ΓΙΑΤΡΟΙ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για την πρόσβαση στην ιατρική περίθαλψη

Transcript

1

2

3 ΓΙΑΤΡΟΙ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για την πρόσβαση στην ιατρική περίθαλψη Ευρωπαϊκή Έρευνα σχετικά µε την πρόσβαση στην ιατρική περίθαλψη των µεταναστών χωρίς νόµιµα έγγραφα παραµονής «Πρέπει να εδραιώσουµε τον σεβασµό και όχι τον φόβο» F., ασθενής των ΓΤΚ Γαλλίας, Λυών,Φεβρουάριος 2006 ΙΟΥΝΙΟΣ

4 Ευχαριστούµε κατ αρχάς όλα τα άτοµα που δέχτηκαν να απαντήσουν στις ερωτήσεις µας και να περιγράψουν την κατάσταση και τα βιώµατά τους. Η παρούσα έρευνα έγινε εφικτή χάρη στις συνεχείς προσπάθειες των οµάδων των Γιατρών του Κόσµου (ΓτΚ) στην Ευρώπη: προσωπικό υποδοχής, κοινωνικοί λειτουργοί, νοσηλευτές, ψυχολόγοι, ιατροί και άτοµα επιφορτισµένα µε την µηχανογράφηση των ερωτηµατολογίων, τους οποίους ευχαριστούµε θερµά. Ευχαριστούµε ιδιαίτερα όλους αυτούς που βοήθησαν στον σχεδιασµό των µεθοδολογικών εργαλείων: - την οµάδα έργου που συνεργάστηκε µε το Τµήµα Συντονισµού Εσωτερικών Αποστολών Γαλλίας σε αυτή την πρώτη έρευνα του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου: τον Dr Emmanuel Condé (ΓτΚ - Βέλγιο), τον Dr Guillaume Fauvel (ΓτΚ - Γαλλία), την Sonia Fernandes (ΓτΚ - Πορτογαλία), τον Pablo Traspas (ΓτΚ - Ισπανία), τον Χρήστο Βελισσαρόπουλο (ΓτΚ - Ελλάδα), - τον Michel Verdier του τµήµατος πληροφορικής των ΓτΚ Γαλλίας - καθώς και όσους µετέφρασαν τα µεθοδολογικά εργαλεία στις χρησιµοποιούµενες γλώσσες. Η παρούσα αναφορά συντάχθηκε από τους: Pierre Chauvin και Isabelle Parizot Ερευνητική οµάδα επί των Κοινωνικών Προσδιοριστικών Παραγόντων για την Υγεία και την Περίθαλψη, UMRS 707 (Inserm Πανεπιστήµιο Pierre et Marie Curie), Παρίσι. και Nadège Drouot, Nathalie Simonnot και Anne Tomasino Γιατροί του Κόσµου- Γαλλία Τµήµα Συντονισµού Εσωτερικών Αποστολών Γαλλίας Με την υποστήριξη - της Γενικής ιεύθυνσης Υγείας και της Γενικής ιεύθυνσης Κοινωνικής ράσης στην Γαλλία 2

5 Πρόλογος Η Ευρωπαϊκή Ένωση περιλαµβάνει επί του παρόντος 27 κράτη. Μεταξύ αυτών, ορισµένα χαίρουν µακρόχρονης ευηµερίας, ενώ άλλα µόλις έχουν βγει από πολλά χρόνια φτώχειας και αναπτύσσονται µε γοργό ρυθµό. Στόχος είναι να διαµορφωθεί µια ζώνη ελεύθερων συναλλαγών που να ευνοεί την ευµάρεια όλων, και να περιλαµβάνει την καταπολέµηση θυλάκων ανασφάλειας και φτώχειας, η παρουσία των οποίων παραµένει ακόµα υπερβολικά αισθητή. Για αυτό τον σκοπό η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει υιοθετήσει ορισµένες ισχυρές αρχές, συµπεριλαµβανοµένης της κατάργησης της θανατικής ποινής και την κατοχύρωση του δικαιώµατος όλων στην καλύτερη δυνατή υγεία. Αλλά αυτές οι δηλώσεις καλής θέλησης, αυτές οι αρχές πρέπει να γίνουν πραγµατικότητα. Όµως, σήµερα, οι φτωχότεροι και ευάλωτοι πληθυσµοί, όχι µόνο διαβιούν σε συνθήκες που απειλούν την υγεία τους αλλά πολύ συχνά εξαιρούνται από τις υπηρεσίες της βασικής περίθαλψης. Σίγουρα, τα συστήµατα υγείας των διαφόρων κρατών της ΕΕ παραµένουν ακόµα διαφορετικά µεταξύ τους, και δεν προσφέρουν τις ίδιες παροχές, πιστεύουµε όµως ότι προς αυτόν τον στόχο η Ε.Ε. πρέπει να κατευθυνθεί. Η οργάνωση των συστηµάτων υγείας των χωρών µελών δεν αποτελεί προτεραιότητα της ΕΕ, παρ όλο που ο αγώνας κατά των µεγάλων ενδηµικών ασθενειών (AIDS, φυµατίωση) και κατά των υγειονοµικών κινδύνων (γρίπη των πτηνών) αποτελούν µία απ αυτές. εν µπορούµε να παραβλέψουµε το γεγονός ότι οι άνθρωποι που βρίσκονται σε µεγαλύτερη κατάσταση φτώχειας είναι συγχρόνως και οι πιο ευάλωτοι στις επιδηµίες και οι πιο αποµακρυσµένοι από το σύστηµα περίθαλψης. Εάν αµελήσουµε να ενσωµατώσουµε τους φτωχότερους πληθυσµούς στην διαδικασία βελτίωσης των συστηµάτων υγείας, το γεγονός αυτό θα αποτελέσει θεµελιώδες σφάλµα σε επίπεδο ανθρώπινο, δηµόσιας υγείας καθώς και σε οικονοµικό επίπεδο. Μεταξύ των φτωχότερων, των πιο αποκλεισµένων, των ατόµων που υπάγονται στις µεγαλύτερες διακρίσεις είναι οι αλλοδαποί και ειδικότερα εκείνοι που δεν έχουν άδεια παραµονής. Για τον λόγο αυτό, θελήσαµε, µέσω της έρευνας που ακολουθεί, να µελετήσουµε ποια είναι η πρόσβασή τους στην ιατρική περίθαλψη σε πολλές χώρες της ΕΕ, θεωρητικά αλλά και πρακτικά. Θεωρούµε ότι επιβάλλεται να τους δοθεί η δυνατότητα να γίνουν πολίτες, µε πλήρη συµµετοχή στο γίγνεσθαι της Ε.Ε Η πρόσβαση στην ιατρική περίθαλψη και στην υγεία αποτελούν αναγκαία προϋπόθεση για την επίτευξη αυτού του στόχου. Επιτροπή ελέγχου «Υγεία-Μετανάστευση» του διεθνούς δικτύου των Γιατρών του Κόσµου: Dr Michel Degueldre, Πρόεδρος των Γιατρών του Κόσµου Βελγίου, Dr Teresa Gonzalez, Πρόεδρος των Γιατρών του Κόσµου Ισπανίας, Dr Françoise Jeanson, πρώην Πρόεδρος των Γιατρών του Κόσµου Γαλλίας, Dr Ελευθερία Παρθενοπούλου, Πρόεδρος των Γιατρών του Κόσµου Ελλάδας. 3

6 Περιεχόµενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ...3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...5 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ...9 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ...10 ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ ΣΕ ΚΑΘΕ ΧΩΡΑ...11 Βέλγιο...11 Ισπανία...12 Γαλλία...13 Ελλάδα...14 Πορτογαλία...16 Ηνωµένο Βασίλειο...17 Ολλανδία...19 Γερµανία...20 Ι. ΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΙΓΜΑΤΟΣ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΙ ΦΥΛΟ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ...23 ΙΙ. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΙΣΟ ΗΜΑ ΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ...34 III. ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΑΛΥΨΗ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΤΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΥΨΗ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΛΥΨΗ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΑΣΦΑΛΙΣΗΣ: ΤΟ ΕΜΠΟ ΙΟ ΤΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ Η ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΥΓΕΙΑΣ: ΤΟ ΕΜΠΟ ΙΟ ΤΩΝ ΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ ΙΑ ΙΚΑΣΙΩΝ ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΑΤΟΜΑ ΠΟΥ, ΑΝ ΚΑΙ ΙΚΑΙΟΥΝΤΑΙ ΚΑΛΥΨΗΣ ΕΞΟ ΩΝ ΥΓΕΙΑΣ, ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΝ ΕΠΩΦΕΛΟΥΝΤΑΙ ΑΥΤΗΣ; ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΑΝΑ ΧΩΡΑ...46 IV. ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΥΓΕΙΑΣ ΤΟ ΠΙΟ ΠΡΟΣΦΑΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΓΙΑ ΙΑΤΡΙΚΗ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗ ΕΝΑΙΣΘΗΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΚΑΙΡΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΥΓΕΙΑΣ ΕΘΙΣΤΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΑΝΙΧΝΕΥΣΗ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΘΕΡΑΠΕΙΕΣ ΠΟΥ ΣΧΕΤΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΗ ΜΟΛΥΝΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ HIV (ΛΟΙΜΩΞΗ HIV) ΜΟΛΥΝΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΟ HIV (ΛΟΙΜΩΞΗ HIV)...71 V. ΕΜΠΟ ΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΝΕΧΙΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΘΑΛΨΗΣ ΤΑ ΕΜΠΟ ΙΑ ΠΟΥ ΕΚΦΡΑΖΟΥΝ ΟΙ ΑΣΘΕΝΕΙΣ...74 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ...84 ΧΑΡΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΑΛΛΟ ΑΠΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΠΟΥ ΙΑΜΕΝΟΥΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ...86 ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ...88 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

