ÅÔÁÉÑÅÉÁ ÉÊÁÑÉÁÊÙÍ ÌÅËÅÔÙÍ 1

Transcript

1 ÁÓÔÉÊÇ ÅÔÁÉÑÅÉÁ ÌÇ ÊÅÑÄÏÓÊÏÐÉÊÏÕ ÁÑÁÊÔÇÑÁ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ, ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2011 ÁÑ. ÖÕËËÏÕ 15 ÅÔÏÓ 5 ïí ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΙΚΑΡΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ 1

2 ÁÓÔÉÊÇ ÅÔÁÉÑÅÉÁ ÌÇ ÊÅÑÄÏÓÊÏÐÉÊÏÕ ÁÑÁÊÔÇÑÁ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ, ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2011 ÁÑ. ÖÕËËÏÕ 15 ÅÔÏÓ 5 ïí ÌéëôéÜäïõ 3, ÊçöéóéÜ, Ôçë.: , Fax.: , info@ikarianstudies.org ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΑΚΡΟΓΩΝΙΑΙΟΙ ΛΙΘΟΙ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΕΙΝΑΙ: Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΦΡΟΝΗΣΗ, Η ΗΘΙΚΗ ΑΡΕΤΗ ΚΑΙ ΤΟ ΑΙΣΘΗΜΑ ΤΗΣ ΧΑΡΑΣ. ðåñéå üìåíá 3 Γοργόνες και Ακρόπρωρα, Πέτρος Θέμελης 5 Η σημαία πέφτει, Φανή Ντώνη 6 Για τις γοργόνες στον Σεφέρη, Χρήστος Αντωνίου 7 Ο ποιητής και ο γλύπτης, Ενίκα Δασκαλάκη - Κατσαρού 8 Νικόλαος Ίκαρης, Ζαχαρίας Βολίκας 9 Θερμαίοι εξ Ικάρου και Ασκληπιείς, Θεμιστοκλής Κατσαρός 12 Νίκος Ίκαρης, Βαγγέλης Ρήνας 14 Συκουτρής και Ικαρία, Λεμονιά Τσαρνά - Κατσαφάρου 20 Ουτοπία, Cabet, Ικαρία, Λίλα Λεοντίδου ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ 22 Η Γοργόνα στη λαϊκή παράδοση της Ικαρίας, Θεμιστοκλής Κατσαρός Éäéïêôçóßá Åôáéñåßá Éêáñéáêþí Ìåëåôþí Åêäüôçò ñéóôüäïõëïò Ì. ÎåíÜêçò ÅðéìÝëåéá êäïóçò ÐÝôñïò ÈÝìåëçò Óýìâïõëïò êäïóçò ÈåìéóôïêëÞò Êáôóáñüò ÌÜêçò Öïõíôïýëçò ÓõíôáêôéêÞ ÏìÜäá Çñþ ÔóáñíÜ - Êü éëá Ãñáììáôåßá Å.Ä. ýëç ÄçìÞôñçò Ñüæïò ÂÜóù ÁíäñÝïõ Öùôïãñáößåò Êáëëéôå íéêüò Óýìâïõëïò ñéóôüäïõëïò Ó. Ìáëá ßáò ÓôáìÜôçò. Ìáëá ßáò Ó åäéáóìüò óåëéäïðïßçóç Êùí/íïò ÔñÜêáò Åêôýðùóç ÃñáöéêÝò ÔÝ íåò ÄåêÜëïãïò áñ. Ôñéêïýðç 153 Ôçë , ÐáñáëáâÞ Üñèñùí êáé åñãáóéþí óôá ãñáöåßá ôçò åôáéñåßáò: ÌéëôéÜäïõ 3, ÊçöéóéÜ Ôçë.: Fax.: info@ikarianstudies.org Βοτσαλωτό δάπεδο από σπίτι στις Σπέτσες, με αναπαράσταση γοργόνας. Óôï åîþöõëëï: Η "Γοργόνα" του Ίκαρη στο φυσικό της περιβάλλον. ÓõíÜíôçóç Ìåëþí Ïé ößëïé êáé ôá ìýëç ôçò Åôáéñåßáò Éêáñéáêþí Ìåëåôþí óõíáíôþíôáé ôçí 1 ç Ôñßôç êüèå ìþíá ìåôü ôéò 21:00 óôç Í. Åñõèñáßá óôï åóôéáôüñéï ΠΙΚ-ΝΙΚ BAR, Πλατεία Νικ. Πλαστήρα 1, Ôçë.: Áðáãïñåýåôáé ìå ïðïéïíäþðïôå ôñüðï, áíáäçìïóßåõóç, ðáñüöñáóç, äéáóêåõþ, ç åí ãýíç áíáðáñáãùãþ ìýñïõò Þ ïëüêëçñùí èåìüôùí ôïõ ðåñéïäéêïý, êáèþò êáé ç áíáðáñáãùãþ ôçò óôïé åéïèåóßáò êáé óåëéäïðïßçóþò ôïõ, óýìöùíá ìå ôéò äéáôüîåéò ôïõ Í. 2121/93, ôçò Äéåèíïýò Óýìâáóçò ÂÝñíçò Ðáñéóßùí êáé ôïõò êáíüíåò Äéåèíïýò Äéêáßïõ ðïõ éó ýïõí óôçí ÅëëÜäá. Ôá êåßìåíá åêöñüæïõí ôéò ðñïóùðéêýò áðüøåéò ôùí óõããñáöýùí. 2

3 Γοργόνες και Ακρόπρωρα Πέτρος Θέμελης Καριώτες καραβοκυραίοι έρχονταν κατά καιρούς στο σπίτι μας στη Σαλονίκη, όταν ξεφόρτωναν τα τρεχαντήρια τους στην παραλία του Θερμαϊκού και φόρτωναν ξανά, σαλπάροντας για το νησί με ανέμους όχι πάντα ούριους. Η θειά μου η Αλισάβα τους πρόσφερε καφέ και μάθαινε έτσι τακτικά τα νέα τα καριώτικα και μάλιστα από χέρι πρώτο. Ένα καλοκαίρι αξέχαστο μας πήρανε μαζί τους στο ταξίδι της επιστροφής για Νικαριά. Φίσκα γεμάτα ως τα μπούνια με εμπορεύματα τα δυο καΐκια και εμείς επάνω στρωματσάδα πάνω στο κατάστρωμα. Το ένα καΐκι διατηρούσε μια μικρή ξυλόγλυπτη φιγούρα» καρφωμένη στην πλώρη του σαν ακρόπρωρο, μια γυναίκα δηλαδή που φορούσε φαρδιά φούστα και γιλέκο εφαρμοστό, με το ένα χέρι τεντωμένο ίσια μπροστά σαν να έδειχνε το φουρτουνιασμένο πέλαγος, ενώ η μούρη της ήταν φθαρμένη έντονα απ την πολυκαιρία, την αρμύρα και τον άνεμο του Αιγαίου. Από το απέριττο κυκλαδίτικο ψάρι της Εποχής του Χαλκού χαραγμένο στην πλώρη πλοίων πάνω στα αινιγματικά πήλινα τηγανόσχημα σκεύη από τη Σύρο και άλλα νησιά, τις μινωϊκές τοιχογραφίες της Σαντορίνης και τα κεφάλια των δράκων στα πλοία των Βίκινγκς του 9ου αιώνα, ώς τις πολύμορφες μεγαλειώδεις μπαρόκ συνθέσεις του 17ου-18ου αιώνα, τα κλασικιστικά πρωραία ξυλόγλυπτα του 18ου-19ου αιώνα και τα λαϊκά τυποποιημένα του 19ου-20ου, παρά την τεχνοτροπική εξέλιξη και τις μορφολογικές διαφορές, το ακρόπρωρο παρέμεινε φορέας της ίδιας λαϊκής αντίληψης και πιστης, συνέχεια μιας πανάρχαιας παράδοσης. Οι καραβοκυραίοι ονόμαζαν τα ακρόπρωρα φιγούρες ή γοργόνες, χωρίς αυτά να έχουν σχέση με το θανατηφόρο δαιμονικό του νεοελληνικού μας θρύλου, την Γοργόνα του Μεγαλέξανδρου που φαίνεται ότι κατάγεται εικονογραφικά από την Σκύλλα της αρχαιότητας, τον θαλάσσιο εκείνο δαίμονα που καταφρόχθισε τους άμοιρους ναυαγούς του Οδυσσέα. Η γοργόνα ακρόπρωρο εiναι γαλήνια καλοσυνάτη ύπαρξη, προστάτρια και φύλακας άγγελος των ναυτικών, «καρφωμένη στην πρώρα ορθώνει επιβλητικά το ανάστημα στην οργή των στοιχείων της φύσης». Eiναι η προσωποποιημένη ψυχή του καραβιού που διώχνει το κακό, προστατεύει το πλήρωμα, φέρνει πλούτο και δύναμη στον καραβοκύρη, χαρίζει νίκες σε περίπτωση πολέμου. Γερμένες μπροστά, συνεχίζοντας τη λοξή γραμμή του κορακιού, με τη φαρδιά τους φούστα να κυματίζει σπρωγμένη από τον πελαγίσιο αγέρα, οι Γοργόνες ακρόπρωρα δεν απέχουν πολύ από τις αρχαίες Νίκες ακρωτήρια των ναών τις στημένες ψηλά στις κορφές των αετωμάτων. Μόνο που τα γυναικεία ακρόπρωρα δεν έχουνε φτερά, εiναι Νίκες άπτερες, θα λέγαμε, όπως η άπτερη της αθηναϊκής Ακρόπολης. Το νεοελληνικό ακρόπρωρο είναι παρακλάδι του ευρωπαϊκού. Εμφανίζεται γύρω στα μέσα του 18ου αιώνα με αρχές 19ου, γένημα του νέου πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού κλίματος που δημιουργήθηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας με τα πλοία των Φράγκων των Ελλήνων, των Βενετών και των Γε- νουατών να αλωνίζουν στο Αιγαίο. Ο κορμός του δένδρου που επιλέγεται για την κατασκευή ακρόπρωρου κόβεται πάνω και κάτω παράλληλα, αλλά λοξά για να έχει εξαρχής ο κορμός της φιγούρας την επιθυμητή κλίση προς τα εμπρός. Τα χέρια Τυγανόσχημο σκεύος από τη Σύρο με πλοίο και ακρόείναι συπρωρο π.χ. 3

