάχιστα το ψηλό κόστος των μετακινήσεων, σε μία χώρα που θεωρείται τουριστικά η ακριβότερη της Ευρώπης. Οι εκδρομές έλαβαν χώρα μόνο τα σαββατοκύριακα, σπάνια τριήμερα, ενώ μόνο μία εκδρομή διήρκησε περισσότερο. Ήταν εκείνη στο πιο γνωστό στενό των Άλπεων και με το οποίο θα κλείσω τις περιηγήσεις μου. Οι αλπικές περιηγήσεις είναι οι εξής: 1: Rigi Kulm για πεζοπορία 6: Pilatus 2: Laax Flims για Rafting 7: Αλπική Κεντρική Ελβετία 3: Vaduz για επίσκεψη 8: Berner Oberland 4: Arosa Davos St. Moritz Lago di Lugano 9: Siemmental Rhône Centrovalli 5: Linthtal Braunwald 10: St. Gottardo 1 «Σ αετοράχες σκάλωσα, με το λύκο μάλωσα κι άναψα τρανές φωτιές σε τετράψηλες κορφές», από τα «Ψηλά Βουνά» του Ζαχαρία Παπαντωνίου. 2 Οι φωτογραφίες και γενικά τα έντυπα που χρησιμοποίησα είναι από την εποχή εκείνη. Σπάνια έχω δανειστεί πρόσφατο υλικό από το Διαδίκτυο.

3 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος 2013 Ιδού η απόδειξη. Συλλογή εισιτηρίων της εποχής εκείνης Διαφημιστικά φυλλάδια τουριστικών περιοχών 3

4 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος περιήγηση: Rigi Kulm (υψ. 1800μ) Το Rigi Kulm είναι μια κοντινή εκδρομή από την Ζυρίχη. Φθάνεις με το τρένο στο Arth Goldau και μετά συνεχίζεις με τον παραδοσιακό οδοντωτό σιδηρόδρομο. Η θέα κατά μήκος της διαδρομής είναι φανταστική. Το δάσος απλώνεται γύρω μας γεμάτο με τη μαύρη ελάτη και τους κέδρους. Ο οδοντωτός διασχίζει το μεγάλο φαράγγι και φθάνει χωρίς να αγκομαχά στα 1650μ υψόμετρο στο χωριό klosterli και μετά στο Rigi Staffel. Η δυσκολία τώρα αρχίζει, που η ανωφέρεια είναι περίπου 20%, ενώ η χλωρίδα από δασική γίνεται αλπική. Φθάνουμε στην κορυφή, στα 1800μ, που είναι επιβλητική. Το ηλιοβασίλεμα ξεχωρίζει από πολλά άλλα μέρη της Ελβετίας και το εξύμνησαν πολλοί διάσημοι που βρέθηκαν εκεί, όπως ο Γκαίτε, ο Τσάρος Αλέξανδρος, ο Βίκτωρ Ουγκώ. Η επιστροφή γίνεται συνήθως από το Vitznau και με καραβάκι μέχρι τη Λουκέρνη, διασχίζοντας την Vierwaldstättersee (η λίμνη των τεσσάρων δασικών περιοχών ή των τεσσάρων καντονίων όπως μεταφράζεται από τα γαλλικά). Ο σιδηρόδρομος Rigi Kulm Vitznau είναι ο πιο παλιός οδοντωτός σιδηρόδρομος της Ευρώπης. Τα θεμέλια της γραμμής τέθηκαν το Οι εργασίες κατασκευής άργησαν να περατωθούν, επειδή οι Γερμανοί έκλεψαν το φορτίο με τις ράγες, για να το χρησιμοποιήσουν στο γαλλο γερμανικό πόλεμο. Εμπνευστής και κατασκευαστής του περίφημου αυτού οδοντωτού σιδηροδρόμου είναι ο Niklaus Riggenabach, ο οποίος παρέμεινε στην ιστορία ως σχεδιαστής ενός νέου οδοντωτού συστήματος με σταθερότερα γρανάζια. Rigi Staffel σε χειμερινή περίοδο Χάρτης αναγλύφου της περιοχής Rigi Kulm Το καλοκαίρι του 1987, μαζί με το συνάδελφο και ορειβάτη Θωμά από τη Ναύπακτο, ξεκινήσαμε από κάποιο άλλο σημείο, το Rigi Scheidegg, και κατά μήκος της κορυφογραμμής φθάσαμε στο Kaltbald μετά από τέσσερις ώρες πεζοπορίας. Μας περίμεναν ακόμη τα τελευταία 300 μέτρα με την ανωφέρεια του 20%! Είχαμε ήδη κουραστεί. Περπατούσαμε και σταματούσαμε. Τα ορειβατικά παπούτσια ήταν βάρος για τα πόδια μου και τα έβγαλα. Τελικώς φθάσαμε στην κορυφή όπου ένα υπέροχο ξενοδοχείο εστιατόριο δεσπόζει εκεί επάνω. Το γεύμα μας περιείχε βραστά λαχανικά με Rahmensoße (ειδική άσπρη σάλτσα) και ως κύριο πιάτο Älplermagronen (μακαρονάκι, φέτα πατάτα, λιωμένο τυρί, άσπρη σάλτσα και τσιγαριστά κρεμμύδια). Όλο το πιάτο άχνιζε και η μυρουδιά ερέθιζε τα ρουθούνια μας, κάνοντάς μας να αισθανόμαστε άρχοντες. Η μπύρα συνόδευσε το γεύμα μας, ενώ η πινελιά που ολοκλήρωσε τη γευστική μας απόλαυση ήταν το επιδόρπιο Café Crème mit Apfelstrudel (καφές με μηλόπιτα χωρίς σαντιγύ).

5 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος περιήγηση: Laax Flims, Rafting στο Grand Canyon της Ευρώπης Ενώ σε κάθε ελληνική πόλη υπάρχει η ημέρα του πολιούχου και ξυπνάμε κατά τις 10, στην κεντρική Ευρώπη το έθιμο απαιτεί μία ημερήσια εκδρομή, που στα γερμανικά καλείται Betriebsausflug, και συμμετέχουν όλοι οι εργαζόμενοι. Εφέτος, το ινστιτούτο είχε προγραμματίσει την εκδρομή αυτή στην περιοχή Chur, στην ανατολική Ελβετία, ειδικότερα εκεί που ο Ρήνος διέρχεται μέσα από ένα απότομο φαράγγι (Rheinschlucht) και μετά αρχίζει συνεχώς να πλαταίνει κατευθυνόμενος προς τα βόρεια και την Bodensee. Το «εγχείρημα» θα ήταν να διασχίσουμε με λαστιχένιες βάρκες το Ρήνο προτού φτάσει στο φαράγγι, σε ένα τμήμα του που λέγεται Vorder Rhein, και είναι ορμητικός με πολλούς στροβιλισμούς. Τι άλλο καλύτερο για ένα Rafting. Αυτό το είδος του extreme sport είναι πλέον πολύ αγαπημένο και στους Έλληνες. Την εποχή εκείνη ήταν μάλλον άγνωστο. Το μόνο γνωστό ή- ταν το χωριό Ραφτάδες του νομού Άρτας, που χαριτολογώντας οι rafters, ισχυρίζονται ότι από εκεί προέρχεται η ονομασία του! Rafting βασικά σημαίνει «διασχίζω τον ποταμό με ξύλινη σχεδία». Βιοποριστικό επάγγελμα που εξασκούσαν οι πρόγονοι αμερικάνοι την εποχή των ανακαλύψεων. Η σχεδία μετατράπηκε σε λαστιχένια βάρκα και το επάγγελμα σε άθλημα και διασκέδαση. Χιλιάδες «ραφτάδες» κατεβαίνουν κάθε χρόνο τα ποτάμια, τα οποία και αξιολογούν με διαφορετικό βαθμό δυσκολίας. Στην Ελλάδα, τέτοια ποτάμια βρίσκονται κυρίως στην κεντρική Ελλάδα, ενώ ο Λούσιος στην Πελοπόννησο θεωρείται ποταμός μέσης δυσκολίας. Ώρα για Rafting Ξεκινήσαμε πρωί πρωί γιατί το ταξίδι θα ήταν μακρινό. Πήραμε και μια αλλαξιά μαζί μας, γιατί είχαμε προειδοποιηθεί ότι θα την χρησιμοποιούσαμε στα σίγουρα! Ήμουνα ανήσυχος για τον καιρό, μήπως θα έβρεχε και θα βρεχόμαστε! Το τί όμως με περίμενε δεν το είχα φανταστεί. Ή- μουνα ο πρωτάρης της παρέας. Στην πολίχνη Flims κάναμε την τελευταία στάση και τραβήξαμε για το Laax σε χαμηλότερο υψόμετρο 1010μ. Από εκεί περνά ένας παραπόταμος του Ρήνου που χύνεται με ορμή στον πατέρα Ρήνο. Εκεί μας περίμεναν οι βάρκες και οι πλοηγοί, ντυθήκαμε με σωσίβια, φορέσαμε κάσκα και πήραμε από ένα κουπί. Οι Ελβετοί, πλήρως οργανωμένοι είχαν φέρει μαζί τους αδιάβροχο παντελόνι και παπούτσια ποταμών. Εγώ, το μόνο αδιάβροχο ήταν το ρολόι μου και επειδή δεν του είχα εμπιστοσύνη, το άφησα στο σακίδιο. Έτσι, σαν να πήγαινα για καφέ, μπήκα στη σειρά με το μπλουζ-τζιν, ένα πουκαμισάκι και το τζάκετ. Ήμουνα μια ανορθογραφία. Το πρώτο στάδιο ήταν να μεταφέρουμε τη βάρκα στο νερό. Με το δεύτερο πάτημα βρεθήκαμε να κολυμπάμε. Στο τρίτο, ήταν αδιάφορο τι εξοπλισμό είχαμε. Είχαμε όλοι βραχεί. Αμέσως άρχισε το μάθημα από ένα 16χρονο νεαρό που μας μάθαινε συντονισμό και σωστή χρήση του κουπιού. Έτσι άρχισε ένα ταξίδι δεκαεπτά υδάτινων χιλιομέτρων μέσα στο «Grand Canyon» της Ευρώπης.