7 Εισαγωγή Οι Γιατροί του Κόσµου είναι µια διεθνής ιατρική ανθρωπιστική οργάνωση σκοπός της οποίας είναι η παροχή περίθαλψης στους πιο ευάλωτους πληθυσµούς που βρίσκονται σε κατάσταση κρίσης και αποκλεισµού σε όλη την υφήλιο αλλά και σε κάθε χώρα όπου βρίσκεται εθνική αντιπροσωπεία, - εµπνέοντας την εθελοντική και οικιοθελή δέσµευση ιατρών και άλλων επαγγελµατιών υγείας, καθώς και επαγγελµατιών από άλλους τοµείς που είναι απαραίτητοι για τις δραστηριότητες αυτές, - διασφαλίζοντας την υποστήριξη όλων των απαραίτητων τοµέων για την επίτευξη της αποστολής της - προωθώντας σχέσεις εγγύτητας µε τους πληθυσµούς που περιθάλπονται. Η οργάνωση «Γιατροί του Κόσµου», µε αφετηρία την ιατρική πράξη και µε πλήρη ανεξαρτησία, - αποκαλύπτει τους κινδύνους εκδήλωσης πιθανών κρίσεων και απειλών για την υγεία και την αξιοπρέπεια, µε σκοπό την συµβολή στην αποφυγή τους, - κινητοποιεί εταίρους για τις δράσεις αλληλεγγύης στον χώρο της υγείας, - καταγγέλλει, µέσω των µαρτυριών που συλλέγει, τις παραβιάσεις των ανθρώπινων δικαιωµάτων και ειδικότερα τα εµπόδια που υπάρχουν στην ιατρική περίθαλψη - αναπτύσσει νέες προσεγγίσεις και νέες πρακτικές δηµόσιας υγείας ανά τον κόσµο, βασιζόµενες στον σεβασµό προς την ανθρώπινη αξιοπρέπεια - δεσµεύεται προς τους δωρητές της να διατηρεί σχέσεις απόλυτης διαφάνειας, - µάχεται για την εγκαθίδρυση των αξιών της ανθρωπιστικής ιατρικής, σύµφωνα µε την ηθική της ευθύνης. Η οργάνωση «Γιατροί του Κόσµου» είναι σήµερα παρούσα σε 12 ευρωπαϊκές χώρες 1. Σε κάθε µια απ αυτές, η οργάνωση διεκπεραιώνει έργα προώθησης της υγείας σε ευάλωτους πληθυσµούς µε δυσκολία πρόσβασης στην πρόληψη και την περίθαλψη. Αυτό σηµαίνει ότι οι οµάδες των ΓτΚ εργάζονται καθηµερινά κοντά στους Roms, τους αστέγους, τους χρήστες ναρκωτικών, τους εκδιδόµενους, τους αποµονωµένους και άπορους ανθρώπους, τους φτωχούς µετανάστες, µε ή χωρίς έγγραφα παραµονής, τα παιδιά θύµατα της µολυβδίασης, τα παιδιά που δεν έχουν πρόσβαση σε εµβολιασµό. Οι πρώτες συναντήσεις του Ευρωπαϊκού ικτύου των Γιατρών του Κόσµου κατέληξαν σε µεγάλες προσδοκίες, καθώς η Ευρώπη επιβεβαίωσε και επέκτεινε το θεµελιώδες δικαίωµα για ιατρική περίθαλψη σε όσους διαµένουν σε αυτήν.. Πράγµατι, πολλά ευρωπαϊκά κείµενα αναγνωρίζουν το δικαίωµα όλων των ατόµων να προστατεύουν την υγεία τους, κείµενα όπως η Ευρωπαϊκή Σύµβαση Προστασίας των ικαιωµάτων του Ανθρώπου και των Θεµελιωδών Ελευθεριών ή ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης. 1 Γερµανία, Βέλγιο, Κύπρος, Ισπανία, Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Ολλανδία, Πορτογαλία, Ηνωµένο Βασίλειο, Σουηδία, Ελβετία. 5

8 Η Ευρωπαϊκή Σύµβαση Προστασίας των ικαιωµάτων του Ανθρώπου και των Θεµελιωδών Ελευθεριών είναι οικουµενικής εµβέλειας, µε άλλα λόγια εφαρµόζεται σε κάθε άτοµο που βρίσκεται στο έδαφος ενός εκ των υπογραφόντων κρατών, ανεξάρτητα από την εθνικότητά του και το νοµικό καθεστώς παραµονής του. Γι αυτό και το Ευρωπαϊκό ικαστήριο Ανθρωπίνων ικαιωµάτων, κυρίως βάσει του άρθρου 14 της Σύµβασης, εξέφρασε µια Αρχή ισότητας και συµπεριφοράς µεταξύ αλλοδαπών και ηµεδαπών. Άρθρο 14 Απαγόρευση των διακρίσεων.. Η χρήση των αναγνωριζοµένων στην παρούσα σύµβαση δικαιωµάτων και ελευθεριών οφείλει να εξασφαλιστεί ασχέτως διακρίσεων φύλου, φυλής, χρώµατος, γλώσσας, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, εθνικής και κοινωνικής προέλευσης, συµµετοχής σε εθνική µειονότητα, περιουσίας, γεννήσεως ή άλλης καταστάσεως. Συνεπώς, εφόσον οι κοινωνικές παροχές προβλέπονται από την εθνική νοµοθεσία, όλοι έχουν δικαίωµα πρόσβασης σε αυτές, βάσει της αρχής άρσης των διακρίσεων. Ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης προσφέρει προστασία σε πολλούς τοµείς, κυρίως στον τοµέα της κοινωνικής προστασίας. Η χρήση των δικαιωµάτων αυτών συµπληρώνεται επίσης από µια γενική ρήτρα απαγόρευσης των διακρίσεων. Άρθρο 11 Κάθε άτοµο δικαιούται να επωφελείται από όλα τα µέτρα που του επιτρέπουν να χαίρει του βέλτιστου δυνατού επιπέδου υγείας. Άρθρο 13 Κάθε άτοµο χωρίς επαρκείς πόρους δικαιούται να λάβει κοινωνική και ιατρική αρωγή. Άρθρο 16 Η οικογένεια, ως θεµελιώδης µονάδα της κοινωνίας, δικαιούται κατάλληλης κοινωνικής, νοµικής και οικονοµικής προστασίας για την διασφάλιση της πλήρους ανάπτυξής της. Άρθρο 17 Τα παιδιά και οι έφηβοι δικαιούνται να έχουν κατάλληλη κοινωνική, νοµική και οικονοµική προστασία. Άρθρο 30 Κάθε άτοµο δικαιούται να προστατεύεται κατά της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού. Η Επιτροπή Κοινωνικών ικαιωµάτων του Συµβουλίου της Ευρώπης επιβεβαίωσε ότι η προστασία που προβλέπεται από τον Χάρτη πρέπει να επεκταθεί στα άτοµα χωρίς νόµιµα έγγραφα παραµονής στη χώρα που τους φιλοξενεί, και πώς αυτό είναι η «ουσία» και ο γενικός σκοπός του Χάρτη. Και καθώς η πρόσβαση στην ιατρική περίθαλψη αποτελεί βασική προϋπόθεση «για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια», κάθε κράτος το οποίο δεσµεύεται από τον Χάρτη οφείλει να παρέχει δικαίωµα στην ιατρική αρωγή για όλους τους αλλοδαπούς υπηκόους, ακόµα και αν βρίσκονται χωρίς νόµιµα έγγραφα παραµονής στην χώρα» 2. 2 Απόφαση της Επιτροπής Κοινωνικών ικαιωµάτων του Συµβουλίου της Ευρώπης της 3 ης Νοεµβρίου 2004, η οποία δηµοσιοποιήθηκε τον Μάρτιο 2005, κατόπιν αίτησης της ιεθνούς Οµοσπονδίας Ανθρωπίνων ικαιωµάτων ( ΟΑ ) σε συνεργασία µε την Οµάδα Πληροφόρησης και Στήριξης Μεταναστών, η οποία κατατέθηκε το 2003 (διαδικασία συλλογικής διαµαρτυρίας στην υπόθεση 14/2003 ΟΑ κατά Γαλλίας) 6