4 Γυναικεία φιγούρα-ακρόπρωρο στο Γαλαξείδι. Γυναίκα αποχαιρετά ναυτικό. 19 ος αιώνας. μπιεσμένα στο σώμα και υπακούουν στο δοσμένο από τον κορμό του δένδρου κυλινδρικό σχήμα. Αποφεύγονται τολμηροί διασκελισμοί και χειρονομίες, γιατί τα προεξέχοντα μέλη ήταν εύθραυστα. Τα πόδια εiναι πάντα γερά δεμένα στο ελικωτό φουρούσι του κορακιού της πλώρης, ενώ στα γυναικεία ακρόπρωρα το μακρύ φουστάνι προσφέρει πρόσθετη στερεότητα, καθώς κατεβαίνει συμπαγές και σμίγει με το φουρούσι. Ορισμένοι καραβομαραγκοί αποτολμούν έντονες κινήσεις χεριών, ιδιαίτερα προβολή του δεξιού χεριού προς τα επάνω, δουλεμένου όμως από χωριστό κομάτι ξύλο και προσαρμοσένου στον ώμο της μορφής με «ποταμούς» και «περαστά τρέσα». Μπορούσε να αφαιρεθεί και να ξαναμπεί στη θέση του το προσαρμοσμένο και χωριστά δουλεμένο χέρι, όταν το πλοίο έφτανε στο λιμάνι και έπρεπε τότε να επιδείξει όλη του την ομορφιά και τη μεγαλοπρέπεια στο συγκεντρωμένο πλήθος που το περίμενε στην προκυμαία του νησιού. Τα ξύλινα ακρόπρωρα, ξεκομμένα σήμερα από το φυσικό τους περιβάλλον, στημένα χωρίς την υπολογισμένη κλίση τους σε τοίχους ή σε βάθρα Μουσείων, χάνουν την ορμή και τη ζωντάνια τους. Πόσο διαφορετικά, αλήθεια, φάνταζαν στερεωμένα ψηλά στο δικό τους χώρο στο κοράκι του πλοίου, στη σωστή απόσταση με τον ταιριαστό στο μέγεθος και στον τύπο του καραβιού όγκο, με τα φωτεινά και σκοτεινά κοντράστ. Παρά την αγάπη για τη λεπτομέρεια, επικρατεί λιτότητα στην επεξεργασία της επιφάνειας και δύναμη εκ- φραστική. Βαθειά σκαψίματα αποφεύγονται, ενώ οι πτυχές λυαίνονται για να κυλούν ελεύθερα τα νερά της βροχής και των κυμάτων. Μαζί με το καράβι επισκευάζονται και τα ακρόπρωρα, τα χρώματα λαδιού φρεσκάρονταν και αλλάζανε συχνά. Έντονοι χρωματισμοί σε κόκκινο και μπλέ ήτανε από τους πιο αγαπητούς. Η πίστη των ναυτικών είναι αυτή που διάσωσε τα ακρόπρωρα από την καταστροφή και την ολοκληρωτική τους εξαφάνιση. Τα ιστιοφόρα χάθηκαν όταν εμφανίστηκε η νέα κινητήρια δύναμη, ο ατμός, οι «φιγούρες» όμως εξακολουθούν να ζουν, έστω και μουσειακά και να αποτελούν σημαντικές μορφές έκφρασης του παραδοσιακού μας πολιτισμού. Το λαϊκό ακρόπρωρο με τον κρανοφόρο θεό του πολέμου Άρη (στο Εθνολογικό Μουσείο των Αθηνών), είναι ένα από τα παλαιότερα γνήσια νεοελληνικά έργα. Κοσμούσε το ομώνυμο πλοίο του Υδραίου Μιαούλη που ναυπηγήθηκε στη Βενετία το Η γνωστή από τη φυλλάδα του Ρήγα Φεραίου λαϊκή μορφή του Μεγαλέξαντρου, που κυκλοφόρησε σε χαλκογραφία του 1797, μεταφέρεται σε αυτό το ακρόπρωρο. Στο πηγαίο αυτό ξυλόγλυπτο, έργο του Μαστρογιώργη του Υδραίου, σμίγουν ο Μεγαλέξανδρος του θρύλου με τον Ήρωα του Αγώνα, τον εκπρόσωπο της νεοελληνικής λεβεντιάς. Μπούστο γυναικείου ακρόπρωρου στο Μουσείο του Γαλαξειδιού. Χρωματισμένο μαύρο λόγω θανάτου του καραβοκύρη. 19 ος αιώνας. Ακρόπρωρο με το κεφάλι του Άρη από το ομώνυμο πλοίο του Μιαούλη. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. 4

5 Η σημαία πέφτει Οι αξίες και τα σύμβολα δεν ξεθωριάζουν Φανή Ντώνη «Δεν κυνηγάω ποτέ τη δημοσιότητα γιατί θεωρώ ότι έχει εξευτελιστεί το ζήτημα πάρα πολύ. Την αντίσταση δεν την κάναμε μόνο εμείς, έχουν σκοτωθεί χιλιάδες παλικάρια, γυναίκες και άνδρες, «ανώνυμοι», «Και δέκα ζωές αν είχα θα τις έδινα», «Δεν ζήτησα ποτέ τίποτα για να μην έχω καμία εξάρτηση», «Ικαρία 1946, Μακρόνησος, Ψυτάλλεια, φυλακίσεις, εξορίες. Πικρές μνήμες».. Ένας σεμνός ΗΡΩΑΣ, ο ΛΑΚΗΣ ΣΑΝΤΑΣ Ο Χριστόδουλος Ξενάκης και ο Κωσταντίνος Τράκας ήταν από τους τελευταίους, που είχαν την τύχη και την τιμή να επισκεφθούν τον Λάκη Σάντα πριν την εισαγωγή του στο νοσοκομείο «Σωτηρία» και την αποχώρησή του από τη ζωή. Ο Λάκης Σάντας - καθώς του ταιριάζει - ως σεμνός και φιλόξενος οικοδεσπότης, τίμησε τους επισκέπτες του διττά: με το να τους καταθέσει τις μνήμες του από την εξορία στην Ικαρία και με το να τους ξεπροβοδίσει δίνοντάς τους τα γυαλιά του, ένα βραβείο του και 50 ευρώ, ως συμβολική συνεισφορά για το σπίτι- μουσείο των εξορίστων στην Ικαρία. Ο Χριστόδουλος Ξενάκης με σεβασμό και δέος παρέδωσε την συμβολική συνεισφορά του αγωνιστή Λάκη Σάντα, στον Χριστόδουλο Μαλαχία, στις Ράχες Ικαρίας, για να τοποθετηθούν στο σπίτι μουσείο των εξορίστων και να θυμίζουν στους επισκέπτες του, το πρότυπο μιας σεμνής ζωής γεμάτης αγώνες, προσφορά και περηφάνια, τον αληθινό ήρωα, πρόσωπο-σύμβολο για την Ελλάδα, που δεν εξαργύρωσε την προσφορά του και δεν αντάλλαξε τον πατριωτισμό και το δημοκρατικό μεγαλείο του. 5

6 Για τις γοργόνες στον Σεφέρη 1 Χρήστος Αντωνίου Η γοργόνα αποτελεί για τον ποιητή Γιώργο Σεφέρη από τη μια μεριά σύμβολο στέρησης (αφού είναι μισή άνθρωπος, μισή ψάρι) και από την άλλη έκφραση του καημού του για τον οραματικό ελληνισμό του, τον «ελληνικό ελληνισμό» του, όπως ο ίδιος το αποκαλεί, που ταυτίζεται με την πνευματική αποκατάσταση του σύγχρονου ελληνισμού. Η αναζήτηση προβολή αυτού του οράματος είναι έντονη, αλλά πάντοτε διακριτική και ποικιλότροπη, ώστε η γοργόνα εκτός από το βασικό αυτό νόημα να συμβολίζει μέσα στο ίδιο πλαίσιο του σεφερικού δράματος, κι άλλα επιμέρους νοήματα. Εννιά ποιήματα μέχρι το 1937 περιέχουν «γοργόνα» που κάθε φορά νοηματίζει δραστικά το ποίημα που την περιέχει. Εξού και το μισό του τίτλου του βιβλίου αυτού : «Εννιά γοργόνες». Αξίζει ίσως εισαγωγικά να επιλέξουμε στίχους με γοργόνα, για να διαπιστώσουμε ευθύς εξαρχής την ποιητικότατη λειτουργία της. Και για παράδειγμα αποσπώ τους αντίστοιχους στίχους από το ποίημα «Λεωφόρος Συγγρού, Β»: Η λεωφόρος Συγγρού πλατιά και μυστική κρύβοντας κι αργοπορώντας κι έπειτα δείχνοντας ξαφνικά το κορμί της γοργόνας γυμνό, με ξέπλεκα ως τον ορίζοντα μαλλιά, με δέρμα τριανταφυλλί, βυθισμένο λιγάκι στο κρασάτο νερό, με το στήθος αναγυρτό και κόκκινο στην άκρη καθώς έπαιρνε να βασιλέψει η ήλιος Μπορώ μάλιστα να πω ότι είναι και η πιο αισθησιακή σεφερική γοργόνα. Από μια άλλη πλευρά, την πλευρά της δυσκολίας ως προς την ερμηνεία, η δυσκολότερη και προβληματικότερη είναι η «γοργόνα» του ποιήματος «Ρουκέτα», χωρίς αυτό να σημαίνει ότι χαρίζει λιγότερη μαγεία στο ποίημα. Δεν μπορώ να ζω όλο με παγόνια μήτε να ταξιδεύω μερόνυχτα μέσα στα μάτια της γοργόνας. Στην περίοδο του μεσοπολέμου, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, η ελληνική κοινωνία αντιμετωπίζει πολλά και σοβαρά κοινωνικά, πολιτικά και πολιτισμικά προβλήματα. Εχει δημιουργηθεί ένα αδιέξοδο κλίμα που έκφρασή του αποτελεί το βίωμα του Καρυωτάκη. Οι μαρξιστές διανοούμενοι αυτής της χρονικής περιόδου υποστηρίζουν σοσιαλιστικές επαναστατικές λύσεις και μιλούν για τέχνη με κοινωνικοπολιτικό περιεχόμενο. Από την πλευρά άλλωστε της αστικής διανόησης, μέσα στο πλαίσιο της ανανέωσης των ελληνικών πραγμάτων, υπάρχει από ορισμένους λογοτέχνες η τάση να αναμιγνύονται με το έργο τους στην πολιτική, προκειμένου να «ανανεώσουν», όπως πιστεύουν, την πολιτική κατάσταση και ευρύτερα το κοινωνικοπολιτικό σύστημα. Κυρίως γύρω από τον Γ. Θεοτοκά, ο οποίος σημειωτέον είναι κάθετα αντίθετος προς τη μαρξιστική ιδεολογία, αλλά και αντίθετος προς τις δογματικές, κατά τη γνώμη του, απόψεις των Φ. Πολίτη και Γ. Αποστολάκη, συνασπίζονται όσοι έχουν τέτοιες τάσεις. Ο Σεφέρης, όμως, δεν συμφωνεί με την ανάμιξη του καλλιτέχνη στα πολιτικά πράγματα. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι δεν ενδιαφέρεται γι αυτά ή ότι είναι «καθαρός» ποιητής. Είναι γνωστές οι συνθήκες που οδήγησαν στην επάνοδο του βασιλιά Γεωργίου Β, στη μεταξική δικτατορία και στον «Τρίτο Ελληνικό Πολιτισμό». Τόσο οι μαρξιστές όσο και η αστική διανόηση, που αναλώνονταν στις μεταξύ τους διαμάχες, δεν μπόρεσαν να προβλέψουν αυτές τις εξελίξεις. Η «ανανέωση» μπήκε στο «γύψο». Στην Ελλάδα άρχισε μια δύσκολη αλλοτριωτική περίοδος. Ο Σεφέρης επιστρέφοντας την άνοιξη του 1938 από την Κορυτσά, όπου υπηρετούσε, απογοητεύεται από την πνευματική υποβάθμιση του τόπου: εδώ διαβαίνουν και θερίζουν χιλιάδες άρματα δρεπανηφόρα «Ο Γυρισμός του Ξενιτεμένου» Το πλούσιο όραμα που συμβόλιζε η «γοργόνα» απομακρύνεται οριστικά. Παύει άλλωστε να χρησιμοποιείται στο εξής από τον ποιητή αυτό το σύμβολο παρά μόνο ως σφραγίδα στα βιβλία του. Η απογοήτευσή του μετατρέπεται σε αγανάκτηση και σε απόγνωση στη διάρκεια του β παγκόσμιου πολέμου. Τα «δρεπανηφόρα άρματα» συνεχίζουν να διαβαίνουν και να θερίζουν όλη την οικουμένη. Ο ποιητής καταγγέλλει αυτό τον απανθρωπισμό και μιλά για χρεοκοπία του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η χειροποίητη ποιητική συλλογή του: Ημερολόγιο Καταστρώματος, Β, που έχει στο εξώφυλλό της μια ανάπηρη γοργόνα, αποκαλύπτει το οδυνηρό βίωμα του ποιητή στη διάρκεια του πολέμου, τη θετική στάση του απέναντι στην εθνική αντίσταση, τις καλές προθέσεις του για συμφιλίωση των παρατάξεων, την κριτική του για την ιδιοτέλεια των Ελλήνων πολιτικών στην Αίγυπτο, την ανησυχία του για τον εμφύλιο πόλεμο που ερχόταν. Τα γεγονότα μετά τον πόλεμο ακολούθησαν στην Ελλάδα τη γνωστή ιστορική σειρά: απελευθέρωση, εμφύλιος, κυπριακό που αναθέρμανε το ενδιαφέρον του Σεφέρη για το ποιητικό όραμά του και, τέλος, η απριλιανή δικτατορία, που έριξε τη χαριστική βολή σ αυτό το όραμα. Χρήστος Αντωνίου «Εννιά γοργόνες και χιλιάδες άρματα δρεπανηφόρα. Σπουδή στον Σεφέρη» Εκδ. Μαΐστρος, Τέχνες και Γράμματα, 2008 (απόσπασμα από την Εισαγωγή του βιβλίου) 1. Ο Κόσμος της Γοργόνας: Θέματα και Μορφές της Λαϊκής Παράδοσης στο Εργο του Σεφέρη (Ερμηνευτική Προσέγγιση), Αθήνα Ε.Λ.Ι.Α.,