6 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος Χάρτης αναγλύφου της περιοχής του Vorder Rhein. Φαίνονται Flims και Laax Το Ρήνο έχουν υμνήσει πολλοί και δεν είχαν άδικο. Με μήκος 1320 χιλιομέτρων διέρχεται από όλη σχεδόν την κεντρική Ευρώπη, και δημιουργεί ρομαντισμό (θρύλος της Loreley κοντά στη Βόννη), ιστορία (η πεδιάδα του Ρουρ ήταν σήμα κατατεθέν στην εποχή της βιομηχανικής επανάστασης), πόλο έλξης τουριστών (καταρράκτες στο Schaffhausen) και πεζοπορία, προσπαθώντας να ανακαλύψεις τις πηγές του πάνω στους παγετώνες των κεντρικών Άλπεων. Αυτές πηγάζουν από μια μικρή λίμνη σε υψόμετρο 2345 μέτρα στο καντόνι του Graubünden. Ονομάζεται Tomasee και βρίσκεται λίγο πιο κάτω από την κορυφή Piz Badus, κοντά στο διάσελο του Oberalp (Oberalppass). Η περιοχή αποτελεί εθνικό δρυμό και μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς. Το νερό της λίμνης είναι πόσιμο και δεν έχει μολυνθεί από τη βοσκή των αγελάδων. Γεωγραφικά, η Tomasee βρίσκεται στη νότια πλευρά του ορεινού αλπικού συγκροτήματος και σχηματίζει το Ρήνο που συνεχίζει βορειοανατολικά για να εκβάλλει τελικά σε ένα εκτεταμένο Δέλτα στη Βόρεια Θάλασσα. Η περιοχή αυτή δεν θα μπορούσε να αποτελέσει πόλο έλξης τουριστών μόνο για το Ρήνο, αλλά επειδή μερικά χιλιόμετρα πιο πέρα και από τη βόρεια πλευρά της (περιοχή Belvedere, Furka) πηγάζει ένας άλλος μεγάλος ποταμός της Ευρώπης που ακολουθεί αντίθετη πορεία. Με νοτιοδυτική ροή, διέρχεται μέσα από τη λίμνη Léman και εκβάλλει στην περιοχή Camarque της νότιας Γαλλίας. Είναι ο Ροδανός ποταμός. Ας ξαναγυρίσουμε στο Ρήνο και στο Rafting. Πρώτη φορά γεύτηκα την εμπειρία της κωπηλασίας μέσα σε ποτάμι. Γύρω σου να υψώνονται βράχοι δεκάδων μέτρων, κάπου τα νερά να ηρεμούν, αλλού να είναι ορμητικά αναγκάζοντας τους αριστερούς να κάνουν γρηγορότερα κουπί, ενώ οι δεξιοί κρατούσαν φρένο, και στην επόμενη στιγμή να συμβαίνει το αντίθετο. Στους στροβιλισμούς σηκωνόταν ολόκληρη η βάρκα και την ώρα της προσθαλάσσωσης όλοι μας βρεχόμαστε. Το αεράκι έκανε αισθητή την παρουσία του πάνω στα βρεγμένα ρούχα μας, που τα στέγνωνε μόνο προσωρινά. Ορμητικά νερά, ελιγμούς σε στενά περάσματα, μία γοητεία που δεν την νοιώθεις καθημερινά.

7 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος Στο τέλος της διαδρομής μάς έδωσαν και μετάλλιο για την επιτυχία μας! Το αξίζαμε. Ντυθήκαμε γρήγορα φορώντας στεγνά ρούχα. Στην επιστροφή σταματήσαμε σε ένα παραδοσιακό ε- στιατόριο. Ήταν η ώρα που δειπνούν οι Ελβετοί. Η ελβετική κουζίνα διαφοροποιείται από περιοχή σε περιοχή. Ως αυθεντική γαρνιτούρα στο κύριο πιάτο θεωρείται το Rösti (βραστή πατάτα σε μικρά κομματάκια ψημένα στο φούρνο), προέλευσης ανατολικής Ελβετίας, που η νοστιμιά του επεκτάθηκε με τον καιρό σε όλη σχεδόν την επικράτεια. Στα γαλλόφωνα καντόνια, συνηθίζεται το Käsefondue και Raclette, ενώ σε περιοχές μεγάλων λιμνών προτιμούνται menü ψαριών, όπως Felchen, Engi, Forellen κ.ά. Στο καντόνι της Βέρνης, ιδιαίτερα αγαπητό είναι το Berner Lebkuchen και το Gebäck Meitschibei, γλυκίσματα από φουντούκια καθώς επίσης και το Desert Meringue με σαντιγύ, για εκείνους που δεν θέλουν να κάνουν δίαιτα! Τα Bratwurst (ψητά λουκάνικα) προέρχονται κυρίως από τη γερμανική κουζίνα γι αυτό είναι περιζήτητα στα γερμανόφωνα καντόνια Appenzell και St. Gallen. Στο καντόνι της Ζυρίχης, στην πρώτη θέση των προτιμήσεων είναι η σπεσιαλιτέ Zürcher Geschnetzeltes Kalbfleisch mit Champignons, Rahmsoße και Rösti (μοσχαράκι σε μικρά κομμάτια, μανιτάρια, άσπρη σάλτσα και Rösti). Η Ελβετία είναι η χώρα του τυριού και συνεπώς πολλά εδέσματα έχουν ως βάση το τυρί. Αν εξαιρέσουμε τα καντόνια της περιοχής Berner Oberland με τις φημισμένες κοιλάδες Emmental και Gruyére, όπου η παραγωγή κίτρινου τυριού είναι ευρέως διαδιδομένη και συνεπώς το menü περιέχει τυρί, σε πολλές άλλες περιοχές το συναντάμε ως βασικό συστατικό του γεύματος, π.χ. Appenzellkäse και Käsewähe (βορειοδυτική Ελβετία), Tête de Moine (Jura), Maisbrei (νότια Ελβετία) και Pizzocheri (Graubünden). Η ποιότητα του ψωμιού είναι εξαιρετική. Γερμανία, Αυστρία και Ελβετία, παρασκευάζουν δεκάδες είδη ψωμιών, εξαιρετικών γεύσεων και αποχρώσεων. Mischbrot και πολύσπορο θεωρώ ως το καλύτερο ψωμί που έχω φάει ποτέ. Και δεν είναι μόνο αυτό. Τα μικρά και νόστιμα σάντουιτς στις βιτρίνες των φούρνων σού ανοίγουν την όρεξη, να τα δοκιμάσεις όλα. Βιτρίνα φούρνου με λιχουδιές 3. περιήγηση: Vaduz, η πρωτεύουσα ενός «ανεξάρτητου» κρατιδίου Σήμερα αποφάσισα να περιηγηθώ στο πριγκιπάτο του Λιχτενστάιν και όχι στο παλατινάτο της Ρηνανίας. Το κρατίδιο αυτό (γνωστό παλαιότερα ως φορολογικός παράδεισος) θα μπορούσε κάλλιστα να είναι ένα από τα καντόνια που αποτελούν την Ελβετία. Όμως δεν είναι. Έχουν το ίδιο νόμισμα, κοινούς δρόμους, την ίδια ομορφιά φύσης και την ίδια γλώσσα (παρόλο που οι κάτοικοι μιλούν καθαρότερα γερμανικά). Τους χωρίζει βασικά ο Ρήνος και μία πινακίδα που δείχνει δεξιά τη λέξη Lichtenstein. Τόσο απλά. Ξεκινώντας από τη Ζυρίχη κατεβαίνεις στο σταθμό του Sargans και συνεχίζεις με το λεωφορείο των ταχυδρομείων. Το Λιχτενστάιν δεν έχει τρένο! Η απόσταση με την πρωτεύουσα, το Vaduz, είναι περίπου μισή ώρα. Ο δρόμος διέρχεται πρώτα μέσα από το Maienfeld και το Bad Ragaz, που εδώ «έζησε» η θρυλική Heidi, που την θυμόμαστε από τη σειρά των κινούμενων σχεδίων της ελληνικής τηλεόρασης, ενώ πολλές γενιές στη Γερμανία και Ελβετία μεγάλωσαν με το τραγούδι της heidi, meine Welt sind die Berge. Ο δρόμος μετά συνεχίζει σε ένα άσημο (τουριστικά) χωριό, το Balzer, όπου εδώ εδρεύει μια από τις μεγαλύτερες μηχανολογικές εταιρίες του

