ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΤΟΥ NIKOY ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Transcript

1 JAMES HEISIG ΕΝΣΆΡΚΩΣΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ: ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΤΟΥ NIKOY ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ Στίς 18 Φε6ρουαρίου 1883, κά.τω- ά.πο τον aστερισμό τοσ Ίδρο)cόου, γενν~θηκε δ Νίκος Καζα.ντζά.κης. Στίς 26 Όκτω6ρίου 1957, κά.τω ά.πο τόν ά.στερισμο τοσ Σκορπιοίi, πέθα.νε. Καί στοc έ6δομήντα τέσσερα χρόνια. ά. νιχμεσα. στίς δύο ήμερομηνίες, ενας θρύλος πείρας, στοχασμοσ καί καλλιτεχνικών έπιτεύξεων lδωσε μέγεθος στη ζωη ένος &.πο τοc πιο έμπνευσμένα πνεύματα. τοίi κα.ιροσ μας. 'Αντίθετα σύμ6ολα σημά.οεφαν τη γέννησή του, κι lδωσαν καί στη ζωή του τό χα.ρα.κτήρα ένος &.διά.κοπου &.γώνα. &.νά.μεσα. στο αϊτημιχ του γιοc την έλευθερία. κα.ί τήν ά.νά.γκη του γιοc εότυχία. Σοcν Ίδροχόος, δ ΚαζαντζιΧκης είναι ενας &νθρωπος με &σ6ηστη δίφα, μιοc κα.ρδιά., δπως την περιγρά.ψει στην αότο6ιογρα.ψία του' : «Μυστήριο σκοτεινο κι ά.νυπότα.χτο ή καρδιοc τοσ &νθρώπου μιοc στά.μνα. τρυπημένη, με το στόμα. πά.ντα. ά.νοιχτό, κι ολοι οι ποταμοί τijς Γης νοc χυθοϋν μέσα. της &πομένει ά.δεια.νη κ;ιλ δ,ιφασμένη. Ή πιό μεγιχλη έλπίδα δεν τη γεμισε...». Καί σοcν Σκορπιός, << δ ά.γα.πημένος του ά. στερισμός»,2 είχε μιοc 6α.θιοc κα.ί ποιητικη εόα.ισθησία., δπως ψα.ινότα.ν ά.πο κείνο το σύμ- 6ολο τοσ θανά.του ποu πιχντα γύριζε στό νοσ του κα.ί τόν εκανε νοc λαχταρά.η γιοc τij μοναξιοc καί τόν πόνο ποu ζητά.ει ή ά.λήθεια.. ~Οπως τό κεψά.λι τοσ σκορπιοϋ τό δαγκώνει κα.ί το κό6ει ή σκορπίνα. την &ρα. τijς μείξης, έτσι κι έκετνος ήξερε τίς wδίνες της μοιρασμένης ά.γά.πης, κα.ί ά.γαποίiσε α.uτη την ε!κόνα! <<Παχιοc σκορπίνα. πρό6αλε Κουψοc σ6α.ρνίζοντα.ς τ!ς πέτρες, σdr.ν πtdr. το ά.πόψα.γε κα.ι το &δεια.σε ο κα.ύκα.λο τοσ ά.ντροuς της με 6ιά.ση έκύλα. το κα.l τό 'πα.ιζε κι &κόμα. ά.νιχγλειψέ το - μοc ξά.ψνου στον γκρεμό τό σψεντουρά.ει κα.l 6ια.σ"tικοc δια.γέρνει με τη ψαρδιοc κοιλιοc γιομά.τη α.όγοc κα.l χώθη μες στό χώμα.». Κά.πως, με κά.ποιο μυστηριώδη τρόπο, ή anima, ή φυχη τοίi Νίκου Καζα.ντζά.κη έξα. κολουθεί νοc ζ ij κα.ί νοc κα.τα.ψλέγη 'tίς Φυχες τών ά.να.γνωστών ποu γυρεύουν, δπως κι έκείνος, νοc συνταιριάσουν την περιπέτεια. με τήν κα.τα.νόηση. Toc λείφα.νά. του κείτονται στην Κρήτη, στο Ήρά.κλειο κι ή έπιγρα.ψη στόν τά.ψο του λέει, δπως 'to είχε δρίσει έκετνος, με λόγια. τόσο ά.να.μψισ6'ήτητα. δικά. του: <<Δεν έλπίζω τίποτα.. Δε ψο6οϋμα.ι τίποτα.. Είμα.ι λεύτερος», 'Ότα.ν έχης &ντίκρυ σου ενα.ν άνθρωπο τόσο μονοκόμματο στijν ά.ναζήτησή του γιοc τijν ά.λήθεια. κι δμως τόσο διεξοδικο στην πα.ρά.στα.σή της, είνα.ι ά.ληθινοc επα.ρση νοc ξεκινήσης γιοc μιοcν έπιτομη τοϋ δρά.μα.τός του. Έξ &λλου, ή έπα.νά.ληφη, ή ά.ντίψα.ση κα.ί ή μερικη &.λληλοεπικά.λυφη τών θεμά. των είνα.ι πα.ντοσ ψα.νερές, κα.θιhς πα.ρα.~ολουθετ κα.νείς την έξέλιξη τijς σκέφης του. Τό κα.λύτερο ποu μποροίiμε νοc κά.νουμε, είνα.ι νοc πιά.σουμε στό χέρι μα.ς το πολύτιμο πετρά.δι κα.ί νοc τό περιστρέφουμε ά.ργοc &ργοc μπρός στον 'i)λιο, έλπίζοντα.ς δτι θοc συλλά6ουμε κά.τι &πό τij δια.θλα.σμένη όμορψιά., δια.τηρώντα.ς δμως συγχρόνως κα.ί μιοcν α.ϊσθηση τοσ σuνόλου. θιχ κά.να.με κα.λοc νοc ά.ρχίσουμε περιγρά.ψοντα.ς κά.πως την!διοσuγκρα.σία. κα.ί το δψος της ζωης του προτοσ κα.τα.πια.στοσμε με μιdr.ν εuρύτερη σύνοφη

2 1.4? της ψιλοσοψία.ς του. ΤΑ:ΕΙΔΙΑ, ΓΡΑΨΙΜΟ, ΜΟΝΑΞΙΑ Ό Πα.ντελijς Πρεοελά.κης, στενός ψίλος τοσ Κα.ζα.ντζά.κη γία. τριά.ντα. ενα. χρόνια., πα.ρα.τrιρει: πwς μπορεί κα.νείς να. δη δλόκληρη την τέχνη τοσ &.νθρώπου σκα.λισμένη στό Ύ]λιοκα.μένο του πρόσωπο, ποlι τόνιζε τα. δυό του 6α.θιιΧ. χωμένα. μά.τια., μικρα. κα.ί μα.uρα., &.λλιχ. γεμά.τα. λά.μψη. «υ Οτα.ν δ Κα. ζα.ντζά.κης σε κοιτά.ζη κα.τά.μα.τα., - κι α.ότό είνα.ι σπά.νιο, - σε πιά.νει μια. συστολ'ή, για. τό πλήθος τα. πρά.μα.τα. ποlι ξεχωρίζεις μονομια.ς μες στο ολέμμα. του: την ά.γνότητά. του, τα. δρά.μα.τα. ποlι &.πα.ρν'ήθηκε μια. στιγμij για. να. σε κοιτά.ξη».< υενα. πικρό, θυμωμένο στόμα., κρυμμένο κά.τω &πό πα.χlι μουστά.κι, διέψευδε την &.διόρα.τη τρυψερότητά. του, &.λλα. κα.ί πά.λι δ Κα.ζα.ντζά.κης εδινε την!ντόπωση της δειλία.ς κα.ί τijς &.πειρία.ς «σιχ.ν ενα.ς κα.λα.να.θρεμμένος εψηοος, ποlι δεν τον &γγιξε 'ή κυνικη πείρα. τijς ζωijς». 5 Ή όγεία. του, μ' δλο τό εuθρα.υστο πα.ρουσια.στικό του, Υ]τα.ν εξα.ιρετικα. εuρωστη κα.ί τον όπηρέτησε κα.λα. στο ρωμα.λέο εργο του.. "Αν κα.ί πέρα.σε μια. ζωij με &.διά.κοπους προολημα.τισμοlις κα.ί ψα.νερες εντά.σεις, δ Κα.ζα.ντζά.κης κα.τόρθωσε να. κρα.τ'ήση μια. 6α.σικη πίστη στον έα.υτό του κα.ί στijν &.ξία. του. «Αtστά.νουμα.ι πwς είμα.ι κα.λός &νθρωπος» εγρα.ψε, τον κα.ιρο ποlι τον &.πα.σχολοuσε μια. &.κόμα. γρα.ψη της Ό δ ό σ σ ε ι α. ς, «κα.ί δτι α.uριο πρωί - πρωί εχω δουλειά.. υολα. α.uτα. μοσ δίνουν μια. γα.λ'ήνrι, ενα. ρυθμο τόσο &.νθρώπινο, δr.πλό κα.ί γόνιμο, πού λέω πwς μπορεί κα.ί νά. 'μα.ι εότυχ'ής>>. 6 Κι δμως ήξερε δτι Ύι &.ξία. του δεν προερχότα.ν &.πο τα. επιτεόγμα.τά. του, πού ποτε δεν τον ίκα.νοποιοuσα.ν, &.λλα. &.πό τijν ικα.νότrιτά. του να. &γωνιστη κα.ί να. ψέρrι στον κόσμο το ο χ ι &. κ ό μ α.. Ή ζω'ή του εμψυχωνότα.ν &.πό ενα. εσωτερικό κίνητρο Υ]τα.ν, δπως λέει δ Πρεοελά.κης, σα.ν &.πό τα. νιά.τα. του «ενα.ς δα.ίμων να. εχrι εγκα.τα.στα.θη μέσα. του κα.ί δεν τον &.ψ'ήνει να. ορη &.νά.πα.υσψ/ Ή διά. θεσ'ή του, κυμα.ινότα.ν &.νά.μεσα. στijν κα.τά.θλιψη κα.ί στην πα.ρα.ζά.λη της α.tσιοδοξία.ς' το ποιητικό του εγχείρημα. τον κυοερνοuσε κα.ί είχε γίνει ενα;ς &.γώνα.ς για. &.νά.σα. δπου ε- πα.ιρνε μέρος, εντα.τικά., δλο του το ε!να.ι. Μια. κρίση δημιουργικοσ πυrετοu τον επια. νε κά.θε τόσο: «Το α.εμα. με πνίγει >> εγρα.ψε στον Πρε6ελά.κrι. «Ό πα.τέρα.ς μου σε τέτοιες στιγμές... ε6α. νε στη χοόψτα. του ε να. χοντρό ποτ'ήρι κα.ί τό. 'στι6ε σα. λεμόνι, θρόψα.λα., με μια.ν &.λα.ψρ-υj κίνηση. ~Ετσι &λά.ψρωνε. Το ίδιο κά.νω κι εγώ, χρrισιμοποιώντα.ς &λλα. ποτ'ήρια.. "Αν δεν κά.νουμε το ψα.ρμά.κι μέλι, - κα.τα. λ'ήγει, - εϊμα.στε χα.μένοι για.τί δλα., δλα., εξόν &.πό τijν κα.ρδια. τοu δημιουργοσ, ε!να.ι ψα.ρμά.κ ι>>. 8 Αuτα. τα. «&λλα. ποτ'ήρια. >> είνα.ι τό γρά.ψιμο κα.ί τα. τα.ξίδια., οί μόνες μορψες δρα.στηριότητα.ς πού μποροuσε δ Κα.ζα.ντζά.κης να. 6ρη τα.ιρια.στες με τ-υj μοίρα. πού είχε δια.λέξει να. πλά.σrι δ ίδιος για. τον έα.υτό του. τα. τα.ξιδιωτικά. τοu 6 ι 6λία. κα.ί οι έκα. τοντά.δες τα. γρά.μμα.τα. πού ε!χε γρά.ψει σ' δλη του τη ζωη μα.ρτυροuν την &.γά.πη του για. τα. τα.ξίδια.. Στην Ά ν α. ψ ο ρ α. σ τ ο ν Γ κ ρ έ κ ο ψα.νερώνει πιο ξεκά.θα.ρα. τα. συνα.ισθ'ήμα.τά. του: «Μια. &.πό τίς μεγα.λότερες λα.χτά.ρες τijς ζωης μου στά.θηκε πά.ντα. τό τα.ξίδι' να. δώ, ν ' &.γγίξω &γνωρα. χώμα.τα., να. μπω να. κολυμπ'ήσω σε &γνωρες θά.λα.σσες, να. γυρίσω τη γης, να. 6λέπω, να. 6λέπω κα.ί να. μ-υj χορτα.ίνω κα.ινοόριες στεριες κα.ί θίiλα.σσες κι &.νθρώπους κι tδέες κα.ί να. τα. 6λέπω δλα. για. πρώτrι ψορά., να. τα. 6λέπω δλα. για. τελευτα. ί α. ψορά., με μα.κρόσερτrι μα.τιά., κι ε πειτα. να. σψα.λνώ τα. μά.τια. κα.ί να. νιώθω τα. πλοότη να. κα.τα.στα.λά.ζουν μέσα. μου ~σuχα., τρικυμιστά., δπως Gέλουν, ιi>σότου να. περά. σει &.πό την ψιλ-υj κρισά.ρα. δ κα.ιρός, να. κιχ.- τα.στα.λά.ξει ά.π' δλες τίς χα.ρες κα.ί τίς, πι- ' κρες το ξα.gέρι-τοότrι 'ή &.λχημεία. της κα.ρδια.ς ε ίνα.ι, Gα.ρρώ, μια. μεyά.λη, &.ντά.ξια. iou &.ν&ρώπου Ύ]δον'ή». 9 Άνα.Gυμ.άτα.ι, σε μια. άλλrι περίπτωσrι, πwς μια. ψορα. 'ή μητέρα. το!-> τον ρώτrισε πόσον κα.ιρο &.κόμα. &α.!ξα.κολουθοuσε τα. τα. ξίδια.. ~Ήθελε ν' ά.πα.vτ'ήση ~ ά.λλιχ. σε μί~ λησε, για. να. μ-υjν τij στενοχωρ'ήσrι - «δσο θά. 'μα.ι : ζωντα.νός, Μητέρα., δσο Gά. 'μα.ι ζ ωντα. νός >>. 1 0 Ή &λλrι του διέξοδος Υ]τα.ν το γρά.ψιμ.ο, &.διά.κοπη γι' α.ότόν προσπά.gεια. να. μ.ετα.-

3 148 Ένσιipκωσ'Υj Έλεuθεp{οι~: τό 1\pοιμοι τοίj Νικοu Κοιζοιντζά.κ'Ι) μορψώσ'υ) τίς έμπειρίες τοu σέ ποίφ'υ), νιχ 6ιiλ'Υ] τ~ ζωή τοu μέσα. στο α.rμα. τοu, νιχ μετα.δώσ'υ) τ~ν ά.λήθεια. χωρίς σuμ6ι6α.σμοός. 'Ήξερε κα.λιχ τίς μα.γικές δuνιiμεις τοu σuγγρα.ψέα.. «Τί θιχ ~τα.ν ~ ΈΜν'Υ) &ν δέν περνοuσε ά.πο πά.νω τ'υ)ς ~ πνο~ τοu Όμήροu ;» ρωτά.ει ψιιχ ώρα.ία. γuνα.ίκα. οπως ά.να.ρίθμ'υ] τες ' &λλες, ποu πέρα.σα.ν ά.πο τ~ γης κα.ί χciθ'υ)κα.ν». ι 1 :ί':ά τον Κα.::χ.ντζcΧκ ιι, «δ κ.α.λλιτέχν'υ)ς θεωρεί τ~ ζω~ μέσα. σέ μιιχ ά.τμόσψα.ιρα. α.ίωνιότ'υ)τοcς» κι έχει το uπέρτα.το?ι.οcί σuχνα. ά.κα.τόρθωτο χρέος νά μοφα.σ cη μέ τοuς ιχλλοuς α.ότο ΠQU &να.κάλuψε. 'Έτσι θιχ 6ρεθη πολλές ψορές να. &.γωνίζετα.ι γι~ νιχ κά.ν'υ) τίς λέξεις να. κα.τορθώσοuν πα.ρα.. πά.νω ά.π' ο,τι μποροuν, νά ξεπερά.σ'υ) τ~ σκέτ'υ) τέχν'υ) κα.ί να. ψα.νερώσ'υ) τ~ν ψuχή τοu σ'. δλ'υ] τ'υ)ς τη δια.ψά.νεια.. «Το &.γρα.ψο χα.ρτί», λέει, «~iα..ν κα.θρέψτ'υ)ς κι z6λεπα. το πρόσωπό μοu ήξερα. πως δ,τι κι &.ν εγρα. ψα., θά. 'τα.ν έξομολόγησψ>. 12 'Έχοuμε έδω ενα. ά.πόηχο ά.πο κά.ποιο πα.ρόμοιο χωρίο στιχ γρα.ψτά της κα.τ' έξοχ~ν!σχuρjjς πά.νω στον Κα.ζα.ντζά.κ'Υ) έπίδ'ρα.σης - τοu Φρ~ιδερίκοv Νίτσε: «Λίγο λίγο ειχε ξεκα.θα.ρίσει μέσα. μοu τί ~τα.ν κά.θε μεγά.λη ψιλοσοψία. ώς τώρα.: προσωπικη έξομολόγηση τοu δημιοuργοu της κι ενα. είδος ά.κοόσιο κα.ί ά.σuνείδητο χρονικό κι ά.κόμα. δτι οι ήθικές (ή &νήθικες) προθέσεις κά.θε ψιλοσοψία.ς &.ποτελοuσα.ν το ά.ληθινο σπέρμα. της ζωης &.π' δποu μεγάλωσε δλο το ψuτό». ι 3 τα. τα.ξίδια. κα.l το γρά.ψιμο μετα.μόρψωσα..ν σιγα. σιγά., μέ τιχ χρόνια., τον Κα.ζα..ντζά. κη, σ' ενα.ν κα.λλιτέχνη μuστικιστή, δπως ~τα.ν δ Μοόρτζοuψλος στον Κ α. π ε τ ιχ ν Μ ι χ ά. λ 'Υ/ ποu << ολέπει πρά.μα.τα. ποu έμείς δέ 6λέποuμε, οχι για.τl δέν ύπά.ρχοuν, πα..ρα. για.τί δ θεος μά.ς ε6α.λε κα.ψά.σια. στιχ μά.τια., οπως 6ά.ζοuμε κι έμείς στ' &λόγα..τα. τοu μα.γκα.νοπήγα..δοu ετσι το Ιά.λογο οέ: σκορπίζει το νοu τοu οεξιιχ κι &ριστερά., πα. ριχ ίσια. γρα.μμ~ στ~ οοuλειά. τοu. Μα. δ θεός, ποιος ξέρει γιιχ ποιοuς κρuψοuς σκοπούς, Ε6γα.λε τil. κα.ψά.σια. ά.πο τοuζ ά.λα..ψροtσκιωτοuς».14 Ή ικ«νότητά. τοu για. δοuλεια. ~τα.ν, ψα.ίνετα..ι, κα.τα.πλ'υ)κτική. Διόρθωνε οια..ρ~ως κα.l χτένιζε τιχ γρα.ψτά. τοu. Όλόκλ'Υ]ρ'Υ) fι Ό ο ό σ σ ε ι α., ποί'υ)μα. μέ στίχοuς στ~ν τελική τοu μορψή, ξα.να.γρά.ψτηκε ά.πο τ~ν &ρχ~ wς το τέλος έπτα. ψορές, μέσα. σέ οεκα..τρία. χρόνια.. υοπως ειχε γρά.ψει κι έκεϊνος στον Πρε6ελά.κη, << δ &.ρτιος στίχος είνα.ι ή μόνη σωτηρία. της ψuχης». 15 Μια. ά.πο τίς πιο 6α.θιές έσωτερικές σuγκροόσεις στ~ ζω~ τοu Κα.ζα.ντζά.κ'Υ) ~τα.ν ή έκλογ~ της τέχνης &πά.νω &.πο τ~ν πρά.ξη - κι α.uτ~ ~ οιά.στοcσ'υ) Εμεινε μέσα. τοu σ' ολη τοu τ~ ζωη κα.ί δια.ρκώς έπα.νέρχετα.ι στιχ εργα. τοu. Ό ορόμος της ποιητικjjς ένα. τένισης ποu διά.λεξε ~τα.ν πά.ντοτε πολιορκημένος &.πο ένοοια.σμοuς πά.νω στ~ν κλίση τοu, ίδίως σέ κα.ιροuς μεγάλων πολιτικών &να.στα.τώσεων - ένοοια.σμοuς ποu οέν οημιοuργοuν &να.στολές στο εργο τοu ά.λλιχ μεγα.λώνοuν τον πόνο ποu εινα.ι &να.πόσπα.στος &πο α.uτο το εργο. 'Έτσι, ψα.νερώνει στ~ν α.uτο6ιογρα.ψία. τοu: <<ΕΙσα.ι κα.τσίκα.» Ελεγα. σuχνιχ στην ψuχή μοu κα.ί μά.χοuμοuν νιχ γελά.σω, γιιχ νιχ μ~ν ά.ρχίσω το θρηνο << είσα.ι κα.τσίκα., κα.κόμοιρη ψuχή μοu πεινάς, κι ά.ντί να. ψάς κρέα.ς κα.ί ψωμί κα.ί νιχ πιείς κρα.σί, πα.ίρνεις μιιχ κόλλα. &.σπρο χα.ρτί κα.ί γρά.ψεις: κ ρ έ α. ς, ψ ω μ ί, κ ρ α. σ ί. Κα.ί τρως το χα.ρτί». 16 Σuγχρόνως είχε πολu σα.ψη έπίγνωση της ένόρα.σης ποu μποροuσε νιχ ά.ποκτήση έξ α.! τία.ς της κλίσ1jς τοu. Αuτο το ά.να.πτόσσει κα.θα.ρότερα. &πο οποu &λλοu στ~ ν <<' Απολογία.>> τοu: << Δέν ε!μα.ι μήτε στενοκέψα.λος &ρνητής, μήτε έπιπόλα.ιος uμνψής. Κα.ί τοuτο, για.τί οέν είμα.ι &νθρωπος πρα.χτικης ένέργεια.ς" μιχ ενα.ς &.νθρωπος ποu σκοπο έχει θέσει στ~ ζωή τοu τ~ν προσπά.θεια. νιχ σκεψτη κα.ί να. δια.τuπώση τη σκέψη τοu. Γι' α.uτο εχω τ~ Οόνα.μη κα.ί σuνά.μα. το οικα.ίωμα. να. 6λέπω μιιkν ίδέα. δλοκληρωτικά., με ' τ'υ) ' λ' α.μ ψ η κα.~ ' τις ' σκιες ' της». 17 υενα. χα.ρα.κτ'υ)ριστικο της προσωπικότητα.ς. τοu Κα.ζα.ντζά.κ'ΥJ &ξίζει νιχ το &πομονώσοuμε κα.ί νιχ το προσέξοuμε!οια.ίτερα.: τ~ν κλίση τοu για. τ~ μονα.ξιά.. Σ' ενα. γρά.μμα. στη Γα.λά.τ:εια., την πρώτη τοu γuνα.ίκα., έ γρα.ψε:,, υ Ο λα. τα. χρωστώ στη μονα.ξιά.. Τίποτα. δέ θά. 'κα.να.., τίποτα. οέ θά. 'μοuνα. iiν μοu ελειπε ~ μονα.ξιά.». 1 δ Μέσα. στ~ μόνωσή τοu ερχετα.ι δ Κα.ζα.ντζά.κης πιο κοντιχ. στ~ ψόσ'υ) κα.l &να.κα.λόπτει τό &ληθινό μuστικι-