7 Ο ποιητής και ο γλύπτης Ενίκα Δασκαλάκη - Κατσαρού Ίδια θάλασσα, ίδια γή! Με την αλμύρα του Αιγαίου, με τα μύρα της Ιωνίας πλάστηκαν δυο ψυχές όμοιες κι ανόμοιες, παράλληλες κι απόμακρες. Στη Σμύρνη το 1900 γεννιέται ο Γιώργος Σεφεριάδης (Σεφέρης) που φτάνει στην Ελλάδα το Στα 1915 γεννιέται ο Νίκος Αϊβαλιώτης (Ίκαρης) στο χωριουδάκι Χρυσόστομος της Ικαρίας. Έρχονται στη ζωή δίπλα δίπλα, όπως φανερώνει το επώνυμό τους. Το Σεφεριάδης καταγράφεται στη σοφρανική Ικαρία (Βόρεια) και το Αϊβαλιώτης προφανώς σημαίνει πρόσφυγα από το Αϊβαλί. Πατριώτες! Μόνο που δεν αντάμωσαν στη ζωή αλλά στους «ασυννέφιαστους της τέχνης ουρανούς», καθώς ο ένας δούλεψε με την πένα και ο άλλος με τη σμίλη, ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης και ο γλύπτης Νίκος Ίκαρης. Ο ένας μεγαλοαστός - ο ποιητής - με πατέρα καθηγητή Πανεπιστημίου, με το δρόμο ανοιχτό μπροστά του, σπουδάζει Νομική στο Παρίσι και ο άλλος μικρός και ασήμαντος παλεύει μόνος και τελειώνει το 1952 την ΑΣΚΤ. Το Παρίσι ακολουθεί. Από εδώ και πέρα γίνονται και οι δύο κοσμοπολίτες, σχεδόν βίοι παράλληλοι. Ο ποιητής διπλωμάτης, πρέσβης, αναπληρωτής Υπουργός ταξιδεύει Μεσόγειο Ευρώπη Αμερική. Κι ο γλύπτης αρχίζει την καλλιτεχνική του άνοδο με εκθέσεις στο Παρίσι, τη Γερμανία, τη Νέα Υόρκη, παίρνει μέρος στη Μπιενάλε της Βενετίας, των Παρισίων, στα Παναθήναια το 65. Έργα του φιλοξενούνται στο Μπόχουμ της Γερμανίας στη Χάιφα του Ισραήλ, στη Βοστώνη. Κάποια εποχή διδάσκει στις ΗΠΑ. Στην πατρίδα έργα του παρουσιάζονται στο Βόλο, το Πυθαγόρειο, στον Άγιο Κήρυκο. Παράδειγμα η Πτώση του Ικάρου στο λιμάνι του Αγ. Κηρύκου, η Σκέψη στην παραλία, η Αποκαθήλωση στον Αγ. Νικόλαο, η προτομή του Γ. Σπανού στο Χρυσόστομο η προτομή του Ι. Μαλαχία στην πλατεία του Αγ. Κηρύκου. Αντίγραφο της Μάνας στο Γυμνάσιο, του Παλαμά στο Δήμο κ.α. Η οπτασία της γοργόνας στάθηκε ο κρίκος που ένωσε τα έργα των δύο σημαδιακά. Η πανάρχαια μυθική μορφή έδωσε την ώθηση να πλάσουν τη γοργόνα που κολυμπάει στον αφρό, με το γαλάζιο βλέμμα των ανύπαρκτων ματιών της να ατενίζει το μέλλον προχωρώντας στο αύριο. Δεν ξέρουμε την έμπνευση του γλύπτη. Πότε την είδε να προβάλλεται μπροστά στα ζαφειρένια νερά του Αιγαίου. Ένα είναι το γεγονός. Ότι η μαγεία της τέχνης του τη μαρμάρωσε για χάρη μας. Η δική του γοργόνα δε ρωτά και απόκριση δε θέλει. Μόνο το βουητό της θάλασσας περνώντας μέσα από το κενό σφυρίζει λόγια σιβυλλικά, προφητείες, πες, μαντέματα και μοίρες. Τα χίλια πρόσωπα του πόντου έχουν χιλιάδες απαντήσεις γαλήνης, Η επιστολή αυτή εκτίθεται στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Αγ. Κηρύκου Ικαρίας τρικυμίας, θύελλας. Κι η γοργόνα να στέκει πάντα ακίνητη αγέρωχα μπροστά στο γαλάζιο της φόντο, ν αφήνει τα μακρυά μαλλιά της ν ανεμίζουν προς τα πίσω, να προτείνει το γυναικείο της στήθος, να μας κυκλώνει με την κλειστή αγκαλιά της και στηριγμένη στην ψαρίσια της ουρά, τη στροβιλισμένη με έλικες σαν του Τρίτωνα, να καρφώνει το βλέμμα στον ορίζοντα. Γυναίκα η δαιμονικό; Πότε την είδε κι ο ποιητής κι ο ίδιος δεν ξέρει. Το ομολογεί στο γράμμα προς το γλύπτη «εδώ και πολλά χρόνια» την φαντάστηκε παρόμοια. Το ίδιο έργο εικαστικό και λογοτεχνικό. Κι όχι να πεις δεν έχει αλλού γοργόνα το έργο του Σεφέρη. Διάστικτη η ποίηση του απ τη μορφή της. «Να γράφουμε αδελφέ, με προσπάθεια στο χαρτί πλεούμενα, γοργόνες, κοχύλια» «Βλέπω ακόμα τα χέρια του που ξέραν να δαμάζουν, αν ήταν καλά σκαλισμένη στην πλώρη η γοργόνα» «Τρία δελφίνια αν μοιρολογούν γυαλίζοντας, χαμογελά η γοργόνα.» «Δε μπορώ να ζω, μήτε να ταξιδεύω μερόνυχτα μέσα στα μάτια μιας γοργόνας» «ενώ η σιγή τάσι αργυρό, που πέφτουν οι στιγμές, αντίχτυπος ξεχωριστός, ολόκληρος μια σμίλη προσεχτική που δέχονται πελεκητές γραμμές Αυγάζει κάπου το άγαλμα.» Η ιδέα της σμίλης με τις πελεκητές γραμμές οδηγεί τον ποιητή στο ολιγόστιχο ποίημα, την μέρα «Παρασκευή»: «Που έχει προσηλωμένο το βλέμμα η Γοργόνα; Σε ποιο στόχο σε ποιο σημάδι μελλοντικό; Ούτε η πένα ούτε η σμίλη απαντούν. Κι αφήνουν την ψυχή μόνη να ακολουθήσει τη ροή από το «γαλάζιο αίμα» σ αυτό το Αιγαίο που τόσο λάτρεψαν ο ποιητής κι ο γλύπτης στη ζωή και στην τέχνη». Κι αν τα φτερά του Ικάρου σηματοδοτούν όχι την πτώση αλλά την άνοδο του ανθρώπου προς «ύψη ουρανοφόρα» τα κενά μάτια της Γοργόνας, αφού το 94 έφυγε από τη ζωή ο δημιουργός τους στην Αμερική, μιλάνε με το στίχο του ποιητή: «Στην καλοκαιριά βολευόμουνα στην πλώρη πλάι στη γοργόνα, τραγουδούσα τα κόκκινα χείλια της κοιτάζοντας τα χελινόψαρα..το βράδυ στο καράβι δε βάσταξα να σιμώσω τη γοργόνα τη ντρεπόμουνα». Υπάρχει λοιπόν γοργόνα, μία για τον καθένα στα μύχια του λογισμού. Ο Γιώργος Σεφέρης κι ο Νίκος Ίκαρης την οραματίστηκαν και την ζωντάνεψαν. Δεν έχουμε παρά να την αναγνωρίσουμε καθώς αναδύεται στον αφρό των κυμάτων του πελάγους που είναι η ζωή. 7

8 Νικόλαος Ίκαρης Ο γλύπτης Ζαχαρίας Βολίκας Το πεπρωμένο απόθεσε τον Ίκαρη στη μέση του νησιού της Ικαρίας λες κ ήταν σπίθα που πετάχτη απ το σφοντύλι του ακάματου Θεού, υφαίνοντας στην Άβυσσο το Σύμπαν! «Ξεχείλιζε στου Πράμνιου Βράχου τις ρωγμές το φως, ζεστό χρυσάφι, την ώρα που σαν θρόισμα η γήινη σκιά του Καλλιτέχνη μας, φτερούγιζε.. Αναμοχλεύει στων ανέμων τις πηγές, τα πάθη για τον Πόντο και τις χτισμένες οπτασίες απ τον Ίκαρο θεμέλιο στεριωμένο στα βαθιά του.. Κ ως είναι φιλιωμένη πια, με τις βουλές του ίδιου ήλιου π έλιωσε κάποια τρανά φτερά (!), σκορπίζει-σπέρνει-από ψηλά άσπρες και γκρίζες πέτρες κ ορείχαλκο χυτό π αντέχει μαυροπράσινες θητείες, μέχρι βλαστάρια να φυτρώνουν οι ιδέες! Να ξαλαφρώνουν απ το χθόνιο στοιχειό! Και γιγαντόσωμες να φτάσουν, δρασκελίζοντας, τους τύμβους όπου σώρεψαν λαοί τα ιερά τους!... Εκεί, σε χώμα αδελφικό, να δώσουν καρπερές καταβολάδες..». Φοβάμαι παρασύρομαι σ εικόνες φαντασίας αντί προσεκτικής αναφοράς έργου, με σημασία πανανθρώπινη, με μήνυμα στο χρόνο. Όμως έτσι το θέλησ η Καριώτικη καρδιά μου! Να νοιώσει πρώτα, ν ευφρανθεί με συκοστάφυλα, ρακί και βυσσινιές και βρύχα! Να τοιμαστεί ν αγγίξει τέτοια θαύματα να μάθει πως κυρίαρχος ο Άνθρωπος της μοίρας του, ευδόκησε να δει ακόμ έναν Μεγάλο να «ποιεί»! «Δια χειρός του Ικάριου Γλύπτη Ίκαρη, το μέταλλο ανδρείο και βαρύ για να το σέβεται κ ο Μύθος κ η Ιστορία!». Αισθάνθηκα-προσκύνησα- τ αστέρι του κ εγώ, στο μισοσκόταδο π αφέθηκα να ζήσω. Με όραση ελάχιστη να βγω να περπατώ σε τόσο φωτισμένο σταυροδρόμι να βλέπω τις μορφές του ν οδηγούν στη μεταμόρφωση Κ αυτός (ποιμαντικός όταν δειλιάζω ν αποσχίζομαι απ τη ραστώνη που, απάνεμη μου πρόσφερε εστία πονετικός οσάκις αφουγκράζεται τη θλίψη μου, θυσία στο Δεσμώτη Προμηθέα) κατάλαβε το φόβο που σαπίζει τα σκαριά στον αγιασμό, πριν ξεκινήσουν! Κ αγνάντεψε την άπλα των νερών την ακυμάτιστη. Κ εγνώρισε πως κάτ απ τη γαλήνη της, σαλεύει αρχαία μνήμη που θέλει στ ακρογιάλι να φανεί με πρόσωπο Ο Ίκαρης δημιουργεί την "Σκέψη" από γύψο. Βρίσκεται έξω από την πόλη του Αγ. Κηρύκου Ικαρίας. πολύπειρης γυναίκας Κ έπλασε (ποιος τη χάρη μου ). Γοργόνα απροσμάχητη! Σε σπείρες πολλαπλές από ηφαίστειο ορυκτό με στροφοδίνες το ατέλειωτο κορμί Της! Κ ευθυγραμμίζομαι στη λάμψη των γλαυκών ματιών Πιασμένος στ απειρόπλεχτα μαλλιά Της, περιστρέφομαι Τυλίγω στο λαιμό Της τις αισθήσεις μου κ η τόλμη αναπτερώνει την ελπίδα! Δονούνται τ αλμυρά βουνά ως περιζώνουν τα καράβια μας στα πέρατα της πλάσης κ επιχαίρονται, τι τέτοιο ανθρωπότροπο θεριό τα προστατεύει! Έχει μυώνες από σίδερο, μακρείς και περιδίνητους ταιριάζουν σε στροβίλους την ορμή των, ανάλαφρα να πλένε στους αφρούς κ ας θαλασσώνονται! Δεν είν αυτή Γοργώ, η φριχτή, που σχίστηκε στα τρία τριδύναμη στα πέλαγα ξεχύθηκε, να ψάχνει να βυθίζει. Είναι η νιόβγαλτη Προγόνισσα Γοργόνα!... Άλλ απ τα πλάσμα του Ίκαρη στη γη, δεν ερωτεύτηκα Αφέθηκα στ εμφύχωμα κ ενσάρκωμα της όμορφης της κόρης, σε άφθαρτο υλικό να την ορέγομαι Οι αθάνατοι «ταγοί», ορόσημο και σχήματα συμβόλων ορθωμένα, υπάρχουνε ταγμένοι να...υπερβαίνουν!... Μαζί τους και τα ανάγλυφα «ρητά» της αρετής άγγελοι στο υπήνεμο πλευρό μας: «Οι Ανθρακωρύχοι», «Η Νίκη χωρίς θρίαμβο», «Το Ελεύθερο Πνεύμα», «Η Αποκαθήλωση» Μνημείο «Του Ικάρου», «Του Πυθαγόρα», «Του Μεγάλου Αλεξάνδρου» Ο ανδριάντας «Του Ιπποκράτη» Το άγαλμα «Του Πατριάρχη Αθηναγόρα» Οι προτομές των Φλέμινγκ, Παπανικολάου, Ελ Γκρέκο, Αϊνστάιν Σ Ελλάδα, Γερμανία, Ισπανία, Ισραήλ κ Αμερική σ Αυστρία, Ιταλία και Γαλλία Δεν έχω άλλη φωνή-κατάλληλη φωνή- να διαλαλήσω την τεράστια αξία της δουλειάς του Νίκου Ίκαρη. Υπάρχουν ικανοί πολύ (και λόγιοι και σοφοί και συγγενείς και φίλοι του στενοί κ αγαπημένοι.) να περισώζουν τις παγκόσμιες υποθήκες του. Τις σμίλευε «εβδομήκοντα» και έξι χρόνια επίγεια: Χίλια Εννιακόσια Δέκα Οχτώ Χίλια Εννιακόσια «Ενενήκοντα» και Τέσσερα! 8