9 Βασιζόµενοι στα κείµενα αυτά, τα οποία τιµούν την το Συµβουλίο της Ευρώπης, οι Γιατροί του Κόσµου στην Ευρώπη επέλεξαν να εστιάσουν την προσοχή τους στους πλέον ευάλωτους πληθυσµούς της εποχής µας. Και στην συγκεκριµένη φάση της µελέτης, σ έναν πληθυσµό µε τον οποίο εργάζονται ΟΛΟΙ οι ΓτΚ της Ευρώπης: αυτούς που δεν έχουν νόµιµα έγγραφα την στιγµή που τους συναντάµε. Μία αντικειµενική µατιά στην πρόσβαση στην ιατρική περίθαλψη αυτού του πληθυσµού στις διάφορες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα µας επέτρεπε να εντοπίσουµε τις διατάξεις εκείνες που είναι ευνοϊκότερες για µια πραγµατική πολιτική δηµόσιας υγείας. Πρέπει όµως στην συνέχεια να εφαρµοστούν σε όλες τις χώρες, επιτυγχάνοντας µ αυτόν τον τρόπο την εξέλιξη της Ευρώπης στο σύνολό της. Στόχος των ΓτΚ είναι η εξασφάλιση, σε κάθε χώρα της Ευρώπης, της πρόσβασης στην ιατρική περίθαλψη όλων των κατοίκων της και ειδικότερα των πλέον ευάλωτων πληθυσµών: - η επίτευξη της βελτίωσης της πρόσβασης στην περίθαλψη των µεταναστών και ειδικότερα των παιδιών και των ατόµων που δεν έχουν άδεια παραµονής, - η επίτευξη της µη απέλασης των ατόµων που έχουν προσβληθεί από σοβαρές ασθένειες και που δεν µπορούν να τύχουν θεραπείας στην χώρα προέλευσής τους, και η εξασφάλιση παροχής πρόσβασης στην ιατρική περίθαλψη στην Ευρώπη. Για τον λόγο αυτό οι ΓτΚ δηµιούργησαν το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για την Πρόσβαση στην Ιατρική Περίθαλψη, το οποίο θα µας επιτρέψει την µαρτυρία που αφορά στις δυσκολίες πρόσβασης στο σύστηµα υγείας στο Ευρωπαϊκό έδαφος, όλων όσων διαβιούν σε κατάσταση αβεβαιότητας. Η µαρτυρία αυτή στηρίζεται στις in vivo και «πρόσωπο µε πρόσωπο» συναντήσεις και παρατηρήσεις µε τα πιο ευάλωτα άτοµα, µε απώτερο στόχο να πειστούν οι Κυβερνήσεις αλλά και οι Ευρωπαϊκοί Θεσµοί για την αναγκαιότητα της βελτίωσης της πρόσβασης στην ιατρική πρόληψη και περίθαλψη. Στόχος των ΓτΚ δεν είναι να µετατραπεί σε έναν οργανισµό έρευνας. Το γεγονός αυτό επιβάλλει στις έρευνές µας έναν διπλό περιορισµό: - κάθε ερώτηµα που τίθεται στον ασθενή πρέπει ευθέως να του προσφέρει ένα όφελος όσον αφορά στην πρόσβαση στο σύστηµα υγείας και στην περίθαλψη. - τα ερωτήµατα που τίθενται οφείλουν επίσης να συνεισφέρουν στον εµπλουτισµό της γνώσης για τις δυσκολίες που συναντούν οι ασθενείς καθώς και για την κατάσταση της υγείας τους. - Το , το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για την Πρόσβαση στην Ιατρική Περίθαλψη των Γιατρών του Κόσµου πραγµατοποίησε, ταυτόχρονα σε 7 χώρες, µια στατιστική έρευνα σε άτοµα χωρίς νόµιµη άδεια παραµονής. Παράλληλα, οι ασθενείς που συναντήσαµε περιέγραψαν την κατάστασή τους και επιπλέον συλλέξαµε πληροφορίες σχετικά µε τις εθνικές νοµοθεσίες που καθορίζουν την πρόσβαση στην ιατρική περίθαλψη. Τα πρώτα αποτελέσµατα του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου για την πρόσβαση στην ιατρική περίθαλψη καταδεικνύουν το όφελος που παρουσιάζει η εκπόνηση αυτού του είδους ερευνών, δεδοµένης της αδυναµίας και της ανεπάρκειας (ακόµα και ανυπαρξίας) εθνικών ερευνών για την κοινωνική, υγειονοµική και ιατρική κατάσταση των αλλοδαπών που ζουν στην Ευρώπη σε αβέβαιη διοικητική κατάσταση πόσο µάλλον της ανυπαρξίας συγκριτικών ευρωπαϊκών ερευνών. Οι παρατηρήσεις αυτές, οι περιγραφικές στατιστικές και οι µαρτυρίες, προσανατολίζονται όλες στην ίδια κατεύθυνση: περιγράφουν στο σύνολό τους έναν πληθυσµό σε κατάσταση µεγάλης αβεβαιότητας, µε δύσκολες συνθήκες διαβίωσης, µε σηµαντικές ανάγκες για ιατρική περίθαλψη και που τις περισσότερες φορές, δεν κατέχει ασφαλιστική κάλυψη υγείας. 7

10 Για τους λόγους αυτούς, και δεδοµένης της απουσίας οικονοµικών πόρων στις περισσότερες περιπτώσεις, όσοι δεν έχουν νόµιµα έγγραφα παραµονής δεν έχουν αποτελεσµατική πρόσβαση στην πρόληψη και περίθαλψη, εκτός και εάν αυτή προσφέρεται δωρεάν. Θα µπορέσει η Ευρωπαϊκή Ένωση να ανταποκριθεί στην πρόκληση του να διασφαλίσει ότι στο έδαφός της, κανείς δεν θα αποκλείεται από την ιατρική περίθαλψη επειδή δεν είναι κάτοχος ενός διοικητικού εγγράφου, ή διότι το διοικητικό καθεστώς έχει αλλάξει λόγω κάποιου νόµου ή ενδεχόµενων εκλογών, ή όταν υπάρχουν τροποποιήσεις στις αλλαγές του τρόπου οργάνωσης της περίθαλψης; Τι αξία έχει η διοικητική κατάσταση συγκριτικά µε την ανθρώπινη κοινότητα, την ισότητα και την ισοτιµία; Ποιες παθολογίες µπορεί να αναγνωρίσει µια άδεια παραµονής; Αναγνωρίζουµε µόνο ένα είδος ανθρώπινης υπόστασης και δεν γνωρίζουµε καµία παθολογία που να σταµατά µπροστά σε ένα διοικητικό έγγραφο. 8