4 Ένσιiρκωσ'η Έλεuθερ(ccς: τό δρctμct τoij ΝCκου Kctζccντζιiκ'fj Ht9 στικο πνείίμ.α. τοu. Στίς πόλεις εμ.ενε λίγο, για.τί α.lσθα.νότα.ν &.διά.κοπα. την &.νά.γκη να. κα.τα.ψόγη στο ψuσικο περι6ά.λλον. Αuτη ή. δια.ρκης μ.ετα.κίνηση τον κρά.τησε δέκα. δλόκληρα. χρόνια. περίποu μ.α.κρια. &.πο τη Γα. λά.τεια., ποu στο τέλος π1jρε δια.ζόγιο μ.ετα. &.πο δέκα. πέντε χρόνια. γά.μ.οu. Μονα.ξια. κα.ί σιωπή: α.uτα. ήτα. ν τα. Οόο δικά. τοu πρά.γμα.τα. ποu &.γα.ποίίσε περισσότερο &.πο δτιδήποτε άλλο. «'Η μονα.ξια. για. μένα. ε!να.ι δπως ή Γuναίκα. για. τόν πολεμιστη, εγρα.ψε &.πό την Αϊ γι να..' 9 Κα.ί μετα. τη διαμονή τοu στη Σι6ηρία., ή πιο &.γα.πημ.ένη τοu &.νά.μνηση ήτα.ν «ή μεγά.λη, γόνιμη, θεία. μέσα. τοu σιωπή.» 20 Κα.ί πά.λι τόν κα.ιρο ποu τα.ξίδεuε στην 'Ισπα.νία., εγρα.ψε &.πότη Μαδρίτη: «Άνuπομονώ να. ξανα.μπώ πά.λι στ"fιν πuρα.χτωμένη &.τμ6σψαιρα. τ1jς μοναξιάς, δποu μονά.χα. &.να.πνέω... τα. μά.τια. μοu στριψογuρνοίίν &.νήσuχα. κι έρεuνητικα. --σα.ν τ1jς γά.τας ποu μέλλει να. γεννήσει»." Ό Κα.ζα.ντζά.κης μιλά.ει &.πό. τη δική τοu πείρα, δταν 6ά.ζ η τόν Ί ησοίί να. &.ποπα.ίρνη τον 'Ιοόδα.: «Δuο στήν ερημο δε χωροίίνε γόρνα. πίσω». 22 Άπο &.ρκετες πλεuρές, εμοια.ζε με τον 'Ι ησοίί ποu &.πει κονίζει στο περίψημο μuθιι:ιτόρημά. τοu Ό Τ ε λ ε u τ αϊ ο ς Π ε ι ρ α σ μ ό ς. Τον εσπρωχνε κι α.uτον στη μοναξια. δ δαίμονα.ς ποt) κ.ατοικοίίσε μέσα. τοu κα.ί ενσ. α.ϊσθημσ. 'ήθικ1jς &.πομόνωσης ποu προερχόταν &.πο τή μονα.δικότητα. τ1jς κλίσης τοu. "Ανθρωπος με &.γέρωχο πνείίμα., &.να.γνωρίζει με γνήσια. περηψά.νια. πώς δεν είνα.ι ί σος με τquς άλλοuς &.νθρώποuς - δπως θα. τον ε!χε διδά.ξει δ Νίτσε - κι ετσι ή μόνωση γίνετα.ι δ κλijρος τοu. Ό Όδuσσέα.ς &.ντιλα.μ6ά.νεται το νόημα. τ1jς μοναξιάς κα. θώς πλησιά.ζει στο θά.νατο: Μή μου σ6α.ρνάς τρογόρα. τή μα.τιά., τ' αuτιά. σοu μήν τροuλώνεις, &.π' το κοπά.δι ξέκοψες, ψuχή, κα.ί μή ζητάς σuντρ6ψοuς" 6ά.στα. κα.λά., κερά., τήν πά.να.γνη της μοναξιάς &. νά.σα..» 2 3 Ό Κα.ζα.ντζά.κης ήθελε χωρίς άλλο σuντρόψοuς κα.ί φίλοuς, &.λλα. κά.θε προσπάθεια. για. να. μοιρα.στi) τη μονα.ξιά. τοu εμοιαζε καταδικασμένη. υ Ε να. &.πο τα. πρώτα. σονέτα του Κήτς, ποιητή ποu &.γα.ποuσε δ Κα.ζα.ντζά.κης, έκφρά.ζει, νομίζω, τα. σuνα.ισθήμα.τά. τοu &.πένα.ντι στήν &.πομόνωση ποu τόσο &. πεγνωσμένα. ζητοίίσε κα.ί ποu ώστοσο σuχνα. τον κα.τέθλι6ε: "Ω Μονα.ξιά.! μαζί σοu &ν πρέπει έγώ να. ζήσω, μες στο &.να.στα.τωμένο χά.ος μή με &.ψήσης των σκοτεινών σπιτιών" πάμε ψηλα. στ1jς Φόσης τη 6ίγλα κα.ί δίχως άλλο θά. Ύα.ι ά.πο τίς πιο τρα.νες χαρές, με:ς στοuς &ν" θρώποuς, δuο πνεόματα. δμοια. ποu κινοίίν για. τοuς οικοός σοu τ6ποuς. 42 Δεν περηψα.νεuότα.ν πώς θα. γίνη διά.σημος &μα. &.νακα.τεuότα.ν με έκλεκτοuς κόκλοuς το δικό τοu το uψος ήταν μάλλον ή &.ποψuγη κά.θε έπίδειξης. Ή 'Ελένη, ή οεότερη γuναίκα. τοu, μιλά.ει τρuψερα. γι' α.uτόν, ποu ήτα.ν <<γεμά.τος &.ντιψά.σεις, &.λλα. πά.ντα. &.κολοuθοίίσε τον ίδιο δρόμο, χωρίς σuμ6:6ασμοός, τα.πεινος κι &.πα.ιτητικ6ς, μοναχικός κα.ί ψιλόξενος..., Δε ψοροίίσε προσωπείο. "Εκα.νε α.uτα. ποu οίδα.σκε κα.ί δίδασκε δ,τι ήθελε να. κq,νη, κσ.1γοντα.ς το κερί τοu κι &.πο τίς ouo &.κρες, uπερ6ολικα. έπιεικijς για. τοlις ιχλλοuς, ζητώντα.ς τ' &.Οόνατα. &.πο τον έαuτό τοu. Στα. γρά.μματά. τοu, στα. 6ι6λία. τοu, στήν lοιωτική τοu ζω"fι ~ &.νά.μεσα. στα. πλήθη, εμενε πά.ντα. δ ίδιος, γαλήνιος κα.ί Περίψλογος σuγχρόνως, είτε σο6α.ρος είτε γελαστός, με τίς &.οuναμίες τοu καί τή Οόνα.μή τοu, &.ζ;ιά. ψορος στο τί θα. ελεγε δ κόσμος ένα.ντίον τοu.» 25 Ό Νίτσ;: μά.ς σuμ6οuλεόει να. παρα.χωροομε πά.ντα., στο μά.τι τοu κοινοίί, &.πο τυjν &.ρχή, «Ενα πα.ρα.πλα.νητικο καί θορu6ωοες πεδίο για. πα.ρα.ν6ηση.» 26 Αότή ψα.ίνετα.ι πιhς fιτα.ν ή στά.ση τοίί Κα.ζα.ντζά.κη: ή &.ποσuσχέτιση τοίί κα.λλιτέχνη &.πο τοuς κα.τεστημένοuς κα.νόνες κα.ί θεσμοός. ΈραστΥjς τijς εlρήνης, οημιοόργησε έν τοότοις πολλοuς έχθροuς με τα. εργα. τοu, ε να. μά.λιστα. 6ι6λίο τοu μπήκε στον Πί,ακα. των Άπα.γορεuμένων Βι6λίων της Κα.-

5 i50 Ένσιiρχωσ'Υ) Ελεt!θερ(α.ς: τό 13~μα. το!j ΝCχου Κιχζα.ντζι:i.Χ'Υ) θολικi'jς Έκκλφίιχς." 7 Αότη ή &χθpότύ)τιχ σuνεχίστ'υ)κε μετ!χ το θά.νiχ.τό τοu κιχί μέ δύ) μόσιες κιχτιχγγελ(ες κιχί μέ ~τη 6ε6~λωσΎJ κιχί pόπιχνσύj τοσ τά.φοu τοu. 2 δ 'Όσο ζοuσε δ Κα.ζιχντζά.κΎJς fιτα.ν κόpιος τijς ψuχi'jς τοu κιχί ijξεpε τί &.πιχιτοuσε &π ' ιχότόν ή δύ)μιοupγικότύ)τα.: μι!χ &.πόλuτύj &. νιχσφά.λειιχ. 'Έχοuμε πά.λι μι!χ πpοσωπικη & ξομολόγφ'υ) τi'jς δλο κιχι πιό μεγά.λύjς μελα.γχολίιχς κιχι τupιχννίιχς τοσ μονιχχικοσ δ pιχμιχτιστi'j, δτιχν 6ά.ζ ΎJ τόν &.πόστολο Ά ν δpέιχ ν!χ pωτά.ύj τόν ΊΎ)σοσ: «Ριχ66ί, για.τί πι!χ δέ γελιχς, δέ χιχ(pεσιχι σ!χν κα.ι πρώτα.; ' γιιχτί δλο κιχί &.γpιεόεις ;». 29 Ή σuντpοφικη διά.θεού), ή χα.pά., τό ξέδομιχ - οπως γίνετιχι τόσο σuχν& - θuσιά.στηκιχν στό ιχίτημιχ γιά ένιχ νόημα, μές &.πό την ΠΟιΎ)τικη ~κcppιχση. "'Ας στpέψοuμε τώριχ την πpοσοχ~ μα.ς σ' ιχότό τό οpα.μα. ποu γεν~θύ)κε μές &.πό τ!χ τιχξίδιιχ; τό γpά.ψιμο κιχι τη μονιχξι!χ τοσ Νίκοu Κιχζα.ντζά.κΎJ. ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΙΚΑΙ Ο ΤΑΝΤΑΛΟΣ: ΑΝΙΚΑΝΟΠΟΙΗΤΟ Στο Α τi'jς Ό δ u σ σ ε ι α. ς δ Ύjpωιχς έξιστορετ στο λιχο τi'jς Ίθά.ΚΎJς τη γέννησ~ τοu κιχί μιλά.ει γι!χ τίς τρείς Μοίρες ποu τόν &πισκέφθηκα.ν κι εμεινα.ν ή μόνιμη σuντpοφιά. τοu σ' δλη τοu τη ζω~: δ Τά.ντα.λος, δ Πpομηθέιχς κιχt δ Ήpιχκλijς. "Αν πά.pοuμε τό πpόσωr;ο τοσ Όδuσσέα. γι!χ τον ίδιο τόν Κιχζιχντζά.κη, μποροuμε ίσως κιχλότεpα. ν& α.!χμα.λωτίσοuμε την οόσίιχ τi'jς σκέψης τοu δίνοντιχς προσοχη σέ κιχθένα. &.πο τ~ έπίπεδιχ τi'jς uπα.pξης ποu &.ντιπpοσωπεόοuν ot τρείς Μοίpες. 30 Ό Τά.ντιχλος, «δ πρόγονος τοσ &.πελπισμένοu &.νθpώποu», 31 fιτιχν ή πρώτη Μοίρα. ποu ~σκuψε πά.νω &.πό την κοόνιιχ τοσ μικροσ Όδuσσέιχ:... μέ τtς λιμά.ρες τοu χεpοuκλες πpοσπεpνο\jσε πεινά.ει, τη φοόχτα. &.πλώνε ι στοuς κιχpποός, κα.t τ& δεντρά ψηλώνοuν διψά.ει, τη φοόχτα. &.πλώνει στο νερό, κα.t. το νερό φupα.ίνει κοuρά.στηκε, σέ δpu &.κοuμπά.ει, κι δ δρuς γίνηκε έότuς &.γέpιχς. 32 Σόμ6ολο τi'jς ιχ!ών ι ιχς &.ποστέpησης, δ Τά.ντιχλος &.ντιπροσωπεuει οχι μόνον ενιχ κεντρικό χιχpιχκτηpιστικο τοσ Όδuσσέα., &.λλ!χ το πρώτο &πίπεδο τi'jς &.λ~θεια.ς στό προσωπικό οpα.μιχ τοσ Κα.ζα.ντζά.κη - τό &π ί πεδο τi'jς Έ μ π ε ι Ρ ι IX ς. Αότό" μπορεί ν!χ σuγκpιθi'j μέ ο,τι &.νιχφέpει δ Κίpκεγκιχα.ρντ σ!χν «α.ίσθητικό &πίπεδο»: ν' &.κολοuθijς την έλξη των σuνα.ισθημά.των σοu χωρίς ν!χ δίνης σημιχσία. σε ύποχpεώσεις Ύ'j στ!χ δικιχιώμιχτα. των &λλων. Αότη &.κpι- 6ως ή &.ποσuσχετισμένη, &.διά.φοpύj, κιχθα. ρη &.φέλειιχ α.ότijς τi'jς φά.σης - κα.l τό α.!- σθημιχ τοu &.νικιχνοποίητοu ποu γεννιχ - γο~τεψε πά.ντιχ τόν Κα.ζα.ντζά.κη κα.ι τόν ~ κιχνε ν& δij &κεί μέσα. την &μεση πηγη κά.θε δημιοupγικi'jς Μνιχμης. Σόμ6ολο τοότοu τοσ πpώτοu &πιπέδοu τi'jς &μπεφίιχς ε!να.ι ή γοητεuτικ~, &.δέσμεuτη, χωplς ύποχpεώσεις, πα.ρθένιχ δμοpφιά.: ή "ΕλένΎ) τi'jς Τροίιχς. Ot &.διά.κοπες περιπέτειες τοσ 'Οδuσσέα. μιχpτuροuν την!σχuρη κιχι μόνιμ'υ) έπίδpιχσύj τοσ Τιχντά.λοu. 'Έτσι διιχκηpόσσει «Χα.ρ& στ& μά.τια. ποu ε!δα.νε τό πιό πολu νερό στόν κόσμο.» 33 Κιχt πά.λι, &.pγότεριχ, σ' ένα. είδος ύποδειγμα.τικi'jς προσεuχi'jς: «Εόχιχpιστω σε, θέ μοu, γι!χ τ' ιχότιά., τ' &.pθοόνιιχ μοu, τ!χ μά.τια. κιχί τ& διπλά νεφρά., τ' &.δp& μεp\ιχ κιχί την &.γκά.θα. γνώση μ!χ πιό πολu yι!χ την &.μποόχτιστη ποu μοσ 'δωκες κα.pδιά. μοu, κι δλα. τi'jς γi'jς τ& περιχιχίpετιχι ~ κολλημό δε: ν εχει! >> 34 Ό Πpε6ελά.κης πα.pα.τηpεί γιei τόν Ό δuσσέιχ, σχεtικ!χ μέ δσιχ ε!πιχμε πιχpιχπά.νω: «'Ακόμιχ κι οτιχν &κτελi'j εpγιχ κοσμο cστοpικά., οπως το κά.ψιμο τοσ πιχλα.τιοσ τi'jς Κνωσοσ, δ Ύjpωά;ς μιχς δέ στpιχτεόετιχι ή ψuχ~ τοu 6ρίσκετα.ι σέ διιχθεσιμότητα.. Ot πράξεις τοu εχοuν την &.νιδιοτέλεια. (κιχι την &.σuδοσίιχ) ποu!διά.ζει στη νεότ'υ)τα..» 35 Το ίδιο θέμιχ ξα.νιχγupίζει σέ &λλιχ εργα. τοσ Καζαντζά.κη. Στον Ά λ' έ ξ η Ζ ο ρ μ π ΙΧ, μία. ύπέροχη δοξολόγηση τοu &πιπέδοu τijς ΈμπεφCα.ς, 6pίσκοuμε το Άφεντι, κό ν!χ συλλογίζεται σ' ένα. σημείο: «ΜΕ: τρώει ή εγνοια. &τούτη: ν!χ δω, ν' &.γγίξω