9 Θερμαίοι εξ Ικάρου και Ασκληπιείς Συμβολή στη διερεύνηση της μετονομασίας των Θερμαίων Θεμιστοκλής Κατσαρός Ανατολικά του Αγ. Κηρύκου Ικαρίας υπάρχει μια μικρή κοιλάδα όπου σήμερα ευρίσκεται η λουτρόπολη των Θέρμων. Προς τα νότια απλώνεται το Ικάριο πέλαγος, προς τα βόρεια ο Βόφιλας, το Σελάδι και το Σπήλι με βραχοσκεπές και τις πεζούλες των ελαιών και αμπελιών, στα δυτικά υψώνονται οι βραχώδης πλαγιές της Μεσακτής, με λίγες αναβαθμίδες με ελιές και ανατολικά ορθώνεται ο βραχώδης όγκος του Ρούκουνα. Στους πρόποδες του Ρούκουνα υπάρχει μια ρεματιά, η οποία σε παλαιότερα χρόνια είχε νερό καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Τώρα, ύστερα από τις γεωτρήσεις και την επικάλυψη της κοίτης με τσιμέντο, για να χρησιμοποιείται ως δρόμος, το νερό έπαψε να ρέει τουλάχιστον κατά τους θερινούς μήνες. Ερείπια κτισμάτων και δομικό υλικό (κίονες, κιονόκρανα κ.α) τα οποία ευρέθησαν στην ανατολική όχθη του ρέματος, στην παραλία κοντά στην πηγή του Απόλλωνα και στην δυτική όχθη, μας πείθουν ότι εκεί ευρισκόταν η αρχαία πόλη των Θερμαίων εξ Ικάρου, την οποία συναντάμε στους φορολογικούς καταλόγους της Α Αθηναϊκής Συμμαχίας. Οι συμμαχικές πόλεις της Αθηναϊκής Συμμαχίας είχαν κατανεμηθεί σε πέντε περιφέρειες, οι οποίες αναφέρονται στους καταλόγους των ετών 443/442 μ.χ. με τους τίτλους: Ιωνικός, Ελλήσποντιος, Θρακικός, Καρικός και Νησιωτικός. Περί το 438 π.χ. ενοποιούνται ο Ιωνικός και Καρικός φόρος και αναφέρονται ως Ιωνικός. Το έτος π.χ οι Θερμαίοι εισέφεραν στην συμμαχία δραχμές, ενώ το ίδιο έτος οι Οιναίοι (κάτοικοι του σημερινού Κάμπου) εισέφεραν 1 τάλαντο και δραχμές. Φαίνεται ότι η οικονομία των Θερμαίων ήταν ανθηρά και τούτο προερχόταν από την αξιοποίηση των θερμών ιαματικών πηγών, την κτηνοτροφία, την ελαιουργία και κυρίως από τον Πράμνιο οίνο. Μετά τις καταστροφικές πυρκαϊές του 20 ου αιώνα και κυρίως μετά την μεγάλη πυρκαϊά του 1993, στο νότιο τμήμα του νησιού, απεκαλύφθησαν αναβαθμοί σε όλους τους λόφους και τα τα βουνά της περιοχής, σχεδόν μέχρι την κορυφή του όρους Αθέρας (το αρχαίο Πράμνιο όρος). Όλες οι πεζούλες κάποτε εκαλλιεργούντο και ήταν κατάφυτες από ελιές, αμυγδαλιές και κυρίως αμπέλια. Διερωτώνται αρκετοί ιστορικοί και αρχαιολόγοι, τι ήταν ο πράμνιος οίνος και πως γινόταν η μεταφορά του αφού δεν έχουν εντοπιστεί αμφορείς με την ανάλογη σήμανση στις λαβές. Επ ευκαιρία αναφέρω ότι κατά τα έτη συλλέξαμε αρκετές σεσημασμένες λαβές αμφορέων, οι οποίες μέχρι σήμερα, εξ όσων γνωρίζω, δεν έχουν μελετηθεί και ευρίσκονται στην αρχαιολογική συλλογή του Αγ. Κηρύκου. Στην Ικαρία η μεταφορά του κρασιού, μέχρι και την δεκαετία του 60 γινόταν με ασκούς, τα λεγόμενα τουλούμια ή περλοές, όπως και η μεταφορά τυριού (τουλουμοτύρι). Η συνήθεια αυτή έπαψε να εφαρμόζεται τις τελευταίες δεκαετίες. Δεν αποκλείεται και κατά την αρχαιότητα η μεταφορά του οίνου να επραγματοποιείτο κατά τον ίδιο ασφαλέστερο τρόπο και ως εκ τούτου η έλλειψη αμφορέων με σφραγίδες Ικαριακές, προς το παρόν τουλάχιστον. Τα ερείπια των λουτρικών εγκαταστάσεων ανατολικά των Θέρμων, στη θέση Χαλασμένα Θέρμα ή Λουμακιά, καθώς και τα κτερίσματα των τάφων της ευρύτερης περιοχής συνηγορούν στην άποψη ότι οι Θερμαίοι Aπό τα τέλη του 4 ου π.χ αιώνα και κυρίως στους ελληνιστικούς χρόνους γνώρισαν οικονομική άνθηση. Ένα Αθηναϊκό ψήφισμα του 450/446 π.χ. δίνει λεπτομέρειες για την απόφαση που έλαβαν οι Αθηναίοι να επιβάλουν το Αθηναϊκό νόμισμα και τα αττικά μέτρα και σταθμά στις συμμαχικές πόλεις. Έτσι τα νομισματοκοπεία των συμμαχικών πόλεων έπαψαν να λειτουργούν (πλην μερικών περιπτώσεων, όπως των Σάμου, Χίου, Μυτιλήνης Λουτρόπολη Θέρμων Ικαρίας κ.α). Στην Ικαρία έχουν βρεθεί αρκετά αθηναϊκά νομίσματα από τον 5 ο και 4 ο αιώνα. Κατά τη Β Αθηναϊκή συμμαχία ( π.χ) τα πράγματα για τις συμμαχικές πόλεις ήταν ηπιότερα, λόγω των παθημάτων κατά την Α συμμαχία. (ψήφισμα επί άρχοντος Ναυσινίκου 378 π.χ.). Όπως οι σφραγίδες στις λαβές των αμφορέων, που έχουμε συλλέξει, δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς, έτσι και τα νομίσματα δεν μελετήθηκαν, ιδία μετά την ανεύρεση και άλλων. Σημαντική για τα νομίσματα του νησιού είναι η εργασία του Louis Robert. Όσοι ασχολήθηκαν με την Ικαρία αποφαίνονται ότι μόνο η Οινόη κυκλοφόρησε νομίσματα χαλκά και αργυρά (Ε. Σταματιάδης 1893, Χ. Παμφίλης 1929, Ι. Μελάς 1958, Α. Παπαλάς 2002, Ι. Μπουγάτσου 2006 κ.ά.) χωρίς να αφήνουν περιθώριο αναθεώρησης των απόψεων τους σε περίπτωση ανεύρεσης νομισμάτων εξ άλλων πόλεων μελλοντικά πλην της Οινόης. Τα διασωθέντα και μελετηθέντα νομίσματα της Ικαρίας ανάγονται στον 4 ο και 3 ο π.χ. αιώνα. Γεννάται δε το ερώτημα εάν κατά τον 6 ο και 5 ο π.χ αιώνα εκόπησαν νομίσματα από τις πόλεις της Ικαρίας. Το καλοκαίρι του 2007, τύχη αγαθή με οδήγησε στο χω- 9