11 Περίληψη της έρευνας Οι συνθήκες διαβίωσης των ατόµων που ερωτήθηκαν είναι δύσκολες. Το 40% των ατόµων θεωρεί ότι η στέγασή του είναι επισφαλής, το 11% ζει στον δρόµο. Ελάχιστοι έχουν οικονοµικούς πόρους. Σε γενικές γραµµές διαπιστώνουµε ότι τα άτοµα αυτά δεν είναι ενηµερωµένα για τα δικαιώµατά τους, εκεί τουλάχιστον που υπάρχουν. Ένας στους τρεις δεν γνωρίζει ότι δικαιούται δωρεάν περίθαλψης, όταν αυτό είναι εφικτό. Στον τοµέα του HIV, η πλειοψηφία των ατόµων αγνοεί ότι µπορούν να υποβληθούν σε δωρεάν εξέταση για την ανίχνευση του ιού HIV και σχεδόν τα δύο τρίτα αγνοούν ότι η θεραπεία είναι δωρεάν. Ένα άλλο παράδειγµα έλλειψης πληροφόρησης είναι ο εµβολιασµός των παιδιών. Επί του συνόλου του πληθυσµού που το θέµα αυτό αφορά, µόνο µια µικρή µειοψηφία γνωρίζει ότι το παιδί τους µπορεί να εµβολιαστεί δωρεάν και/ή πού µπορεί κανείς να απευθυνθεί. Σε γενικές γραµµές τα άτοµα αυτά δεν έχουν πρόσβαση στην κάλυψη υγείας, είτε λόγω έλλειψης πληροφόρησης για τα ίδια τα δικαιώµατά τους, ή απουσίας των κατάλληλων διαδικασιών εφαρµογής τους, είτε ακόµα διότι οι διοικητικές διαδικασίες βρίσκονται ακόµα σε εξέλιξη. Επί του συνόλου του πληθυσµού που ερωτήθηκε, δύο άτοµα στα δέκα θεωρούν ότι η κατάσταση της υγείας τους είναι κακή ή πολύ κακή. Οι βασικοί τοµείς στους οποίους αναφέρονται είναι προβλήµατα του πεπτικού, οι οστεοαρθρίτιδες και οι διαταραχές της ψυχικής υγείας. Επίσης, για τις γυναίκες, τα γυναικολογικά προβλήµατα. Μόνο το ένα τρίτο των ατόµων που πάσχουν από χρόνιο πρόβληµα υγείας επωφελείται µιας θεραπείας. Σχεδόν το ήµισυ των ατόµων που δήλωσε ότι πάσχει τουλάχιστον από ένα πρόβληµα υγείας, παραδέχτηκε ότι καθυστέρησε να προσφύγει στο σύστηµα ιατρικής περίθαλψης. Ζητήσαµε από τα άτοµα αυτά να µας πουν µε ποιον τρόπο αντιµετώπισαν το πρόβληµά τους την τελευταία φορά που αισθάνθηκαν άρρωστα: τα τρία τέταρτα συµβουλεύτηκαν ιατρό, ενώ το 20% δεν τον επισκέφτηκε. Στην διάρκεια του τελευταίου ιατρικού προβλήµατος που αντιµετώπισε, ένα άτοµο στα δέκα συνάντησε µια άρνηση παροχής περίθαλψης από επαγγελµατίες της υγείας. ιαπιστώσαµε ότι ορισµένα από αυτά τα προβλήµατα υγείας ήταν επείγοντα περιστατικά (κυρίως κατάγµατα και εγκαύµατα, αλλά επίσης εγκυµοσύνη ή διαταραχές προσωπικότητας), σοβαρές ασθένειες (ινσουλινοεξαρτώµενος διαβήτης, ιογενής ηπατίτιδα) ή µολυσµατικές ασθένειες (ιγµορίτιδα, πνευµονία). Τα συχνότερα εµπόδια στην πρόσβαση και την συνέχιση της περίθαλψης που εξέφρασαν τα ίδια τα άτοµα, αφορούν κατά κύριο λόγο στην έλλειψη ενηµέρωσης για τα δικαιώµατά τους, στην άγνοια εντοπισµού των χώρων όπου παρέχεται περίθαλψη, στο κόστος των θεραπειών, στις διοικητικές δυσκολίες, στον φόβο αναφοράς στις αρχές, στον φόβο διάκρισης και τέλος στα γλωσσικά και πολιτιστικά εµπόδια. 9

12 Παρουσίαση της έρευνας εν γνωρίζουµε ακόµη επαρκώς την κατάσταση των µεταναστών που ζουν στην Ευρώπη χωρίς άδεια παραµονής. Ξέρουµε όµως ότι η κοινωνική και οικονοµική τους κατάσταση είναι πολύ αβέβαιη 3. Αρκετές µαρτυρίες επιβεβαιώνουν επίσης τις δυσκολίες που αντιµετωπίζουν για να διεκδικήσουν τα δικαιώµατά τους και να επωφεληθούν της αρωγής του συστήµατος υγείας 4. Σε γενικές γραµµές, τα εθνικά προγράµµατα περίθαλψης πραγµατοποιούν συχνά διακρίσεις στους «προσωρινούς» µετανάστες (οι περισσότεροι µετανάστες ανήκουν κάποια χρονική στιγµή σε αυτήν την κατηγορία), στους αιτούντες πολιτικό άσυλο 5 και σ εκείνους οι οποίοι, αρχικά ή εν τέλει, δεν διαθέτουν νόµιµη άδεια παραµονής 6. Για τα άτοµα αυτά, τα εµπόδια για µια καλή κατάσταση υγείας είναι πολλά και συχνά σηµαντικά, κυρίως λόγω των διακρίσεων, της νοµικής τους κατάστασης, των γλωσσικών και πολιτιστικών διαφορών, ποικίλων κοινωνικών και οικονοµικών διαφορών και σε γενικές γραµµές, λόγω των εξαιρετικά δύσκολων συνθηκών διαβίωσής τους 7. Όµως, µη λαµβάνοντας υπόψη τους αλλοδαπούς χωρίς έγγραφα παραµονής στην µεγάλη πλειοψηφία των εθνικών ερευνών, παρατηρείται µια σηµαντική έλλειψη πληροφόρησης σχετικά µε τις συνθήκες διαβίωσής τους, την κατάσταση της υγείας τους και την πρόσβασή τους στην περίθαλψη 8. Τα αποτελέσµατα που παρουσιάζονται εδώ πρέπει να θεωρηθούν ως µια «στατιστική µαρτυρία» των καταστάσεων που παρατηρήθηκαν στα διάφορα κέντρα του «Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου». εν φιλοδοξούµε να παρουσιάσουµε µια αντιπροσωπευτική «φωτογραφική απεικόνιση» των δυσκολιών πρόσβασης στην ιατρική περίθαλψη, όλων των ατόµων χωρίς άδεια παραµονής στην Ευρώπη αυτό κυρίως εξ αιτίας του γεγονότος ότι τα άτοµα στα οποία διενεργήθηκε η έρευνα κατόρθωσαν τουλάχιστον να έρθουν σε επαφή µε τις δοµές περίθαλψης στα κέντρα όπου πραγµατοποιήθηκε η έρευνα Ως τόσο, λόγω της έλλειψης αντιπροσωπευτικών ερευνών (η πραγµατοποίηση των οποίων µοιάζει πολύ δύσκολη ή δεν υπάρχουν καν), τα ποσοτικά αποτελέσµατα που παρουσιάζονται εδώ επιτρέπουν µόνο την απεικόνιση ορισµένων έντονων τάσεων και ορισµένων διαφορών δε διεθνές επίπεδο, οι οποίες, µε όλη την προσοχή που δόθηκε στην ερµηνεία τους, πληροφορούν και απεικονίζουν την έκταση των δυσκολιών της πρόσβασης στην ιατρική περίθαλψη που συναντά αυτός ο πληθυσµός. 3 Chauvin P, the Europromed Working Group, eds. Prevention and health promotion for the excluded and the destitute in Europe. Amsterdam, IOS Press, 2002, 198 p. 4 Brixi O. Santé et migration. In : Lebas J, Chauvin P. Précarité et santé. Paris, Flammarion Médecine-Sciences, p Οσον αφορά για παράδειγµα το δικαίωµα παραµονής για ιατρικούς λόγους, υπάρχει η αναφορά 2003 του Παρατηρητηρίου ικαιωµάτων της Υγείας των Αλλοδαπών (Observatoire du Droit à la Santé des Etrangers). ( 5 Silove D, Stelle Z, Mollica RF. Detention of asylum seekers: assault on health, human rights and social development. Lancet, 2001, vol. 357: Verbruggen N, ed. Health Care for Undocumented Migrants: Germany, Belgium, the Netherlands, United Kingdom. Brussels, Platform for International Cooperation in Undocumented Migrants (PICUM), Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας (Organisation Mondiale de la Santé). Migrations Internationales, santé et droits humains. Genève, OMS, Lamara F. Migration et santé publique dans l Union européenne : une mise en chantier qui se fait attendre. In : Chauvin P, Parizot I, eds. Santé et recours aux soins des populations vulnérables. Paris, Editions Inserm, 2005, p