8 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος κόσμου με ειδίκευση στην κατασκευή αντλιών. Συνεχίζεις και βρίσκεσαι στο πριγκιπάτο. Ψάχνεις για τελωνοφύλακες και έλεγχο διαβατηρίων και δεν βρίσκεις ψυχή, προχωράς και φτάνεις στην πρωτεύουσα Vaduz, μία πόλη 7000 κατοίκων και πολλών τραπεζών. Την περπατάς άνετα, πίνεις τον καφέ σου και στέλνεις τις κάρτες ενθύμιο στους δικούς σου. Είναι μικρή και όμορφη, όχι ό- μως αρκετή για να σε κρατήσει πάνω από 2 ώρες. Έτσι παίρνω το λεωφορείο και συνεχίζω προς μεγαλύτερο υψόμετρο, το Triesenberg και το Malbun. Όσο αναβαίνεις, τόσο βλέπεις την κοιλάδα του ανατολικού Ρήνου να ξεδιπλώνεται στα πόδια σου, ενώ πιο πέρα το Chur και ο δρόμος προς το Disentis δεσπόζουν στο τοπίο. Οι φιδίσιες στροφές του δρόμου θυμίζουν κλασική αλπική διαδρομή, με μοναδικές ομορφιές χλωρίδας. Στην κορυφή φτάνουμε σε οροπέδιο, είμαστε πολύ κοντά με το Malbun. Τουριστικό θέρετρο χειμερινών σπορ θεωρείται το Malbun σε υψόμετρο 1300μ. Στο χωριό δεν υπάρχει ονοματολογία οδών, αλλά κάθε σπιτάκι έχει το δικό του αριθμό. Άντε να πεις σε ένα φίλο σου ότι μένεις στο 315 και να έλθει να σε βρει! Από εδώ, συνεχίζουμε την ανάβαση με αιωρούμενο κάθισμα (Sesselbahn) για την κορυφή των 2000μ. Εκεί βρίσκεται το Sareishoch. Η χλωρίδα είναι αλπική και την απαρτίζουν μικρά φυτά και λουλούδια (Edelweiss είναι απίθανο να βρεις στα μονοπάτια) αφού το χιόνι κυριαρχεί εδώ τους περισσότερους μήνες του χρόνου. Για πρώτη φορά κάθομαι σε ένα αιωρούμενο κάθισμα, το οποίο στηρίζεται και σέρνεται από ένα συρματόσχοινο. Ο αέρας των Άλπεων κάνει αισθητή την παρουσία του με το ταρακούνημα στο κάθισμα. Μας χωρίζουν μέτρα από το έδαφος, τα πόδια μου βρίσκονται στο κενό, ενώ λίγο να τεντωθώ θα αγγίζω την κορυφή ενός ελάτου. Η εμπειρία είναι μοναδική. Βλέπεις τον κόσμο πίσω σου συνεχώς να μικραίνει και παράλληλα να μεγαλώνει το οπτικό πεδίο. Στην κορυφή έχεις όλο το χρόνο να εξασκήσεις τις γεωγραφικές σου γνώσεις. Ακριβώς στα δυτικά απλώνεται ο ορεινός όγκος Churfirsten (2306μ), βορειότερα το Alpstein με την κορυφή Säntis (2502μ) και α- κόμη βορειότερα η λίμνη της Κωστάντζας (γνωστή και ως Bodensee). Προς ανατολάς οι υψηλότερες κορυφές του Sareijoch, το Ochsenkopf (2289μ) με τα σύνορα της Αυστρίας και προς νότο το μεγάλο αλπικό συγκρότημα Glarner Alps. Εκεί βρίσκεται το Chur και το St. Moritz, όπου θα είναι η επόμενη επίσκεψη. 4. περιήγηση: Arosa Davos St. Moritz Lago di Lugano To Φεβρουάριο του 88 επισκέπτομαι την περιοχή του Graubünden. Το καντόνι αυτό δεν έχει μόνο την περίφημη Arosa (με τον ορεινό όγκο Weisshorn), το Klosters, το Davos, το St. Moritz, αλλά και τα ονομαστά της διάσελα Berninapass και Malojapass, καθώς επίσης και την ονομαστή γέφυρα Landwasser Viadukt στο Albulapass την οποία διασχίζει ο τοπικός σιδηρόδρομος (Rhätische Bahn). Και δεν είναι μόνο αυτά, η περιοχή εκτείνεται και νοτιότερα προς το Tirano, το Sondrio μέχρι τη Lago di Lugano. Το Graubünden είναι το μεγαλύτερο ελβετικό καντόνι. Θεωρείται για τους Ελβετούς, ό,τι για μας το Καρπενήσι ή τα Γρεβενά. Είναι δηλαδή αποκλειστικά ορεινό, γνωστό για τις 150 κοιλάδες του με πλέον φημισμένη την κοιλάδα της Engadina. Η περιοχή είναι άκρως τουριστική με πολυτελή ξενοδοχεία για χειμερινά σπορ και σανατόρια λόγω του εξαιρετικού κλίματος. Συνενώθηκε με την ομοσπονδία των ελβετικών καντονίων μόλις το Οι κάτοικοί της ονομάζονται ρετορομάνοι (Räter) και μιλούν τα ρετορομάνικα που θεωρείται η τέταρτη επίσημη ελβετική γλώσσα, μετά τα γερμανικά (στον προφορικό λόγο χρησιμοποιείται μια τοπική διάλεκτος που α- ποτελεί παραλλαγή των ελβετικών γερμανικών και μιλιέται στη βόρεια Ελβετία), τα ιταλικά (του νότου) και τα γαλλικά. Τα ρετορομάνικα έχουν κοινές ρίζες με τα βλάχικα και είναι λατινικής

9 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος προέλευσης. Εγώ δεν σκαμπάζω ούτε λέξη, αυτό όμως δεν με εμπόδισε να περιοδεύσω στην περιοχή ένα τριήμερο λόγω του εξαιρετικού τοπίου της. Είχα και την αφορμή. Ήταν Φεβρουάριος και είχαμε τις συνηθισμένες διακοπές σκι ή όπως λένε στα γερμανικά Skiurlaub. Ως συνήθως, η αναχώρηση γινόταν από το σιδηροδρομικό σταθμό της Ζυρίχης. Μιλιούνια είναι οι επιβάτες που χρησιμοποιούν τα τρένα για τη δουλειά ή την αναψυχή τους. Το τρένο πάει παντού. Από τα υπόγεια τούνελ κάτω από τον ποταμό Limmat μέχρι το ορεινό συγκρότημα Jungfraujoch, στο υψηλότερο σιδηροδρομικό σημείο της Ευρώπης. Διέρχεται από τη σήραγγα του St. Gottardo, «γλύφει» τις όχθες του Ρήνου και διασχίζει τις κορυφογραμμές των Άλπεων. Οι ελβετικοί σιδηρόδρομοι (SBB, RhB, MOB, FO και δεκάδες ακόμη άλλοι), είναι ό,τι για μας τα υπεραστικά ΚΤΕΛ. Ιδιωτικοί και κρατικοί σιδηρόδρομοι «αλωνίζουν» τη χώρα