10 ριό Περδίκι και εκεί μου έδειξαν ένα χάλκινο νόμισμα (εικ. 1) το οποίο έβλεπα για πρώτη φορά και το οποίο είχε βρεθεί σ αυτό το χωριό. Έμεινα έκπληκτος όταν διάβασα την επιγραφή του νομίσματος «ΑΣΚΛΗΠΙΕΩΝ». Στην εμπροσθότυπο του νομίσματος εικονίζεται κατ ενώπιον ξόανο (ή τρόπαιο;) στηριζόμενο σε βάθρο και από τα δεξιά προς τα αριστερά έχει χαραχθεί η επιγραφή ΑΣΚΛΗ \ ΠΙΕΩΝ, με το ξόανο μεταξύ των συλλαβών. Εις τον οπισθότυπο παρίσταται κεφαλή (Διόνυσος;) με στεφάνι από φύλλα Κισσού (;). Η διάμετρος του νομίσματος είναι 0,165 m και το βάρος του 3,3 gr. Κατά την επιγραφή το νόμισμα εκδόθηκε από τους Ασκληπιείς τους οποίους ο L. Robert προτείνει να ταυτιστούν με τους Θερμαίους εξ Ικάρου (Les Asklepieis de l arhipel. R.E.G. XLVI, 1933) Ο L. Robert μελετώντας τις επιγραφές των Λευκοφρυηνών στη Μαγνησία της Μ. Ασίας, όπου σε μία εξ αυτών αναγράφονται τα ονόματα των Οιναίων εξ Ικάρου και των Ασκληπιέων, κατέληξε στην άποψη ότι οι Ασκληπιείς είναι οι Θερμαίοι εξ Ικάρου. Η επιγραφή αυτή ευρέθη στο ιερό της Αρτέμιδος Λευκοφρυηνής στη Μαγνησία της Μ. Ασίας. Χρονολογήθηκε περί το έτος 205 π.χ.και περιέχει ονόματα πόλεων, οι οποίες είχαν αναγνωρίσει τον Πανελλήνιο χαρακτήρα Νόμισμα Ασκληπιέων των εορτών οι οποίες ετελούντο εκεί και ελάμβαναν μέρος σ αυτές. Βέβαια δέχτηκε την κριτική, τα δυσμενή σχόλια, ακόμη και τις ειρωνίες των συναδέλφων του. Αλλά και μέχρι σήμερα πολλοί αμφισβητούν την πρόταση αυτή του L. Robert. Η αρχαιολόγος Ιωάννα Β. Μπουγάτσου, σε ανακοίνωση της στο Α αρχαιολογικό συνέδριο Ικαρίας με θέμα : «Οικιστική Ιστορία της Ικαρίας στους Ιστορικούς Χρόνους» γράφει : «θεωρώντας έτσι ότι οι Ασκληπιείς της επιγραφής δεν μπορεί να είναι οι Θερμαίοι, αξίζει να σημειωθεί ότι μετονομασίες πόλεων είναι ένα πολύ κρίσιμο πολιτικό ιστορικό φαινόμενο που μαρτυρείται στην αρχαιότητα ως συνέπεια ιερών πολέμων ανάμεσα σε πόλεις ή σε συνασπισμούς πόλεων και στην ιστορία της Ικαρίας δεν έχουν καταγραφεί τέτοιες συγκρούσεις.» (πρακτικά Α αρχαιολογικού συνεδρίου Ικαρίας, 2006). Προφανώς δεν δέχεται ότι οι Θερμαίοι μετονομάσθηκαν σε Ασκληπιείς, όμως κάνει σημαντικές παρατηρήσεις για τις μετονομασίες πόλεων, αλλά χωρίς να προχωρήσει περαιτέρω. Ο Α. Παπαλάς σημειώνει: «Ο κατάλογος των Θεωρών στην επιγραφή της αγοράς της Μαγνησίας ήταν η πρώτη, ταυτόχρονα και η τελευταία γνωστή αναφορά σε αυτή την πόλη» (2002). Το νόμισμα όμως το οποίο βρέθηκε στο χωριό Περδίκι καθώς και αυτό που παρουσίασε για πρώτη φορά η αρχαιολόγος νομισματολόγος Ευαγγελία Γεωργίου, δικαιώνει το L. Robert, γιατί πράγματι φαίνεται ότι οι Θερμαίοι εξ Ικάρου μετονομάστηκαν σε Ασκληπιείς. Ένα άλλο νόμισμα, το οποίο παρουσιάστηκε για πρώτη φορά από την αρχαιολόγο - νομισματολόγο Ευ. Γεωργίου στο τεύχος 5 (Ιούλιος-Δεκέμβριος 2008) του δελτίου της Εταιρίας Ικαριακών Μελετών με θέμα «Νομισματικές εκδόσεις της Ικαρίας», εικονίζει στον εμπροσθότυπο το ίδιο θέμα με το ανωτέρω νόμισμα και την ίδια επιγραφή, ενώ στον οπισθότυπο παρίσταται ταύρος εφορμών. Ένα τρίτο χάλκινο νόμισμα (εικ. 2) το οποίο συλλέξαμε το 1968 στον δρόμο προς το χωριό Καταφύγιο(ν) κοντά στον ανεμόμυλο, ευρίσκεται μαζί με άλλα νομίσματα που είχαμε συλλέξει στο νησί στην αρχαιολογική συλλογή Αγ. Κηρύκου. Στον εμπροσθότυπο του νομίσματος αυτού εικονίζεται πάλι ξόανο κατ ενώπιον επί μικρού καμπύλου εξάρματος και στον οπισθότυπο παρίσταται ταύρος εφορμών, με την κεφαλήν προς το έδαφος. Το νόμισμα αυτό δε φέρει επιγραφή ή δε διασώθηκε. Η διάμετρός του είναι 1,5 cm και το βάρος του 2,9 gr. Το νόμισμα αυτό φαίνεται ότι είναι υποδιαίρεση του προηγούμενου και εκδόθηκε από το νομισματοκοπείο των Ασκληπιέων (Θερμαίων).Πιθανότατα το εικονιζόμενο ξόανον στα νομίσματα των Ασκληπιέων, αναφέρεται στη θεά Άρτεμη, η οποία εκτός των άλλων προσωνυμίων, ονομαζόταν και θεά ιατρός. είναι γνωστό ότι στην Επίδαυρο κοντά εις το ναό του Ασκληπιού υπάρχει και ναός της Αρτέμιδος, όπου ελατρεύετο ως θεά Ιατρός. Πολλά είναι τα επίθετα της Αρτέμιδας όπως : Ευήκοος, Λυαία, Λυσαία, Ιήιος, Λυτριάς, Σωτήρα, τα οποία υποδηλώνουν την ιδιότητα της ιατρού. Εκτός αυτού η Άρτεμις ήταν και προστάτις των ιαματικών πηγών (όπως στις Θερμοπύλες, Φιγαλεία, Άστυρα της Μ. Ασίας).Φαίνεται λοιπόν ότι η Άρτεμις, ως ιατρός και προστάτης των ιαματικών πηγών παρίσταται στα νομίσματα των Ασκληπιέων, εφόσον και στις Θέρμες και στο Δράκανον (Αρμυρίδα Αγ. Κυριακή) υπήρχε χρήση των εκεί ιαματικών πηγών. Όλα αυτά δικαιώνουν τον L. Robert ως προς την ταύτιση της πόλεως των Ασκληπιέων με την των Θερμαίων εξ Ικάρου. Είναι λογικό οι Θερμαίοι και οι Ασκληπιείς αργότερα να κυκλοφόρησαν νομίσματα, δεδομένου ότι υπήρχε στην επικράτειά τους πρώτη ύλη. Γύρω από τη θέση «Χαλασμένα Θέρμα» και βορειότερα μέχρι και της ακροπόλεως στο Καταφύγι(ο) εντοπίσαμε επανθίσματα μαλαχίτη μέσα σε χαλαζιακή φλέβα, και μάλιστα σε πολλά σημεία φαίνεται ότι έγινε εξόρυξη για χαλκό. Οι μεταλλευτικές στοές που υπάρχουν στα Χαλασμένα Θέρμα και βορειότερα ανήκουν στα τέλη του 19 ου αιώνα και αρχές του 20 ου και χωρίς αμφιβολία διανοίγησαν επάνω σε αρχαίες. Η κατεργασία του χαλκού και του σιδήρου φαίνεται ότι ήταν διαδεδομένη στην επικράτεια των Θερμαίων και τούτο μαρτυρείται από τα καμίνια που διεσώθηκαν (Τριανταροπέζουλα στο Περδίκι, Σιδεροκαψό στο Νέγια, Δράκανο, εντός και εκτός των τειχών και πάνω από τους όρμους και πολλά άλλα) Ανατολικά των Θέρμων ευρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος του Δρακάνου, στο ομώνυμο ακρωτήριο όπου καταλήγει το όρος Δράκανο. Είναι το ανατολικότερο σημείο της Ικαρίας. Πρώτη μνεία του ονόματος βρίσκουμε στον Ομηρικό ύμνο στο Διόνυσο (1.1). Ακολουθούν τα ειδύλλια του Θεόκριτου (6,63) τα Γεωφραφικά του Στράβωνος (14,1 κ.ε.) κ. ά. Μια ισχυρή ακρόπολη περιζώνει το ακρωτήριο, ενισχυμένη με τετράπλευρους πύργους και εκεί όπου το έδαφος είναι ομαλό και προσβάσιμο υψώνεται ο μεγάλος κυ- 10

11 κλικός πύργος ύψους 12,95 m και διαμέτρου 8,40 m. Ο πύργος αυτός εκτός από αμυντικούς σκοπούς, φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε και για την ναυσιπλοΐα ως φάρος. Εξ αυτού έλαβε και το όνομα της η περιοχή Φάρος και οι κάτοικοι του νοτιοανατολικού τμήματος της Ικαρίας ονομάζονταν Φαναρίτες. Πρόκειται για ένα από τα σπουδαιότερα οχυρά του ανατολικού Αιγαίου, διότι ελέγχει τις διελεύσεις μεταξύ Σάμου και Ικαρίας, τόσο προς βορά όσο και προς νότο και παράλληλα εποπτεύει τα Μικρασιατικά παράλια. Η περιοχή αυτή κατοικείται από τα νεολιθικά χρόνια. Στις βραχοσκεπές που ευρίσκονται στις βραχώδεις πλαγιές του βουνού παρατηρήθηκαν μικρολιθικά εργαλεία από οψιανό, ενώ στη θέση Άνω Τείχος, όπου και το ιταλικό φυλάκιο από τον πόλεμο του 1940, η περιοχή είναι κατάσπαρτη με κεραμική από τον 7 ο π.χ. αιώνα κ.ε. ως και ερείπια «Ιερού κορυφής» Γύρω από τους όρμους του Δρακάνου παρατηρήθηκαν ερείπια οικισμού, όπως και στη θέση Κρεμαλοχώραφο (όπου σήμερα είναι το αεροδρόμιο), στις θέσεις Πόρος, Εκκλησίες και νοτιότερα προς τον Κάμπο (το σημερινό οικισμό του Φάρου). Δυτικά του Κάμπου στη θέση Κοκκαλιάρης, φαίνεται ότι ήταν το νεκροταφείο. Κατά την άρωση των αμπελιών ξεθάβονταν τάφοι, οστά και κεραμικά και εξ αυτών έλαβε το όνομα η θέση αυτή «Κοκκαλιάρης». Εξαιρετικά δείγματα πήλινων αντικειμένων απ αυτή την περιοχή φυλάσσονται στην αρχαιολογική συλλογή Αγ. Κυρήκου. Με τις ανασκαφές στην ακρόπολη του Δρακάνου, οι οποίες βρίσκονται εν εξελίξει, η αρχαιολόγος Μ. Βιγλάκη Σοφιανού έφερε στο φώς εξαιρετικά σπάνια αντικείμενα από τον 5 ο και 4 ο αιώνα π.χ. Προς τα τέλη του 4 ου ή τις αρχές του 3 ου π.χ. αιώνα, φαίνεται ότι οι κάτοικοι του Δρακάνου αξιοποίησαν τις θερμές ιαματικές πηγές, οι οποίες βρίσκονταν προς τα βόρεια, στη θέση Αρμυρίδα-Αγ. Κυριακή. Κοντά στις θερμοπηγές αυτές παρατηρήσαμε οικοδομικά κατάλοιπα, καθώς και γύρω από το μικρό ναό της Αγ. Κυριακής. Την περίοδο αυτή το Αιγαίο διέρχεται δύσκολες ώρες. Ο Συμμαχικός πόλεμος ( π.χ.) κατ ουσία διέλυσε τη Δεύτερη Αθηναϊκή Συμμαχία. Λίγο αργότερα οι έριδες μεταξύ των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου και οι συνεχείς πόλεμοι, είχαν αντίκτυπο και στα νησιά του Αιγαίου. Πιθανότατα τότε οι Θερμαίοι ήρθαν σε συνεννοήσεις με τους κατοίκους του Δρακάνου και κατέληξαν στην ένωση των δύο πόλεων, Θέρμων και Δρακάνου, και έδωσαν στην πολιτική αυτή ένωση ένα νέο όνομα, αποδεκτό και από τους δύο. Ονομάστηκαν ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΣ, εφόσον ο θεός Ασκληπιός, θεός της υγείας, σχετιζόταν και με τις ιαματικές πηγές των δύο πόλεων. Δεν έχουμε προς το παρόν καμία γραπτή πηγή σχετικά με την συνέννωση των δύο πόλεων, ούτε γνωρίζουμε εάν πραγματοποιήθηκε βίαια ή ειρηνικά ή το λόγο για τον οποίο έγινε. Η ανασκαφική έρευνα, ελπίζουμε να φέρει στο φώς σχετικά στοιχεία. Γεγονός παραμένει ότι από το 205 π.χ. συναντάμε το όνομα ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΣ στους καταλόγους των Λευκοφρυηνών της Μαγνησίας και τα ευρεθέντα στο νησί νομίσματα επιβεβαιώνουν την νέα ονομασία των Θερμαίων. Τέλος νομίσματα με την επιγραφή ΙΚΑΡΙΩΝ ή ΕΚΚΑΡΙ- ΕΩΝ που αναφέρονται (Επ. Σταματιάδης, ο Dapper κα) έχουν προκαλέσει κατά καιρούς συζητήσεις, εάν όντως είναι της Ικαρίας. Εάν όντως τα νομίσματα αυτά εκδόθηκαν στην Ικαρία, είναι δυνατόν να υποθέσουμε ότι με την παρακμή των Ασκληπιέων και στην οποία συνήργησαν ίσως ακραία φυσικά φαινόμενα, μετά την επανάσταση του Αριστονίκου στην Πέργαμο, ( π.χ.) και την εμπλοκή σ αυτή πιθανόν και των κατοίκων της Ικαρίας, οι πόλεις του νησιού (Οινόη, Δράκανο, Θέρμαι (Ασκληπιείς) κ.ά.), ίσως κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους ή λίγο ενωρίτερα, ήρθαν σε συμφωνία να συμπήξουν ένα είδος κοινοπολιτείας, το κοινόν των Ικαρίων και να εκδώσουν ένα νόμισμα. Εκτός αυτών απομένει να ερευνυθεί η προέλευση του αργύρου, ο οποίος χρησιμοποιήθηκε για την έκδοση των αργυρών νομισμάτων της Ικαρίας. Νομίζω ότι πρέπει να ερευνηθούν από γεωλόγους-μεταλλειολόγους οι ακατοίκητοι σήμερα οικισμοί Χάλκια και Κεγχρίτης στη νότιο Ικαρία και Κεγχρές στην βόρεια, δεδομένου ότι κατά τον Πολυδεύκη (7.99) τον Αριστοτέλη (Fragus Arist. 258) και τον Πλίνιο (βιβλ.37 κεφ.57) : «Κέγχρος ο των αργυρίων ιδίως κονιορτός». Αλλά και του Δημοσθένη (ΧΧΧVII -27): «Αντί του εις το καθαριστήριον όπου την εκ των μετάλλων Κέγχρου διέψυχον, ως υποσημαίνει Θεόφραστος εν τω περί μετάλλων» Τελειώνοντας επισημαίνω ότι η αναγραφή του ονόματος των Ασκληπιέων στην επιγραφή των Λευκοφρυηνών δεν ήταν η πρώτη, ούτε βέβαια και η τελευταία. Η περεταίρω Νόμισμα Ασκληπιέων. Αρχαιολογική συλλογή Αγ. Κηρύκου έρευνα και μελέτη των υπαρχόντων επιγραφών, νομισμάτων και ταφικών κτερισμάτων, πιστεύουμε ότι θα φωτίσει περισσότερο τα της αρχαίας Ικαρίας, εν αναμονή και άλλων ευρημάτων από τις ανασκαφές. Βιβλιογραφία. 1. Γεωργίου Ευαγγελία. Νομισματικές εκδόσεις της Ικαρίας Δελτίο Εταιρίας Ικαριακών Μελετών Τεύχος Βιγλάκη Μαρία. Δράκανο: μια αρχαία ακρόπολη στο βορειονατολικό ακρωτήριο της Ικαρίας Πρακτικά Α Αρχαιολογικού Συνεδρίου Ικαρίας 2006 Έκδοση Φεστιβαλ Ικαρίας Μπουγάτσου Ιωάννα. Οικιστική Ιστορία της Ικαρίας στους ιστορικούς χρόνους Πρακτικά Α Αρχαιολογικού Συνεδρίου Ικαρίας 2006 Έκδοση Φεστιβαλ Ικαρίας Κατσαρός Θεμιστοκλής. Ικαριακά Σύμμεικτα Έκδοση Εταιρείας Ικαριακών Μελετών Αθήνα Παπαλάς Αντώνης. Αρχαία Ικαρία Εκδόσεις Α. Καλοκαιρινός Ικαρία Κατσαρός Θωμάς. Δύο αρχαιομεταλλουργικές θέσεις Καθημερινή: Επτά μέρες (αφιέρωμα στην Ικαρία) Παμφίλης Χαράλαμπος. Ιστορία της νήσου Ικαρίας Περιοδικό Πανδίκη τ Μελάς Ιωάννης. Ιστορία της νήσου Ικαρίας Αθήνα Σβορώνος Ιωάννης. Ιστορία των νομισμάτων Αθήνα Σταματιάδης Επαμ. Ικαρία : ή τοι Ιστορία και περιγραφή της νήσου Ικαρίας Σάμος