13 Αυτή είναι η πρώτη έρευνα του ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου που αφορά την πρόσβαση στην ιατρική περίθαλψη και κινητοποίησε το σύνολο σχεδόν των Γιατρών του Κόσµου στην Ευρώπη. Το σύνολο του δικτύου των Γιατρών του Κόσµου ένωσε τις δυνάµεις του και συνεργάστηκε µε αυτήν την καινούργια δυναµική µελετώντας αυτό το ενδιαφέρων θέµα, λαµβάνοντας υπόψη τις διαφορές της κάθε εθνικής αντιπροσωπείας και µε σκοπό να τις ξεπεράσει. Πράγµατι, υπάρχουν πολλές διαφορές από χώρα σε χώρα, κυρίως στα παρακάτω επίπεδα: - των νοµοθεσιών που διέπουν την πρόσβαση στο σύστηµα υγείας, - των πληθυσµών τους οποίους συναντάµε, και των προβληµάτων τους, - των πρακτικών µεθόδων των επιτόπου οµάδων, - των γενικών πλαισίων, - των µέσων παρέµβασης, - του ορισµού των εννοιών, - του λεξιλογίου που χρησιµοποιείται, - της γλώσσας, που µπορεί να οδηγήσει σε διαφορετική κατανόηση και ερµηνεία των καταστάσεων. Το ερωτηµατολόγιο που χρησιµοποιήθηκε για την συλλογή των δεδοµένων είναι αποτέλεσµα πολλών µηνών συζητήσεων και ενός σεµιναρίου εργασίας, µε την παρουσία τουλάχιστον ενός εκπροσώπου από κάθε εθνική αντιπροσωπεία των ΓτΚ για να υλοποιηθεί η έρευνα σε κοινές βάσεις. Η έρευνα πραγµατοποιήθηκε από τον Ιούλιο 2005 έως τον Φεβρουάριο Συνολικά ερωτήθηκαν 835 άτοµα χωρίς άδεια παραµονής, σε 7 χώρες: το Βέλγιο, την Ισπανία, την Γαλλία, την Ελλάδα, την Ιταλία, την Πορτογαλία και το Ηνωµένο Βασίλειο. Τα ερωτηµατολόγιο χορηγήθηκε από τα µέλη (έµµισθοι και εθελοντές) των Κέντρων Υποδοχής και Περίθαλψης των Γιατρών του Κόσµου (κοινωνικοί λειτουργοί, γιατροί, νοσηλευτές, ψυχολόγοι, προσωπικό υποδοχής ) ή, σε πιο σπάνιες περιπτώσεις, από συναδέλφους άλλων οργανώσεων εταίρων των Γιατρών του Κόσµου. Τα ενδιάµεσα αποτελέσµατα της έρευνας µοιράστηκαν και συζητήθηκαν κατά την διάρκεια µιας συνάντησης εργασίας του συνόλου των ΓτΚ, µε στόχο την συνδροµή όλων στην ανάλυση τους. Γενικό πλαίσιο και ερευνητικά κέντρα σε κάθε χώρα Βέλγιο Ερωτήθηκαν 202 άτοµα σε 2 προγράµµατα των Γιατρών του Κόσµου και σε 2 οργανώσεις εταίρους. Τα προγράµµατα των ΓτΚ, αφορούν: - Την Αποστολή «Γενικοί Ιατροί» για άστεγους στις Βρυξέλλες και τα περίχωρά της, στο χώρο ενός Κέντρο Επείγουσας Κοινωνικής ράσης (CASU). Ερωτήθηκαν 12 άτοµα και πραγµατοποιήθηκαν ιατρικές επισκέψεις το Την Αποστολή «Ειδικευµένοι Ιατροί» για άτοµα που αποκλείονται από την περίθαλψη, στο χώρο µίας πολυκλινικής. Ερωτήθηκαν 145 άτοµα, και πραγµατοποιήθηκαν 501 ιατρικές επισκέψεις το Όσον αφορά τις δυο οργανώσεις εταίρους, ερωτήθηκαν 45 άτοµα. Συγκεκριµένα πρόκειται: 11

14 - για την Zorgwonen, µια οργάνωση που προσφέρει φροντίδα σε ευάλωτα άτοµα που είναι φορείς του ιού HIV. - για την οργάνωση Aide Info Sida µέσω του Κέντρου Αναφοράς για Άτοµα Μολυσµένα από τον ιό HIV, η οποία λειτουργεί στο νοσοκοµείο Saint Pierre των Βρυξελλών. Ποια είναι η πρόσβαση στην ιατρική περίθαλψη στο Βέλγιο; Στο Βέλγιο, το σύστηµα στηρίζεται στην ασφάλιση υγειονοµικής περίθαλψης και στην κοινωνική αρωγή (µε στόχο την εξασφάλιση της οικονοµικής προσιτότητας). Η ασφάλιση υγειονοµικής περίθαλψης απαιτεί µια συµµετοχή του ασθενή στα ιατρικά έξοδα, της τάξεως των 25 έως 45%. Για τους άπορους, υπάρχει η δυνατότητα κάλυψης του 100% των ιατρικών εξόδων µε την απόκτηση του ελτίου Ιατρικής Αρωγής. Οι υπόλοιποι πρέπει να καταθέσουν µια ετήσια συνεισφορά, βασισµένη στο εισόδηµά τους. Τα φάρµακα είναι κατανεµηµένα σε 5 κατηγορίες, µε διαφορετικά επίπεδα συµµετοχής του ασθενή, ανάλογα µε το θεραπευτικό όφελος του φαρµάκου. Το σύστηµα είναι σύνθετο και καλύπτει 3 περιοχές: την Φλάνδρα, την Βαλλωνία και τις Βρυξέλλες, που διαιρείται και αυτή η ίδια σε τρία µέρη, ενώ οι αρµοδιότητες έχουν κατανεµηθεί µεταξύ της οµοσπονδιακής αρχής, των περιφερειών και των κοινοτήτων. Συνεπώς, ένας σηµαντικός αριθµός ανθρώπων βρίσκεται εκτός του συστήµατος εξ αιτίας αυτής της πολυπλοκότητας. Οι αιτούντες πολιτικό άσυλο οφείλουν να µεταβαίνουν στα ηµόσια Κέντρα Κοινωνικής ράσης (CPAS), τα οποία είναι δεκαεννιά µόνο στις Βρυξέλες και τα περίχωρά της, για να αποκτήσουν δικαίωµα πρόσβασης στο σύστηµα ιατρικής περίθαλψης.. Ο νόµος της 8 ης Ιουλίου 1976 σχετικά µε τα CPAS αναγνωρίζει στα άτοµα που δεν έχουν νόµιµα έγγραφα παραµονής το δικαίωµα εξασφάλισης δωρεάν ιατρικής περίθαλψης, υπό τον όρο να είναι άποροι. Πράγµατι, µπορούν να επωφεληθούν της Επείγουσας Ιατρικής Βοήθειας (AMU), της οποίας ο επείγων χαρακτήρας πρέπει υποχρεωτικά να βεβαιωθεί από ιατρικό πιστοποιητικό, που µπορεί να χορηγηθεί από θεραπευτικό ίδρυµα, είτε στους περιπατητικούς ασθενείς, είτε στους χρήζοντες διακοµιδής. Ο όρος «επείγων» είναι «παραπλανητικός» γιατί η AMU υποτίθεται ότι καλύπτει όλες τις παθολογίες, είτε αυτές είναι επείγουσες είτε όχι. Η AMU αναλαµβάνει όλες τις παθολογίες, εκτός από την νοσηλεία σε ψυχιατρικό νοσοκοµείο και εκτός από τα φάρµακα για τα οποία δεν προβλέπεται καµία κάλυψη του κόστους, όπως τα αγχολυτικά ή τα υπνωτικά σκευάσµατα, τα γυαλιά οράσεως και οι προθέσεις, κυρίως η οδοντιατρική προσθετική. Στην πραγµατικότητα, η εφαρµογή του νόµου εξαρτάται από κάθε CPAS χωριστά. Τα τεστ ανίχνευσης HIV είναι δωρεάν για τους επωφελούµενους της AMU (για τους υπολοίπους οι τιµές ποικίλλουν από 10 έως 30 ευρώ ή µπορεί να πραγµατοποιούνται δωρεάν από ορισµένες οργανώσεις). Η αντιρετροϊική αγωγή (ARV) είναι δωρεάν για όλους (µε την AMU να καλύπτει τους µη έχοντες νόµιµα έγγραφα παραµονής). Ισπανία Eρωτήθηκαν 201 άτοµα σε 5 Προγράµµατα των Γιατρών του Κόσµου. Πρόκειται για 5 Κοινωνικό-Ιατρικά Κέντρα Αρωγής CASSIN (Centro de Atencion SocioSanitaria a INmigrantes) για µετανάστες που αντιµετωπίζουν δυσκολίες πρόσβασης στο σύστηµα ιατρικής περίθαλψης: - Τενερίφη, ερωτήθηκαν 63 άτοµα, πραγµατοποιήθηκαν ιατρικές επισκέψεις το Μπιλµπάο, ερωτήθηκαν 54 άτοµα, πραγµατοποιήθηκαν 565 ιατρικές επισκέψεις το