10 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος η μέρα: Αγροκτήματα Arosa. Η παλιά διαφήμιση της ελληνικής τηλεόρασης γίνεται πραγματικότητα και αποφασίζω να αρχίσω την περιήγηση από την «απομονωμένη» Arosa που περικλείεται από ορεινούς όγκους με υψόμετρο πάνω από 2500μ. Ξεκινώντας πρωί με το Intercity φθάνεις στο Chur μετά από δύο σχεδόν ώρες. Ο φετινός χειμώνας είναι από τους πιο ήπιους των τελευταίων χρόνων και η θερμοκρασία μόλις λίγο πάνω από το μηδέν. Ό,τι καλύτερο για μένα, ό,τι χειρότερο για τους Ελβετούς! Στο Chur μετεπιβιβαζόμαστε στον τοπικό ιδιωτικό σιδηρόδρομο RhB που μου θυμίζει τους παλιούς ελληνικούς σιδηρόδρομους ΣΠΑΠ, λόγω της στενής γραμμής. Αμέσως όμως συνειδητοποιώ ότι βρίσκομαι στην Ελβετία και ξεχνώ αυτήν την άστοχη σύγκριση. Το τρένο περνά μέσα από την πόλη (συνηθίζεται και σε άλλες πόλεις) και αμέσως μετά αρχίζει η πανδαισία των τούνελ. Στα επόμενα 30 χιλιόμετρα βλέπουμε βράχους να κόβονται και να περνάμε απέναντι με τοξωτές γέφυρες, το τρένο να ξεπροβάλλει απότομα μέσα από δασώδη περιοχή και να χώνεται σε νέα τούνελ. Οι γραμμές να ακολουθούν το ανάγλυφο της πλαγιάς για να φθάσουμε τελικά στην Arosa. Εδώ είναι λοιπόν τα φημισμένα αγροκτήματα. Πρόκειται για ένα οροπέδιο στα 1740μ που περικλείεται από ορεινούς όγκους, είναι δηλαδή σαν ένας κουβάς που στον πάτο του είναι η Arosa. Το ταξίδι κράτησε περίπου μια ώρα γιατί η ταχύτητα του τρένου ήταν μόλις 40km/h. Τελικά φθάσαμε και βλέπουμε στο σταθμό τα πατροπαράδοτα έλκηθρα που τα σέρνουν δύο άλογα. Θυμάμαι την κινηματογραφική επιτυχία του 70, Dr Zivago, με ανάλογες σκηνές. Στη βόλτα μέσα στην πόλη, εντύπωση μου προκαλούν και οι επικλινείς σκεπές των σπιτιών. Είναι έτσι κατασκευασμένες ώστε να μην συγκρατούν πολύ χιόνι. Γι αυτό και ο περίπατος κοντά σε σπίτια μπορεί να σου κοστίζει καμιά χιονόμπαλα κατακέφαλα. Το LAW σημαίνει Luftseilbahn Arosa Weisshorn. Είναι όχι ένας αλλά πέντε εναέριοι σιδηρόδρομοι που σε μεταφέρουν στο αντικρινό βουνό. Διάλεξα εκείνον με το μεγαλύτερο υψόμετρο. Είναι η κορυφή του Weisshorn (2653μ), η υψηλότερη που έχω επισκεφτεί μέχρι σήμερα. Το εισιτήριο κοστίζει 21SFr (1SFr 215δραχμές). Ανέβηκα χωρίς να καταφέρω σπουδαία πράγματα. Σε τέτοιο υψόμετρο υπάρχει συνήθως πυκνή νέφωση ή περιορισμένη ορατότητα. Θα έπρεπε να επιλέξω καλύτερες μέρες για να είναι ο ουρανός καθαρός και η ορατότητα μεγάλη. Οι ντόπιοι λένε ότι σε καλές συνθήκες (κατά το φθινόπωρο) θα μπορούσες να είχες μια πανοραμική θέα 360 ο. Στην επιστροφή κατέβηκα σε μία ενδιάμεση στάση (Tschuggen) και από εκεί με τα πόδια μέχρι την Arosa. Μία ώρα δρόμο μέσα στο χιόνι και άρχιζε να βραδιάζει, ήταν μόλις πέντε το απόγευμα. 2 η μέρα: Επίσκεψη στην Engadina. Είναι η δημοφιλέστερη κοιλάδα του Graubünden για διακοπές και χειμερινά σπορ, σημειολογικά σημαίνει κήπος του ποταμού Inn. Διαφέρει ριζικά από την Berner Oberland (περιοχή της δυτικής Ελβετίας με πλούσια δασική χλωρίδα), έχει βουνά μάλλον γυμνά αλλά καταπράσινα, όπως οι λόφοι της Σκωτίας. Την θεωρώ σαν την πιο όμορφη περιοχή για πεζοπορίες. Στην περιοχή αυτή είναι και τα πιο δημοφιλή θέρετρα της Ελβετίας. Το Klosters φημίζεται για τις επισκέψεις του βασιλικού ζεύγους του βρετανικού θρόνου Καρόλου και Νταϊάνας, (πριν από το θάνατο της Lady Di) με τα αυτοκρατορικά κτήρια να δεσπόζουν στην πλαγιά του Madrisahorn (2826μ). Ο συρμός με την κόκκινη ηλεκτροκίνητη μηχανή «Rätonomanica» και το σύμβολο του Graubünden μπροστά συνεχίζει ακάθεκτα την ανηφορική του πορεία για το σταθμό του Davos Dorf σε υψόμετρο 1558μ. Το φημισμένο «χωριό» οφείλει τη δημοτικότητά του όχι μόνο στο παγκόσμιο οικονομικό forum, που έλκει το ενδιαφέρον πολλών προσωπικοτήτων, αλλά και για τα 300km πεζοπορικών διαδρομών, διάσπαρτες στα γύρω βουνά: Weissfluh (2844μ), Medergerfluh (2674μ) και Pischahorn (2979μ).

11 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος Θα συνεχίσουμε για το περίφημο St. Moritz με το Albulabahn. Λίγο πριν από το Filisur, οι επιβάτες σηκώνονται, ετοιμάζουν τις φωτογραφικές τους μηχανές και γέρνουν προς την αριστερή πλευρά του τρένου. Ο συρμός πλησιάζει το πιο ενδιαφέρον σημείο όλης της διαδρομής, το Landwasser Viadukt 3. Πρόκειται για ένα μηχανολογικό θαύμα που κατασκευάστηκε πριν από 100 περίπου χρόνια. Μία εξαπλή τοξωτή γέφυρα υψώνεται σε ύψος 65μ. Χαρακτηριστικό είναι το σκίτσο που ζωγράφισα στις σημειώσεις μου και η σύγκριση με πρόσφατη φωτογραφία (η περιγραφή δεν αποδίδει την πραγματικότητα, απολαύστε καλλίτερα). Βρισκόμαστε περίπου στα 1080μ υψόμετρο. Από το σημείο αυτό, το έδαφος αρχίσει να ανεβαίνει σταθερά και στο Bergün έχουμε ήδη φθάσει στα 1400μ. Βρισκόμαστε συνεχώς μέσα σε ένα μεγάλο φαράγγι που το διασχίζει ο ποταμός Albula. Πριν από την Preda (υψ. 1800μ) το τρένο ακολουθεί την πανδαισία των σιδηροδρομικών τούνελ κυκλικής τροχιάς. Τοξωτές γέφυρες ενώνουν τα τέσσερα τούνελ μεταξύ τους. Άλλοτε χανόμαστε στο βαθύ σκοτάδι των γρανιτένιων βράχων και άλλοτε απολαμβάνουμε το γαλάζιο ουρανό, ενώ το τοπίο είναι καθαρά δασικό με τις έντονες αποχρώσεις του βαθύ πράσινου χρώματος. Τελικά φτάνουμε στον προορισμό μας σε υψόμετρο 1775μ. Πανοραμική φωτογραφία και σκίτσο από τη γέφυρα Landwasser στην περιοχή του Filisur Το St. Moritz πρωτοκατοικήθηκε το 800 π.χ. από τους Κέλτες. Το 1553 άρχισε η τουριστική του αξιοποίηση χάρις στο φιλόσοφο, θεραπευτή και μυστικιστή Παράκελσο, που είχε ανακαλύψει την ιαματική πηγή Mauritius. To 1831 κτίζεται και το σανατόριο της περιοχής που σήμερα έχει επεκταθεί σε ένα ολόκληρο τετράγωνο με την ονομασία Bad. Παράλληλα κατασκευάζεται και το σιδηροδρομικό δίκτυο και περιορίζεται έτσι η χρήση της ταχυδρομικής άμαξας, που ήταν το μοναδικό μέσον σύνδεσης των κατοίκων με τις πεδινές περιοχές. Ειδικότερα, το 1910 ανοίγει η σιδηροδρομική γραμμή Berninabahn προς Tirano και το 1913 γίνεται σύνδεση της πόλης με την πρωτεύουσα του καντονίου το Chur. Σήμερα, οι κόκκινοι συρμοί συνδέουν μία εκτεταμένη περιοχή τουριστικού ενδιαφέροντος. Ο περίφημος αλπικός σιδηρόδρομος ή εξπρές των παγετώνων (Glacier Express), ξεκινά από εδώ και αφού διανύσει μία απόσταση 293km φθάνει στο Zermatt, διερχόμενος από τοπία εξαιρετικού φυσικού κάλλους. 3 Ακριβέστερα, η γέφυρα βρίσκεται στη διαδρομή προς το Tiefencastel, λίγα χιλιόμετρα έξω από το Filisur.