6 Ένσιipκωσ'Ι) Έλειιθεpια.~: τό 1\ρα.μα. τοίί :Κ iκοιι Καζαντζιiκ'Ι) 151 δσο μπορώ περισσότερη γi'j κα.l θά.λα.σσα., προτοσ να πεθά.νω».' 6 Αuτο πά.λι το οα.σα.νιστικο πνεuμα. δδήγησε τον Κα.ζα.ντζά.κη να κα.θιερώση uπέρτα.το θεο τον 'Έπα.ψο, το θεο της &ψης, << ποu προτιμάει το κρέα.ς &.πο τον ίσκιο... θέλει ν' &.γγίξει, να ψουχτώσει το χώμα. κα.l τον &νθρωπο, να νιώσει τη ζεστα.σιά. τους να. σμίγει μέ τη δικιά. του ζεστα. σιά., να γίνουντα.ι ενα..» 37 Κα.ί στον πρόλογο τοu 'Ι α. π ω ν ί α. - Κ ί ν α., ένος τα. ξιδιωτικοu βιβλίου ποu εγρα.ψε πρlν &.πο τα. μεγά.λα. εργα. του, έξυμνεί το θεο τi'jς &ψi'jς, το μέσο για. να. &.ποψύγη κα.νεlς την ψύχωση μέ τη Νιροά.να., δψιστη λεία. για. τον &νθρωπο πά.νω στη γi'j. Ό Κα.ζα.ντζά.κης δοξά.ζει τον Τά.ντα.λο μέ πολu πιο εμμεσο τρόπο - μέ την &.διά.κοπη προσπάθειά. του να. εuα.ισθητοποιήση τοuς &. να.γνώστες του ώστε να. κα.τα.λά.οουν τη δροσια. κα.ί τη ψρεσκά.δα. τοu κά.θε τι ποu μα.ς συμοα.ίνει. Φτά.νει να. σκεψτοuμε τη ψρά.ση ποu χρησιμοποιεί ξα.να. κα.l ξα.να. στον 'Αλ έ ξ η Ζο ρ μ π ιχ: να. ολέπης κά.τι << οο νά. 'να.ι ή πρώτη ψορά..» 3 8 Κα.θwς πα.ρα.κολουθοuμε τον ΖορμπιΧ να. κοιτά.ζη τlς πέτρες ποu ζωντανεύουν στην πλα.γιιχ. 39 η τον 'Οδυσσέα. να. περπα.τά.η μόνος τα. χα.ρά.μα.τα. κα.l να. μιλά.η σ' ενα. σπουργίτι 10 η να. τρα.γουδά.η την ώδή τους στlς πέντε α.ίσθήσεις, 41 ψτά. νουμε στο σημείο να. κα.τα.λά.οουμε κά.τι για. την ποιητικη εuα.ισθησία. τοu ίδιου τοu Κα. ζα.ντζά.κη στην πρωτόγονη, ώμή, έλεύθερη έπα.ψή του μέ τον ψυσικο κόσμο. θα. νόμιζε λοιπόν κα.νείς, δτι δ Κα.ζα.ν τζά.κης μάς συμβουλεύει να. διατηρήσουμε μια. α.ίσθηση για. την α.lσθητι κ ή, να. &ψήσουμε τόν έα.υτό μα.ς στη ροη τi'jς έμπειρία.ς, μέ μ,α. γεύση δίψα.ς πά.ντα. για. το μέλλον. uοπως λέει κι δ ΖορμπιΧς: <<Μωρέ τί είνα.ι ή ζωή, &.ψεντικό!». 42 τα. εργα. του είνα.ι γεμά.τα. πα.ρα.τηρήσεις α.ότοu τοu είδους, ποu ψέρνουν σε &.μηχα.νία. τοuς περισσότερους ά.πο μα.ς - 1.\σους δέ γνώρισα.ν. ποτέ τlς χα. ρές τi'jς λα.τρεία.ς στό οωμο τοu 'Έπα.ψου. 43 Ή εξα.ρση της α.ίσθητικi'jς στηρίζεται σέ μια. πεποίθηση, δτι τα. οα.σικei σuνα.ισθήμα.τα. εχουν περισσότερη &.ξία. &.πό τlς σκέτες σuμοα.τικές συνήθειες κα.l χρησιμεύουν κα.λύτεpα. σα.ν θεμέλιο για. πα.ρα.πέρα. στοχα.σμό. Σ' ενα. ταξιδιωτικό του για. την Έλλά.δα., τό Τ α. ξ ί δ ι σ τ ο Μ ο ρ ι a, δ Κα.ζα.ντζά.κης γρά.ψει : <<" Αν πολιτισμος θά πεί: πειθα.ρχία. τοu &.ρχέγονου ενστικτου, τότε μονά.χα. εχει &.ξία. δ πολιτισμός,.οτα.ν το πειθαρχημένο ενστικτο δουλεύει κά.ποιον πλα.τύτερο &.πο το &τομο, δυσκολώτερο σκοπό. 'Αλλιώς είνα.ι ξεθύμα.σμα., τεμπελια. κι ά.να.ντρία..» 44 Συγχρόνως βρίσκουμε ι!δω μια. α.uτονόητη κριτικη για. κείνους ποu μ έ ν ο υ ν στό πρώτο έπίπεδο, ζητώντα.ς τυψλα. νά!κα.νοποιήσουν τlς πρωτόγονες ορέξεις τους. (~Οπως θα. δοuμε, δ Όδυσσέα.ς γίνετα.ι &.σκητrις &.κpιοώς για. ν' &.ποψύγη να. &.να.μετρήση την &.ξία. της Έμπειρία.ς μονά.χα. μέ τη ρευστότητα. κα.l την κα.ινότητά. της.) 45 Ό Κα.ζα.ντζά.κης α.ίσθα.νότα.ν πά.ντα. μέ οξύτητα. τον πειρα.σμο τοu δλοκληρωτικοu ήδονισμοu ποu περιέχεται στον α.ίσθητικο τρόπο τijς ζωi'jς. Σ' ενα. &.πο τα. τελευτα.ία. του μυθιστορήματα., Ό Φ τ ω χ ο ύ λ η ς τ ο σ θ ε ο σ, μιλά.ει γι, α.uτό τό θέμα. πλά.για., κι οχι δίχως κά.ποια. είρωνία., μέ τα. λόγια. ένός γέρου χωριά.τη ποο δίνει στέγη στόν u Α γιο κα.l στόν σύντροψό του, τον ψρά.τε Λεόνε: <<Μα. μπορεί, άν προλά.οω τijν τελευτα.(α. στιγμη νά μετα.λά.οω, να. πά.ω κι έγw στη οα.σιλεία. των οόρα.νων. Κι ή &.ψεντιά. σοu κι ι!γω το <<μπορεί» α.uτο το πιπιλίζουμε σέ δλη μα.ς τη ζωη κα.1. πα.ρηγοριούμα.στε δέν είνα.ι, το λοιπόν, πιό συψέρο νιχ τρώμε κα.ί νιχ πίνουμε κα.l νιχ ψιλοuμε, μπιχς κα.ί χά. σουμε κ α. ι την έπίγεια. τούτη κ α. ι την α.ίώνια. ζωή ;» 46 Ή ψιλοσοψία. της ζωi'jς τοu γέρου χωριά.τη ψα.ίνετα.ι νιχ τα.ιριά.ζ η περισσότερο στον ήρωα. τοu βιβλίου Έ λ ε υ θ ε ρ ί α. η θ ά. ν α. τ ο ς, τον Κα.πετάν Μιχά.λη, ποu κα.υχιέτα.ι, μέ &.ρκετη συνέπεια. πρός τό δικό του τρόπο ζωi'jς: 47 <!Η &μα.pτία. πρέπει νά. 'να.ι ενα. βουνό χοιρινό κρέα.ς, να. χωθης μέσα., μια. χα.οούζα. κρα.σί, να. μπi'jς να. κολυμπήσης, κι οχι ενα. μεζεδάκι.» Ύπά.pχουν τρία. μεγά.λα. θέμα.τα. ποu πιστεύω δτι μποροuμε νιχ μελετήσουμε σ ' α.ότο τό έπίπεδο τi'jς Έμπειρία.ς- δ ερως, δ πόνος κα.l δ χορός. οι ψλόγες τοίί ε ρ ω τ α. - είτε τοu πά.θους τοu ά.νθρώπου για. ζωη κα.l δημιουργία. - ζευγαρωμένες μέ την πα.ρόρμηση για. στενη γνωριμία., &.ντιπροσω-

7 152 Έvσάρκωσrι Έλεuθερι~~: τό δρ~μ~ τοσ Νίκου Κ~ζ~vτζάκrι πεόοuν μιιχ &.πό τiς πιό ίσχuρές κcti πιό φctνερές πηγές τοίί ctlώνιct &.yικctνοποίητοu. Ή ίδα.νικη ίσορροπίct γιιχ τόν Κα.ζctντζά.κη φα.ίνετctι πιhς ήτα.ν νιχ φτά.σιη στο &.πόλuτο πά.θος τοίί ~ρωw. χωρίς νιχ όποκόψη κα.i νιχ όποδοuλωθij. uοσο πολλές διαφορετικές μορφές κι &ν ~X'YJ ίσως πά.ρει ctότη fι &.μφιδοξίct στη ζωη των fιρώων τοu, γιιχ τον ίδιο ~φτctσε νιχ σημctίνη μιιχ ζωη σεξοuα.λικοίί &. σκητισμοίί. Δέν ~κctνε πα.ιδιιχ κι ~ζησε δλο κcti περισσότερο τη ζωη τοίί έργένη. «Τον &.πορροφοίίσctν ο! δρίζοντες!» θuμάτα.ι δ Πρε6ελά.κης. «Ή &.πά.ρυ'υ}σ~ τοu δέν μποροίίσε πα.ριχ νιχ περιλά.6η Κctt τη γuνα.lκct.» 46 Ή θέση τοu σχετιm μέ τον προορισμο της γuνctlκctς δέν ~τctν τόσο ξεκά.θctρη. Άπό τη μιιχ μεριιχ δ Κctζctντζά.κης έξuπονοε! δτι ο! τρε!ς δuνα.τές γuνct!κες της Ό δ ό σ σ ε ι ct ς, fι Κρινώ, fι Φίδct mί fι Ρά.λct, πctίρνοuν τη δόνα.μ'ή τt.:ιuς &.πο την πctρθενιά. τοuς &.ργότερct δμως, στό Ω, τtς 6ά.ζει νιχ μετctνιώσοuν γι& τη ζω'ή τοuς. Στόν Τ ε λ ε u τ ct τ ο Π ε ι ρ ct σ μ ό σuμπερ<χ.ίνει δτι fι γuνctlκct χριεά.ζετα.ι, γιιχ νιχ όπά.ρξη, σπίτι, οlκογένεια. mί προστctσία., δτι ε!νctι εότuχισμένη <ψονά.χct σέ σόνορct μέσα..» 49 Μόνον fι Άδερφη Κλά.ρct, στόν Φ τ ω χ ο ό λ η τ ο σ θ ε ο ίί, μοιά.ζει νιχ &.ξιώθηκε στην κλ'ήση τijς &.γctμί~, μ δλες τtς φctνερές &.νησuχίες τοίί Φρctγκlσκοu, ποu δέν μπορεί πctριχ νιχ ε! να.ι κcti &.νησuχίες τοίί Κctζctντζά.κη. 50 το ζ~τημ..ιχ, γιιχ τόν ίδιο τόν Κctζα.ντζά.κη, δέν ήτα.ν ο! fιθικές fι νομικές &.νctστολές' ήτα.ν &πλώς δτι το ~ργο τοu ζητοίίσε &πο α.ότον έγκρά.τειct. Βρίσκει ποιητικιχ την τctότισ'ή τοu μέ τον Όδuσσέct &.φοίί δ κοσμ.οτctξιδεuτης γίνετctι &.σκητης στο Π, για.τi ποτέ πιιχ δέν &.γκctλιά.ζει γuνα.ίκct, κcti μόνο μιιχ φοριχ έπιτρέπει στο χέρι τοu ν &.yγlξη γuνctlκct - σέ μιιχ χειρονομlct σuμ..6ολικijς μ..ν~μης, τότε ποu χα.'ίδεόει το στήθος μ..ια.ς μ..ctόρης πόρνης ποu κά.βετα.ι στιχ γόνctντct ένος νctότη: Mctuρo μ..α.στο μ..οίί &.ρέσει fι φοόχτct μ..οu στερνιχ νιχ ξεχειλίσει, τιχ στ~θη τ' &σπρct &.ποσκεπά.ζοντ~ ποu έχά.ρη στη ζω'ή της ετσι κα.λιχ σuντά.ζοuμ..ctι τijς γijς τον κόρφο νιχ φοuχτώσω!» 5 1 Άκόμ..α. κα.ί στο πρώτο έπίπεδο της Έμπειρία.ς, δ Όδuσσέα.ς θuμ..α.τα.ι &.πο προηγούμενα. τctξίδιct τοuς τρε!ς μεγά.λοuς πειρα.σμ..οuς τοίί ερωτct. 52 Ή Κα.λuψώ ήτα.ν δ πρώτος, α.ότη ποu τοίί όποοχέθηκε ctίώνια. νιότη καί σεξοuα.λικη &.πόλctύση &.λλιχ ενα. κοuπi ποu τό ριξctν στο γιctλο τιχ κόμctτα. θόμ..ισε στον Όδuσσέα. την &.ν'ήσuχη κα.ρδιά. τοu. Δεύτερη ήρθε fι Κίρκη Κcti τοίί πρόσφερε ενα. ξέσπα.σμ..ιχ γιιχ την κτηνώδη λctγνείσ., χωρίς &ντίστοιχο χρέος, γιιχ την κα. θα.ρη &.πόλαuση δίχως εόθόνη. Κα.t τέλος fι Ναuσικα. προσπάθησε, νιχ τον πλσ.νέψη μέ το μεγαλύτερο δόλωμ..ιχ &.π' δλσ.: μιιχ φuσιολογικ~, &πλ'ή, μετρημένη ζωη στο σπιτικό τοu μ..έ γuνσ.ίκα κcti πctιδιά.. (Είνα.ι πρά.ξη όπέρτα.της είρωνεί~, δτα.ν φέρνη τη Νσ.uσικα. στην 'Ιθά.κη γιιχ νιχ την πα.ντρέψη μέ τον Τηλέμα.χο, το γιό τοu ποu &γσ.ποuσε τη γij.) Κι ο! τρε!ς γuνσ.!κες σuμ..6ολίζοuν το ίδιο πρά.γμ..ιχ: το σκλά.6ωμ..ιχ στο σπιτικό, το &λuσόδεμ..ιχ τοίί νοίί στiς οίκογενεια.κές ~γνοιες. Κctθιhς λέει δ Όδuσσέα.ς μ..ιλώντα.ς γι α.ότές τiς γuνσ.!κες: «Τρε!ς στά.θηκα.ν ο! πιο θα.να.τερέζ μορφές ποu &πήρε δ Χά.ρος νιχ μοίί ξεζώσει το λα.μ..προ μ..uα.λό, νιχ πά.ρει τ' &ρμ..ιχτά. μ..οu.» 53 Ό Όδuσσέα.ς νικά.ει τον πειpctσμ..ο μ..ιιχ γιιχ πά.ντα στο Ρ, δποu fι γuνctίκα. ποu δημιουργεί μέσα. σέ μιιχ ονειροφσ.ντctσιιχ κσ.lγετα.ι σέ νεκρικη πuρά.. Ό ίδιος α.ότος πειρctσμ..ος 6σ.σά.νιζε το Χριστο στον Τ ε λ ε u τ α.! ο Π ε ι ρ σ. σ μ. ό, &ς την ό'>ρct τοί) θα.νά.τοu τοu. Κι δ Μσ.νολιός, προσωποπpίηση τοίί Χριστοίί στο Ό Χ ρ ι σ τ ο ς ξ α. ν σ. σ τ σ. u ρ ώ ν ε τ α. ι, πέ.ρctσε τίς ίδιες τuρα.ννίες τijς ψuχijς, wσποu ο! κσ.τηγόριές τοίί Για.ννσ.κοίί κcti μ..ιιχ μuστηριώδης &.ρρώστια. στο πρόσωπο τον κα.λοίίν στην &.πόλuτη &.φιέρωση. 54 Ή γuνα.ίκct ε!να.ι το Πονηρο γιιχ τον Κα. ζα.ντζά.κη δποτε κσ.τctπνίγει το έρωτικδ πά. θος, κα.ί έπομ..ένως πρέπει νιχ έγκctτσ.λειφθij, άν κctί σuχνα. μ..έ μ..εγά.λο κσ.ημ..δ κctί δuσκολία., δπως δτα.ν δ Όδuσσέα.ς &.φ~υ'υ} τυ)ν Έ-

8 Ένσιίρκωσ'η Έλεuθερίιχ,;: τό δ ριχμιχ τ οσ Νίκοu Κιχζιχντζιίκ'η 153 ' λένη στον ξ~νθο 6~ρ6~ρο: «'Αγ~πrιμένο πρόσωπο τ'υ)ς γ'υ)ς, Έλέν'Υ), πια ποτέ τους τα μ~τι~ μου δε θα σε δοσν κι &δρες π~λ~μες δε θ ' ά.γγίξουν ά.φρος γεννήθrις, Ελ~μψες κ~ι σ6ετς πά στην κορφη τοσ νοu μου! '' Είπε, κι &.ν~γυρν~ει την οψrι του μην ποφ~νετ το κλ~μ~. 5 5 'Όπως δ Νίτσε, iχν κ~ι δρισμένως με λιγότερο ψυχοπ~θολογικα κίνrιτρ~, δ Κ~ζ~ντζ~κrις ήξερε δτι οι γυν~ίκες πρ~γμ.α.τικα σκοτώνουν συχνα τη δrιμιουργικη δρμη κ~t πwς «κι ή πλήθι~ γλόκ~ τοu σπιτιοu τοu ά.ντροuς τη Οό~μ'Υ) ξεζώνει.» 56 Συγχρόνως πρέπει χωρtς &λλο να πρσσέξουμε τί ε ί ν ~ ι οί γυν~τκες κ~ί τί ιι. π ο ρ ο (j ν vα κιχνουν στον κόσμο τοu Κ~ζ~ντζιΧκrι. Π~ίρνει 6έ6~ι~ την Έλένrι σαν &.ρχέτυπο, δτ~ν τη λογ~ριάζrι &ξι~ να όψώσrι τον,&ντρα. «στtς πιο α.φψες ά.ποκοτιες τοu νοu, στην κορυφη τοu πόθου.» 57 Μια τέτοι~ σχέσrι μοιιχζει να είχε με τη δεότερ'υ) γυν~ίκ~ του, την Έλένrι. 'Έγρ~φε στον π ρε6ελιχκrι, εξ ι μ'υ)νες μόλις πρtν πεθιχυ'υ): «Στην Έλένrι χρωστώ δλrι την κ~θrιμερινη εuτυχί~ τ'υ)ς ζω'υjς μου' χωρtς ~uτή, θιi χ~ πεθ~νει τώρ~ κα.t πολλα χρόνι~.» 58 Αuτη τη μυστικη Οόν~μη τ'υ)ς γυν~ίκ~ς να ά.ν~τ~ράζrι την ψυχη τοu &.ντρος - ~uτήν &.ν~φέρει δ Κ~ζ~ντζιiκrις δτ~ν λέrι:,(η φωνή τijς γυν~ίκ~ τιvιχζετα.ι &.θ~ν~τ'υ).» 59 Ή Μ~ρί~ ή Μ~γδα.λrινη κ~ι ή χήρ~ ή Κ~τερίν~ κρ~τφ~ν ~υτο το ρόλο, &.ντίστοιχ~, για το Χριστο κ~t για το Μ~νολιό. 60 'Ακόμα. κι' δ ΖορμΠ~ς - ποu δ Κ~ζα.ντζιΧκrις μοι~ζει να τοu π~ρέχ'υ) προνομι~κη έλευθερί~ σχετικα με τtς γυv~τκες στο συμ6ολικό του ρόλο τοu εuτυχισμένου είδωλολιiτρ'υ), είχε συνείδrισrι τijς 6~θότερrις σrιμ.α.σί~ς ποtι κρό- 6ει δ σ~ρκικος ερωτα.ς: «Πίσω &.πο κιiθε γυνα.ίκ~ όρθώνουντ~ν α.uστrιρό, ίερό, γε~το μυστ-ήριο το πρόσωπο τύjς Άφροδίτ"f)ς. Αuτο το πρόσωπο ε6λεπε δ Ζορμπάς, με ~υτο,μιλοuσε, ~uτο λα.χ~ριζε, κι ή Μ~νταμ Όρτανς ήτα.ν μονά.χ~ μια έφ'ήμερrι ~σκ~ κι δ Ζορμπάς τήν εσκιζε για να φι λ 'ήσει το ~ιώνιο στόμ.α..» 61 Μια δεότψη Κ~t πιο εμμεση &ποφrι στο έπίπεδο τijς Έμπειρί~ς ε!ν~ι δ π ό ν ο ς, σχετικος Κ~ί με το ~ίσθrιτικο Κ~t με το έρωτικο π~θος ποtι μόλις έξετ~σ~με. Ή &. ν~ζήτrισrι για την ά.ξί~ κα.ι το νόrιμ~ τοu πόνου ήτ~ν ά.δι~κοπ'υ) στα γρ~φτα τοq κ~ζ~ντζ~κ'υ). Μ ' ~uτη την εννοι~ μποροuμε να θεωρ'ήσουμε το εργο του, δπως πρότεινε δ Tom Doulis 62 σαν στ~υροδρόμι &.νάμεσ~ στή σοφί~ τijg Άνατολ'Υjς κα.t στη σοφί~ τ'υ)ς Δόσrις, σαν σrιμείο δπου συν~ντιοuντα.ι δυό δια. φ ορετικες φιλοσοφίες τοα πόνου. Στα 6ι6λία. του 6ρίσκουμε, πρώτα. πρώτα., τόν &.να.τολίτικο μύθο δτι ή ζωη ε!ν~ι. φ!> θ " 'θ 63 " μια. ευuα.ισ rισrι, «ε να. πα.ρα.μυ ι» «ονειρο &.χνό, παιχνίδι τοu &.γέρ~», 6 4 &δειιi &.πό δποιοδ'ήποτε δικό τrις νόrιμ.α.. Αuτη ε!να.ι φ~νερα. ή σκέψrι τοu 'Αγά στο Ό Χ ρ ι στο ς Ξα.να.στα.υρώvετα.ιτουλ~χιστον ωσπου να ά.να.μορφωθij ή φιλοσοφία. του &.πό την Έμπειρί~. «Κόσμος κι ονειρο είν~ι Ιtνα.» τρ~γουμει το μικρο Γιουσουφάκι, τό όμορφόπ~ιδο τοu Άγ~, στο θ~να.το τοu γέρου Κ~πεταν Φουρτοόν~. 65 Κα.t σ' α.uτο 6ρίσκει δ Άγ~ς την πα.ρrιγορια ποtι χρει~ζετα.ι. Άλλα δτ~ν το Γιουσουφάκι δο~ λοφονείτα.ι άπον~, τότε εινα.ι &λλο πρά.γμ.α., κ~θι.bς θρψετ δ Άγ~ς: «Είν~ι πικρό πολό, ψεύτικο πολu το τρ~γούδι ποu &.γα.ποuσε : Κόσμος κι ονειρο είν~ι εν~... Κρ~τάει στα χέρια. του δ Άγ~ς το πεθ~μένο σωμ.α.τάκι, δεν είν~ ι ονειρο τοuτο, συλλογιέτ~ι, δεν είναι ονειρο, &.νάθε~ το, είναι &.λήθει~ - κα.t κλ~ίει...» 66 'Ή πάλ ι μποροuμε να κοιτά.ξουμε τό ε πεισόδιο τοu Ζορμπ~, δπου το &.φεντικο 6ρί σκει μπροστά του εν~ κουκούλι ετοιμο ν' &. νο ί ξrι κα.t το φυσά.ει με την ά.νάσα του &. λαφρά, προκαλώντ~ την πρόωρrι γέννrισrι μι~ς νεκρijς πετ~λοόδας. 'Αμέσως κυριεόετ~ι &.πο εν~ 6~θtι ~ίσθrιμα ένοχ'υ)ς γι~τl &μ.ά;ρτrισε ένά.ντια στο ρυθμο τijς φόσης. 67 Ό Doulis σχολιιiζει: «Στην οuσί~ τrις ή ίστορί~ είν~ι 6ουδιστική, κι οχι μόνον &.πο τό γεγονος δτι τη ζωή ποu δεν εχει σκέψ'υ) τη μετ~χειρίζεται δ συγγρα.φέα.ς με τόσο σε6ασμό ε ίναι μη - Δυτικη γιατt δ &νθρωπος ποu όποφέρει δε μ.α.θαίνει τίποτ~ &.πο τον πόνο του. Για το Άφεντικο ή &μ~ρτί~ εχει νόrιμα, &.λλα για την πετ~λούδ~ ποό,