15 - Βαλένθια, ερωτήθηκαν 33 άτοµα, πραγµατοποιήθηκαν ιατρικές επισκέψεις το Μαδρίτη, ερωτήθηκαν 30 άτοµα, πραγµατοποιήθηκαν 526 ιατρικές επισκέψεις το Σεβίλλη Μάλαγα, ερωτήθηκαν 21 άτοµα, πραγµατοποιήθηκαν ιατρικές επισκέψεις το Ποια είναι η πρόσβαση στο σύστηµα περίθαλψης στην Ισπανία; Το ισπανικό σύνταγµα του 1978 και ο νόµος που αφορά στην υγεία του 1986 αναγνωρίζουν «το δικαίωµα στην προστασία της υγείας και στην ιατρική αρωγή σε όλους τους Ισπανούς και αλλοδαπούς υπηκόους οι οποίοι διαµένουν στην εθνική επικράτεια». Το δηµόσιο σύστηµα υγείας «asistencia sanitaria» χρηµατοδοτείται από τα έσοδα του φορολογικού συστήµατος, και είναι δωρεάν. Οι ασθενείς, εκτός από όσους πάσχουν από χρόνιες ασθένειες, πρέπει να συνεισφέρουν το 40% του κόστους των φαρµάκων. Προϋπόθεση για την πρόσβαση στο σύστηµα περίθαλψης είναι η κατοχή του δελτίου κοινωνικής ασφάλισης (συναρτώµενη από το δικαίωµα εργασίας) ή του δελτίου υγείας (για όσους δεν µπορούν να συνεισφέρουν οικονοµικά ή που δεν έχουν νόµιµα έγγραφα παραµονής): για την κατοχή του δελτίου υγείας πρέπει να είναι κανείς εγγεγραµµένος στο τοπικό ληξιαρχείο 10. Οι αλλοδαποί που είναι εγγεγραµµένοι στο µητρώο του δήµου κατοικίας τους, έχουν, όποια και να είναι η κατάστασή τους, τα ίδια δικαιώµατα µε όλους (νόµος 4/2000 της 11 η Ιανουαρίου 2000). Στην πραγµατικότητα όµως, ορισµένες τοπικές κυβερνήσεις παρεµποδίζουν την εφαρµογή του νόµου. Επίσης, από το 2003, ο νόµος επιτρέπει στην αστυνοµία να έχει πρόσβαση στα τοπικά µητρώα, ως εκ τούτου, πολλοί αλλοδαποί προτιµούν, για λόγους ασφαλείας, να µην εγγράφονται στα µητρώα και κατά συνέπεια να µην έχουν πρόσβαση στην ιατρική περίθαλψη. Στην περίπτωση αυτή, εάν δεν τους παραχωρηθεί δελτίο υγείας, έχουν δικαίωµα στην περίθαλψη µόνο χαρακτηριζόµενοι ως επείγοντα περιστατικά (για παράδειγµα σε περίπτωση σοβαρής ασθένειας ή ατυχήµατος), εξαιρουµένων των ανηλίκων και των εγκύων γυναικών που έχουν τα ίδια δικαιώµατα µε τους Ισπανούς υπηκόους οι οποίοι έχουν κοινωνική ασφάλιση. Η ανίχνευση του HIV και οι αντιρετροϊικές θεραπείες είναι δωρεάν, είτε µε την κατοχή δελτίου υγείας, είτε µε την ύπαρξη κοινωνικής ασφάλισης. Γαλλία Ερωτήθηκαν 152 άτοµα σε 4 προγράµµατα των Γιατρών του Κόσµου Πρόκειται για 4 Κέντρα Υποδοχής, Περίθαλψης και Προσανατολισµού (CASO), ανοιχτά σε οποιονδήποτε αντιµετωπίζει δυσκολίες πρόσβασης στο σύστηµα περίθαλψης: - Παρίσι, ερωτήθηκαν 50 άτοµα, πραγµατοποιήθηκαν ιατρικές επισκέψεις το Λυών, ερωτήθηκαν 49 άτοµα, πραγµατοποιήθηκαν ιατρικές επισκέψεις το Σεν Ντενί, ερωτήθηκαν 42 άτοµα, πραγµατοποιήθηκαν ιατρικές επισκέψεις το Πρόκειται στο σηµείο αυτό µόνο για τον αριθµό των ιατρικών επισκέψεων. εν λήφθηκαν υπόψη οι επισκέψεις στην κοινωνική ή στην ψυχολογική υπηρεσία 10 Νόµος 47/2000 σχετικά µε τα ικαιώµατα και τις Ελευθερίες των αλλοδαπών στην Ισπανία και την κοινωνική τους ένταξη, άρθρο 12 ικαίωµα στην υγειονοµική αρωγή: «Οι αλλοδαποί που βρίσκονται στην Ισπανία και που έχουν απογραφεί από την διοικητική υπηρεσία του δήµου κατοικίας τους έχουν συνήθως δικαίωµα υγειονοµικής αρωγής υπό τους ίδιους όρους µε τους Ισπανούς υπηκόους». 13

16 - Μασσαλία, ερωτήθηκαν 11 άτοµα, πραγµατοποιήθηκαν ιατρικές επισκέψεις το Ποια είναι η πρόσβαση στο σύστηµα περίθαλψης στην Γαλλία; Στην Γαλλία, το σύστηµα κοινωνικής ασφάλισης στηρίζεται στην αρχή «ο καθένας συνεισφέρει ανάλογα µε το εισόδηµά του και δικαιούται περίθαλψης ανάλογα µε τις ανάγκες του». Η βασική ιατρική ασφάλιση ήταν ανέκαθεν συνδεδεµένη µε την εργασία µέσω του δικτύου κοινωνικής προστασίας, όµως το 1992 θεσµοθετήθηκε η Ιατρική Αρωγή σε Νοµαρχιακό και Κρατικό επίπεδο για εκείνους που αδυνατούν να συνεισφέρουν στο σύστηµα. Μετά την θεσµοθέτηση το 2000 της Couverture Maladie Universelle (CMU, Γενική Υγειονοµική Κάλυψη), κάθε άτοµο που διαµένει νόµιµα και µόνιµα στην επικράτεια τουλάχιστον 3 µήνες, έχει δικαίωµα στην βασική κάλυψη υγείας που καλύπτει το 65% των εξόδων. Εάν τα έσοδα του είναι κατώτερα από 587,13 ευρώ 12 µηνιαίως, ποσό το οποίο είναι αρκετά κατώτερο από το όριο της φτώχειας στην Γαλλία (774 ευρώ 13 ), ο ασθενής δικαιούται συµπληρωµατικής κάλυψης (συµπληρωµατική CMU), και απαλλάσσεται από (κάθε) επιπλέον έξοδα. Οι αιτούντες πολιτικό άσυλο δικαιούνται της βασικής κοινωνικής ασφάλισης και της CMU (συµπληρωµατικής) από την ηµεροµηνία κατάθεσης της αίτησης για άσυλο. Η Κρατική Ιατρική Βοήθεια (ΑΜΕ) προορίζεται για τους αλλοδαπούς που διαµένουν στην Γαλλία χωρίς νόµιµα έγγραφα παραµονής τουλάχιστον 3 µήνες, και που έχουν µηνιαία έσοδα κάτω από το αντίστοιχο όριο φτώχειας που ισχύει για την συµπληρωµατική CMU. ικαιούνται δωρεάν κάλυψης, χωρίς προκαταβολή επί των εξόδων, για κάθε είδους περίθαλψης εκτός από τις προθέσεις. Τα άτοµα χωρίς νόµιµα έγγραφα παραµονής που διαµένουν στην Γαλλία για διάστηµα µικρότερο των 3 µηνών, έχουν δικαίωµα ιατρικής περίθαλψης στα νοσοκοµεία «µόνον µε την διαδικασία του επείγοντος, περίθαλψη, η απουσία της οποίας θα έθετε σε κίνδυνο την ζωή του ατόµου ή θα µπορούσε να οδηγήσει σε σοβαρή και χρόνια επιδείνωση της κατάστασης υγείας του ατόµου ή ενός αγέννητου παιδιού» (εγκύκλιος της 16 ης Μαρτίου 2005). Τα τεστ ανίχνευσης του ιού HIV είναι ανώνυµα και δωρεάν και, κατά συνέπεια, προσβάσιµα σε όλους. Η πρόσβαση στα αντιρετροϊικά φάρµακα καλύπτεται από την ΑΜΕ και την CMU. Ελλάδα Eρωτήθηκαν 112 άτοµα, σε 2 προγράµµατα των Γιατρών του Κόσµου Πρόκειται για 2 Πολυκλινικές, 14 Κέντρα Υποδοχής και Περίθαλψης, ανοικτές σε όλα τα άτοµα µε δυσκολίες πρόσβασης στην ιατρική περίθαλψη: - Αθήνα, ερωτήθηκαν 58 άτοµα, πραγµατοποιήθηκαν ιατρικές επισκέψεις το Θεσσαλονίκη, ερωτήθηκαν 54 άτοµα, πραγµατοποιήθηκαν ιατρικές επισκέψεις το 2005 Ποια είναι η πρόσβαση στην περίθαλψη στην Ελλάδα; 11 Πρόκειται µόνο για τον αριθµό των ιατρικών επισκέψεων. εν λήφθηκαν υπόψη οι επισκέψεις κοινωνικού ή ψυχολογικού περιεχοµένου. 12 Το όριο από τον Ιούλιο 2005 έως τον Ιούλιο 2006 στην Γαλλία ήταν 587,13 ευρώ. Μεταβλήθηκε σε 598,23 ευρώ τον Ιούλιο Το 2003, το όριο της φτώχειας για ένα µόνο άτοµο είναι 774 ευρώ µηνιαίως (60% του µέσου εισοδήµατος). Πηγή: έκθεση του Εθνικού Παρατηρητηρίου της Φτώχειας και του Κοινωνικού Αποκλεισµού στην Γαλλία 14 Πολυκλινικές = «Ανοιχτό Πολυϊατρείο». Ανοιχτά Κέντρα Υποδοχής και Περίθαλψης στους µη έχοντες πρόσβαση και κάλυψη από το Εθνικό Σύστηµα Υγείας. 14