12 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος Η ελίτ του πνεύματος μπορεί να πηγαίνει στο Davos, όμως στο St. Moritz έρχεται άλλο είδος ελίτ, που «χρυσαφίζει» κάτω από τις λαμπρές ακτίνες του ηλίου. Βρισκόμαστε ήδη σε αρκετά μεγάλο υψόμετρο και αν δεν έχουμε πάρει μαζί μας αντηλιακό, σίγουρα θα πάθουμε εγκαύματα. Η αντανάκλαση του χιονιού, σε ηλιόλουστες μέρες, είναι πολύ έντονη και χρειαζόμαστε σίγουρα και γυαλιά ηλίου. Ιδίως σήμερα που χαζεύουμε ένα απέραντο λευκό τοπίο με τους Ελβετούς να κάνουν Skilanglauf. Οι Ελβετοί φημίζονται για τις πεζοπορίες τους και τους ευγνωμονώ για τη διδασκαλία τους. Τα σαββατοκύριακα κατακλύζουν τους λόφους και τα βουνά τους, όλα τα πεζοπορικά μονοπάτια και περπατούν, περπατούν, περπατούν. Είναι τόσοι πολλοί που νομίζεις ότι γίνεται Volkswanderung (πανεθνική μετανάστευση). Η ηλικία δεν παίζει κανένα ρόλο. Είχα δει τον μικρότερο σε ηλικία μηνών στην πλάτη της μητέρας του και τον γηραιότερο αγνώστων λοιπών στοιχείων! Και όταν δεν υπάρχει χόρτο για περπάτημα, τότε συνεχίζουν στο χιόνι. Βάζουν τα σκι τους και βάδην! Αυτό το άθλημα το λένε Skilanglauf ή Langlauf. Κάπου στη διαδρομή St. Moritz Zermatt Skilanglauf στο St. Moritz Στο κοσμοπολίτικο St. Moritz η χλιδή περισσεύει. Υπάρχουν δυνατότητες για όλα τα βαλάντια και όλα τα χόμπι. Αν είσαι τυχερός μπορείς να συναντήσεις ένα διεθνές meeting για ice hockey, ίσως ένα διεθνές συνέδριο γαστρονομίας, ενώ τους καλοκαιρινούς μήνες, διεθνή διαγωνισμό ψαρέματος, ιππασία και ατέλειωτα χιλιόμετρα αλπικών μονοπατιών. Κοντά στο St. Moritz είναι και το Silvaplana με τις δύο λίμνες του, Lago di Sils και Silvaplanasee, που θεωρούνται ιδανικές για wind surfing. Η περιοχή αυτή έχει ισχυρούς ανέμους, λόγω του στενού Bregaglia που σχηματίζεται. Είναι όμως επιφανειακοί, δεν σηκώνουν κύματα, παρά μόνο βοηθούν το σερφίστα να επιταχύνει. Ιδανικές συνθήκες για το χόμπι τους. Εδώ βρίσκεται και το διάσελο Malojapass σε υψόμετρο 1815μ. Είναι φημισμένο για τις πέστροφες, αλλά και για το υγιεινό κλίμα του. Το τοπίο παρουσιάζει έντονες εναλλαγές. Νότια ε- κτείνεται ο εθνικός δρυμός της Bernina, ενώ βόρεια γυμνοί ορεινοί όγκοι γεμάτοι σπάνια λουλούδια και βότανα. Από το σημείο αυτό θα συνεχίσουμε το ταξίδι προς τη Lago di Lugano με λεωφορείο (Postauto), καθότι το τρένο ακολουθεί διαφορετική πορεία. Η κατάβαση είναι εντυπωσιακή, ο δρόμος παρουσιάζει 16 συνεχείς στροφές (180 ο ) για να καλύψει μια υψομετρική διαφορά περίπου 1300μ. Αισθάνεσαι σαν σε αεροπλάνο που εκτελεί α- ναγκαστική προσγείωση και ηρεμείς μόνο όταν φθάνεις στην πεδιάδα. Η κάθοδος αυτή είναι από

13 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος τις πιο εντυπωσιακές που μπορεί κάποιος να βιώσει στους αλπικούς δρόμους. Λίγα χιλιόμετρα παρακάτω είναι τα σύνορα με την Ιταλία. Το τοπίο μυρίζει Μεσόγειο! 3 η μέρα: Lugano. Είμαστε επομένως στη Λομβαρδία, στο βορειότερο κομμάτι της Ιταλίας. Το θερμόμετρο έχει ανέβει και ο καιρός είναι θαυμάσιος. Η διαδρομή μέχρι τη λίμνη του Como διέρχεται μέσα από παραδοσιακά μικρά ιταλικά χωριουδάκια. Τα διακρίνεις αμέσως, δεν μπορεί να βρίσκεσαι στην Ελβετία. Οι τοίχοι είναι ξεθωριασμένοι, κάποια τζάμια σπασμένα, παραμελημένες αυλές. Ο δρόμος στενός, θυμίζει τον Παλαιό Εθνικό δρόμο Κιάτου Ξυλοκάστρου. Τα χωριά είναι γεμάτα από κόσμο. Φασαρία, κακό, παιδιά πάνω σε παγκάκια να σαχλαμαρίζουν, γενικά γίνεται ο χαμός. Στο Menaggio, παραλιακή πόλη της λίμνης Como, είναι το αποκορύφωμα. Μου θυμίζει Ελλάδα σε γιορτή κάποιου πολιούχου. Ο παλμός της πόλης κτυπά κόκκινο. Το αντιλαμβάνεσαι σε λίγα χιλιόμετρα που ξαναμπαίνεις στην Ελβετία για να κατευθυνθείς προς το Lugano. Μετά τα σύνορα, τάξη ηρεμία ασφάλεια. Τρία ελβετικά χωριά εντελώς νεκρά. Οι Ελβετοί αγαπούν την ηρεμία και την ησυχία. Θεωρείται μάλλον απρεπές να τηλεφωνήσεις μετά τις εννιά το βράδυ σε γνωστό σου και ενοχλητικό να κρεμάς το κάδρο στον τοίχο του σπιτιού σου την Κυριακή το πρωί. Στην ησυχία των ελβετικών πόλεων υπάρχουν φυσικά και οι χρονολογικές εξαιρέσεις. Μία από αυτές είναι η 22 Ιουλίου, που το Lugano διοργανώνει το ομώνυμο φεστιβάλ. Καθώς πλησιάζουμε προς τα εκεί, θυμάμαι τις στιγμές κεφιού που είχα ζήσει την προηγούμενη χρονιά. Όλοι οι δρόμοι της παραλιακής λεωφόρου ήταν γεμάτοι από κόσμο και περίμεναν τη στιγμή που θα αρχίσει ο χορός των πυροτεχνημάτων. Κάθε εκατό μέτρα και ένα μικρό πανηγύρι, με το δικό του δρώμενο, με τα δικά του σάντουιτς και λουκάνικα, με τη δική του μουσική. Με τα πόδια κατευθύνθηκα στο διπλανό Paradiso, για να απολαύσω τα πυροτεχνήματα εκ του μακρόθεν. Στις Δέκα σβήνουν τα φώτα και αρχίζει ο βομβαρδισμός των πυροτεχνημάτων. Τα πρώτα τρία έχουν το «ήχο» του μπάσου, συνεχίζουν τα «ναζιάρικα» σε εκπληκτικούς χρωματικούς συνδυασμούς και μετά τα «μανιταρένια» που σκεπάζουν όλο τον ουρανό. Το φινάλε διαρκεί περίπου πέντε λεπτά με συνεχή καταιγισμό ομοβροντιών, σαν «αλυσιδωτές» εκρήξεις. Στο δημαρχείο ο κόσμος θα χορεύει μέχρι το πρωί. Όλοι γιορτάζουν με την ιταλική τους φινέτσα. Η πόλη του Lugano βρίσκεται στο ιταλόφωνο καντόνι Ticino (Tessin), πολύ νότια των Άλπεων. Η περιοχή φημίζεται για τους λόφους της. Το Monte Bre δεσπόζει κυρίαρχο δίπλα στη λίμνη και μπορείς να το επισκεφτείς με τον οδοντωτό. Λίγο πιο πέρα το San Salvatore και το Monte Generoso. Στα παράλια της λίμνης είναι το Melide. Εκεί είναι η Swissminiatur, μία χώρα διόραμα. Είναι η Ελβετία σε μικρογραφία. Η περιοχή έχει τρεις μεγάλες και ονομαστές λίμνες: Lago di Lugano, Lago di Como, Lago di Maggiore. Έχει μεσογειακό κλίμα με ήπιους χειμώνες. Από τους λόφους αγναντεύεις τις Άλπεις, πίνοντας τον καφέ σου σε κάποιον από αυτούς. Κατά την ανάβαση στο Monte Bre, περνάς μπροστά από παραδοσιακές βίλες (που δεν τις έδωσαν για αντιπαροχή) και αρχοντικά κάστρα. Στα πόδια σου είναι το Lugano. Το Monte Generoso μοιάζει με το λόφο του Ρίο Ντε Τζανέιρο πάνω στον οποίο είναι το άγαλμα του Χριστού, εδώ όμως υπάρχει μία πανοραμική ταράτσα του ξενοδοχείου που λειτουργεί σαν παρατηρητήριο (Bella Vista) για τη γύρω περιοχή. Από το σημείο αυτό αγναντεύεις τις Άλπεις και μετράς τις κορυφές που επιθυμούσες να ανεβείς: Monte Rosa, Matterhorn, Monte Leone, Jungfrau, Mönch και Schreckhorn. Στην πλάτη σου (νότια) βρίσκεται σε διακόσια χιλιόμετρα το Μιλάνο και ανατολικότερα η Αδριατική.