9 Ένσάpκωσrι Έλεuθεpίας: τό 1\pαμσ. τοίί Ν ίκοu Κσ.ζσ.ντζιiκrι κα.τ~ συμπέρα.σμα., δεν εχει διάνοια., ε!να.ι κι α.ότη χωρις νόημα..»~ 8 Συνήθως δμως στ~ Ε:ργα. τοσ Κα.ζα.ντζιiκη ά.να.πτύσσετα.ι ή δυτικη μυθολογία. τοu πόνου: δηλα.δη δτι ή ζωη κι δ πόνος είνα.ι πρα.γμα.τικιi, κα.ι δτι το νόημά; τους, δσο μυστηριώδες, δσο κρυμμένο κι &.ν ε!να.ι, πρέπει να. ψάξουμε με θάρρος να. το βροuμε. 'Έτσι δ πόνος συχνα. θεωρείτα.ι ενα. μέσο για. ά.νιiπτυξη, «δ ά.νήψορος >>. 69 Άλλα. είτε ζητάει, το νόημα. είτε οχι, την πρα.γμα.τικη uπόστα. ση τοσ πόνου δεν τi)ς ά.ρνιέτα.ι ποτε δ συγγρα.ψέα.ς ε!να.ι ενα. γεγονος τi)ς οίκουμενικi)ς Έμπειρία.ς. 'Έτσι βλέπουμε τις ά.ντιθετικες μορψες τοσ Σήψα.κα. κα.ι τοσ Μιχάλη στον Κ α. π ε τ α. ν Μ ι χ ιi λ η δ Σήψα. κα.ς κιiθετα.ι κα.ι θρηνεί για. το τέλος ποu πλησιάζει, ά.λλα. προσπα.θεί να. βρi) ενα. νόημα. σ' δλα. α.ότιi, ενω το Μιχάλη, τον σύγχρονο Άχιλλέα., τον ά.πα.σχολεί τόσο &.ν θα. σκοτώση η θα. σκοτωθi), ώστε δε γυρεύει νοήμα.τα.. Ό Κ α. π ε τ α. ν Μ ι χ ά; λ η ς ε!να.ι ένα. μυθιστόρημα. για. την 'Εμπειρία. τοσ πόνου ποtι εκτοπίζετα.ι ά.πο την 'Εμπειρία. τi)ς ήδονi)ς, χωρις ά.να.ψορα. σε uψηλότερα. κίνητρα. η κα.τα.νόηση. Μια. ά.δόνα.μη κόυρελια.σμένη γριά, ά.κουμπισμένη στο ρα.βδί της, κα.τέχει α.ότο το πνεuμα. πέρα. για. πέρα.: «Η φτώχεια θέλει κα.λοπέρα.ση, πα.ιδί μου, είπε ή γρια. κα.ι γέλα.σε δ πόνος θέλει γλέντι, ά.λλιwς θα. μάς ψιiη. 'Άμ ποσ θα. μάς ψιiει δ κερα.τά.ς' εμείς θα. τον ψά. με!,,' ο Στον Ό Χ ρ ι σ τ ο ς ξ α. ν α. σ τ α. ρ ώ ν ε τ α.ι, κσ-τ' &ντίθεση, ή σημα.σία. τοσ πόνου ε!να.ι ένα. θέμα. ποu δλο κα.ι ξα.να.γυρίζει. Ή πα.ρα.βολη τοσ πα.πα. - Φώτη στοuς πρόσφυγες τής Σα.ρα.κήνα.ς εχει για. προuπόθεση δτι δ πόνος uπιiρχει σα.ν ά.να.πόψευκτο προα.νιiκρουσμα. τής ελευθερία.ς. «Μια. ψορα. κι ένα.ν κα.ιρό, &ρχισε δ πα. πα. - Φώτης, βγήκα.ν δόο πουλολόγοι σ' ένα. βουνο κι εστησα.ν τ~ δίχτυα. τους' τ' &πλωσα.ν, κα.ι τ-υjν &λλη μέρα. το πρωι π'υjγα.ν, κα.ι τί να. δοuν; τα. δίχτυα. ήτα. ν γεμάτα. &γριοπερίστερα.. Χιμοuσα.ν τα. κακόμοιρα. ά.πελπισμένα. να. ξεφύγουν, μα. τα. μάτια. τοσ δίχτυοσ ήτα. ν στενα. πολύ, ποσ να. περάσουν! Σωριιiστηκα.ν το λοιπδν δλα. μα.ζι τρεμάμενα. κα.ι περίμενα.ν. - Πετσι και κόκα.λο είνα.ι τ' &τιμα., είπε δ ένα.ς κυνηγός, πώς θα. τα. πουλήσουμε στό πα.ζιiρι ; - "'Ας τα. τα. ίσουμε κα.λα. μερικες μέρες, να. παχύνουν, είπε δ &λλος. Τοuς εριξα.ν μπόλικο τιiιστρο, τοuς εβα.λα.ν και νερό, ρίχτηκα.ν τα. περιστέρια. να. τρων και να. πίνουν ένα. μονάχα. δε θέλησε να. ψιiει, εμεινε νηστικό' τις &λλες μέρες, καινούριο τιiιστρο τα. περιστέρια. &ρχιζα.ν κάθε μέρα. και πιiχα.ινα.ν, κα.ι μονάχα. το ένα. λίγνευε κι ολο κα.ι μιiχουντα.υ να. Περάσει ά.πο το δίχτυ. "Qσπου μια. μέρα. ήρθα. ν ο! κυνηγοι να. τα. μα.ζέψουν και ν!χ τα. πάνε στο παζάρι. το περιστέρι ποu ε!χε μείνει νηστικο τόσο ε!χε λιγνέψει, ποtι εδωκε μιά., πέρα.σε ά.πο το δίχτυ και ψτερούγισε λεύτερο στον &.γέρα....» 71 Το ίδιο, στο Φ τ ω χ ο ύ λ η τ ο σ θ ε ο σ, δ πόνος ε!να.ι για. να. δείξη πιbς δ &νθρωπος διαλέχτηκε για. τ-υj σωτηρία. ά.πο την ά.γάπη 'ένος συμπονετικοi) κα.t δλο ε γνοια. Δημιουργοσ. Μόνο στην Ό δ ύ σ σ ε ι α. βλέπουμε τη δια.λεκτικη &.νάμεσα. στο χωρtς. νόημα. πόνο κα.t σ' εκείνον ποtι εχει νόημα., να. γεννά. τον <<&.γώνα.» - δηλα.δη το πα.ράδοξο να. uποκύπτης στην Ά νιiγκη ενω τη μιiχεσα.ι. Άργότερα. θα. ξα.- να.γυρίσουμε σ' α.ότό. '"Αν δ ερως κα.ι δ πόνος είνα.ι ο! δυο μορψες ποtι παίρνει ή 'Εμπειρία. για. να. πα.ρουσιιiση τη ζωη κα.t να. μάς μολύνη με τήν κα.τάρα. τοu Τα.ντάλου, τότε δ χ ο ρ ό ς ε!vα.ι ή λειτουργικη δοξολόγηση τής ίδια.ς της Έμπειρία.ς. Στο χορό, και δ ερως κα.t δ πόνος εξυψώνονται πάνω ά.jto δποια.δήποτε &.ξία. μπορεί να. τοποθετήση δ &νθρωποζ μέ-. σα. τους, και δοξολογοuντα.ι για. την ίδια. την uπόστα.σή της, τελετουργικά. Ό. χορος ε!να.ι τό σύμβολο της εξωλογικής εγκα.τάλειψης ποu δδηγεί στην κα.θολικη α.lσθητι- κη &.πόλα.υση με την επακόλουθη ενδεχόμενη δίψα. για. πα.ρα.πάνω. Τίς περισσότερες ψορ ς δ χορος ήτα.ν ένα. θέα.μα. ποu δ Κα.ζα.ντζιiκης πα.ρα.κολουθοuσε πα.ριχ μιιχ πράξη δπου ΕΠα.tρΥε μέρος, κι ομως, γρά.ψει << δ χορος κι δ ενα.στρος ΟUρα.ΥΟς στιiθηκα.ν πάντα. τ' ά.νώτα.τα. θεάμα.τα. ποu χάρηκε ή ψυχή μου.» 72 Ή μεγάλη του ντροπη ήτα.ν δτι εμοια.ζε ά.νίκα.νος να. << ά.ψεθή», δτι τοi) Ελειπε ή εμπιστοσύνη στα. ίδια. του τα. συνα.ισθήμα.τα. - δπως δ ψριiτε Λεό-

10 Ένσιiρκωσ-η 'Ελευθερία.\;: τό δροcμοc τοίί Νίκοu Κοcζοcντζιiκ-η 155 νε κα.1 το Άφεντικό, ποu πα.ρα.κολοuθοuν με διάπλατα. μάτια. κα.ί με ζήλια., κα.θwς δ Φρα.γκίσκος κι δ Ζορμπιiς πιάνοuν το χορό. Ό Φρα.γκίσκος χορεύει σuχν!χ γι!χ ν!χ μα.ρτuρήση τήν &γάπη τοu θεοu στή χα.ρ!χ κα.l στή λύπη, &λλ!χ δ φράτε Λεόνε δεν μπορεί &λλο πα.ρ!χ ν!χ γελάη κα.ί ν!χ θα.uμάζη. 73 Καί γι!χ τόν Ζορμπιi ό χορός είνα.ι ενα.ς τρόπος ν!χ ξεσπάη τ!χ σuνα.ισθήμα.τα. της χα.ριiς. Λέει στο Άφεντικό: «'Ένα.ς διάολος είνα.ι μέσα. μοu και φωνάζει, κα.ί κάνω δ,τι μοσ πεί. Κάθε ποu πάω ν!χ πλα.ντάξω, μοu φωνάζει: «Χόρεψε!» κα.ί χορεόω». 74 τη τα. ν &π ίσης τό μέσο γι!χ ν!χ κα.τα.πολεμάη τη λύπη κα.ί τήν ήττα. έκφράζοντας &γάπη. Ή σuγκινητική σκψή μετ!χ τήν κα.τα.στροψή των στόλων μιiς δtνει όπέροχα. α.ότόν το σuμ6ολισμό. Ό Ζορμπιiς λέει στό Άφεντικό: «'Αφεντικό, έχω πολλ!χ ν!χ σοσ πω, &νθρωπ9 δεν & γάπησα. σ!χν &σένα., έχω πολλ!χ ν!χ σοu πω, μ!χ δεν τ!χ πάει ~ γλώσσα. μοu. θιχ τ!χ χορέψω το λοιπόν! Βtρα.! Χόπ! Χόπ!» 75 Ή μοuσική ε!να.ι μι!χ έναλλα.κτική είκόνα. ποu &ντιπροσωπεόει. το rδιο α.rσθημα. & ποσuσχέτισης. 'Ότα.ν δ Καπετ!Χν Σήψακα.ς καλεί τοuς γέροντες γι!χ ν!χ τοuς 6άλη το ρώτημ<χ, ν!χ πολεμήσοuν τοuς Τοόρκοuς η οχι, δ Μσκαλος &πα.ντιi πιό εuγλωττα. &π' δλοuς: «'Απόκριση θές, γερο - Σήψα.κα., είπε, καί θ!χ τήν έχεις. θιχ σοu &ποκριθω μέ τή λύρα. α.ότή Ύα.ι τό στόμα. μοu το &ληθινό. "Αν κα.τα.λά.6εις τι λέει, πάε ι κα.λά άν δεν κα.ταλά6εις - τί ν!χ σοσ κάμω, γέρο - Σήφα.κα:; Στρα.6ος γεννήθηκες, στρα.6ος θ!χ πεθάνης!» 76 Ή μοuσική τοu μ<χγεόει δ λοuς δσοι ήτα.ν έκεί κι δ Σήφα.κα.ς πεθα.ίνει τή νύχτα., μέσα. σ' α.ότή τή μ<χγεία. Το σαντούρι τοu Ζορμπa είχε μι!χ παρόμοια. έπίδραση - έ6γα.ζε τον &νθρωπο πέρα. &πο τίς έγνοιες τοu κόσμοu. Κα.θwς φα.νέρωσε δ Ζορμπιiς στό Άψεντικό, «τό σαντούρι θέλει ν!χ σuλλογιέσαι μονάχα. σα.ντοόρι - κατάλα6ες ;»'77 Άργότερα., δταν δ Ζορμπιiς έπαιξε γι' α.ότόν, το Άφεντικο σuλλογίστύjκε: «'Ένιωθα πwς δ,τι δεν μποροuσε η δεν ήθελε ν!χ μοσ τό πεί μέ τ!χ λόγια, μοu τό 'λεγε μέ τό σαντοόρι.» 78 Μοuσική, χορός είναι παραψροσόνη, & διά:ντροπη τρέλα -. καί, γι!χ τόν Καζαντζάκη, προανάκροuσμα. τfίς προσεuχης. 'Ένας γέρος καλόγερος τοu έμπιστεότηκε κάποτε, καθwς &ναφέρει στήν αότο6ιογραφία τοu: «'Ο χορός, &ποκρίθηκε δ γερο - δερ6ίσης, σκοτώνει το έγώ' κι δταν σκοτωθεί τό έγώ, δεν όπάρχει πι!χ έμπόδιο Υ~ σμίξεις με το θεό». 79 ΠΡΟΜΗθΕΑΣ: ΕΝΟΡΑΣΗ ΚΑΙ ΣΤΟΧΑΣΜΟΣ ΤιΧ περισσότερα &π ' δσα είπα &ς τώρα. σχετικ!χ με τήν Έμπειρία φανερώνοuν τήν &νάγκη γι!χ &νοδική πορεία προς ενα &κόμα uψηλότερο έπίπεδο uπα.ρξης. Ή ένσuνεtδητη &πόφαση ν!χ έπιδιώξης τον έρωτα. μές &πό τήν &.γαμία, ~ &ναζήτηση γι!χ το νόημα. τοσ πόνοu κα.ί δ &ποκαλuπτικός χαρακτήρας τοσ χοροu και της μοuσικης, δλα. κα.τα. τείνοuν σε κάτι πέρα &πο τήν &.πλή Έμπειρία. Έδω &κρι6ως κάνει ~ δεύτερη Μοtρα. τήν έμφάνισή της. Ό Προμηθέας, δ Τιτάνας ποu έκλεψε τή φωτ ι!χ &.πό τοuς θεούς, σμ ίγει με τον Τά:νταλο γ ι!χ ν!χ σuνοδέψη τόν 'Οδuσσέα &.νάμεσα. στίς πνεuματικές τοu περιπέτειες: Καί τώρα μέ &σπρα γένια. πρό6αινε μέ τον &.ιτο σκuλί τοu, δ μέγας κόρης τοu μuα.λοu, σφιχτ!χ κρα. τώντας στήν &.γκάλη, κι &ποκορφης &ντιλαμπίζοuνταν, της φλόγας τό &γι.ο 6ρέφος' καί σ!χ σπιθόπετρες στο διά6α. τοu τσακοuματίζα οι 6ρά:χοι. 80 Σόμ6ολο τοu στοχασμοu, της κατανόησrις καί της φιλοσοφίας, δ Προμηθέας, δ πuρφόρος, &ντιπροσωπεόε ι τό δεύτερο έπίπεδο, τήν Έ ν ό ρ α. σ η. Περvιiμε πέρα. &πο τήν &.πλή Έμπειρία, στό 6ασίλειο της πνεuματικης αίγλης. Αότο είναι το «~θικο έπίπεδο» τοσ Κίρκεγκααρντ, δποu πρέπει &να.γκα.στικ!χ ν!χ &.ποσuρθοuμε ώστε ν!χ μετατρέψοuμε τό χορο σέ γλώσσα, ν!χ φέροuμε τή γνώση στό σημείο ν!χ έμφuχώση τον έρωτα. κα.ί τόv πόνο. Είναι το έπtπεδο δποu πα.ίρνοuμε την εδθόνη γι!χ τή ροη των γεγονότων μετα.μορφώνοντάς τα. σε Ένόρα.σrι. 'Όταν πι!χ έχη φτάσει σ ' αδτο τό έπίπεδο"' δ,οδuσσέας διαπλάθεται περισσότερο