17 Το Εθνικό Σύστηµα Υγείας (ΕΣΥ) θεσµοθετήθηκε το 1983 και ο αριθµός δηµοσίων ιατρικών κέντρων αυξάνεται συνεχώς. Επίσης, από την δεκαετία του 90 παρακολουθούµε µια αποκέντρωση προς τις περιφερειακές και τις τοπικές δοµές αλλά και µία µερική επαναιδιωτικοποίηση του συστήµατος. Για παράδειγµα, εννέα οδοντίατροι στους δέκα ασκούν το επάγγελµά τους στον ιδιωτικό τοµέα. Τριακόσιοι περίπου οργανισµοί κοινωνικής ασφάλισης προσφέρουν περισσότερα από 40 διαφορετικά προγράµµατα κάλυψης. Υπάρχει µια επιβάρυνση του ασθενή της τάξης του 25% για τα φάρµακα (εκτός από ορισµένες χρόνιες ασθένειες). Οι αιτούντες πολιτικό άσυλο έχουν τα ίδια δικαιώµατα πρόσβασης στην ιατρική περίθαλψη µε τους Έλληνες υπηκόους, υπό τον όρο να µπορούν να αποδείξουν την διοικητική τους αυτή κατάσταση, που είναι όµως συχνά δύσκολο, κυρίως στην αρχή της διαδικασίας. Η πρόσβαση στην περίθαλψη των µη εχόντων νόµιµα έγγραφα παραµονής είναι σχεδόν αδύνατη µετά από την εφαρµογή του νόµου του 2001, εκτός των επειγόντων περιστατικών στα νοσοκοµεία και αποκλειστικά για καταστάσεις που θέτουν σε κίνδυνο την ζωή του ατόµου. Τα τεστ ανίχνευσης του ιού HIV πραγµατοποιείται δωρεάν στα δηµόσια νοσοκοµεία και σε εξειδικευµένα κέντρα. Η πρόσβαση στα αντιρετροϊικά φάρµακα περιλαµβάνεται στον χαρακτήρα του επείγοντος περιστατικού, που θέτει σε κίνδυνο την ζωή του ασθενούς. Ιταλία Eρωτήθηκαν 136 άτοµα σε 5 πόλεις, σε προγράµµατα των Γιατρών του Κόσµου και οργανώσεων εταίρων. Όσον αφορά τα προγράµµατα των ΓτΚ: - Στην Ρώµη, ερωτήθηκαν 72 άτοµα: - Αφενός στον χώρο µιας κινητής µονάδας περίθαλψης, που την διαχειρίζεται το Πανεπιστήµιο, και που προορίζεται για µετανάστες χωρίς νόµιµα έγγραφα παραµονής. - Αφετέρου, στο πλαίσιο µιας κινητής µονάδας περίθαλψης άστεγων ατόµων, την οποία διαχειρίζεται η Κοινότητα Saint Egidio. - Στο Μιλάνο, ερωτήθηκαν 33 άτοµα στην κινητή µονάδα των Γιατρών του Κόσµου που παρέχει περίθαλψη σε άστεγους, και στην οποία έγιναν ιατρικές επισκέψεις το Όσον αφορά τις οργανώσεις εταίρους: - Στην Φλωρεντία, ερωτήθηκαν 17 άτοµα σε ένα ια-συλλογικό Κέντρο για εκδιδόµενα άτοµα, και στο οποίο πραγµατοποιήθηκαν 189 ιατρικές επισκέψεις το Στην Σιέννα, ερωτήθηκαν 7 άτοµα στο πολυϊατρείο για µετανάστες χωρίς νόµιµα δικαιολογητικά παραµονής, στο οποίο πραγµατοποιήθηκαν 230 επισκέψεις το Στην Μπρέσια, ερωτήθηκαν 7 άτοµα στον χώρο ενός Κέντρου Υγείας για αλλοδαπούς. Ποια είναι η πρόσβαση στην περίθαλψη στην Ιταλία; Η Ιταλική Εθνική Υπηρεσία Υγείας δηµιουργήθηκε το Χρηµατοδοτείται από τις εισφορές του συνόλου του πληθυσµού επί της αρχής της κατοικίας. Η παροχή και η χορήγηση περίθαλψης οργανώνεται από τις Τοπικές Υγειονοµικές Υπηρεσίες. Προβλέπονται συστήµατα απαλλαγής πληρωµής για την εγγραφή στο Εθνικό Σύστηµα Υγείας για τα άτοµα µε πολύ χαµηλό εισόδηµα καθώς και για τους αιτούντες πολιτικό άσυλο. Για όσους δεν διαθέτουν νόµιµα έγγραφα παραµονής και για τους ανήλικους, η πρόσβαση στην δωρεάν περίθαλψη χορηγείται από τα νοσοκοµεία για την βασική 15 και επείγουσα 16 φροντίδα, 15 Η βασική περίθαλψη αφορά τις παθολογίες που δεν παρουσίαζουν άµεσο κίνδυνο για την ζωή, αλλά που µπορούν να καταστούν µακροχρόνια επιζήµιες. 15

18 και για προβλήµατα υγείας που αφορούν την εγκυµοσύνη, τους υποχρεωτικούς εµβολιασµούς και τις µολυσµατικές ασθένειες (σύµφωνα µε το νοµοθετικό διάταγµα υπ αριθµόν 286 της 25 ης Ιουλίου 1998). Η πρόσβαση στην ανίχνευση του ιού του HIV είναι δωρεάν και ανώνυµη για όλους. H αντιρετροϊική θεραπευτική αγωγή παρέχεται από τα νοσοκοµεία. Πορτογαλία Ερωτήθηκαν 17 άτοµα στο πλαίσιο ενός προγράµµατος των Γιατρών του Κόσµου Πρόκειται για µια κινητή µονάδα στην Λισσαβόνα η οποία περιθάλπτει κατά κύριο λόγο τους άστεγους, και στην οποία πραγµατοποιήθηκαν ιατρικές επισκέψεις το Ποια είναι η πρόσβαση στην περίθαλψη στην Πορτογαλία; Το Εθνικό Σύστηµα Υγείας της Πορτογαλίας υπάρχει από το Το Σύνταγµα κατοχυρώνει το δικαίωµα για την προστασία της υγείας, µέσω µίας καθολικής και γενικής Εθνικής Υπηρεσίας Υγείας. Η περίθαλψη είναι προσβάσιµη σε όλους, και πραγµατοποιείται στα τοπικά ιατρικά κέντρα και στα δηµόσια νοσοκοµεία. Το σύστηµα χρηµατοδοτείται από την φορολόγηση επί της αρχής της κατοικίας. Από το 1989, παρατηρείται µια τάση ιδιωτικοποίησης του συστήµατος. ιαπιστώνονται επίσης σηµαντικές διαφορές µεταξύ των περιοχών. Ο ασθενής επιβαρύνεται µε 1 έως 3 ευρώ τόσο για τις ιατρικές επισκέψεις όσο και για τα φάρµακα, ανάλογα µε την κατηγορία θεραπευτικής χρησιµότητας στην οποία ανήκουν. Επίσης, υπάρχει µια επιβάρυνση του ασθενή σχετικά µε την επείγουσα εισαγωγή σε νοσοκοµείο που κυµαίνεται µεταξύ 2 έως 9 ευρώ. Υπάρχει η δυνατότητα για ορισµένες πληθυσµιακές οµάδες να εξαιρεθούν από αυτήν την χρηµατική επιβάρυνση. Η πρόσβαση στο σύστηµα υγείας, είναι νοµικά εφικτή, υπάρχουν όµως στην πράξη πολλές δυσκολίες, ειδικά για όσους είναι άστεγοι ή για όσους είναι κοινωνικά περιθωριοποιηµένοι: τους εγκαταλείπουν πολλές φορές στις αίθουσες αναµονής των ιδιωτών ιατρών ή των νοσοκοµείων, χωρίς να τους φροντίζει κανείς. Αυτό οφείλεται εκτός των άλλων στην µεγάλη έλλειψη ιατρών και στην ελλειπή πληροφόρηση για τα δικαιώµατά τους. Όσον αφορά τους αλλοδαπούς, συµπεριλαµβανοµένων και όσων δεν έχουν µόνιµα έγγραφα παραµονής, δύο µάρτυρες πρέπει να βεβαιώσουν την παραµονή τους για ένα διάστηµα τουλάχιστον 90 ηµερών, για να µπορέσουν να λάβουν ελτίο Χρήστη της ηµόσιας Υπηρεσίας Υγείας. Είναι όµως υποχρεωµένοι να καταβάλουν τα έξοδα συµµετοχής. Προβλέπεται επίσης απαλλαγή της συµµετοχής αυτής για τους άπορους. Οι παράνοµοι µετανάστες που κατοικούν στην Πορτογαλία για διάστηµα λιγότερο των 90 ηµερών, οφείλουν να πληρώσουν το σύνολο της θεραπείας εκτός εάν υπάρχει κίνδυνος για την δηµόσια υγεία, π.χ. σε περίπτωση µολυσµατικής ασθένειας όπως φυµατίωση, ο ιός HIV ή τα σεξουαλικώς µεταδιδόµενα νοσήµατα. Tα στοιχεία ασθενών δεν διαβιβάζονται στην αστυνοµία, όµως οι παράνοµοι µετανάστες συχνά φοβούνται να προσφύγουν στο Σύστηµα Περίθαλψης. Η πρόσβαση στην ανίχνευση του HIV και στα αντιρετροϊικά φάρµακα είναι διαθέσιµη για όλους τους κατοίκους, όποια και να είναι η διοικητική τους κατάσταση. 16 Η επείγουνα νοσηλεία είναι αυτή που δεν µπορεί να αναβληθεί, διότι κάθε καθυστέρηση συνεπάγεται τον κίνδυνο για την ζωή του ενδιαφερόµενου. 16