14 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος Χάρτης αναγλύφου όπου φαίνεται η περιοχή με τους λόφους γύρω από τη λίμνη Lugano Το τριήμερο πλησιάζει στο τέλος του. Μετά από μια περιήγηση στην ανατολική Ελβετία, ήρθε η ώρα να επιστρέψουμε στη Ζυρίχη. Η διαδρομή είναι περίπου τρεις ώρες με το τρένο. Αφήνουμε την Bellinzona και ανηφορίζουμε προς το Airolo, ο καιρός είναι ακόμη καλός. Το Airolo είναι η νότια είσοδος για το τούνελ του St. Gottardo. Δέκα λεπτά κάνει το τρένο για να διασχίζει τα 17 χιλ. του τούνελ. Στην έξοδο συναντάμε το Göschenen με χιόνι και να χιονίζει. Η ώρα είναι προχωρημένη και έχω σχεδόν αποκοιμηθεί. Οι συνεπιβάτες μου νοιώθουν και αυτοί τη γοητεία του τριημέρου και επιστρέφουν ροδοκόκκινοι στα σπίτια τους. Αύριο Δευτέρα έχει πρωινό εγερτήριο και δουλειά. Το μεσημέρι, μετά το φαγητό, θα μαζευτούμε για τον καφέ και θα διηγηθούμε τις εντυπώσεις μας. Κάποιος θα ξεκινήσει με τη φράση «also, erzähle mal, wo warest Du» ( λοιπόν, διηγήσου μας. που ήσουνα). 5. περιήγηση: Linthtal (η κοιλάδα) Braunwald (η πόλη χωρίς αυτοκίνητα) Ξεκινάς πρωί Κυριακής από τη Ζυρίχη. Ξέρεις τι πρόκειται να συμβεί. Ο κόσμος με το σακίδιο στην πλάτη του επιβιβάζεται στα τρένα που αναχωρούν για διαφορετικές κατευθύνσεις. Το ίδιο και εμείς. Σήμερα, η δική μας κατεύθυνση είναι προς τα καντόνια Glarus, Uri και Schwyz σχηματίζοντας μια κυκλική πορεία από τα ανατολικά προς τα δυτικά. Αυτό σημαίνει πώς θα διασχίσουμε την πόλη χωρίς αυτοκίνητα Braunwald (1256μ), την υπέροχη κοιλάδα του ποταμού Linth και το διάσελο Klausenpass (1948μ). Στην επιστροφή προς τη Ζυρίχη θα κάνουμε μια μικρή παράκαμψη για την πόλη του Einsiedeln για να επισκεφτούμε το ομώνυμο μοναστήρι. Η απαρχή της Ελβετίας (όπως την γνωρίζουμε σήμερα) άρχισε το 1291 από το καντόνι του Schwyz, ονομάζεται και Urkanton, που μαζί με τα καντόνια Uri και Unterwalden πρωτοσύστησαν με τον όρκο «Rütlischwur» ένα είδος ομοσπονδίας, η οποία επεκτάθηκε αργότερα και στα γειτονικά καντόνια: Luzern (1332), Zürich (1351) Zug και Glarus (1352). Η σημερινή ελβετική συνομοσπονδία (Confoederatio Helvetica, CH) πραγματοποιήθηκε το 1848, αποτελείται από 26 καντόνια, καθένα από τα οποία κυβερνάται με δική του κυβέρνηση, έχει τους δικούς του νόμους (κατά το πρότυπο των ΗΠΑ), το δικό του έμβλημα και τη δική του σημαία.

15 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος Εμβλήματα των ελβετικών καντονίων και η Ελβετική σημαία Η σημαία της Ελβετίας είναι ένας λευκός σταυρός σε ερυθρό φόντο, βασίζεται στη σημαία του καντονίου Schwyz και υιοθετήθηκε ως επίσημη σημαία το Ένα αξιοσημείωτο της Ελβετικής δημοκρατίας είναι τα δημοψηφίσματα και γενικώς οι ενστάσεις που μπορεί να προβάλλει ο κάθε πολίτης της χώρας. Με τη συλλογή υπογραφών ( ) γίνεται δημοψήφισμα, από το αποτέλεσμα του οποίου μπορούν να γίνουν δεκτοί νόμοι ή να απορριφθούν. Χαρακτηριστικό πρόσφατο παράδειγμα είναι η κατάργηση νόμου περί ανεγέρσεως νέων μιναρέδων. Άλλο παράδειγμα τοπικών πρωτοβουλιών είναι το εκπαιδευτικό τους σύστημα. Βασικά, η Κοινότητα ή ο Δήμος (και όχι το υπουργείο!) αποφασίζει για το εκπαιδευτικό προσωπικό των σχολείων, δηλαδή τους δασκάλους οι οποίοι είναι δημόσιοι υπάλληλοι και αμείβονται με παχυλούς μισθούς. Έτσι, κάθε χρόνο πολλοί χάνουν τον ύπνο τους! Αν η Κοινότητα (κάτι αντίστοιχο με το σύλλογο γονέων και κηδεμόνων) δεν εγκρίνει κάποιο δάσκαλο, αυτός μετατίθεται σε άλλη δημόσια υπηρεσία με το μισό περίπου μισθό. Άντε αυτό το σύστημα να το εφαρμόσεις στην Ελλάδα! Η διαδρομή με το τρένο οδηγεί προς το Rappelswill (βορειοανατολικό άκρο της λίμνης Zürichsee) και το Ziegelbrücke όπου θα συνεχίσουμε με το Postauto. Είναι από τις λίγες γωνιές της Ελβετίας που δεν υπάρχει σιδηρόδρομος παρά μόνο τα κίτρινα λεωφορεία (Postauto) των ελβετικών ταχυδρομείων (PTT). Η διαδρομή ξεκινά βασικά από την πόλη του Glarus, στο κέντρο της οποίας υπάρχει η πλατεία Landesgeindeplatz, όπου οι «κάτοικοι» συναθροίζονται κατά τα ανέκαθεν κρατούντα (1386) και ψηφίζουν τους τοπικούς νόμους με ύψωση της δεξιάς χειρός. Ως «κάτοικοι» θεωρούνται οι Aktivbürger (ενεργοί πολίτες) και παλαιότερα ήταν μόνο άνδρες. Εδώ αρχίζει η κοιλάδα Linthtal με τις πολύχρωμες αντιθέσεις των φυλλωμάτων (είναι ήδη φθινόπωρο), ενώ προς τη δυτική πλευρά επικρατούν οι απότομες πλαγιές του Glärnisch (1879μ). Αισθάνεσαι ότι θα καταλήξεις σε αδιέξοδο και μόνο το διάσελο του Klausen σε υψόμετρο 1948μ θα σου επαναφέρει την ηρεμία. Είναι το μοναδικό στενό που ενώνει το Glarus (πρωτεύουσα του ομώνυμου καντονίου) με το Altdorf και το St. Gottardo. Είναι από τα δυσκολότερα διάσελα των ελβετικών Άλπεων και παραμένει κλειστό, λόγω χιονιού, πολλούς μήνες το χρόνο. Η αποπεράτωση του δρόμου έγινε μόλις το 1899, έχει μία συνεχή ανωφέρεια 9% και 22 συνολικά στροφές των Minibus των PTT 180 ο. Ο δρόμος δεν συνιστάται για τροχόσπιτα ή ογκώδη οχήματα, ενώ το μεγαλύτερο όχημα που μπορεί να διέλθει είναι τα Minibus των ΡΤΤ.