12 Íßêïò ºêáñçò Βαγγέλης Ρήνας Γύρω στο 1980 θυμάμαι κάποια απογεύματα του καλολοκαιριού στην αυλή της παλιάς φιλαρμονικής του Αγίου Κηρύκου, κάποιον να έρχεται και να κατασκευάζει έναν ακαθόριστο σκελετό από σίδερο, φελιζόλ και γύψο. Αργότερα σιγά-σιγά έπαιρνε μορφή και στο τέλος έφθασε στην τελική του φόρμα. Ήταν το πρόπλασμα για το γλυπτό Η Σκέψη. Ο απλός εργάτης που δούλευε με την μπλέ φόρμα του, ήταν ο γλύπτης Ίκαρης. Μετά τον θυμόμαστε όλοι να δουλεύει κρεμασμένος, ακούραστος και μόνος του, στην κατασκευή του σπουδαίου έργου του Ικαρος στο λιμάνι. Κι ένα άλλο έργο του όμως, μου είχε κάνει εντύπωση, καθώς το είχα δει σε ασπρόμαυρη φωτογραφία. Ήταν η φιγούρα μίας μυστήριας γυναίκας. Μεταξύ ερπετού, ψαριού και ανθρώπου, με μαγνήτισε. Η αποστεωμένη μορφή η Σθενώ, η Ευρυάλη και η Μέδουσα, το κεφάλι της οποίας έκοψε ο Περσέας και η οποία ήταν και η μόνη θνητή από τις τρεις. Και οι τρεις ήταν σύμβολα θαλάσσιας δύναμης. Η Σθενώ παράγεται από το ρήμα σθένω που σημαίνει δυνατός και συμβολίζει την δύναμη της θάλασσας. Το όνομα της Ευρυάλης παράγεται από το ευρύς και το άλς (γενική άλος) που σημαίνει πλατιά θάλασσα, σύμβολο δηλαδή της απέραντης θάλασσας. Η τρίτη η Μέδουσα είναι η κυρίως Γοργόνα που γύρω της πλέκονται οι μύθοι. Το ρήμα μέδω-άρχω, κυβερνώ δηλαδή, προστατεύω κάτι που έχει οριστεί. Ο χαρακτηρισμός Μέδων, προστάτης και κυβερνήτης είχε δοθεί σε πολλές θαλάσσιες θεότητες (Νηρέας, Φόρκυς, Πρωτέας, Τρίτωνας κα.). Οι αρχαίοι καλλιτέχνες από νωρίς αναπαραστούν τις θεότητες αυτές σε κάθε μορφή τέχνης. Στην Ιλιάδα ο της, χωρίς προοπτική φυγής, ένας πετρομένος αγέρωχος θρήνος από αναμνήσεις αρχαίες, σχεδόν μου προκαλούσε φόβο άγνωστο, απροσδιόριστο αλλά και περιέργεια στην παιδική μου ψυχή. Αυτή η φωτογραφία έγραφε από κάτω: Η Γοργόνα του Ίκαρη. Σκεφτόμουν τότε ότι αποκλείεται να την έπλασε ο γλύπτης. Μου φαινόταν ότι αυτή η γοργόνα υπήρχε από πάντα και απλώς ο καλλιτέχνης, την βρήκε στην ακρογιαλιά ένα απόγευμα. Το υλικό και αυτό απροσδιόριστο, δεν έμοιαζε από μέταλο, μπορεί από ξύλο, φαγωμένο, ξασπρισμένο από τα κύματα, από κάποιον πλάτανο, που τον παρέσυρε χίλια χρόνια πριν, κάποιος θεός-ποταμός, από τις πηγές του. Μα και πάλι ούτε ξύλο, ίσως σίδερο που η αργή οξείδωση δημιούργησε τα κενά, τα μαλλιά, την ουρά, τα τρύπια μάτια. Ή και πάλι, που ο αέρας τις νύχτες τρυπούσε, την λείανε και την έδωσε στο φως να περνά από μέσα της, να την αλλάζει συνεχώς και να ζωγραφίζει με τις σκιές της. Σαν τα μεγάλα έργα και αυτή, που υπήρχαν από πάντα. Ψυχή απρόσιτη, ένα με την θάλασσα, ο χρόνος την έπλασε και ο καλλιτέχνης απλώς το ανακαλύπτει και το προσφέρει στον κόσμο. Η γοργόνα του Ίκαρη υπήρχε όπως υπήρχαν από πάντα Όμηρος περιγράφει την παράσταση και το κεφάλι της Μέδουσας πάνω στην ασπίδα του Αγαμέμνωνα. Στην ζωγραφική των αγγείων αγαπημένο θέμα είναι ο Οδυσσέας και οι σειρήνες, φτερωτά πλάσματα που σαγηνεύουν με τη φωνή τους και προκαλούν παράλληλα φόβο. Η σχέση δύναμης φόβου είναι κάτι που συνδυάζεται από νωρίς στην τέχνη, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το κεφάλι της Μέδουσας. Σίγουρα και στη ζωγραφική των αρχαίων όπου μόνο μικρή εικόνα μπορούμε να έχουμε από τα ρωμαϊκά αντίγραφα φρέσκο και ψηφιδωτά, το θέμα της Μέδουσας, των σειρήνων και των άλλων θεοτήτων της θάλασσας θα είχαν συχνό ρόλο. Την σχέση θάλασσας-πλοίου-μορφής προστάτιδας με φτερά (η σχέση φτερού, αγέρα, θάλασσας ήταν χαρακτηριστικό της Γοργόνας), την βλέπουμε στο μαρμάρινο γλυπτό του καλλιτέχνη της ελληνιστικής εποχής, αφιέρωμα προς τιμή κάποιας νικηφόρας ναυμαχίας γύρω στο π.χ. Η Νίκη της Σαμοθράκης στημένη στην πλώρη ενός πολεμικού καραβιού, που πιθανότατα να ήταν με την σειρά του 12

13 Παράλληλα μάστορες του σχεδίου, λαϊκοί τεχνίτες φτιάχνουν βοτσαλωτές αυλές με παραστάσεις από τη ζωή στη θάλασσα και γοργόνες, στις Σπέτσες, στη Σκύρο, στη Χίο, στη Μήλο, στη Κρήτη. Κεντήστρες φτιάχνουν αριστουργήματα με μοτίβα από δικέφαλους αετούς, κερασφόρα φίδια και γοργόνες. Η Γοργόνα που τόσα χρόνια στη λαϊκή παράδοση γυρίζει και ρωτά τον ναυτικό αν ζει ο Βασιλιάς Αλέξανδρος, πιστεύω ότι είναι η προσωποποίηση της ιστορικής μνήμης για το παρελθόν. Ζητά με αγωνία να μάθει, αν οι απόγονοι του τόπου θυμούνται, αν έχουν μνήμη και συνείδηση. Αν δεν θυμούνται, αν έχει πεθάνει η Ιστορία μέσα στην καρδιά τους, δεν είναι άξιοι να ζουν και να κληρονομούν την παράδοση. Ένα από τα αγαπημένα μοτίβα του γνήσιου εκφραστή της λαϊκής τέχνης, του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ, είναι η Γοργώ και η Γοργόνα. Στη νεότερη εποχή καλλιτέχνες συνεχιστές της παράδοσης και αναζητητές της ελληνικότητας είναι ο Φώτης Κόντογλου, ο Γιάννης Τσαρούχης αλλά και ο Τάσος Ζωγράφος, Σπύρος Βασιλείου, οι οποίοι έχουν ζωγραφίσει Γοργόνες. Η γοργόνα της Μονής Σκαφιδιά, Ηλεία. περιτριγυρισμένο με νερό, θύμιζε σ όλους την νικηφόρα στιγμή. Ο άγνωστος σ εμάς καλλιτέχνης εκφράζει την απίστευτη δύναμη και αισιοδοξία του ανθώπινου νου, την πίστη στο μέλλον, προστάτιδα φτερωτή και ολοζώντανη η ψυχή η ίδια, που πρέπει να ορθώνεται μπροστάρισα. Στην Βυζαντική περίοδο βλέπουμε τη φιγούρα της Γοργόνας που έχει μεταλλαχθεί με ουρά ψαριού να υπάρχει σαν διακοσμητικό μοτίβο σε κιονόκρανα και σε κομμάτια διακόσμησης σε ναούς (φρέσκο-τοιχογραφίες), σε μωσαϊκά μαζί με τα θαλασσινά μοτίβα των ψαριών, χταποδιών κτλ., αγαπημένα θέματα ήδη από τα ελληνιστικά χρόνια (η γοργόνα της Μονής Σκαφίδα, Ηλεία). Στην φορητή εικονογραφία την κυρίαρχη θέση στις παραστάσεις με θάλασσα την έχει πάρει η Παναγία και ο Άγιος Νικόλαος, προστάτες των καραβιών και κυρίαρχοι των φυσικών φαινομένων. Στην λαϊκή τέχνη η Γοργόνα εμφανίζεται με δύο τρόπους. Κατά τον πρώτο παριστάνεται ως γυναίκα με ουρά ψαριού από τη μέση και κάτω, που κρατά από μια κοτσίδα στο κάθε της χέρι. Κατά τον άλλο τύπο παριστάνεται ως γυναίκα με ουρές ψαριών αντί για πόδια, ανορθωμένες συμμετρικά προς τα πάνω, τις οποίες κρατάει με τα χέρια της. Στην άνθηση του ναυτικού εμπορίου των 18 ου και 19 ου αιώνα, τα ελληνικά σκαριά μεγαλώνουν και μεταπλάθονται από ανάγκη εμπορική σε πραγματικά έργα τέχνης. Σαν ενθουσιώδη παλικάρια με ανοιχτά πανιά ταξιδεύουν σε όλη τη Μεσόγειο. Το καράβι γεννιέται σαν άνθρωπος και άξιοι μάστορες ξυλογλύπτες αυτοδίδακτοι πολλές φορές ή και οι ίδιοι οι καραβομαραγκοί δίνουν ψυχή στο σκάφος, τοποθετώντας το ακρόπρωρο, επιβλητικές παρουσίες γυναικών και ηρώων που στολίζουν την πλώρη του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Πέτρος Κόσσος, γεννημένος στην Τρίπολη το 1790 εγκαταστάθηκε μαζί με την οικογένειά του στο ναύσταθμο του Πόρου, κατασκευάζει πλοία και σκαλίζει μόνος του ακρώπρορα. Αυτή η Γοργόνα η Μέδουσα, η κυβερνήτρα και προστάτιδα, μπαίνει θριαμβευτικά στην πλώρη σαν την ιερή Βελανιδιά του Ιάσωνα, που τοποθετήθηκε στο ποδόσταμο του καραβιού για να μιλά, να καθοδηγεί, να κυβερνά με τις συμβουλές της. Από τα λίγα απομεινάρια που έχουν μείνει, μόνο μία μικρή αμυδρή εικόνα μπορούμε να έχουμε σήμερα. Η "γοργόνα" του Θεόφιλου. Προσπαθώντας να μεταπλάσσω και γω αυτή τη σαγηνευτική φιγούρα και να την εντάξω στο σήμερα, την κατεβάζω από τις πλώρες των παροπλισμένων σκαριών, την τοποθετώ πάνω σ ένα κουπί απομεινάρι μικρό, με τα χέρια στο πηγούνι σαν άλλη Σκέψη, ή σταυρώνω τα χέρια της και τα φτερά της, χαμηλώνω το κεφάλι της χωρίς να ρωτά τίποτα πια. Η εποχή μας είναι πολύ σκληρή για να δεχθεί μία ξύλινη κόρη, ονειροπόλα και αισιόδοξη να κοιτάζει το πέλαγος. Πιστεύω μιλάει με το δικό της τρόπο και την ακούν αυτοί που μπορούν να ακούσουν. Ξαναγυρνώντας όμως στη Γοργόνα του Ίκαρη, πιστεύω ότι είναι από τα σημαντικότερα έργα γλυπτικής στην μεταπολεμική Ελλάδα. Μιλά την αρχέγονη γλώσσα της θάλασσας, του αέρα, των βράχων, της αρμύρας, της άμμου και του φωτός. Παράξενο πλάσμα, φόρμα ακατανόητη. Αν ζούσε ο γλύπτης σίγουρα θα ήθελε να το δει σε μεγάλη κλίμακα και τοποθετημένο στο φυσικό του περιβάλλον, δίπλα ή και γιατί όχι πάνω στην επιφάνεια της θάλασσας. Το κόστος πράγματι θα ήταν ασήμαντο μπροστά στο σπουδαίο αυτό έργο. 13