11 156 Ένσιiρκωση Έλευθερίοι': τό δροιμοι τoij Νίκου Κοιζοιντζιiκη &πο τη λειτοuργlα. τοu νοu τοu πα.ριχ &πο τον έξωτερικο κόσμο. Μετ& το Π, τότε πού γίνετα.ι δ μεγά.λος &σκητ1]ς, θιχ προχωρ'ήση &κόμα. πιο μα.κριά.. ΆλλιΧ έδω θέλει μόνο να. &νοικοδομ'ήση με το στο)(α.σμό, να. χτίση ενα.ν πολιτισμο με τέχνη κι έπιδεξιότητα. - εργο, δηλιχδ'ή, προμηθεϊκό.e 2 Ένω ~ Έλένη είχε γίνει το σύμοολο τύjς α.ίσθητικύjς 'Εμπειρίας, ~ Πείνα. γίνετα.ι το νέο μέτρο της 1jθικΎjς 'Ενόρασης, ή σuνεργά.τισσα. τοu Ό δuσσέα. κα.θwς &γωνίζετα.ι για. να. ένώση το α.ίώνια. ~νικα.νοποίητο με τον πόθο για. δημιοuργικη κα.τα.νόηση. ΣιΧν το Mωuσtj, δδηγεr τοuς όπα.δούς τοu στην ερημο, έκθέτοντιχς κα.θαρα. τα. οά.σανα. πού θιχ περά.σοuν έκεrνοι ποu θιχ ~θελα.ν να. ξεκιν'ήσοuν μα,ζί τοu για. το προσκύνημα,: «'Ίσια. γρα.μμη με σιδερο σπα.θt χα.ρά.ζω &πα. στον &μμο: πίσω ή σκλα.οι~ κι ~ στα.ρομά.να. ~ γύjς, μπρος λεuτεριιχ κα.t πείνα! Έμεrς θιχ πλά.σοuμε στην ερημο το μα.ρ... κα.λοθεό μα,ς, &γκοuσεμένο μ' α.τμα,τα., μuα.λιχ κα.t λεuτερι~ κα.t πείνα.! Βά.λτε κα.λιχ στο ζύγι τtς κα.ρδιες κα.t φ. '. α.χτε τα. νεψρα. σα.ς: την δψη τοu θεοu πού δε οα.στά.ει, κι έ με rς δεν τον οα.στοuμε! }) 63 'Έτσι δ Κα.ζα.ντζά.κης μα.ς σuμοοuλεύει να. μποuμε στην περιοχη τοu νοu με θά.ρρος, &ψ'ήνοντα,ς πίσω κά.θε έξα.σψαλισμένη έπιτuχία.. ΤιΧ χρέη τοu YOu ξεκα.θα.ρίζοντα.ι περισσότερο στην Άσκητικ'ή: «ΜιΧ έγώ, δ Νοuς, με όπομον'ή, με &.ντρεία., νηψά.λιος μέσα. στον ίλιyyο, &νηψορίζω... «'Αργά., με &γώνα., σαλεύω &νά.μεσα. στα. ψα.ινόμενα πού γεννώ, τα. ξεχωρίζω οολικά., τ~ σμίγω με νόμοuς κα.t τα. ζεύω στtς οα.ριες πρα.χτικές μοu &νά.γκες. «Βά.νω τά.ξη στην &ναρχία., δίνω π:-όσωπο, το πρόσωπό μοu, στο χά.ος. >> 64 uοτα.ν ένεργης σ' α.ότο το έπίπεδο της 'Ενόρασης, δημιοuργεrται μια. εντα.ση γνώριμη στη σκέψη τοu Κα.ζα.ντζά.κ-η: δ χωρtς δόγμα, λογισμός. Κι α.ότη ~ εντα.ση έμψαν ί ζεται σε τρία. κύρια. θέματα: το θαuμα., την άρνηση τοu ρασιονα.λισμοu κα.t τούς ήρωες.. Ή σuνείδηση τοu θ α, ύ μ α, τ ο ς είναι ή πρώτη μετα.μορψωτικη δόνα.μη τύjς δεύτερης Μοίρας, για.τt μ' α.ότην οι α.ίσθ'ήσεις &.πλώς παύοuν να. χα.ίρωνται την 'Εμπειρία καt μετα.δί νοuν τα. εόρ'ήμcχτά. τοuς στο νοu ΠΟU τοuς χαρίζει νόημα, κι ενα. αίσθημα οά. θοuς πέρα. ά.πο τα. ψα.ινόμενα.. Είναι ή ένεργητ ι κ'ή, δημιοuργικη δόνα.μη τύjς νοημοσύνης ποu προσφέρει τη διά.ψα.νη ά.ποκά.λuψη τύjς πραγμα,τικότητας. 'Έτσι Π.χ. ά.κοuμε τον Ί-ησοu να. κά.νη κ'ήρuγμα. σ' ενα. γέρο, στον τ ε λ ε u τ α, r ο π ε ι ρ α, σ μ 6. «- u Ο λα. ε!να.ι θά.μα.τα., γέρο, ά.ποκρίθηκε δ Ί ησοuς" τί &λλα. θά.μcχτα. ζ ητ<iς ; Χα.μ 1) λωσε τα. μά.:tια. σοu κα.t το πιο τα.πεινο χορταρά.κι ενας ψύλα.κα.ς &γγελος το παρα.στέ κει κα.t το οοηθά.ει να. μεγαλώσει. σ'ήκωσε &ψηλιχ τα. μά.τια, - τί θά.μα, δ ενα.στρος οόρα.νός! Κι &.ν σψα.λ'ήξεις τα. ολέψα.ρα., γέρο, τί θά.μα, δ μέσα. μας κόσμος, τί ενα.στρος οόρα.νος ~ κα.ρδιά. μα,ς!» 65 Μια. τέτοια. &νά.λοyη σειριχ σκέψεων πα. ροuσιά.ζεται στον φ τ ω χ ο ύ λ 71 τ ο u θ ε ο σ, δτα.ν δ ψρά.τε Λεόνε, έπηρεα.σμένος ά.πο τη γοητεία. τοu Άγίοu, ά.νοίγει τα. μά. τια. στα. θαuμα.στιχ της ψύσης: «Πόσες ψορες είχα. δεr την &νοιξη στη ζω'ή μοu! UΟμως πρώτη ψορα. τώρα. εν ι ωθα. τι θιχ πεr &νοιξη πρώτη ψοριχ έψέτο ~ξερα., μοu τό 'χε μά.θει δ Φραγκίσκος, πwς δλα. ε!να.ι ενα., δλα. ά.κολοuθοuν τον ίδιο. νόμο τοu θεοu, δέντρο κι ~ ψuχ'ή, εχει κι ~, t:,,, 86 φ ~ ' uχη την ανοι..,η της κι α.νοιγει...». Μια. είκόνα. ποu σuχνιχ μετα.χειρlζετα.ι δ Κα.ζα.ντζά.κης για. να. περιγρά.ψ'υj α.ότο το &νοιγμα. στο θα.uμα. είνα.ι ή είκόνα. τοu «τρίτοu μα.τιοu», μιάς έσωτερικης εόα.ισθησία.ς πού ξuπνά.ει τον &νθρωπο σ' α.ότο ποlι κρuοετα.ι πίσω &πο τtς έμπειρίες των α.ίσθ'ήσεών. Κα.t στον Φ τ ω χ ο ύ λ η τ ο u θ ε ο σ κα.t στην Ό δ ύ σ σ ε ι.α, μα.ς μιλά.ει δ σuγγρα.ψέας γι, α.ότον τον έσωτερικο κόσμο τηςένόρα.σης. 67 Άλλα. το πρώτο κά.λεσμα. για. τέτοιοu είδοuς στοχα.σμό, κα.θwς δια.οά. ζοuμε στην Ά ν α. ψ ο ρ α. σ τ ο ν Γ κ ρ έ κ ο, το &κοuσε δ μικρος Νίκος δτα.ν στά. θηκε μά.ρτuρα,ς της σψα.γης των χριστια.νων

12 157 α.πο τούς Τοόρκους, στην πα.τρίδα. του: << Τότε, για. πρώτη ψορά., κρυψα. μέσα. στο σπλά.χνο μου, επεσε δ σπόρος. πού εμελλε, πολύ &ργότερα., ν' &νθίσει κα.ί να. δέσει κα.ρπο το &θόλωτο, μερόνυχτα. &νοιχτό, χωρίς ψό6ο κα.ί χωρίς έλπίδα., τρίτο μέσα. μου μά.- τι.» 86 Άλλα. 6έ6α.ια. α.ότη Ύι α.ϊσθηση τοu θα.υμα. στοu εχει τούς κινδόνους της, πού δ πιο ψα. νεpος είνα.ι δτι ο[ &να.κα.λόψεις τοu νοu θιχ μποpοuσα.ν να. γίνουν μονά.pχες της ψυχής, δτι α.ότη &κpι6ώς ή &νοιχτη διά.θεaη μπορεί να. πετpώση κα.ί να. κα.τα.ντήση δόγμα. η κα. νόνα.ς ζωής. Λότο μάς δδηγεί σ' ενα. κα.ινοόpιο στοιχείο έξισοpρόπησης μέσα. στην Ένόpα.ση: την άρνηση τοu pα.σιονα.λισμοu. «Συντpίψτη, θρόμμα.τα. εγινε, πα.ιδιά., της Άθηνάς το κpά.νος πια. να. χωρέσει &κέpια. δεν μπορεί την κεψα.λη τοu κόσμου!» 89 Ή Άθηνα. &ντιπpοσωπεόει τη σοψiα., τη λογικη κα.ί την ά.γνότητα. ένος τα.χτοποιημένου κόσμου.,λπο τον Μπέρξον δ Κα.ζα.ντζά.κης εχει μά.θει να. πα.pα.ιτητα.ι &πο κά. θε πpοσπά.θεια. πού θα. 6ιά.ση την πpα.γμα. τικότητα. να. όποκόψη α.όστηpα. στίς έπιτα.γες της λογικής. Είχε μά.θει να. πεpιψpονη τον ψευτο - δια.νοουμενισμο κα.ί να. κα.λλιεpγή μια. pεα.λιστικη έκτίμηση των δpίων τοu νοu. 'Αργότερα. θιχ θpηνήση γιιχ το γεγονος δτι << δ νοϋς τοu σόγχpονου &νθpώπου &να.πτόχθηκε πολύ πιο γρήγορα. κα.ί έντα.τικα. πα. ρα. ή ψυχή του.. >>90 - &συγχώρητη &ντιστpοψη &ξιών.. Τον Κα.ζα.ντζά.κη τον ένοχλοuσε δ pα.σιονα.λισμος σε δποια.δήποτε μοpψή. Στίς τελευτα.ίες σελίδες τοu Τ α. ξ ι δ ι ο u σ τ ο Μ ο p ι α. γpά.ψει με χιοuμοp: «ω λεπτολόγοι Γεpμα.νοί, α.ν δοuν δυο πόρτες κα.ί στη μια. ε!να.ι γpα.μμένο: «Πα. pά.δεισος>> κα.l στην άλλη: <<Διά.λεξη πεpt Πα.pα.δείσου>>, ολοι θα. τρέξουν στην δεότεpη πόρτα..>> 91 Άλλα. πά.νω &π' δλα. είχε συνειδητοποιήσει τα. κα.λλιτεχνικα. δpια. τής ίδια.ς του της δουλεια.ς. Μιλά.ει α.ότο6ιογpα.ψικα. στον Τ ε λευτα.ίο Πειpα.σμό: «Μά. τ( μποpοuν να. ποuν τα. γρά.μμα.τα.; α.ότά. Ύα.ι τα. μα.uρα. κά.γκελα. της ψυλα.κης, Ίπου στpα.γγα.λίζετα.ι κα.t ψωνά.ζει το πνέμα.. Ά νά.μεσα. &π ο τα. γρά.μμα.τα. κα.t τtς γρα.μμές κα.ί γόρα. τpιγόρα. στο ά.γρα.ψο χα.ρτ(, κυκλοψοpεί έλεότεpο το πνέμα.. >> 92 Κα.t ξα.να. πά.ρα.κά.τω: << 'Έχει πολλιχ 1j κα.ρδιά. μου να. πεί, μα. δ νοuς μου δεν μπορεί να. τα. στορήσει, &νοίγω το στόμα. του κα.(, χωplς να. το θέλω, δ λόγος 6γα.ίνει πα.ρα.μόθι &δέpψια., συμπα.θα. τε με, με πα.pα.6ολές θιχ μιλήσω. >>" 3 Μόνον δ Ζε6εδα.ίος, δ ά.νθρωπος πού εtνα.ι δεμένος με την έξωτερικη έπιψά.νεια. τοu κόσμου, δέν κα.τορθώνει να. πά.η πέρα. & πο την 'Εμπειρία. κα.t να. κα.τα.λά.6η. «Δόο κα.t δόο κά.νουν τέσσερα.>> έξα.κολουθεί να. έπιμένη. 9 4 Λότο μάς ψέρνει έπ(σης στο YOU μια. σκηνη τuπικη για. τον <<&ντιδια.νοοόμενο» τοu Ζορμπα. κα.ί &ρτυμένη με το συνηθισμένο 6λά." σψημο ά.λά.τι του. υοτα.ν ενα.ς δεσπότης στο μονα.στήpι πα.ρουσία.σε εόλα.6ικα. τίς τρείς 6ιοθεωpίες του, δ Ζορμπα.ς μπήκε στη μέση: <<-Έγw εχω μια.ν τέτα.ρτη θεωρία., ε!πε, κα.ί να. με συμπα.θα.ς. Τον κοίτα.ξα. &νήσυχος" δ μητροπολίτης στpά.ψηκε: -Λέγε, πα.ιδί μου, κα.λη κα.l 6λογημέ νη ποιά. θεωρία.; -Πως δυο κα.t δυο κά.νουν τέσσερα.! είπε δ Ζορμπα.ς με σο6α.pότητα.. Ό μητροπολίτης τον κοίτα.ξε σα.στισμένος. - Κα.t μια.ν πέμπτη θεωρία., γέροντά. μου, έξα.κολοόθησε δ Ζορμπα.ς: Πwς δυο κα.ί δυο δέν κά.νουν τέσσερα. δια.λέγετε κα.t πα.ίρνετε! >>.95 Χα.ρα.κτηρίζοντα.ς α.ότο το δεότερο έπίπεδο σ!χν ήθικό, πρέπει &κόμα. να. προσέχουμε wστέ να. μην τα.υτίσουμε την ήθικη μέ τη νομιμότητα.. τητα.ν &να.πόψευκτο δτι ή ά.ρνηση τοu ρα.σιονα.λισμοu θα. εψτα.νε έντελως ψυσικα. στην &ντίθεση με τη νομιμότητα., για. τον Κα.ζα.ντζά.κη. Κι α.ότη την ένά.ντια. στη νομιμότητα. θέση, &ντt να. δίνη στον ά.νθρωπο την έλευθερία. ν' &κολουθη το κέψι του, τη θεωρεί δ Κα.ζα.ντζά.κης θέση όπέρτα. της εόθόνης, προσιτη μόνο στούς λίγους ποu μποροuν να. σηκώσουν τα. 6ά.ρη της ήγεσία.ς. 'Έτσι δ Όδυσσέα.ς &να.γγέλλει: «Σωστο κι α.ν ε!να.ι, δίκιο, δε ρωτώ, Κt &λήθεια. δέ μέ νοιά.ζεt;

13 158 έγw το σπλά.χνο μου &.ψουγκρά.ζουμαι κι δ,τι &.ρμψεύει κά.νω... Σε κά.θε νόμο μου πρεπο κρουψον &.ντίνομο να. στήνω, ν' &.ρνιέτα.ι α.uτος με Κα.τα.ψρόνεσ'Υ), να. κα.τα.λά.ει το νόμο». 9 6 Νομίζω δτι δ Γ. Σκουψα.ς πέψτει έντελώς έξω δτα.ν 6λέπ'ΥJ έοώ ψιιχ. θεωρία. δλοκλ'υ)ρωτικιχ. οιεστρα.μμένψ>. 97 Βέ6α.ια., σ' α.ότο το στά.οιο δ Όουσσέα.ς ε!να.ι &.νελέυjτα. μισα.λλόοοξος για. κείνους ποu δεν μποροuν να. συμ6α.οίσουν μ.α.ζί του, - «Μωρέ, γι' α.ότοuς σε χα.μπα.ρίζω έγώ, κι ή γής σωρούς θα. 6γά.λει!,,. 8 - &.λλα. όπά.ρχει έπίσ'υ)ς ε να. &.να.μψισ61]τ'υ)το α.ϊσθ'υ)μα. δτι ο! κο ι νοt ά.νθρωποι Οά.ζουν πίστη στοuς ήγέτες. 'Ένα.ς γέρος να.υτικος συμ6ουλεύει: «Άκλούθα. πά.ντα., δίχως να. ρωτάς, ψυχη κα.λότερή σου!» 99 Ή νιτσεϊκη διδα.σκα.λία. τής &.νισότ'υ)τα.ς μπορεr να. εlνα.ι προσ6λψικη θεωρ'υ)τικά., &.λλιχ. κρα.τά.ει την &.λi)θεια. τ'υjς μέσα. στο μ'υ)χα.νισμο κά.θε πρα.κτικijς κοι νωνία.ς. Ί πά.ρχουν ά.νθρωποι σιχ.ν τον 'IYJσOU ποu μποροuν νιχ. ποuν: «Δεν πά.ει δ Νόμος σόμψωνα. με την κα.ροιά. μου» 100 κα.ι όπά.ρχουν ά.νθρωποι σιχ.ν το Μα.τθα.rο ποu γρά.ψουν δ,τι τοuς όπα.γορεύετα.ι κα.t &ψιερώνοντα.ι σ' α.ότό. 'Έτσι γιιχ. τον Κα.ζα.ντζά.κ'ΥJ ή &λυjθινη ποι'υjτικη Ο'Υ)μιουργία. ξεπερνά.ει την ά.πλη δια.μα.ρτυρία. ένά.ντια. στο ρα.σιονα.λισμο κα.t τη νομιμοψροσύν'υj πρέπει έπίσ'υjς να. νικi) σ'υj την έμψυτ'υ) δειλία. τοu &νθρώπου μπρος στtς &χα.λίνωτες ουνά.μεις τής Έμπεφία.ς. Αότο ε!να.ι το νό'υ)μα τής Ά σ κ 'YJ τ ι κ ή ς, δπου μετα.μορψώνει το χρέος &πένα.ντι στο νοu &κούγοντα.ς την κα.ρδιά. του. Ό &ντφα. σιονα.λισμος πρέπει μόνο να. χρ'υ)σιμέψ'υj για. να. ένθα.ρρύν'υj την Ένόρα.σ'ΥJ να. γίν'υj 'Εμπειρία., ώστε να. μην κα.τα.ντήσ'υj λεία. στο δογμα.τικο νό'υ)μα. Ό Κα.ζα.ντζά:κ'ΥJς Ιt6λεπε τη σωτ'υ)ρία. του στα. ά.κρα. κα.t α.ότό, πά.νω &π' δλα., τον πα. ρα.κίν'υ)σε να. ο1κειοποι'υ)θή την ιστορία. μες &πο τοuς 1J ρ ω ε ς. ΖΎ)τησε συχνά., στην τα.ύτισ'υ) με μεγά:λους ά.ντρες, ενα. μέσο να. έρεθίσ'υj το στοχα.σμό του κα.t να. ξορκίσ'υ) την προσκόλλυjσή του στο πα.ρόν..,.ωρες ώρες ε!να.ι σα. να. είχε ζήσει τη ζωή του «οιιχ. πλ'υ) ρεξουσίου», δπως δ Όδυσσέα.ς - ενα. χτα.- πόδι ποu 6ύζα.ινε τη ζωη μες &πο τtς ψυχες κα.t τα. κορμιιχ. τών Ιtξι συντρόφων του. ' 0 ' ~την Ά ν α. ψ ο ρ α. σ τ ο ν Γ κ ρ έ - κ ο έκψρά.ζει δ,τι 6λέπει σιχ.ν χρέος τοu &νθρώπου στοuς προγόνους του: «Στέκεσα.ι σε μιιχ.ν πα.τ'υ)μα.σια. έλλψικής γής κα.t σε κυριεύει &γωνία.: Μνήμα. 6α.θύ, πα.τωσιες οι νεκροί, κι &νε6α.ίνουν ψωνες κα.t σε κρά:ζουν" για.τt δ,τι μένει &πο το νεκρό, &θά.να.το, εlνα.ι ή ψωνή του. Ποιά. &π' δλες τtς ψωνες να. δια.λέξεις; Κά:θε ψωνη κα.t ψυχή, κά.θε ψυχη λα.χτα.ρίζει ενσ.. σώμα δικό τ'υ)ς, κι ή κα.ροιά. σου &κούει, τα.ρά.ζετα.ι κα.t οιστά:ζει να. πά:ρει &πόψα.σ'υ), για.τt συχνιχ. οι πιο &γα. Π'Υ)μένες ψυχες οέν είνα.ι πά.ντα. Κι οι ΠιΟ &ξιες... Άρίψνψοι προγονικοί στενα.γμο ί, &ρίψνητες λα.χτά.ρες τοu Γένους σέ σπρώχνουν να. κά.μεις χα.τίρι». 102 'Ορισμένως οι μεγα.λότεροι πνευμα.τικοt 7jρωε~ για. τον Κα.ζα.ντζά.κη, δπως μα.ρτυροuν τα. Ιtργα. του, ε!να.ι δ Νίτσε, δ Μπέρξον κα.t δ Ντοστογιέψσκι Ένα. πλήθος &λλες μορψές πρόσθεσα.ν κα.t α.ότές τη μ.α.γεία. κα.t το 6ά:θος τους στο δρα.μά. του, κι &.νά. μεσά. τους δ Γκρέκο, δ Ντά.ντε, δ 'Άλμπερτ Σ6ά.ιτσερ, δ Δον Κιχώτης, δ u Α γιος Φρα.γκ(σκος τής Άσίζης κα.t δ Φά.ουστ. Άλλά., δπως ψα.νερώνει δ ϊδιος, οι τέσσερες μεγά. λες ψά.σεις τής ζωής του συμ.6ολίζοντα.ι &πο το Χριστό, το Βούδα., το Λένιν κα.t τον Ό δυσσέα..'04 Αότες τtς &να.ψέρει με τ' ονομα. <ψεγά.λες Σειρήνες» ποu τον &πελευθέρωσα.ν &πο τη ρουτίνα. τοu τα.ξιοιοu. <<'Απο μικρος κά:θουμουν στα. πόδια. τους κι &ψουκρά.ζουμουν το πα.ρα.πλα.νητικό, γεμά.το έρωτα. τρα. γούδι τους" κα.t σέ δλη μου τη ζωη &γων( ζουμουν νιχ. γλιτώσω &π' δλες έτοuτες τίς Σειρήνες χωρtς ν' &πα.ρνηθώ κα.μιά: να. σμίξω κα.t να. κά.μω τtς τρεrς πα.ρά.τα.ιρες ψωνές τους ά.ρμονία.».' 05 Αότο θυμίζει τη συμ6ουλη ποu ε!χε δώσει πρωτύτερα. στην Ά σ κ η τ ι κ ή. «Άρπά. ζουμε κα.t ρίχνουμε τtς Σειρήνες στο κα.ρά:- 6ι μας κα.t τα.ξιοεύουν κι α.ότές μ.α.ζί μα.ς». 106 "Ας ρίξουμε μ.ια. σύντομη ματια. σε κα.θεμ.ιι:χ &πο α.ότές τtς τέσσερες μορψές, προσπαθώντας να. δείξουμε πώς συμ6όλιζαν, για. τον Κα.ζα.ντζά:κη, τtς προσεχτικές καt στην &ρχη όπο6ολιμ.α.rες παρα.χωρήσεις του στην &.λήθεια.