19 Ηνωµένο Βασίλειο Ερωτήθηκαν 15 άτοµα στο πλαίσιο Προγράµµατος των Γιατρών του Κόσµου και σε Προγράµµατα Οργανώσεων Εταίρων. Η έρευνα εκτυλίχθηκε παράλληλα µε την αρχική λειτουργία της Αποστολής «Project: London» ένα πρόγραµµα πρόσβασης στην ιατρική περίθαλψη των µεταναστών, των απόρων και των εκδιδοµένων ατόµων, πού ξεκίνησε τον Ιανουάριο Στις 30 Μαρτίου 2006, είχαν εξυπηρετηθεί από Πρόγραµµα µόνο 35 άτοµα, γεγονός που εξηγεί τον περιορισµένο αριθµό ερωτηµατολογίων στο πλαίσιο της παρούσας έρευνας. Τα ερωτηµατολόγια χορηγήθηκαν κατά κύριο λόγο από την οργάνωση Casa de la Salud (η οποία παρέχει κυρίως βοήθεια σε ανθρώπους που κατάγονται από την Λατινική Αµερική) και την οργάνωση Dadihiye Somali Development Organisation, που παρέχει αρωγή στους Σοµαλούς. Ποια είναι η πρόσβαση στην περίθαλψη στο Ηνωµένο Βασίλειο; Το Βρετανικό Σύστηµα βασίζεται στην διπλή αρχή της καθολικότητας και της ισοτιµίας. Το Εθνικό Σύστηµα Υγείας χρηµατοδοτείται από την φορολόγηση σε ποσοστό µεγαλύτερο του 80%. Η πρόσβαση στους γενικούς ιατρούς είναι δωρεάν για όλους, αφού ο ασθενής κατορθώσει να εγγραφεί στον κατάλογο των ασθενών τους (οι παράνοµοι µετανάστες γίνονται δεκτοί µε την συναίνεση του γενικού ιατρού). Οι γενικοί ιατροί αποτελούν υποχρεωτικό πέρασµα για οποιαδήποτε πρόσβαση σε ειδικευµένο ιατρό η οποία γίνεται µόνο στα νοσοκοµεία. Υπάρχει µια επιβάρυνση του ασθενή της τάξεως των 9 ευρώ για κάθε είδους συνταγογράφηση, εκτός από τις συνταγές που δίδονται από τα νοσοκοµεία και όταν περιθάλπτονται ορισµένες κατηγορίες ανθρώπων: ανήλικοι κάτω των 16 ετών, έγκυες γυναίκες, µητέρες παιδιών που δεν έχουν κλείσει το πρώτο έτος της ηλικίας τους, δικαιούχοι του Ταµείου Ανεργίας, δικαιούχοι των παροχών της κατηγορίας Ελάχιστου Εισοδήµατος, τους διαβητικούς και άτοµα που πάσχουν από ορισµένες άλλες ασθένειες. Τα άτοµα µε χαµηλό εισόδηµα δικαιούνται να υποβάλλουν αίτηµα απαλλαγής από το κόστος αγοράς των φαρµάκων. Το αίτηµά τους αξιολογείται βάσει πολλών κριτηρίων (εισόδηµα των ατόµων που διαµένουν µαζί µε τον αιτούντα, αποταµιεύσεις κτλ.). Από τον Απρίλιο 2004, οι παράνοµοι µετανάστες δεν έχουν δικαίωµα δωρεάν περίθαλψης παρά µόνο στους γενικούς ιατρούς, και όχι στην «δεύτερη γραµµή» (ειδικευµένοι, νοσοκοµεία). Αντίθετα, ορισµένοι τοµείς της περίθαλψης είναι δωρεάν για όλους: η περίθαλψη στα επείγοντα, ο οικογενειακός σχεδιασµός, ορισµένες ψυχικές ασθένειες, οι σεξουαλικώς µεταδιδόµενες µολυσµατικές ασθένειες, αλλά όχι το AIDS, οι άλλες µεταδοτικές ασθένειες, το SARS (Σοβαρό Οξύ Αναπνευστικό Σύνδροµο) κ.λ.π. Να σηµειωθεί ότι στο Ηνωµένο Βασίλειο βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη ένας αµειβόµενος ιδιωτικός τοµέας. Οι γυναίκες που βρίσκονται σε κατάσταση εγκυµοσύνης και που δεν διαθέτουν νόµιµα έγγραφα παραµονής, αλλά και οι πάσχοντες από AIDS, δεν δικαιούνται καµίας πρόσβασης στο σύστηµα ιατρικής περίθαλψης, εκτός της πραγµατοποίησης του τεστ ανίχνευσης του ιού HIV, και της ψυχολογικής στήριξης που δίδεται σ αυτές τις περιπτώσεις. Αντίθετα, οι πάσχοντες από µια ευκαιριακή λοίµωξη, την οποία διέγνωσε ο γενικός γιατρός στου οποίου τα µητρώα είναι εγγεγραµµένοι, απολαµβάνουν του δικαιώµατος δωρεάν περίθαλψης. 17

20 Πίνακας 1. Αποστολές που συµµετέχουν στην έρευνα και αριθµός ατόµων που ερωτήθηκαν ανά χώρα. Αριθµός Αριθµός % ερωτηθέντων επί αποστολών ερωτηθέντων του συνολικού Βέλγιο Ειδικευµένοι ιατροί - Βρυξέλλες Οργανώσεις εταίροι - Βρυξέλλες CASU Βρυξέλλες Ισπανία CASSIN Τενερίφη CASSIN Μπιλµπάο CASSIN Βαλένθια CASSIN Μαδρίτη CASSIN Σεβίλλη - Μάλαγα Γαλλία CASO Παρίσι CASO Λυών CASO Σεν Ντενί CASO Μασσαλία Ιταλία Ρώµη Μιλάνο Φλωρεντία Μπρέσια Σιέννη Ελλάδα Πολυϊατρείο Αθήνας Πολυϊατρείο Θεσσαλονίκης Πορτογαλία Λισσαβώνα Ηνωµένο Βασίλειο Λονδίνο δείγµατος 24,2 % 17,4 5,4 1,4 24,1 % 7,5 6,5 4,0 3,6 2,5 18,2 % 6,0 5,9 5,0 1,3 16,3 % 8,6 4,0 2,0 0,8 0,8 13,4 % 6,9 6,5 1 2,0 % 2,0 1 1,8 % 1,8 Σύνολο % εδοµένου του περιορισµένου αριθµού ερωτηθέντων στο Ηνωµένο Βασίλειο και την Πορτογαλία, τα δεδοµένα που συλλέχθηκαν σε αυτές τις δύο χώρες δεν έχουν χρησιµοποιηθεί για τις διεθνείς συγκρίσεις που παρατίθενται στην παρούσα αναφορά, εκτός από ορισµένες εξαιρέσεις. Έχουν ενσωµατωθεί όµως στην ενότητα του δείγµατος που αφορά τις συνολικές αναλύσεις. 18