14 Συκουτρής και Ικαρία Λεμονιά Τσαρνά-Κατσαφάρου Ο Ιωάννης Συκουτρής γεννήθηκε το 1901, σε λαϊκή συνοικία της Σμύρνης, από γονείς βιοπαλαιστές. Οι εξαιρετικές σχολικές επιδόσεις του, εξασφάλισαν την οικονομική υποστήριξη της Αρχιεπισκοπής Σμύρνης, ώστε να κατορθώσει να ολοκληρώσει τη φοίτησή του στο σχολείο.οι φιλολογικές του επιδόσεις φάνηκαν ήδη από τα κείμενα που έγραφε σε σχολικό περιοδικό κι από την ικανότητα χειρισμού της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Το 1918 αποφοίτησε από την Ευαγγελική Σχολή της Πόλης με άριστα. γράφτηκε ως 2ετής στη Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών, απ όπου αποφοίτησε το 1922 κι από κει με άριστα. Εργάσθηκε τα επόμενα δύο χρόνια ως καθηγητής στο Παγκύπριο Ιεροδιδασκαλείο Λάρνακας. Το 1924 επιστρέφει στην Αθήνα και εργάζεται σαν βοηθός του Φιλοσοφικού Σπουδαστηρίου στο Πανεπιστήμιο. Το 1925 αναγωρεύτηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής αθηνών, παντρεύτηκε τη Χαρά Πετυχάκη και αναχώρησε για σπουδές Κλασικής Φιλολογίας στη Γερμανία, με υποτροφία, όπου παρέμεινε μέχρι το 1926, στα Πανεπιστήμια Βερολίνου και Λειψίας. Εκείνα τα χρόνια ήταν τα πιο παραγωγικά σε φιλολογικές μελέτες. Ενδεικτικό, της φήμης που απέκτησε, είναι το γεγονός ότι ο μεγαλύτερος φιλόλογος της εποχής U von Wilamowitz τον είχε εντάξει στο φιλολογικό σύλλογο Graeca Wilamowitziana και ήταν το μόνο μέλος μη γερμανικής καταγωγής. Το 1930 εκλέγεται παμψηφεί υφηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ο μόλις 30χρονος Συκουτρής έχει ήδη να επιδείξει επιστημονική προσφορά, που άλλοι θα τανε πε- ρήφανοι να την είχαν ως έργο ζωής. Συμμετέχει ολόψυχα στην ακαδημαϊκή και πνευματική ζωή της Αθήνας. Οι πανεπιστημιακές αίθουσες, όταν διδάσκει, πλημμυρίζουν από φοιτητές, που στο πρόσωπό του βρήκανε τον αληθινό δάσκαλο. Με τα λόγια του Π. Κανελλόπουλου: ο Συκουτρής αγάπησε αληθινά και με βαθιά ιστορική ευθύνη τη γενιά που τάχθηκε να διαπαιδαγωγήσει, δηλαδή τους νέους της εποχής του, αλλά και τη νεότητα ως μορφή ζωής πέρα από κάθε παροδικό σταθμό του χρόνου, αγάπησε το έργο του, αγάπησε τη μοίρα της γης του και την πορεία του έθνους του. Βασικό στοιχείο της προσωπικότητάς του ήταν το πάθος του κατά της ανευθυνότητας, το ίδιο πάθος τον χαρακτήριζε στον στίβο των ιδεών. Με πάθος πολεμούσε ό,τι δεν πίστευε, ποτέ όμως δεν καταδίκαζε τος εκφραστές αντίθετων απόψεων, ούτε φυσικά τους απέκλειε από τον πνευματικό κύκλο. Στάθηκε σε απόσταση από την ιδεολογία του δημοτικισμού χωρίς, φυσικά, να την αποκλείει. Δημοσίευσε πλήθος μελετών κλασικής φιλολογίας Πλάτωνος Συμπόσιον, Αριστοτέλους περί Ποιητικής, Δημοσθένους λόγοι. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με θέματα βυζαντινής φιλολογίας και με θέματα νεοελληνικής φιλολογίας, την οποία θεωρούσε αναγκαία για την κατανόηση της κλασικής γραμματείας. Έργο ζωής του το Συμπόσιον Πλάτωνος κείμενο, μετάφρασις και ερμηνεία Ακαδημία Αθηνών, Ελληνική Βιβλιοθήκη Αθήναι 1934 και με εκτενή πρόλογο, έγινε δεκτό με θαυμασμό και επαίνους. Όμως δύο χρόνια αργότερα στάθηκε αφορμή κακοπροαίρετης διαφημιστικής επίθεσης -λιβελογραφήματα- από την καθεστηκυία τάξη της εποχής. Το 1936 υπέβαλε για δεύτερη φορά υποψηφιότητα για την έδρα της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή. Στάθηκε μακριά από το κατεστημένο του Πανεπιστημίου, γιατί πίστευε ακράδαντα στη σύνδεση της φιλολογίας με την κοινωνία κάτι που ο ακαδημαϊκός κύκλος αρνιόταν πεισματικά. Το συμπλεγματικό, μικρόψυχο και ζηλότυπο ακαδημαϊκό περιβάλλον δεν τον αποδεχόταν και δεν ντράπηκε να του πει θρασύτατα και κατάμουτρα ενώπιον της συγκλήτου: Γνωρίζομεν ότι είσθε ο κράτιστος των φιλολόγων τους οποίους παρήγαγεν η Ελλάς μετά τον Κοραή, αλλά δεν θα γίνεται καθηγητής, διότι δεν είσθε ιδικός μας!. Πληγωμένος βαθιά και μη μπορώντας να καταλάβει πώς και γιατί ο αγώνας του για το καλό ξεσήκωσε γύρω του τόσο μεγάλη και άδικη κατακραυγή, πώς η αγάπη του προκάλεσε το μίσος, προτίμησε να πεθάνει. Αυτοκτόνησε το Σεπτέμβρη του 1937, σε ηλικία 36 ετών από τον Ακροκόρινθο. Πραγματοποίησε με τον πιό ρωμαλέο τρόπο την άποψή του ότι η ζωή είναι ένταση κι όχι έκταση. Όπως ανακαλύπτεται από το παρακάτω απόσπασμα απ το βιβλίο του Της ζωής - η ηρωική αντίληψη της ζωής. 14