16 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος Θα κάνουμε μια στάση στα μέσα της διαδρομής και θα ανέβουμε με τον οδοντωτό (Standseilbahn) στο Terrasendorf Braunwald (1256μ), στην πόλη χωρίς οχήματα. Η ύπαιθρος παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον και γι αυτό το λόγο υπάρχει μεγάλη ουρά αναμονής στον αναβατήρα. Η υψομετρική διαφορά είναι περίπου 700μ και το εναέριο ταξίδι διαρκεί περίπου 15 λεπτά. Η πόλη προσφέρεται για φθινοπωρινό τουρισμό και κυκλοφορείς άνετα στους πεζόδρομους (σκέφτηκα τι ωραίο θα ήταν αν μπορούσε να διατηρηθεί ο περιορισμός των οχημάτων και στο Νυμφαίο του νομού Φλώρινας, ιδέα που πρωτοεφάρμοσε ο τότε δήμαρχος Μέρτζος). Από εδώ ξεκινούν δύο εναέριοι σιδηρόδρομοι για τις υψηλότερες κορυφές των Grotzenbühl και Gumen (1901μ), αλλά και πεζοπορικά μονοπάτια. Προτιμούμε τα δεύτερα και μάλιστα εκείνο που θα μας φέρει πίσω στην κοιλάδα σε 3 περίπου ώρες. Από σκίτσο του ημερολογίου μου βλέπουμε τη διαδρομή που ακολουθήσαμε. Αρχικά, η διαδρομή (Α) προς το Nussbühl ήταν για αρχάριους. Βαδίζουμε σε οροπέδιο και ο βαθμός δυσκολίας ήταν σχεδόν μηδέν. Μετά από 40 λεπτά τα πράγματα αλλάζουν και αρχίζουν ανηφόρες και κατηφόρες προσεγγίζοντας το απότομο φαράγγι, σημείο (Β), που κατεβαίνει εχθρικά και άγριο. Σε πιάνει ίλιγγος όταν βλέπεις στα πόδια σου την κοιλάδα του Linth με τα καταπράσινα λιβάδια. Πρέπει να προσέχεις σε κάθε σου βήμα. Το μονοπάτι δεν είναι σηματοδοτούμενο (πράγμα σπάνιο για την Ελβετία) και ρωτώ τον πρώτο που συναντώ. Ήταν μια ηλιοκαμένη κυρία, προχωρημένης ηλικίας, που μου εξηγεί το δρόμο για την κοιλάδα. Μου αναφέρει επίσης, πόσο δυσπρόσιτο είναι το σημείο προς την κορυφή, και το θεωρεί Höhle (κόλαση), αλλά να μην φοβάμαι! Εκεί στο σημείο (Γ) συναντώ ένα οροπέδιο (Wiese). Πλησιάζοντας στην άκρη αισθάνομαι τη δύναμη των α- πόκρημνων βράχων (Felsen) και της άγριας φύσης των ελβετικών Άλπεων που με συνοδεύουν σε όλη τη διαδρομή. Εδώ σταματώ για μεσημεριανό, ξαπλώνω στο γρασίδι. Λίγο παραπέρα βόσκουν οι αγελάδες. Ιδιόχειρο σχέδιο της περιοχής του Braunwald Το μοναστήρι του Eisiedeln και η μαύρη Παναγία Το τελευταίο κομμάτι της διαδρομής ήταν και το δυσκολότερο. Μία συνεχής κατάβαση. Στο σημείο (Δ) της διαδρομής, η θέα (Blick) του τοπίου γίνεται αποκαλυπτική. Βλέπεις όλο το φαράγγι, απότομο να ξεχύνεται μπροστά σου και κάτω η κοιλάδα με το ποτάμι. Ο κόσμος έχει στοιβαχτεί σε αυτό το σημείο για να απολαύσει τη θέα για τελευταία φορά. Το μονοπάτι ξεχύνεται μέσα στους ψηλούς κορμούς του δάσους και μετά από μία ώρα βρίσκεσαι εκεί που ξεκίνησες. Περιμένεις το επόμενο λεωφορείο για να σε μεταφέρει στο Altdorf και μετά στο Schwyz μέσα από το διάσελο του Klausenpass. Το Schwyz είναι από τις αρχαιότερες πόλεις της Ελβετίας και πρωτεύουσα του πρώτου καντονίου της. Οι κάτοικοί της φαίνονται «χωριάτες», με την έννοια που δίνουμε εμείς για τους κατοίκους ορεινών περιοχών. Η πόλη δεν παρουσιάζει τη χλιδή άλλων πόλεων παρά μόνο μια παραδοσιακή και κλασική εμφάνιση που μαρτυρεί την ηλικία της.

17 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος Στην περιοχή αυτή υπάρχει το μοναστήρι του Einsiedeln, ένα από τα πιο γνωστά Klosters της Ελβετίας, που ιδρύθηκε το 934 μ.χ. από μετανάστες βόρειων χωρών προς τιμή της Θεού Μητέρας Μαρίας. Ακόμη και σήμερα, το Einsiedeln θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς τόπους προσκυνήματος βόρεια των Άλπεων. Η «Μαύρη Παναγία» βρέθηκε στο Ulm της Γερμανίας και μεταφέρθηκε εκεί στους πρώτους αιώνες. Στο Einsiedeln γεννήθηκε ο Θεόφραστος Παράκελσος ( ) γιατρός, βοτανολόγος, αλχημιστής και μυστικιστής. Προσπάθησε να ανακαλύψει τη φιλοσοφική λίθο. 6. περιήγηση: Pilatus, το μοναχικό βουνό Η πόλη της Λουκέρνης (Luzern) θεωρείται πόλος έλξης για τους περισσότερους τουρίστες. Δεν είναι μόνο το φυσικό κάλλος της γύρω περιοχής, με πιο ονομαστό το Pilatus και το Bürgenstock (γνωστό για τις διπλωματικές συναντήσεις κορυφής), αλλά για τη λίμνη Vierwaldstättersee, το μουσείο συγκοινωνιών (Verkehrshaus), τα μνημεία της, και Η λίμνη της Λουκέρνης και η ανάβαση στο Pilatus για την περίφημη ξύλινη γέφυρα, την αρχαιότερη της Ευρώπης. Από το σημείο αυτό ρίχνεις την πρώτη ματιά στο μοναχικό βουνό, το Pilatus. Η έκφραση αυτή χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει ότι ο ορεινός αυτός όγκος είναι ξεκομμένος από το συμπαγές συγκρότημα των Άλπεων, όπως και κάποιος άλλος βορειότερα, το Säntis. Η ανάβαση και η κατάβαση γίνεται από διαφορετικές κατευθύνσεις και έτσι μπορείς να το θαυμάσεις σε όλη του τη σφαιρικότητα. Ξεκινάς από το Kriens με μία εναέρια «γόνδολα» με ενδιάμεσο σταθμό στο Fränkmüntegg σε υψόμετρο 1000μ. Εδώ αλλάζεις βαγόνι και συνεχίζεις με τελεφερίκ. Σε διάστημα μόλις 5 λεπτών φθάνεις στην κορυφή σε υψόμετρο 2129μ. Στα τελευταία μέτρα της διαδρομής, η θέα σου κόβει την ανάσα. Κάτω είναι το χάος, ενώ το βαγονέτο συνεχώς να ανεβαίνει απότομα. Λίγο προς τα αριστερά βλέπεις έναν παγετώνα, φανταστικό!, σαν να έχει χυθεί γάλα και να έχει παγώσει. Αυτό το «παγωμένο γάλα» καλείται Eisgletscher και είναι ιδιαίτερα έντονο στο κέντρο των Άλπεων όπου επικρατούν πολλοί παγετώνες. Η κορυφή κατέχει πράγματι μία πλεονεκτική ή μάλλον πανοραμική θέση, από εκεί φαίνεται όλη σχεδόν η κεντρική Ελβετία. Εδώ πάνω έχει κατασκευαστεί ένα μικρό τεχνολογικό θαύμα. Ένα υπερσύγχρονο ξενοδοχειακό συγκρότημα που σου προσφέρει ό,τι επιθυμείς. Το εστιατόριο είναι περιστρεφόμενο και μπορείς να δεις πέρα μακριά στον ορίζοντα, στο μακρινό Winterthur. Από εδώ ξεκινούν και οι αεροπτεριστές για την καθοδική τους πορεία, από τη νότια πλευρά, μετά στρίβουν προς τα ανατολικά και ορμούν στο κενό, ενώ λίγο πιο κάτω τους περιμένει η Alpnachersee και η λίμνη της Λουκέρνης. Εμείς όμως προτιμούμε τον οδοντωτό, τον πιο απότομο σιδηρόδρομο της Ευρώπης. Αν ο Riggenbach ήταν υπερήφανος για το οδοντωτό σιδηρόδρομο στο Rigi Kulm, τότε ο Eduard Locher, ο μηχανικός του Pilatusbahn, θα έπρεπε να είχε τιμηθεί διπλά. Κατασκεύασε ένα σύστημα δοντιών, όπου ο σιδηρόδρομός του, θα μπορούσε να σκαρφαλώνει στις πολύ απότομες πλαγιές του Pilatus με ανώτερη κλίση 48%, καλύπτοντας μία υψομετρική διαφορά 1630μ σε μήκος διαδρομής 4618μ. Η χάραξη αυτή ολοκληρώθηκε το 1886, και τρία χρόνια μετά κυκλοφορούσε ο πρώτος ατμήλατος συρμός. Από το 1937, η γραμμή αυτή ηλεκτροδοτήθηκε. Δεν γνωρίζω ποιες περιοχές των Αθηνών είχαν φως, εκείνη την εποχή!!