14 '!<;νσ&pκωσ't) 'Ελεuθεpl~ς: τό 8p~μα. τοu Ν 1κοο :Κ~ζ~ντζά.κ't) 1.59 Ό Χριστός ποu σε6ότα.ν ό Κα.ζα.ντζ~κ'Υ)ς. είνα.ι ό Τησοuς ποu 6ρηκε στά Εόα.γγέλια., ελεόθερος &.πό μεταγενέστερες προτ~σεις πίστ'υ)ς ποu ~ρθα.ν νά προσκολλ'υ)θοuν στό πρόσωπό του. 'Έ6λεπε σάν χρέος τοu κιχθε &.νθρώπου νά συμπλ'υ)ρώσ'υ) τά Εόα.γγέλια. χρ'υ) σιμοποιώντα.ς τη δική του lδιοψυtα. γιά νά δώσ'υ) ζ{j)η στοuς ύπα.ινιγμοuς των κειμένων. Δ'Υ)μιοόργφε τό Χριστό του κα.l ά.πό την α.ύτογνωσία. του κα.l &.πό τό lδα.νικό τοu έ α.υτοu του. Στην Ό δ ό σ σ ε ι α. δ Χριστος πα.ρουσιά.ζετα.ι σάν «έ:νας λιγνος λιγνός ά. πιχρθενος, με λά.6ρα. &.λαψομά.τια.», ποu επισκέψθ'υ)κε το θεοψονιά ΚΙΧθώς Πλ'Υ)σία.ζε τό Θά.νατο. ω 7 Μόνον δτα.ν εγρα.ψε τόν Τ ε λ ε υ τ α. ί ο Π ε ι ρ α. σ μ ό, δώδεκα. περίπου χρόνια. ά.ργότερα., δ Καζα.ντζ~κ'Υ)ς δια.μόρψωσε έ:να.ν Πλ'Υ)ρέστερο μuθο τofj 'Jφou, ΠΟU θά ενσωμ~τωνε τlς πιο σο6α.ρες πεποιθήσεις τοσ συγγρα.ψέα.. Τό μυθιστόρ'υ)μα. εμπνέεται καl ά.πό την &.γωνία. ποu δ'υ)μιοόργ'υ)σε μέσα. του το πρόσωπο τοσ 'Ιφοu &.πο τά πρώτα. χρόνια. της ζωης του 108 καl ά.πο την ά.δι~κο Π'ΥJ προσπά.θει~ του νά «&.γαπήσ'υ) περισσότερο πα.ρά ποτε το Χριστό». 109 Ό Βοόδας συμ6ολίζει το μεγ~λο' πεδίο της ~χ'υ)ς μξς στην ψυχη τοu Κα.ζα.ντζ~κ'Υ), δπου ερχοντα.ι σε σόγκρουσ'υ) τά στρα.τεόμα.τα. της ΔόσΎJς κα.l της Άνα.τολης. Το πνεuμα. τοu Βοόδα. τόν γοήτευε κα.l ή έ:λξ'υ) του τοu π~γωνε τό αίμα. στίς ψλέ6ες &ς τό τέλος της ζωης του. Ό Ά λ έ ξ 'YJ ς Ζ ο ρ - μ π α. ς καl ή προσωπικη συν~ντ'υ)σ'υj τοu 'Οδυσσέα. με το 6ασιλόπουλο το Μα.να.γη στην 'Ο δ ό σ σ ε ι ΙΧ 110 είναι κα.l τά δόο μαρτυρίες αuτης της εσωτερικης διαμ~χ'υ)ς. Άλλά προπ~ντων δτα.ν επα.θε το εκζεμα. στη Βιένν'Υ), τότε ~τα.ν ποu ή σοψία. τοu Βοόδα. τρά.6ύ)ξε περισσότερο τον Κα.ζα.ντζ~Κ'Υ), γιατί ύποσχότα.ν νά σ6ήσ'υ) τη ψλόγα. τοu πόθου ποu τον έλιωνε. ω 'Ωστόσο, οι προσπ~θειές του νά προσοικειωθη τον ά.να.τολίτικο μόθο κα.l νά τον 6~λ'Υ) μέσα. στη ζωή του &. ποδεiχθ'υ)καν ένα. πα.ρα.στρ~τ'υ)μα. ποu ποτε δεν μπόρεσε ν~ το &.ποδεχθη δλότελα.. Ή μορψη δμως τοu Βοόδα. &.ρνήθψε επίμονα. νά τον &.ψήσ'υ) ΚΙΧί τελικά συντα.ιp ι ~στ'υ)κε με τη μορψη τοσ Χριστοu, γιά νά δώσ'υ) την lδέα. της <<λότρωσ'υ)ς ά.πό τη λότρωσψ, 1 12 μιι1. εννοια. γιι1. τύ)ν δποία. θι1. ποuμε περισσότερα. πα.ρακ~τω. Ό Λένιν είχε περισσότερ'υ) σ'υ)μα.σία α.πο τό μα.ρξισμο - ποu ποτε δεν τον &.κολοόθησε ούσ ι αστικά δ Καζαντζ~κΎJς, ιχν κα.ί ενδια.ψέρθ'υ)κε γι, αύτον &.ρκετι1. χρόνια, ιδίως ά.πο τά &.ποτελέσματα ποu είχε στη Ρωσία. 113 Ό Λένιν ~τα.ν ύπεόθυνος για. την πνευμα.τικη όδόνύj ποu τόσο τα.λα.ιπώρφε τον Κα.ζα.ντζά.κ'ΥJ κι ά.ργότερα. &.κόμα. στη ζωή του: τον πειpα.σμο νά εγκα.τα.λείψ'υ) την ΠΟί'Υ)σ'Υ) κα.l νά ά.ψοσιωθη σε μιά πιο δραστήρια. ζωή. Ό Νείλος, δ επα.να.στ~τ'υjς τοσ Κ τυ)ς Ό - δ ό σ σ ε ι ΙΧ ς, χρφιμεόει στον Κα.ζα.ντζ~Κ'Υ) σα. ν διέξοδος για. νά εκψρά.σ'υ) ' τlς ά.μψι6ολίες του κα.l την ά.γωνία. του πιχνω σ' α.ύτο το θέμα.. Κα.l στό Β ρ ΙΧ χ ό κ 'Υ) π ο, ενα. είδος ταξιδιωτικοu μυθιστορήμα.τος ποu μοιά.ζει σάν σχόλιο στην Ά σ κ 'Υ) τ ι κ ή, ά.ντιμετωπίζει την ά.- πολιτικη κλίσ'υj του μες &.πο τοuς Κινέζους: «Είστε ποι'υ)τής, είπε δ Λij - Τεχ μέ σαρκασμό. Ή κα.ρδι~ σα.ς, ή ψαινομενικcχ. τόσο τρυψερή, είναι ξύ)ρη κα.l σκλ'υ)ρυ) δ πως ή καρδιά δλων των κα.λλιτεχνων. Δε συλλογιέστε τον πόνο τοu ά.νθρώπου, &.λλά την Ε:κψρα.σ'Υ) τοu προσώπου κα.l τοuς τόνους της ά.πελπισίας του δτα.ν ύποψέρ'υ). Έμείς, οί &νθρωποι της δρά.σ'υ)ς, οι τόσο σκλ'υ)ροt ψα.ινομενικά., δτα.ν 6λέπουμε ενα. &νθρωπο 7j ενα. λα.ο να. ύποψέρ'υ), πονοuμε μαζί του. 'Ακόμα. περισσότερο: πολεμοuμε νά δώσουμε τέλος στον πόνο του» Τέλος, στρεψόμα.στε στη μεγα.λότερ'υ) ή ρωϊκη εικόνα. &.π' δλες, τον 'Οδυσσέα.. Άπο την προσοχη ποu δώσαμε &ς τώρα. στυ)ν Ό δ ό σ σ ε ι α., Κα.θώς διαγρ~ψα.με τυ) σκέ Ψ'ΥJ τοu Κα.ζα.ντζ~κ'Υ), πρέπει να. ψά.ν'υ)κε καθα.ρά πόσο κοντcχ, στέκει δ ΠΟι'Υ)της στο πρόσωπο τοσ 'Οδυσσέα.' στο τέλος τοσ ποιήμα. τος, δ uομ'υ)ρος κα.l δ διά.δοχός του &.νακ~τεψα.ν εντελώς το α.ίμα. τους κα.ί το ΕΚΙΧνα.ν νά κυλήσ'υ) στlς ψλέ6ες τοu μεγά.λου έψτ~ψυχου ' ά.ντρα.. Ό Κα.ζα.ντζ~κ'Υ)ς γέμισε τόν κόσμο γόρω του με ηρωες σάν α.ύτοuς γιά να. δώσ'υj ω- θηση κα.t κα.τεόθυνση στην ϊδια. τοu την ά.να.ζήτ'υ)σ'υ) γιcχ, την &λήθεια., ίίjστε νcχ, εμπνευσθη ά.πο δ,τι &.θ~να.το ύπijρχε στο πα. ρελθόν κα.l νά μπη ό ϊδιος στη άυντροψιgι. των Σοψων. 'Έτσι, δ Όδυσσέα.ς επιμένει: «τt δε συψέρει την τρα.νή ψυχη νι1. ζij

15 160 'Ενσ&.ρχωση 'Ελεuθερ l ιχς; : τό liριχμιχ τοϊϊ Ν ι κου Κιχζιχντ~Ιiχrι κα.t νιχ. δοuλεu'υ/ σέ τόπο δποu δε ζη, δέ μά.χετα.ι ψuχη κα.- -, λότερή της» 'Ίσως δ έπιτά.ψιος τοu ' Περικλέοuς yιχ, σuνοψίζύj κα.λότερα. το νό'υjμα. της ~ρωϊκης μίμφης ποu ιiσκοuσε δ Κα.ζα.ντζά.κης: << Για. τί των ιiνθρώπίuν των ξεχωριστών δ τά.ψος ε!να.ι ~ γη δλόκληρη κα.t δέ ψα.νερώνει τό ονομά. τοuς μιiiς στήλης ~ έπιγρα.ψη στην πατρική τοuς χώρα. μόνο κα.t στιχ. ξένα. μέρ'υj σέ κα.θενος την ψuχη μέσα. ψωλιά.ζει & γρα.ψη ~ θuμησψ. (Μετ. Ι. θ. Κα.κριδη). ΗΡΑΚΛΗΣ: Μr,θΟΣ ΚΑΙ ΕΞΑΓΝΙΣΜΟΣ Ό Ήρα.κλης, ~ τρίτη κα.t τελικη Μοίρα. ποu θιχ. σuνοδέψη τον ΌΌuσσέα., είναι δ περιψημότερος ιiπ' δλοuς τοuς 'Υjρωες της ιiρχα.ία.ς Έλλά.δα.ς, για.τt α.uτος ~ταν ποlι πέρα.σε ιiπο τtς δώδεκα. μεγά.λες δοκιμα.σίες κι ιiντίκρuσε το θά.να.το μέ ιiπόλuτη έγκα.ρτέρηση: «Σα.ρα.ντα.πληγια.σμένος ιiθλ'υjτης μέ τη λιοντlσια. κά.ρα. κι &γριο τρικέψα.λο μα.ντρόσκuλο τον ιiκλοuθοuσε δ Χά.ρος». " 6 Σ' α.uτο τ~ στά.διο πα.ροuσιά.ζετα.ι μπροστά. μα.ς ~ σuνθεση των έπιπέδων της Έμπειρία.ς κα.t της?ενόρασης στο Μ u θ ο. Ένω δ Τά.ντα.λος ε!χε ψέρει το ιiνικα.νοποίητο κα.ί δ Προμηθέα.ς το στοχασμό, δ Ήρα.κλης ιiντιπροσωπεuει το έσωτερικο α.rτημα. γιιχ. έ ξ α. γ ν ι σ μ ό, οποu το πνεuμα. μπαίνει σέ δια.μ'ά.χη μέ την κα.ρδιιχ. κα.t το νοίί, wστε νιχ. πα.ρα.δοθη στο θεόj «llwς πα.ρερμ'υ)νεuοuν ο! &νθρωποι την ίερη μορψη τοu Ήρα.κλη», σημειώνει δ Κα.ζα.ντζά.κΎJς στο ήμερολόγιό τοu ε!να.ι ενα.ς << έντελwς μuστικιστικος Ύ) ρως: &γιος, δλος πνεuμα., ιiσκητισμό, &γώνα., 6α.θιιΧ. θλίψη, κα.t όπέρτα.το έσωτερικο έξα.γνισμό». 117 Φτά.σα.με έδw στο «θρησκεuτικο έπίπεδο» τοσ Κίρκεγκα.α.ρντ, δποu οι α.ίσθητικές κα.t οι ~θικές ιiξίες έξα.γνίζοντα.ι μές ιiπο την α.ίώνία. ένταση &νά.μεσα. στην &ψιέρωση κα.t στη διά.:κριση, &νά.μεσα. στη λα.τρεία. κα.i στην είκονοκλα.σία..' Κα.! δπως το σuμ6ολο της Έ- λένης έδωσε τη θέσύj τοu στο θεο της Πείνα.ς, έτσι τώρα., σ' α.uτο το τελικο έπίπεδο, ή Πείνα. όποχωρετ στην 'Ελπίδα., ποu δ δηγετ την ψuχη στο θεο &λλιχ. πρέπει στο τέλος νιχ. έγκα.τα.λειψθη. Ό Όδuσσέα.ς άρχισε το θρησκεuτικό τοu τα.ξίδι σιχ.ν ψ'υjμισμένος ιiσκ'υjτής, &ψοίί ή lδα.νικη πολιτεία. τοu κα.τα.στρά.ψηκε κα.ί ο! πολιτικές τοu φιλοδοξίες έγινα.ν στά.χτη. Άκοόγοντα.ς την κρα.uγη τοσ Φοίνικα. μές στιχ. σωθικά. τοu, ψωνά. ζει τον Ήρα.κλη γιιχ. 6οήθεια. κι &κοuει την &πόκριση: «'Όντα.ς τιχ. σωθικά. σου ιiπο θεοuς &δειά. σουν κα.t δα.ιμόνοuς, &πο μικρές, μεγά.λες &ρετές, &πο χα.ρές κα.t πίκρες, κα.t πιιχ. &πομείνει μονα.χος δ νοuς, ψα.νόπuργο τοίί Χά.ροu, σηκώσου, κλερονόμε, κι &σπλα.χνα. μοίρασε δuο το νοίί σοu : Κά.τω δ στερνός, δ πιο τρα.νος όχτρός, ή σα.ποσκέλα. 'Ελπίδα., κι &πά.νω ή ψλόγα. &δά.μα.στη, χωρίς ψωτιιχ. κα.t ψwς κι &γέρα., περά.νθρωπύj, &κα.τά.δεχτ'υj, στο!ερό, το &νέλπιδο κρα.νίο!». 118 Ή μuθοπλα.σία. 6ρίσκετα.ι μέσα. στην rδια. τήν οuσία. της σκέψης κα.ί τοσ λογοτεχνικοσ εργοu τοσ Κα.ζα.ντζά.κη. Άπο τον Νίτσε ε! χε μά.θει πώς ε!να.ι χρέος τοσ &νώτεροu ιiνθρώποu νιχ. σχ'υjμα.τίση μιιχ. κοσμοθεωρία. κα.ί νιχ. μεiνη πρσκολλ'υjμένος σ' α.uτην δίχως έπιψuλα.ξη.,(ολοζωης &γωνίζοuμοuν νιχ. τεντώσω το μuα.λό μοu, ώσότοu, νιχ. τρίξει, νιχ. κοντεuει νιχ. σπά.σει, νιχ. δημιουργήσω μιιχ. μεγά.λύj tδέα., ποίι νιχ. μπορέσει νιχ. δώσει κα.ινοuριο νόημα. στη ζωή, κα.ινοuριο νόημα. στο. θά.να.το, κα.t νιχ. παρηγορήσει τοuς &νθρώποuς». 119 Πά.ντοτε διεuθuνε το 6λέμμα. τοu πίσω & πο τιχ. περιστα.τικιχ. των ήρωϊκwν οίων, στο ζωοδότύj Μuθο. Ή σuνά.ντηση τοσ Όδuσσέα. μέ το Χpιστο ά.ντικα.θρεψτίζει α.uτη τ-υ)ν ε γνοια.: «Λέγε το πα.ρα.μuθι σοu, &δελψέ» ζ"t) τάει - «μuθος νιχ. γίνη δ κόσμος». 120 Μποροuμε νιχ. σuγκρίνοuμε τή νοερη «ψα.ντα.σμα.γορία.» τοσ Όδuσσέα. στο Ρ με την όδuνηρη μονα.ξιιχ. τοσ Ίησοσ στην ερημο, ποu γεννli ε να. νέο μεσσια.νικο Μuθο: μιιχ. κα.t &ψιερώθ"t)-