18 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος περιήγηση: Ο γύρος της αλπικής κεντρικής Ελβετίας Σας προσκαλούμε να έρθετε μαζί μας σε μία διαδρομή απείρου κάλλους και έντονης περιγραφικότητας: Zurich Luzern Engelberg Titlis Jochpass Meiringen Interlaken Bern Zurich και το ταξίδι διαρκεί μόνο μία μέρα. Η τηλεόραση είχε προβλέψει καλό καιρό, πράγματι φθινοπωρινό, για την κεντρική Ελβετία. Και φυσικά δεν μπορούσα να φανταστώ ότι στα 3050μ, στην κορυφή του Titlis, ο καιρός θα ήταν τόσο ηλιόλουστος. Τελευταία εβδομάδα, προτού αναχωρήσω για τις διακοπές μου στην Ελλάδα και μετά για ένα θερινό σχολείο στη Σικελία, θα περιηγηθείτε μαζί μου στην Berner Oberland, χωρίς αυτή τη φορά να επισκεφτούμε το Jungfraujoch. Στη σημερινή εκδρομή, τα λόγια είναι φτωχά μπροστά στη μεγαλοπρέπεια της φύσης, γι αυτό θα αφήσουμε τις εικόνες να μιλούν. Το Swiss Express αναχωρεί πάντα 8 01 από το σταθμό της Ζυρίχης για τη Λουκέρνη. Κυκλοφορεί μόνο μεταξύ των δύο αυτών πόλεων με τα χαρακτηριστικά βαγόνια σε χρώμα πορτοκαλί ζαχαρί. Στη Λουκέρνη φθάνεις σε 50 λεπτά και συνεχίζεις στην αποβάθρα 14 με τα τρένα LSE για το Engelberg που βρίσκεται σε υψόμετρο 1050μ στις παρυφές των Άλπεων. Καθοδόν βλέπεις δεξιά το Pilatus, πολύ εντυπωσιακό. Στο Hergiswil, το τρένο χωρίζει. Το μισό προχωρά για το Meringen, ενώ το υπόλοιπο για τον προορισμό μας, το Engelberg. Στο Obermatt μπαίνει σε οδόντωση και αρχίζει μία ανηφορική πορεία που κρατά μέχρι τον προορισμό. Διερχόμαστε μέσα από σύμπλεγμα ορεινών όγκων αλλά είναι δύσκολο να ξεχωρίσουμε τα ονόματά τους. Χάρτης αναγλύφου της περιοχής Engelberg, Luzern και Vierwaldstättersee

19 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος Το Engelberg είναι θαυμάσιο χειμερινό τουριστικό θέρετρο και αφετηρία μεγάλων εξορμήσεων. Μπροστά μας υψώνεται το Titlis, ανατολικότερα (αριστερά μας) ο δρόμος σταματά στον ορεινό όγκο του Grosser Spannort (3198μ) και στα δεξιά μας σε ορεινά συγκροτήματα. Είμαστε επομένως σε αδιέξοδο. Η μοναδική φυγή είναι μπροστά, προς το Titlis. Έτσι, αποφασίζουμε να πάρουμε τα ύψη. Ξεκινάμε με το τελεφερίκ (Εικ., θέση 1) και όλο ανεβαίνουμε. Έχουμε έναν ενδιάμεσο σταθμό, το Gerschnalp (1262μ). Οι γόνδολες, αθόρυβα, σε μεταφέρουν στον ουρανό. Το μόνο που ακούς από τους συνεπιβάτες (κυρίως γιαπωνέζους) είναι ένα ααα!! στην εναλλαγή του τοπίου, από δασώδες, σε αλπικό, σε βραχώδες και τέλος σε παγετώνες. Στο Trübsee (1800μ, Εικ., θέση 2) αλλάζουμε βαγονέτο και επιβιβαζόμαστε σε μεγαλύτερο τελεφερίκ (των 50 ατόμων) για την κορυφή με ενδιάμεσο σταθμό, χωρίς να κατεβαίνει κανείς, στο Stand (2430μ, Εικ., θέση 3). Αγναντεύεις, στα δεξιά σου η ομώνυμη λίμνη, να αντανακλά στα νερά της το αντικρινό βουνό Graustock (οριοθέσιο τριών καντονίων: Βέρνης, Nidwalden και Obwalden). Ο καιρός μάς ευνοεί, ο ήλιος να έχει φορέσει την πιο λαμπρή του μέρα και όλο να ανεβαίνουμε. Βρισκόμαστε στην τελική ευθεία προς την κορυφή. Οι πρώτοι μικροί παγετώνες κάνουν την εμφάνισή τους, αμέσως μετά ακόμη οι μεγαλύτεροι. Μπορείς πλέον να ξεχωρίζεις τους αιώνιους πάγους που έχουν αγκυλωθεί πάνω στις απότομες βραχώδεις πλευρές του όγκου. Σχηματίζουν ε- πιμήκεις ρηγματώσεις δεκάδων ή εκατοντάδων μέτρων, βάραθρα αληθινά, διάπλατα πηγάδια με ακαθόριστο βάθος. Άγριο τοπίο αλλά πολύ εντυπωσιακό. Ίχνος ζωής δεν βλέπεις εκεί κάτω. Μόνο αιώνιους πάγους. Χάρτης αναγλύφου της περιοχής του Titlis Παγετώνες (Eisgletscher) ονομάζονται μεγάλες μάζες πάγου που σχηματίζονται λόγω συμπίεσης του χιονιού, το οποίο δεν λειώνει κατά τη διάρκεια του έτους. Οι περιοχές αυτές αποτελούν χώρους υπεραιωνόβιας παρουσίας χιονιού. Χάρις των παγετώνων έχουμε άφθονη αποθηκευμένη ποσότητα γλυκού νερού στο εσωτερικό της γης. Αλλά μέχρι πότε!

20 Δημήτριος Ζευγώλης. Αλπικές Περιηγήσεις, Απρίλιος Κοντά στην κορυφή φαίνεται ότι ένα λεπτό στρώμα χιονιού έχει καλύψει τους παγετώνες. Ο αέρας που φυσά το ανασηκώνει και δημιουργεί μικρές χιονοθύελλες. Ω! είναι μαγεία. Το φαινόμενο αυτό μου θυμίζει τη Σαχάρα, όταν ανασηκώνεται και στροβιλίζεται η άμμος από τον άνεμο. Είναι εντελώς ασυνήθιστο θέαμα για έναν μεσογειακό τύπο σαν και μένα. Η αγριότητα του τοπίου (πιστέψτε με!) σε συνδυασμό με το άσπρο του χιονιού και τη γοητεία του υψομέτρου δημιουργεί ανάμεικτα συναισθήματα. Η αδρεναλίνη κτυπά κόκκινο και με προσγειώνει στην κορυφή. Φθάσαμε και μία ταμπέλα μάς καλωσορίζει στα δέκα χιλιάδες πόδια. Βγαίνοντας από το τελεφερίκ κάνω τα πρώτα δειλά βήματα σε αυτό το υψόμετρο! Δεν έχω ξανανέβει τόσο ψηλά. Ούτε και στα όνειρά μου. Το θερμόμετρο δείχνει 5 ο C. Όταν είμαι στον ήλιο αισθάνομαι ζέστη, στη σκιά κρυώνω! Κάνω την πρώτη μου βόλτα, κάποιοι άρχισαν να κάνουν σκι, θεέ μου, στα 3000μ!!! Η θέα είναι πανοραμική. Διακρίνεις πολλές κορυφογραμμές και διάσελα. Σταματάς για να πάρεις μία ανάσα, την χρειάζεσαι εκεί επάνω, επειδή ο αέρας είναι πολύ αραιότερος από ότι σε κάποια παραλία της Χαλκιδικής. Γύρω σου επικρατεί απόλυτη ησυχία και ηρεμία. Ακόμη και τα πουλιά σπάνια πετούν από πάνω σου. Μπαίνεις σε ένα πολυώροφο κτήριο με πλήρης ανέσεις. Titlis Όμως το Titlis δεν είναι γνωστό μόνο για το υψόμετρό του. Εκεί πάνω έχεις να δεις και το Eisgrotte, μια σπηλιά από κολώνες πάγους. Κατασκευάστηκε στα μέσα τις δεκαετίας του 70 από την ιδιωτική αεροπορική εταιρεία Titlis Rotair AG και σήμερα θεωρείται τουριστικός πόλος έλξης. Μπαίνοντας, διέρχεσαι μέσα από διαδρόμους από πάγο. Ο φωτισμός είναι κυανού χρώματος και σε συνδυασμό με το περιβάλλον δέχεσαι μία διαφορετική διάσταση από εκείνη την καθημερινή. Στην έξοδο, αντικρίζεις μακριά σου βουνοκορφές, το Monte Rosa και το Jungfrau. Η απόσταση είναι μεγάλη και οι γνωστοί αυτοί ορεινοί όγκοι δεν σου δίνουν καμία ξεχωριστή εντύπωση. Πατάς όμως τη συνοριακή γραμμή δύο καντονίων. Χωρίς να το θέλεις, το ένα σου πόδι είναι στη Βέρνη και το άλλο στο Obwalden. Οι βουνοκορφές πάντα χρησιμοποιούνταν ως οριοθέσια ή ως φυσικά γεωγραφικά σύνορα.