16 161. κε σ ενσ. Μύθο, fj ά.ντίληψ'ή του 6ά.θυνε. «'Όλ1) του fj ψυχij είχε ~ζωχτij στα. μ.ά. τισ.» 12 ' -κσ.l πijρε το δρόμ.ο το() έξσ.γνισμ.οσ, το δρόμ.ο τοu Στσ.υροu. Στα. 1:\νειρσ. δ Κσ.ζσ.ντζά.κ1Jς 6ρίσκει μ.ια. κσ.τ' έξοχi)ν Π'Υ)γi) για. το συνιχπά.ντ'υ)μ.σ. τοu ά.νftρώπου μ.έ τi)ν όπερ6σ. τικij πρσ.γ~τικότ'υ)τσ., ετσι ωστε fj σχέσ'υ) ά. νά.μ.εσσ. στα. ονεφσ. κσ.l τijy πίστ'υ) ε!νσ.ι ψσ. νερij μ.έσσ. σ ' ολσ. του τα. ~ργσ. κσ.ί στi)ν προσωπική του ζω'ή. 122 ΌΦτωχούλ1Jς τοu θεοu κσ.l δ τ ε λ ε υ τ σ. τ ο ς π ε ι ρ σ. σ μ. ο ς εινσ.ι ρψές ά.σκ'ήσεις σ.ότijς τijς μ.υθοπλσ.σία.ς. Στον πρόλογο τοσ πρώτου ψα.νερώνει τijν πρόθεσή του «συντσ.φιά.ξ1j, οσο εινα.ι μ.πορετό πιό σύμ.ψωνσ. μ.έ τijy οόσία., το 6(ο μ.έ το μύθο τοσ ά.γίου.. " Ή τέχνrι εχει α.ότο το δικσ.ίω~ οχι μονά.χσ. το δικσ.ίω~, πσ.ρα. κσ.l το χρέος: vα. όποτά.ζει τα. πά.ντσ. στijν οόσ(σ. θρέψετσ.ι ά.πο τi)ν ίστορίσ., τijν ά.ψομ.οιώνει &.ργά., πονετικά., κσ.l τi)ν κά.νει πσ.ρα.μύθι» Στο δεύτερο πσ.ρουσιά.ζει το Μσ.τθσ.το, σα.ν κσ.λλιτέχνrι έμπνευσμένο ά.πο f.να.ν &γγελο, vα. μετουσιώνrι τlς λεπτομέρειες τijς ζωijς τοu Χριστοu σέ θσ.uμ.σ Άκόμσ. κσ.l στijν Ά Υ σ. ψ ο ρ α. σ τ ο Υ Γ κ e έ κ ο " 6λέπουμε τον Κσ.ζα.ντζι:Χ.κrι να. ψά.χνrι για. το Μύθο πίσω ά.πο τij\1 ϊδισ. τij ~ω'ή του κα.l να. συνθέτrι f.νσ. ειδος εόσ.γγέλιο οπου «ο,τι τοu στέρφε fj ζωi) το() το χά.ρισε fj ψσ.ντσ.σ(σ.». 125 Άλλα. ένω δ Μύθος έξσ.γνίζει το YOU κσ.l τijν κσ.ρδια. εισι:χ.γοντσ.ς το στοιχείο τijς πίστ1jς, 'ή 'ήρωί:κi) Ένόρσ.σrι χρειά.ζετσ.ι για. να. έπι6ε6α.ιώσrι οτι στο τέλος όπά.ρχουν στijν 'Εμπειρία. πολu περισσότερα. ά.πο δσσ. μ.ποροuν να. δσ.μ.ά.σουy οι δrιμιουργικές!jυνά.μεις τοσ ά.νθρώπου κι ετσι τα. τρί~ έπίπεδσ. ένώνοντσ.ι στijν όπέρτσ.τ'υ) πσ.ρσ.ίτησ'υ) τijς Έλπίδσ.ς! Ή Ά σ κ 1J τ ι κ ij είνσ.ι f.νσ. πσ.θια. σμένο κσ.τrιγορ'υ)τ'ήριο ένά.ντ ισ. στijν ειδωλολα.τρία., οπου fj ψυχij ψα.ίνετσ.ι να. κσ.θα.ρίζετσ.ι 6α.θμ.ισ.ίσ. ά.πο τα. έπιτεύγ~τά. τ'υ)ς ωσπου ψτά.νει στο τέλος το() τσ.ξιδιοu τ'υ)ς κσ.l συνειδrιτοποιετ δτι «κα.l το UΕνσ. τοuτο δέν όπά.ρχει», ( 12 5 α.) δτι &.κόμσ. κα.l δ Μύftος είνσ.ι Μύθος. Κσ.θιhς δ ϊδιος δ Όδυσσέσ.ς πά. λευε μ.έ τijν "Ελπίδσ. σ' σ.ότο το τσ.ξ ί δι, 6ρijκε μπροστά. του τρείς τελικές προκλήσεις για. &.γώνσ. ποu όποδεικνύουν τα. κεντρικα. «ΝΕΑ!:ΣΤΙΑ)) - Χριcnο<ιyεννcι 1971 θέ~τσ. τοu δρά.μ.σ.τος τοu Κσ.ζσ. ντζά.κ'υ): το θά.νσ.το, το θεό, κα.l τijν έλευθερίσ.. Για. τον Κσ.ζσ.ντζά.κ'Υ), δ θ ά. Υ α. τ ο ς εινσ.ι το μεγά.λο πα.ρά.δοξο ποu τσ.ρά.~ει τijν ά.νθρώπινrι ζω'ή. Ό γερο - Κσ.πετα.ν Σ'ήψσ. κα.ς στον κ σ. π ε τ α. Υ Μ ι χ ά. λ rι θρ'υ) νεϊ: «Άπο ποσ έρχό~στε, ποσ πά.μ.ε; Νά. το σκουλήκι ποu μέ τρώει». 126 Κα.l πρωτύτερα. δ νεσ.ρος Κα.πετα.ν Πολυξίγκrις μουρμ.οuριζει στον έσ.υτό του: «Μωρέ δέν είνσ.ι κρί~ κι &δικο, να. μij 6σ.στά.1J χίλισ. χρόνισ. fj νιότrι τοu ά.νθρώπου! Μπα.ς κα.l ψο61jθ1jκε δ θεος μi)ν τοu πά.ρουμε το θρόνο, κα.l σιγα. σιγά., μπσ.μπέσικα., μ.ά.ς ξα.ρμσ.τώνει - μ.ά.ς 6γά.~ει τα. Οόντισ., μ.ά.ς ξεκλειδώνει τα. γόνσ.τσ., μ.ά.ς τσσ.κιζει τα. νεψρά., μ.ά.ς θολώνει τα. μ.ά.τισ., κα.l τρέχουν τα. ρουθούνια. κα.l τα. χείλια. ~ς μύξες κσ.l σά.λισ.; Δε μ.έ νοιά.~ει δ θά. νσ.τος, οέ μ.έ νοιά.ζει, θεόψυχά. μου, &.ς μέ ψά.'υ) μια. κσ.l. κσ.λij το 6όλι' μα. σ.ότο το σιγσ.νο ξεγιtlέντισμ.σ., οχι, οέy όπογρά.ψω» Ό. Κσ.ζσ.ντζά.κ1Jς &.ρχίζει τijν πνευμ.σ.τικ'ή του &σκrισ'υj, τijν Ά σ κ 'Υ) τ ι κ 'ή,,'.ά.νσ. γνωρίζοντα.ς τον εσχσ.το πόνο κσ.l τi)ν νtκ'υ) τοu θσ.νά.του: «Έρχόμ.σ.στε ά.πο μια. σκοτεινi) &6υσσο κσ.τσ.λ 'ήγουμε σέ μια. σκοτει νij &6υaσο το μ.ετσ.ξu ψωτεινο οιά.στrι~ το λέμε Ζω'ή... Κά. θε στιγμi) πεθσ.ίνουμ.ε» Πιο κά.τω &.νσ.πτύσσει πά.λι το ϊοιο θέμ.σ. μ.έ δισ.ψορετικές είκόνες: «Ξεκίνφσ. ά.πο ενσ. σκοτεινο σ'υ)μ.εϊο, τij Μ'ήτρσ. δδεύω σ ' f. νσ. &λλο σκοτεινο σrιμ.εϊο, το Μνijμσ.. Μια. Οόνσ.μ'Υ) μέ σψεντονά.ει μέσσ. ά.πο το σκοτεινο 6ά.ρσ.θρο μια. ά.λλ'υ) Οόνσ.μ'Υ) μέ συντρσ.6ά.ει ά.κσ.τά.λυτσ. στο σκοτει ν ο 6ά. ρσ.θρο» _12 9 Ό θά.νσ.τος οεν κυ6ερνα. μόνο τijν ά.νθρώπιν'υ) ζω'ή, &.λλα. κσ.l δλόκλrιρrι τij ψύ01j. Ό Κα.ζσ.ντζά.κ1Jς ξσ.νσ.θυμ.ά.τσ.ι μια. ά.πο τlς μεγσ.λύτερες &.πογοψεύσεις τijς νιότrις του: «Γισ.τl εuκολσ. οέν &.νέχετα.ι 'ή ά.πλοϊκ'ή ψυχij το() νέου να. έξευτελίζετα.ι 1ι ομορψιά., κσ.l να. μην &.πλώνει ά.πά.yω τ'υ)ς το χέρι τόυ δ θεος κα.l να. την κά.νει ά.θά.νσ.τψ. 130 Ό Γισ.ννσ.κός, 'ή εικόνσ. τοσ Πέτρου στο Ό Χριστος Ξσ.νσ.στσ.υρών ε τ σ. ι' συνοψίζει το ϊοιο πρά.γμ.σ. σε μια. κά.πως πιο γ'ήi:ν'υ) γλώσσα.: «Ή ζωij εtνα.ι 11

17 162 Ένσιiρκωσ'Υj Έλsυθsρία.' : τό 13ρα.μα. τοi'ί Νίκου Κα.ζα.ντζιiκ'Υj μιι:χ. ά.ρρώστια. ποu για.τρεύετα.ι. Ό θά.να.τος σε για.τρεύετα.ι». 131 K(;tt δμως, κα.τ~ κά.ποιοy τρόπο, δ &νθρω -. πος ε!να.ι κα.τα.οικα.σμένος να. &.να.ζητη ενα. ΥόΥ)μα. στον ψα.ινομενικο Ά πα.ρα.λογισμο τuίί θα.νά.τοu. 'Ίσως ή κα.λύτερη ά.νά.λuση τοίί προ6λ~(.ukτος τής ά.νθρώπινης θνητότητα.ς 6ρiσκετα.ι στη οιεισοuτικη μελέτη τοίί John Dunne, Ή π ο λ ι τ ε ι α. τ ω Υ Θ ε - ω Υ, δποu θέτει το έρώτημα. «"Αν πρέπει μι~ μέρα. Υ~ πεθά.νω, τί νι:χ. κά.νω γι~ y~ [κα.νοποι~σω τον πόθο μοu γι~ τη ζω~;».' 32 Μιι:Χ. εόνόητη λύση, ψuσικά., εινα.ι ν~ &ποψύγης το έρώτημα., κα.t ν~ στηριχτής στtς &.ξίες τοίί κόσμοu. Ό Κα.ζα.ντζά.κης ορα.μα.τοποιεί α.ότij την ιδέα. χρησιμοποιώντα.ς το θά.να.το σ~ σύμ6ολο ψuγης &.πο την &.ποτuχία. γιι:χ. μερικοuς &.πο τοuς ~ρωές τοu. Βά.ζει τον Πόντιο Πιλά.το yι:χ, ψορη ΕΥα. ξuρά.ψι γύρω στο λα.ιμό τοu σ~ μεντα.γιόνι ' 33 κα.t στον Κ.α. - π ε.τ <:Χ. Υ Μ ι χ ά. λ η 6ά.ζει τον Ν οuρη Μπέη yι:χ, κα.τα.λ~γη στην α.ότοκτονία. γι~ yι:χ, γλιτώσυj &.πο τη στενόχωρη θέση τοίί &νίκα.νοu.' 3 4 (Ό ίδιος δ Κα.ζα.ντζά.κης είχε μά. λιστα. σκεψτη την α.ότοκτονία. μιι:χ. ψορ~ στη ζω~ τοu, &ς το σημείο yι:χ, γρά.ψη μιι:χ. οια.θ~κη &.ποχα.ιρετισμοίί).' 35 Κα.ί δσο γι α.ότοuς ποu ζοίίν τη ζω~ τοuς με μι~ δίχως έρωτ~(.ukτα. έγκα.ρτέρησ'υj στο θά.να.το, οι ψuχές τοuς ά.ποχρω(.ukτίζοντα.ι ά.πο μι~ &.πα.ισιοοιιξ(α. ποu τοuς κά.νει ιοια.ίτερα. &.ντιπα.θητικοός. Τέτοιος εινα.ι δ γερο - Λα.οιiς στο Ό Χ ρ ι σ τ ο ς Ξ α. Υ α. σ τ α. u ρ ώ Υ ε τ α. ι, ποu σηκιj!νει τοuς ώμοuς &.πένα.ντι στο θά.να.το. «Γεμίζεις έσό, &.οειά.ζω έγώ, δ οιά.ολος θι:χ. μιζς πά.ρυ] κα.t τοuς οuό!». 136 Ό Όοuσσέα.ς &.ντιμετωπίζει τtς διά.ψορες λύσεις στο πρό6λη(.uk τοίί θα.νά.τοu έξετιχ.ζοντα.ς τοuς έντά.ψιοuς στολισμοuς των τα.ριχεuτων στο Λ της «'Οούσσεια.ς». Μερικοί ζητοίίν Υ~ νικ~σοuy το θά.να.το, οπως είδε, άπλως με το yι:χ, χα.ίρωντα.ι τη ζωη κα.t yι:χ, γuρεύοuν την &.πόλα.uση. Κα.θως σημείωσα. πα.ρα.πά.νω, α.ότο το θέ(.uk δεσπόζει στον Κ α. π ε τ ι:χ, Υ Μ ι χ ά. λ η. Φα.lνsτα.ι έπlσης πως ήτα.ν ή λόση τοίί ΖορμπιΧ, μ' δλο ποu προχωρεί κά. πως (.UkΚρύτερα., σuνειοητοποιώντα.ς το Μύθο τοu: «Νά., μιι:χ. μέρα. περνοίίσα. &.πο ενα. χωριοuοά.κι. 'Ένα.ς μπα.μπόγερος ένεν~ντα. χροyιϊ) ψότεuε μιι:χ. μuγοα.λιά.. «'Έ πα.ππούλη, τοο κά.νω, μuγδα.λιι:χ. ψuτεύεις ;». Κι α.uτος, ετσι σκuμμένος ποu ~τα.ν, στρά.ψηκε κα.t μοίί κά. νει: «'Εγώ, πα.ιοl μοu, ένεργω σ~ ν~ Ύjμοuν &.θά.να.τος! - Κι έγώ, τοίί ά.ποκρlθηκα., έ νεργω σι:χ. νά. ' τα.ν ν~ πεθά.νω την πά.σα. στιγμ~». Ποιός &πο τούς δuό μα.ς είχε δίκιο, &. ψεντικό ;». 137 Μι~ οεότερη λόση πού ειδε δ Όδuσσέα.ς στι:χ. &.νά.γλuψα. ~τα.ν νι:χ. ψτά.σης στην &.θα.να. σiα. μές &.πο τι:χ. πα.ιδιά. σοu. Ό πα.πα. - Γρηγόρης στο Ό χ ρ ι σ τ ο ς Ξ α. Υ α. - σ τ α. u ρ ώ ν ε τ α. ι ε!να.ι στενοχωρημένος γι~ την κόρη τοu, τη Μα.ριορ~, πού λιώνει, κα.l λα.χτα.ρά.ει Υ~ την πα.ντρέψη με το Μιχελη γι~ y~ ψτά.ση έτσι στην &.θα.να.σία.. << Βιιfζοuντα.ν Υ~ τη ζεuγα.ρώσει με το Μιχελη κα.t νι:χ. προψτά.σει νι:χ. τοu κά.μει &.γγόνι. Αότ~ 'τα.ν πιι:χ. ή μεγά.λη λα.χτά.ρα. της ζωης τοu yι:χ, μη σ6~σει το σόι, y' &.ξιωθεί yι:χ, πιά.σει &.γγόνι - ετσι μονά.χα. δ πα.πα. - Γρηγόρ'Υjς ενιωθε πως θ~ νικοuσε το Χά.- ρό».138. 'Άλλοι πά.λι, ψα.νέρωνα.ν τ~ γλuπτά., ζητοίίσα.ν τή ψ~μη κα.l το κα.λο oyo(.uk κα.t λα. χτα.pοίίσα.ν νι:χ. έξοuσιά.σοuν &λλοuς &.νθρώποuς σ ' α.uτη τη ζω-ή, wστε Υ~ ίκα.νοποι~σοuy τον πόθο τοuς γιι:χ. &.θα.να.σία.. Σ ' α.uτη την δμά.οα. &.νηκε δ ίδιος δ Όοuσσέα.ς &ς τότε πού κα.τα.στρά.ψηκε ή ίοα.νικη πολιτεία. τοu. Ό Πρε6ελά.κης οιηγιέτα.ι πως τοu ζήτησε μι~ ψορ~ δ Κα.ζα.ντζά.κης νι:χ. τελειώση το εργο τοu μετ~ το θά.να..τό τοu, κι α.ότος μοu &.πά.ντησε δτι δεν μπορεί. Ό Κα.ζα.ντζά.κης τον χειροκρότησε, <<Μπρά.6ο! Γκρέμιζε! Γκρεμίζω θ~ πη ξα.να.χτίζω >>. 139 Μιι:Χ. τέτα.ρτη δμά.δα., δπως &.νιστοροίίν τι:χ. σύμ6ολα., ζητοίίσε νι:χ. λόση το πρό6λημα. με την πίστη στοuς &.θιiνα.τοuς θεούς, ποu κά.ποτε θ~ μποροίίσα.ν κι ο[ &νθρωποι Υ~ μποuy στlς τά.ξεις τοuς, εστω κα.l μόνο σ~ν πνεύμα.τα.. Άπο τ~ πα.λα.ιότερα. ργα. τοu, δ Κα. ζα.ντζά.κης χτuποuσε α.uτη την πίστη με (.Uk νία σ~ν είδωλολα.τρία. τοu χειρότερου είδοuς' για.τt σή(.ukινε όποτα.γη τοu όπερ6α.τικοu στlς &νθρώπινsς &.νά.γκες. Στην πέμπτη κα.t τελικη σειρά., στην κορψ~, δ Όοuσσέα.ς θα.ύμα.σε την &γνη ψλόγα., σόμ6ολο της &.πελεuθέρωσης &.πο την Έλ- Πίοα. σz μι~ μέλλοuσα. ζω~. Δεν πρέπει έοω yι:χ, οημιοuργ~σοuμε σόγχuση κα.t yι:χ, όποθέ-

18 σουμε δτι δ Κα.ςα.ντζ~κ'Υ/ς οέν π!στευε σέ μ.ι~ μέλλουσα. ςω.υ( ή μόvύj του έγνοια. ήτα.ν ~~ επιμέν'υ/ ν~ Κ~ν'Υ/ το θ~να.το συν~ντ'υjσ'υj τοί) aνθρώπου μέ το θεο aπογυμνώνοντ~ς τον aπο κ~θε θρ'υjσκευτικότ'υ/τα.. π προοωπικ"ή του πίστ'υ/ ψα.νερώνετα.ι, &λλ'υj μι~ ψορ~, δτα.ν ξα.να.συλλογίζετα.ι την τpύρκικ'υ/ σψα.γη στην πα.τρίδα. του: «υολοι οι πα.πποuοες μου ποu τοuς ε!χα.ν σκοτώσει οι Τοuρκοι, δλες οι για.γι~οες μου ποu τlς ε!χα.ν 6α.σα.νίσει κα.l τοuς ε!χα.ν ξεριζώσει τοuς μα.στούς τους οι Τοuρκοι, μούγκριζα.ν κα.l σκλ"ήριζα.ν aπο τη χα.e_~ τους τlς μέρες εκείνες, δτα.y δ δρόμος ήτα.ν ερ'υjμος κα.l κα.νένα.ς οέ μ.άς έ6λεπε. Κα.l χα.ίροuμουν για.τl χωρlς ν~ μπορώ aκόμα. κα.θα.ρ~ Υ~ το στοχα.στώ, ψυχα.νεμίζουμουν πως θα. ζω κι εγώ, θ~ στοχ~ζουμα.ι κα.l θ~ 6λέπω κι aκόμα. aψοϋ πεθ~νω, ψτ~νει ν~ όπ~ρχουν aκόμα. κα.ροιές ν~ μέ θυμοuντα.ι» α</ο θ~να.τος ε! να.ι μι~ πόρτα. ποu aνοίγει» λέει δ. 'ΙΎjσοϋς στον 'Ιούδα Ε! να. ι ή πόρτα. της aθα.να. σία.ς &λλ'υj πόρτα. οέy όπά;ρχει» Κα.l δ Φ τ ω χ ο ύ λ 'Υ/ ς τ ο σ. θ ε ο u ε!να.ι πέρα. γι~ πέρα. ενα.ς ψόρος τιμης στην πίστ'υ/ γι~ aθα.να.σία., οχι δμως δτα.ν συνεπ~γετα.ι περιψρόν'υ/σ'υ/ της γης fι aποψυγη τοί) χρέους μα.ς.ι43 ο Κα.ζα.ντζ~κ'Υ/ς ε!δε δτι κα.τ~ κιχποιο τρόπο ή ζωη προέρχετα.ι aπο το θιχνα.το, &κρι6ώς δπως ή ελευθερία. aνθ!ζει &πο τον κόπρο της &νθρώπιν'υ/ς κα.κία.ς οι ά.ψιμα. χίες του μέ το πρό6λ'υjμα. τοί) θα.νιχτου τον εσπρωχνα.ν ν~ εξα.γνίζ'υ/ aοιιχκοπα. το Μύθο του, ώσπου ν~ ξα.να.γυρίσ'υj, δλοκλ'υjρώνοντα.ς τον κύκλο, στο ίδιο το εγνωσμένο, &λλ~ οχι λιγότερο τρομα.χτικό, συνα.πιχντ'υjμα.. Μέ το δικό του θά;να.το πρόσψερε μι~ μα.ρτυρία. σ' α.δτόν τό Μύθο, προτιμώντα.ς ν~ &ντικρύσ'υ/ τό τέλος του μόνος, χωρlς τ~ στ'υjρίγμα.τα. τ~ τόσcι συν'υjθισμέy~ σέ θρ'υjσκευόμενους aνθρώπους. π γυνα.!κα. του ή Ελέν'Υ/ περιγρ~ψει την σκψ"ή: «'Εκείνο το ΣιΧ66α.το, ουό ΠιΧστορες ήρ- _ θα.ν στijν κά.μα.ρ~ μα.ς. ο κα.νονικός, δ προτεστιχντ'υ/ς πιχστορα.ς, κι uστερα. δ κα.θολικος πα.πιχς. ο Ν!κος γύρισε το πρόσωπό του στον τοίχο. Γεμ~τ'Υ/ ελπ!οα., οέν ε!χα. 6~λει στο νοϋ μου το τέλος. «Ν!κοσμου", τόν μά;λωσα. «α.ότο ποu κ~να.τε τώρα. ο~ οέy ήτα.ν εόγενικό. Ε!ν~ι τοί) ά.γ!ου ΔΎjμΎjτp!ου οι ΚΙΧ.Ύj~ένοι ήθελα.ν ν~ μ.άς εόχα.ριστ"ήσουν". ~' Δέν ε!πs λέξύj. Γύρισε μόνο το πρόσωπό του σέ μένα. κα.ί ζ"ήτφέ ν~ πι1j». 145 τι τέλεια. οlκείωσ'υ/ τοί) δικοί) του δρά;μα. τος! κα.l τί ά.ρμονία. μέ την κριτικη τοu Κά.ντ, ποu εγρα.ψε: </0 σκοπος εκείνων ποu στο τέλος τijς ζωης τους στέλνουν κα.l ψων~ζbυν ενα.ν πα.πιχ, ε!να.ι πως τόν θέλουν σuν"ήθως γι~ π α. ρ 'Υ/ γ ο ρ ι ~... γι~ την fι θ ι κ "ή τους &γωνία., γι~ τlς τύψεις της συνειδφ"ής τους. Σέ μι~ν τέτοια.ν ώρα., δμως, ή συνε ί δφ'υj θ~ πρέπει μάλλον y' & ν α. τ α. - ρ α. χ τ η κα.l ν~ δ ξ υ ν θ η, ώστε δ ιχνθρωπος ποu πεθα.ίνει ν~ μην πα.ρα.μελ1jσ'υ/ δ,τι κα.λο μπορεί &κόμα. ν~ ~ν'υ/ Προσψέροντα.ς ενα. ε!οος οπιο στη συνίεδφύj, προο6ά.λλεις κα.l τον ίδιο τον ιχνθρωπο κι εκε!νους ποu τοu επιζοuν». 146 Τό πρό6λ'υ/μα. τοu θα.νιχτου κα.ί οι Μύθοι του γι~ την &θα.να.σ!α. &.νοίγουν δλόκλ'υjρο το θέμα. τοu όπερ6α.τικοu κα.l τών Μύθων του γι~ τό θ ε ό. 'Ίσως δ πιο ξεκιiθα.ρος τρόπος γι~ Υ~ μιλ"ήσουμε γι~ την lδέα. τοu θεοϋ στον Κα.ζα.ντζιΧκ'Υ/ ε!να.ι ή ψρ~σ'υ/ ποu υ!οθέτφε στο τα.ξιοιωτικό του 6ι6λ!ο γι~ τη Ρωσία.: «Το δρα.μα. τοu Άόρα.του». 147 ΑότΎj &κρι6ώς ή εlκόνα. ε!να.ι το όπό6α.θρο δλό Κλ'Υjρ'Υjς της Ά σ κ 'Υ/ τ ι κ η ς, δπου κ~θε χρέος κα.l κ~θε ψιχσ'υ/ ψα.ίνετα.ι δτι έχει & ν~γκ'υ/ ν~ ξεπερ~σ'υ/ τον έα.υτό τ'υ/ς όπ'υjρετώντα.ς μι~ 6α.θύτερ'Υ/ Κρα.uγ"ή. ο Κα.ζα.ντζιΧκΎjς γριχψει εντελώς κ~θα.ρ~ γι' α.ότο το σ'υjμείο: «Μέσα. &π' δλο τοuτο το aνθρώπινο όλικο ενα.ς &ν'υjψορίζει μέ τ~ χέρια., μέ τ~ πόδια., πνιγμένος στ~ δά.κρυα. κα.l στ~ α.!μα. τα., κι aγωνίζετα.ι y~ σωθεί». 148 υ &γιος Φρα.γκίσκος εμπιστεύετα.ι μι~ τcα. ρόμοια. Ένόρα.σ'Υ/ στον ψριχτε Λεόνε δtα.ν τοϋ λέ'υ/ δτι: «Το κορμί τοu aνθρώπου ε! να.ι ή Κι6ωτος της Δια.θ1ικ'Υ/ς, κα.l μέσα. του τα.ξιοεύετα.ι δ θεός». 149 Κα.l δ Όουσσέα.ς επίσύjς ψτιχνει σιγ~ σιγ~ στο σ'υjμείο Υ~ έκτιμ1ισ'υ/ τύjν &όρα.τ'υ/ δόνα.μ'υj μέσα. του ποu του σπρώχνει Υ~ εγκα.τα.λε(ψ'υ/ τοuς δρόμους τοί) κοινοί) aνθρώπου κα.l ν~ ξεπερά;σ'υ/ τον έα.υτό του: «Μισώ την &ρετη ποu ψ~ει κα.l πιεί κα.l 6α.ριοστομα.χι~σει

19 16~ Ένσdρκωση Έλευθερtοις: τδ 1\ροιμ~ι το!ί Ν!κοu :Κοιζοιντζ&.κ'!) κα.λό- Ύα.ι το ψωμ.t κα.t το ψα. t, μα. πιο κα.λα. χορταίνει μια. ψλόγα. &.πά.νθρωπη ποu &.σκώνετα.ι στα. μα.ϋρα. σωθικά. μ.α.ς κι &.ρέσει μοu τη ψλόyα. έντός μοu α.uτη θεο να. όνομ.α.τίζω!». 15 ~ Πα.ρα.Οόξως, έν τούτοις, κα.t δ θεος θεωρείται &.πο τον Κα.ζα.ντζά.κη μια. πρόσκληση για. την &.πόλuτη έλεuθερία., μια. &.νεξα.ρτησία. ποu κά.θε!χνθρωπος πρέπει να. την &.ποσπά.ση μ.έ &.γώνα. &.πο τα. &ρπα.χτικα. χέρια. τοu θεοσ. 'fπά.ρχει στον Ά λ έ ξ η Ζ ο ρ μ π α. ενα. &.πόσπα.σμ.α., δποu α.uτη ~ 6α.σικij &.νά.γκη να. έλεuθερωθij δ!χνθρωπος &.πο τijν uπηρεσία. τοσ θεοu έκψρά.ζετα.ι εuστοχα.. Το Άψεντικο είχε πά.ει σέ μια. εκθεση μέ εργα. τοu Ροντέν κα.t θα.ύμα.σε «Το χέρι τοσ θεοu», ενα. τερά.στιο προύντζινο χέρι, μισό -κλειστο, κα.t μές στην πα.λά.μη ενα.ς α.ντρα.ς κα.t μια. γuνα.ίκα. ποlι &.γκα.λιά.ζοντα.ν κα.t πά. λεuα.ν. Μια. κοπέλα. πijγε κοντα. κα.t σuγκιν-i;θηκε &.μέσως &.πο το γλuπτό. Το Άψεντικο γύρισε σ ' α.ότήν: «- Τί σuλλογιέστε; τij ρώτησα.. -Να. μ.ποροϋσε κα.νεtς να. ξεψύγει! μουρμούρισε μ.έ πείσμα.. - Ποσ να. πά.ει ; Το χέρι τοϋ θεοϋ είνα.ι πα.ντοσ. Σωτηρία. δέν uπά.ρχει. Λuπιi.στε; -'Όχι. Μπορεί δ ερωτα.ς νά. Ύα.ι ~ πιο σψοδρη χα.ρα. &.πά.νω στij γijς. Μπορεί. Μα. τώρα. ποu 6λέπω το προύντζινο α.ότο χέρ ι, θά. '"θελα. να. ξεψύγω». 151 Ό τρόπος τοσ Κα.ζα.ντζά.κη για. να. πλησιά.ση το θεο ήτα.ν ~ ποιητικij δημ.ιοuργία.. Δέν uπά.ρχει &.μ.ψι6ολία. δτι α.ότος δ ίδιος ήτα.ν μ.ο~οθεϊστής, &.λλα. δ θεός τοu θα. ή ταν, σα.ν τοϋ Μπέρξον, πιο πολu ρijμα. πα.ρα. ονομα., πιο πολlι πορεία. πα.ρα. τελείωση, πιο πολu &.γώνα.ς πα.ρα. πα.ντοδuνα.μία.. Αύτή ~ πίστη ξεκα.θα.ρίζετα.ι στην Ά σ κ η τ ι κ ή: «Για.τt δ θεός μ.α.ς δέν είναι ενα.ς &.ψηρημένος στοχα.σμ.ός... Δέν είναι ενα. κα.τα.κά.θα. ρο, οόδέτερο, μήτε &.ρσενικο μήτε θηλuκό, &οσμ.ο... κα.τα.σκεύα.σμ.α. τοu μ.uα.λοσ μ.α.ς. >> Ό θεός μ.οu δέν ε!να.ι πα.ντοδuνα.μ.ος. 'Αγωνίζεται, κιντuνεύει κά.θε στιγμή...» Ό θεός μ.οu δέν είναι πα.νά.γα.θος. Είναι γιομά.τος σκληρότητα., &γρια. δικα.ιοσtίνη, κα.t ξεδια.λέγει, &.νήλεα., τον κα.λtίτερο.» Ό θεός μ.οu δέν είναι πά.νσοψος. Το μuα.λό τοu είναι ενα. κοu6ά.ρι &.πο ψώς κα.t σκοτά.δι κα.t πολεμά.ει να. το ξετuλίξει μέσα. στο λα.6tίρι νθο τijς σά.ρκα.ς.» Πιά.νετα.ι &.πο τα. ζεστα. κορμιά.,!χλλο μετερίζι δέν εχει» Μέ την ιδιότητα. τοϋ «Λuτρωτij τοϋ Θεοu» κά.θε &νθρωπος, λέει δ Κα.ζα.ντζά.κης, πρέπει να. δij τον έα.uτό τοu σα.ν ενα. κομμά. τι τοσ θεοσ. Μέσα. σ' α.ότο το σχijμ.α., δ Χριστος θα. χά.ση τη μονα.δικότητά. τοu, έκτος &.πο το γεγονος δτι εκα.νε δικό τοu έ κείνο το «"Ορα.μ.α. τοϋ Άόρα.τοu», δτι συνειδητοποίησε τα. σπέρμα.τα. τijς θεότητας μέσα. τοu. 'Έτσι, στον Τ ε λ ε u τ α. ί ο Π ε ι ρ α. σ μ. ό, δ Χριστος λέει στον Έκα.τόντα.ρ χ ο: <<Πuρκα.γιά. Ύα.ι δ θεός, κά.θε ψuχη κα.t σπί&α. 1 να. τη σέ6εσα.ι». 153 Κα.t πά.λι το πα. ρά.δοξο έμ.ψα.νίζετα.ι κα.t κρέμεται πά.νω &.πο τον!χνθρωπο σα. ν πuκνος μ.ολuβένιος ίσκιος: πρέπει y' &.δειά.σοuμ.ε τον έα.uτό μα.ς &.πο κά. 6ε τι δικό τοu, ετσι ποlι το μέσα. μ.α.ς θεϊκο στοιχείο να. μ.ιi.ς κuριέψη 1 κα.ί μ.' α.uτη την πρά.ξη μ.α.ς να. κερδίσοuμ.ε την έλεuθερ ί α. &.πο ε να.ν uπερ6α.τικο θεό. Κι ετσι, μέσα. στην Ό δ tί σ σ ε ι α., κα.λοtίμα.στε να. πολεμ.ήσοuμ.ε μ.έ το θεο κι δμ.ως &.να.γνωρ ί ζοuμ.ε την ί.ίπα.ρξη τοu πίσω &.πο κά.θε γίγνεσθα.ι: 154 «Τα. πά.ντα. είναι &.πο θεοσ... τα. πά.ντα. εχοuν δ ιπ λ ο ' ν ό ημ.α., ενα. " ψα.νερ ό, ενα. " κρuψ ό...» 154 Αότο ε!να.ι το θεμέλιο τijς πίστης τοσ Κα. ζα.ντζά.κη στο θεό, 155 ποlι δια.μ.ορψώθηκε μ.ές &.πο τη γuμ.νη 'Εμπειρ ί α. κα.t έμ.ψuχώνετα.ι μ.έ την πνοη ένος έσωτερικοϋ πνεύμα. τος, οχι μ.έ το ψuχρο 6λέμ.μα. τijς λογικijς. "Ενα. τέτοιο δρα.μα. εχει &.να.πόψεuκτα. μέ σα. τοu οχι μόνο την &.να.ζήτηση τοσ θεοu &.λλα. κα.t την κα.τα.στροψη ψεύτικων κα.t &. πολιθωμ.ένων Μtίθων. Ό Όδuσσέα.ς &.πεικο νίζετα.ι θεοψονιά.ς, δ Χριστος στα.uρωτης κά. θε ψεύτικοu μεσσία.. Σκά.6οντα.ς τα. θεμέλια. για. την καινούρια. τοu πόλη δ Όδuσσέα.ς ε ί ρωνεtίετα.ι το θά.να.το των θεών σψά.ζοντα.ς σuμ.6ολικα. εξι πετεινοuς κι εξι ορνιθες για. να. πα.ρα.στήση τοlις δώδεκα. θεοlις τοu Ό λύμποu, κα.l θά.6οντά:ς τοuς κά:τω &.πο το θεμέλιο λίθο Κι δ Χριστος ψωνά.ζει στο πνεuμ.α. ποlι &.κούει να. 6outζ η μέσα. στο στijθος τοu: «Τί μ.' α.ίμα.τώνεις; Τ ί &.γρι εύεις; 'Ως πότε ιtα. μ.έ κuνηγιi.ς ;» κι ί.ίστερα. ψωνά.ζει μ.έ θά.ρρος: «Κα.ι eα. ψτιά.χνω σέ

20 ΈνσctρκωσΥJ Έλευθερίοt,;: τό δροι;μοι; τοσ Ν!κου Κοιζοιvτζά.κΥJ 165 δλη μοu τη ζωη σταuροuς, ν?ι.. σταuρώνωνται οι Μεσσίες ποu διαλέγεις». 157 Ό Καζαντζάκης προχωρεί ά.κόμα. στην κριτική τοu, περιλαμ6άνοντας 5χι μόνο τ?ι.. είδωλα., παρ?ι.. καt τοuς κα.τασκ.εuαστές των ε[δώλων, κα.t έδω ά.κρι6ώς γίνεται δ ά.ντικληρικισμός τοu πιο δριμuς. οι σκέψεις τοu Φοuρτοuνα γι?ι.. τον παπα - Γρηγόρη στο Ό Χριστος Ξαναστα.uρώνεται είναι κλα.σικές: «0 παπάς; Φαταοuλας, άνοιξε σπετσαρία, τη λέει έκκλησία κα.t ποuλάει το Χριστο μέ το δράμι γιαίνει, λέει δ κομπογιαννίτης, δ λες τtς ά.ρρώστιες. "Τί ά.ρρώστια. εχεις έ σu; - Είπα. ψέμα. τα.. - υενα. δράμι Χριστό, τόσα γρόσια.. - 'Έκλεψα.. - Ένάμισι δράμι Χριστό, τόσο. - Έσu; - Σκότωσα. -''Α, 6αρι?ι.. ά.ρρώστια, κακομοίρη. θ?ι.. πάρεις το 6ράδu, πρtν κοιμηθείς, πέντε δράμια. Χριστό, κοστίζει πολu, τόσο. - Δέν κάνει παρακάτω, γέροντά. μοu;- Είναι ή ταρίφα. πλέρωσε, ά.λλιώς θ?ι.. πάς στον πάτο της Κόλαση". Καt τοu δείχνει τtς ζωγραφιές ποu 'χει στο μα.γαζί τοu καt τοίί παρασταίνοuν. την Κόλαση, μέ φωτιές κα.l καμάκια. καt δια. όλοuς, κι δ πελάτης τρέμει κι ά.νοίγει τη σακοuλα....». 158 Κι δ ΖορμπΙΧς, άλλωστε, καθwς θ?ι.. το περίμενε κανείς, έκδηλώνει εναν α.uθόρμύ) το ά.ντικληρικιcrμό, είτε δταν σκαρώνύj φάρσες μέ τtς είκόνες των καλογέρων, 159 είτε δτα.ν ψτuνη στο χώμα γι?ι.. ν?ι.. ξορκίσει το κακό, δταν περνάη δ παπ?ι..ς τοu χωριοu. 160 Έκτος ά.πο την κατα.στροψη των ψεuτικων θεών, δ άνθρωπος πρέπει ν' ά.ναλά6η το χρέος ν?ι.. πλάση κα.ινοuριοuς μuθοuς, ν?ι.. κατασκεuάση θεό. Ό Μα.νολιός, δ Όρψέας καt δ Όδuσσέας, δλοι καταπιάστηκαν μέ α.uτο το σο6α.ρο εργο, καt οί προσπάθειές τοuς μαρτuροuν πόσο έξαγνίζετα.ι δ Μuθος μέ νέα. 'Εμπειρία. καt Ένόρα.ση. Ό ΚαζαντζάκΎJς είχε ώρες ώρες μι?ι.. σχεδον &πλοϊκη ά.ψοσίωση στην εuλα6ικη πίστη των ά.γράμμα.των, πού μόνο της κίνητρο ε!να.ι ή ά.νά.γκη της τέλειας ά.ψιέρωσύjς στο θεό. Καταλά6αινε πώς δ άνθρωπος ψτιά.χνει το θεο κα.τ' είκόνα. καt δμοίωσή τοu. «Φα.ντάζομαι το θεο ά.πα.ράλλα.χτο σ?ι..ν κι έμένα.» δύ)λώνει δ ΖορμπιΧς. «Μονάχα. πιο ά.ψύjλό, πιο δuνα.τό, πιο παλα6ο κι ά.θάνα.το». 161 Ή κατάλuση των παλιών Μuθων, το χτίσιμο νέων Μuθων - α.uτ?ι.. δλα. ά.ποτελοuν τη γενικη πεποίθύ)ση τοu Καζαντζάκη δτι δ θεος εχει ά.νά.γκη τον άνθρωπο. «Βογκάει δ θεός, σπαρά.ζει την καρδι?ι.. καt μοu φωνάζει: Βόηθα! >> 6ε6αιώνει δ Όδuσσέα.ς.' 62 Κα.t δ ίδιος δ Καζαντζάκης παρατύ)ρεί: «Μεγά.λα. πρά.μα.τα γίνοuνται δτα.ν δ θεος κι δ άνθρωπος σμ!γοuv' δ θεος χωρίς τον άνθρωπο δέ θά. 'χε στη γ'υ)ς έτοuτη ενci μuαλο ν?ι.. καθρεφτίζει νοητερ?ι.. τ?ι.. πλά.σμα.τά τοu κα.t ν?ι.. έρεuνά.ει μέ ά.ναίδεια καt τρόμο τη σοφή τοu παντοδuνα.μία. δέ θά 'χε στη γijς έτοότύj μι?ι..ν καρδιά, ποu ν?ι.. πονά.ει γι?ι.. ξένες εγνοιες καt ν?ι.. μάχεται ν?ι.. δύjμιοuργήσει ά.ρετές καt στενοχώριες, ποu δ θεος δέ θέλύ)σε η ξέχασε η ψο6ήθηκε ν?ι.. πλάσει». 163 Κα.t σuνεχίζει το ίδιο θέμα. στην Ά σ κ η-. τ ι κ ή ;, «"Οχι δ θεος θ?ι.. μιχς σώσύjά έμείς θ?ι.. σώσοuμε το θεό, πολεμώντας, δύjμιοuργώντας, μετοuσιώνοντας την uλη σέ πνέμα.».164 υοπως τραγοuδοuσε δ &.γιος Φρα.γκίσκος στον ψράτε Λεόνε, ή ά.νθρώπινύj κα.ροι?ι.. είναι σ?ι..ν μι?ι.. καρδερίνα. μέ κόκκινα. νuχια. ποu πετάει πάνω ά.πο το κεψά.λι τοu θεοu καθιbς είναι κοuρασμένος ά.πο τη δημιοuργία. τοίί κόσμοu καt δέν τον &ψήνει ν?ι.. fισuχ άση. 165 Περιττο ν?ι.. το ποuμε, ή είκόνα τοu θεοu κα.τ?ι.. τον Καζα.ντζά.κη δλο κα.l περισσότερο ά.ποκαθαίρετα.ι, δπως δ Όδuσσέας ποu θαόμα.ζε τ?ι.. &πτ?ι.. κεψά.λια. τοu θεοu σκαλισμένα. στο ξuλο, καt το κά.θε κεφάλι ~τα.ν πιο &πλο ά.πο κείνο ποu 6ρισκόταν ά.πο κά. τω, ώσποu ή τελικη ε1κόνα. Φως &δειο, διά.ψανο, &ψτακάθαρο, χωρίς α.uτι?ι.. καt μάτια., ροuθοuνια, στόμα., μέτωπο, Ελα.μπε το!ερο κορψοκεψά.λι δλη τοu ή σάρκα πνέμα γίνηκε κι ολο το πνέμα. &γέρας! 166 Αuτο ποu σuμ6ολίζετα.ι έδω δέν είναι τόσο ενας είδικος Μuθος τοu θεοu, δσο ή μuστικη πίστη δτι δ άνθρωπος ε!να.ι καταδικασμένος στη μά.τιαη λαχτά.ρα. ν?ι.. δη κα.t ν' ά.κοuση καt ν' ά.γγίξη το άφταστο, δτι «θεος θ?ι.. πεί ν?ι.. κuνηγ«ς θεb στον ά.δειανον ά. γέρα.».167 'Ή, δπως το λέει δ &.γιος Φρα.γ-