15 ... Η ζωή ενός ανθρώπου, δεν ημπορεί, παρά να είναι σύντομος... Δεν μετρείται πάντως με την διάρκειαν, με το περιεχόμενόν της μετρείται. Είναι έννοια ηθική, όχι αστρονομική. Σύντομος, διότι ο ηρωικός άνθρωπος περνά ολόκληρη την ζωήν του εις το πολυκίνδυνον μέτωπον του πολέμου. Σύντομος διότι πάντοτε είναι από την μοίρα του και μόνην οδηγούμενος ερασιθάνατος. Βαδίζει προς τον θάνατον όχι διά να αναπαυθεί, όχι διότι εβαρέθηκεν την ζωήν, όχι διότι εδειλίασεν ενώπιον αυτής. Όχι από μαρασμόν και εξάντλησιν των δυνάμεών του. Ο ηρωικός άνθρωπος δεν υφίσταται τον θάνατον. Δι αυτόν και ο θάνατος ακόμη δεν είναι πάσχειν, είναι πράττειν. Το ενδιαφέρον για μας είναι το γεγονός ότι επισκέφθηκε το νησί μας επανειλημμένα στα 1933 και 1934, όπως καταμαρτυρείται από τις επιστολές του. Γνώρισε ανθρώπους της και όπως εκδηλώθηκε στον επισήθιο φίλο του Γυμνασιάρχη - Γιάννη Τσαρνά, ομολόγησε ότι λάτρεψε τη Νικαριά, αγάπησε τον τόπο και τους Καριώτες, σκαρφάλωσε στους βράχους της, τον συνεπήρε η θάλασσα και το πέλαγος του ανεμοδαρμένου νησιού. Γοητεύτηκε και εμπνεύστηκε δημιουργικά, πνευματικά και συναισθηματικά. Αυτό επισφραγίζεται από την παράθεση των επιστολών του, που αναφέρονται στη Νικαριά. Ράχες Ικαρίας, 16 Ιουλίου 1933 Έκανες πολύ καλά να μου γράψης. Ακόμη κι αν δεν επρόκειτο για ένα γράμμα εξαιρετικά καλογραμμένο, θα με συγκινούσε πάντα να μάθαινα νέα σου και ν άκουα την ήσυχη ομιλία σου. Με κάνεις να ντρέπωμαι με όσα μου γράφεις περί ευγνωμοσύνης κλπ., γιατί μου θυμίζεις, χωρίς να το θέλης εσύ, πόσο λίγα έκανα για σένα, πόσο λίγο επρόσεξα, τον τελευταίο ιδίως καιρό που μ επλησίασες περισσότερο, τα ζητήματά σου, πόσο λίγο αξίζω τα εγκώμιά σου αφού δεν έκανα ούτε το καθήκον μου ως διδάσκαλος απέναντί σου, όπως νομίζω πως εχρειάζετο, πολύ ολιγώτερο σαν φίλος. Βέβαια δεν αμφιβάλλω πως πιστεύεις ακλόνητα σ όσα επαινέμετα μου επισωρεύεις, μα πρέπει να με πιστεύσης επίσης, παιδί μου, πως είμαι πολύ λίγο εξαιρετικός άνθρωπος, πως αγωνίζομαι πολύ, για να κρατήσω την ισορροπία μου ανάμεσα στο χάος των εξωτερικών συνθηκών της ζωής μου και την άβυσσο των εσωτερικών κινημάτων της ψυχής μου, πως όλη αυτή η προσπάθεια με κάνει συχνότερα να αναμετρώ οδυνηρά, πόση απόστασις με χωρίζει από το ύψος, που μου διέγραψαν οι μεγάλοι μου διδάσκαλοι (ο Πλάτων πρώτος και κύριος), από το ύψος ακόμη, που με τοποθετείτε ίσως εσείς, που μ αγαπάτε. Γιατί μη ξεχνάς, πως στην πίστι μας σ έναν άνθρωπο τοποθετούμε πολύ περισσότερα από τον κόσμο τον μέσα μας παρ όσον από ό,τι η εμπειρία μας προσφέρει. Και αν εσύ τώρα βρίσκεις τόσα καλά σ εμένα, αυτό σημαίνει πως έχεις μέσα σου έναν εξαιρετικό ηθικό πλούτο και αυτόν εζήτησες ν αντικειμενικοποιήσης, να τον προβάλης προς τα έξω συνδέουσα με τ όνομά μου. Αυτόν τον εσωτερικό σου θησαυρό, που τον αγνοούσες ίσως, που ασφαλώς τον υποτιμούσες, αρχίζεις τώρα να βλέπης με καλύτερο βλέμμα κι αυτό όχι τόσο χάρις σ εμένα, όσο γιατί ωρίμασες περισσότερο, τα ίδια λόγια μου σ άλλην περίστασιν αμφιβάλλω αν θα είχαν την ίδιαν επίδρασιν. Κι αν το γράμμα σου ακτινοβολεί μια πίστη και μιαν αισιοδοξία για το μέλλον, είναι τούτο η χαρά και το θάμβος για ό,τι είδες μέσα σου μ αθόλωτο τώρα το βλέμμα της ψυχής σου, είναι ο ενθουσιασμός για την ανακάλυψιν ενός νέου κόσμου, του κόσμου που έκρυβες στα στήθη σου, της άδολης ψυχής, που σου χάρισεν ο Θεός, για να έχης την ειρήνην και μέσα στους πόνους, να κατορθώνης τον μεγάλον άθλον της ζωής και το μεγάλο της μυστικό να συλλαμβάνης: τον ηρωισμό της πραότητος. Ίσα-ίσα μάλιστα το δικό σου παράδειγμα, ως το τελευταίο από την πείραν των ανθρώπων που μαζεύω καθημερινώς, - και την πληρώνω, πίστευσέ με, ακριβά, πολύ ακριβά αυτή τη σπουδή, - μ ενισχύει ακόμη περισσότερον εις την πεποίθησίν μου, ότι το πρόβλημα της ζωής δεν είναι στο ν αλλάξη κανείς την μοίρα του, αλλά στο να κάνη η μοίρα του την ίδια του τη φύση. Η εντολή που δίνει ο Nietzsche μεταφράζοντας του Πινδάρου μιαν φράσιν, Werde der du bist, είναι η πιό μεγάλη σοφία της ζωής, αιωνία σαν τη σιωπηλή σοφία του βράχου, που γνώρισε καρφωμένος κι αμετακίνητος στη θέσι του, να έτσι όπως τον κοιτάζω αυτή τη στιγμή απ το παράθυρό μου, το πέρασμα χιλιετηρίδων, των κεραυνών τους πατάγους και των πουλιών τα ερωτολαλήματα, του ήλιου τα γυρίσματα τ αμέτρητα και την εναλλαγήν των γενεών ανθρώπων και ζώων και δέντρων. Το κακό είναι, πως δεν είν εύκολο να ανακαλύψωμε τον εαυτό μας, κάτω από τα επιστρώματα επιδράσεων του σχολείου και της κοινωνίας ξένων προς τον γνήσιον πυρήνα της οντότητός μας, πολλές φορές τον ανακαλύπτομεν αργά, πολλοί πεθαίνουν χωρίς να τον ανακαλύπτουν - είν εκείνοι που τους σέρνει κοπαδιαστούς η ζωή μπροστά της, όπως τους νεκρούς ο Χάρος στο γνωστό τραγούδι του Παλαμά. Ακόμη πιο δύσκολο είναι να μείνη κανείς πιστός σ ό,τι μια φορά ανακάλυψε ως το γνήσιο στοιχείο του εγώ του. Ο άνθρωπος ξεχωρίζει από τ άλλα ζώα, γιατί έχει ένα περιθώριο ελευθερίας, μέσα στο οποίον ο ίδιος να ρυθμίζη τον εαυτό του. Να γιατί τα ζώα (και τα παιδιά) είναι πιο ευτυχισμένα από τον άνθρωπο. Γιατί ο πόνος ο ανθρώπινος, που οδηγεί στην αληθινή κακοδαιμονία (με την ετυμολογική σημασία της λέξεως), έχει την πηγή του όχι τόσο στους περιορισμούς της ατομικής μας ελευθερίας, όσο στην κακή εκ μέρους μας χρησιμοποίησή της, στην απάρνηση του ίδιου του εαυτού μας, απάρνηση - τι ειρωνεία τραγική- που συντελείται τη στιγμή ακριβώς, που νομίζομε πως κάνομε ό,τι θέλομε. Αχ να μπορούσαμε πάντα να θέλομε ό,τι θέλομε! Ο Πλάτων αισθάνθηκεν αυτήν την προβληματικότητα - και τι δεν έζησεν Εκείνος ; - και μας την παρουσιάζει στον Γοργία του (τον εδιάβασες;) όταν προσπαθή να αποδείξη τη διαφορά μεταξύ του ποιείν ό,τι αν δοκή και ποιείν ό,τι βούλεται. Εννοείς, οι περισσότεροι αναγνώσται του εξακολουθούν να φαντάζωνται πως σοφιστεύεται εκεί παίζων με τας λέξεις ο Σωκράτης. Τόσο ξέρουν! Βέβαια στο βάθος μιας τέτοιας φιλοσοφίας κρύβεται η απόλυτος αισιοδοξία δια την ζωήν, η πίστις πως ο άνθρωπος στο βάθος του είναι καλύτερος από ό,τι εκδηλώνεται, πως η φύσις του ανθρώπου είναι ανωτέρα της 15

16 μοίρας του, ότι ένας άνθρωπος ακολουθώντας πιστά τον εαυτό του ποτέ δεν μπορεί να είναι απόλυτα κακός. Τ αποδεικνύει άλλωστε η δύναμις που έχει και ο χειρότερος άνθρωπος, να θαυμάση μίαν ωραίαν πράξιν. Αλλά, ξέρεις, εγώ έχω ανέκαθεν αυτήν την αισιοδοξίαν ως βασικό στοιχείον της νοοτροπίας μου κι αυτή τη στιγμή συλλογίζομαι - είναι η πρώτη φορά που το σκέπτομαι, γι αυτό δεν βρίσκω απάντησιν: είναι η πίστις μου προς το Θείον που χαρίζει αυτή την αισιοδοξία; ή μήπως είναι η αισιοδοξία, η πίστις μου προς τον άνθρωπο, που μ έκανε να πιστεύθω στην απόλυτη ιδεατή τελειότητα, ηθική και πνευματική, της προελεύσεώς του; Φοβούμαι πως ούτε το ένα ούτε το άλλο είναι πλήρως αληθινό, πως το ερώτημα το ίδιο είναι στη βάση του σαθρό, γιατί εισάγει τρόπον του σκέπτεσθαι απροσάρμοστο προς το θέμα, τη μηχανικήν αιτιότητα εκεί που δεν χωρεί παρά οργανική συνθετική εποπτείαν. Ανάλογος είναι η περίπτωσις - για να ξαναγυρίσωμε στο θέμα μας - της σχέσεως μαθητού και δασκάλου. Μου χρεωστείς, λες, ευγνωμοσύνη, μα γιατί; Μήπως η σχέσις δασκάλου προς μαθητήν, αν είναι γνησία και εσώψυχος, είναι σχέσις απλώς μεταγγύσεως παραστάσεων και συναισθηματικών καταστάσεων, ή σχέσις παθητικής του ενός καθοδηγήσεως υπό του άλλου; Θα ήταν ασέβεια να το κατεβάση κανείς ως εκεί. Θα ήταν μάλιστα και παράλογο, γιατί θα παρεγνώριζε, ότι κάθε γνησία παιδαγωγία είναι ενέργεια αμοιβαίας επιδράσεως, είναι μία συνένωσις των ηθικών και πνευματικών δυνάμεων, μεσ από την οποίαν δεν μπορείς να ξεχωρίσης ποιός δίνει και ποιός παίρνει, που και πότε προσφέρεις και που λαμβάνεις, τι χαρίζεις και σου χαρίζουν, κάτι που βγαίνει έξω από την παθητικήν στάσιν εκείνου που δέχεται, έξω και από την τραγωδίαν εκείνου που μόνο χαρίζει (την τελευταίαν αυτήν περιγράφει ο Nietzsche θαυμάσια), κάτι που δεν μπορούμε λογικώς, αλλά μόνο συμβολικώς να το συλλάβωμε σε μιαν εικόνα: και την εικόνα την ευρήκε (ποιός άλλος;) ο Πλάτων: είναι τόκος εν τω καλώ. Θυμούμαι στην τελευταία συγκέντρωση του φιλολογικού ομίλου σας είχα ειπεί κάτι, που ίσως να μη το συγκρατήσατε, ίσως να το πήραν πολλοί σαν έν από τα συνηθισμένα ρητορικά του λόγου στολίδια - γιατί δεν είναι σε όλους εύκολο να ξέρουν από τι βάθη και από τι εσωτερικό σπαραγμό έβγαιναν όσα τότε προσπαθούσα με τη δυνατήν ηρεμία να σας αναπτύξω. Σας είχα ειπεί: Εσείς είσαστε πιο απαραίτητοι σ εμένα απ ό,τι είμαι εγώ για σας. Γιατί η μεγάλη ευεργεσία, που μπορεί ένας άνθρωπος να κάνη στον όμοιό του, δεν είναι να του προσφέρη κάτι, είναι να του ξυπνήση και να του θέση εις ενέργειαν ό,τι εκείνος έχει μέσα του, είναι να σε κάνη να νοιώσης πως ό,τι συνεκέντρωσεν ο εντός άνθρωπος δεν είναι άψυχοι γνώσεις ή στείρα ηθικά αξιώματα, που τα προβάλλεις κάθε φοράν ως όπλα συζητήσεως είτε ως στολίδια για την επίδειξιν της ηθικής σου προσωπικότητος και του γοήτρου σου του κοινωνικού - αλλ είναι κάτι ζωντανό και κάτι γόνιμο, είναι πηγή ύδατος ζώντος. Να τι μου χαρίζει η διδακτική μου δράσις - την ευκαιρία να κινητοποιήσης τα ηθικά σου κεφάλαια. Υπάρχουν στιγμές, που έχεις την εντύπωσιν σαν να κάθεσαι στην ακροποταμιά: μπροστά σου κυλά βαθύ ορμητικό ποτάμι και από την άλλη όχθη παρακολουθείς τις αγωνίες και τις προσπάθειες προσώπων σου αγαπημένων. Πόσο θα εμετριάζοντο, αν ήσουν κοντά να τους προσφέρης τη βοήθειά σου, την αγάπην σου έστω! Μα το ποτάμι είναι βαθύ, το ρεύμα δυνατό και τρόπος να το περάσης δεν υπάρχει. Και συ καρφωμένος εκεί βλέπεις παρακολουθείς, χωρίς την αδιάφορη περιέργεια ενός απλού θεατού, χωρίς την ενεργόν επέμβασιν ενός συναγωνιστού. Και το ποτάμι κυλάει και όλο κυλάει αιώνια, ακοίμητα τα νερά του. Πως θα φιλούσες τα χέρια εκείνου που θα σ έρριχνε το γεφύρι να περάσης εκεί, που νοιώθεις πως εσύ, μόνο εσύ θα μπορούσες να φέρης αποτέλεσμα ; Ώστε, βλέπεις, κι οι μαθηταί δεν ευεργετούν λιγώτερο τους δασκάλους των, σαν τους είναι πιστοί και γεμάτοι αγάπη, απ ό,τι ευεργετούνται. Ας είναι! Σου εφλυάρησ αρκετά σήμερα και θα σ εκούρασα έτσι. Το γράμμα σου το είχα πάρει ολίγο προτού να φύγω για την εξοχή, μα δεν είχα ούτε καιρό ούτε ψυχή να σου απαντήσω αμέσως. Αφ ενός οι ετοιμασίες του ταξιδιού, από την άλλην ένα σωρό συγκινήσεις. Έχασα τον καλύτερόν μου καθηγητήν από το Γυμνάσιον Σμύρνης, χωρίς να τον ιδώ ζωντανόν - που μ αγαπούσε τόσο, ώστε την παραμονήν του θανάτου του επροφήτευσε στην κηδεία του πως θα ωμιλούσα εγώ, κάτι που ούτε εγώ ήξερα, όταν την ώρα της ψαλμωδίας με παρεκάλεσαν να ετοιμάσω κανέναν επικήδειον. Μετά δύο ημέρες μανθάνω πως ήλθεν άναυλα από την Βιέννην ο κ. Μενάρδος, κι αυτή τη στιγμή που σου γράφω προβλέπω πως γυρίζοντας δεν θα τον εύρω ζωντανό, κι ήταν ο ελληνιστής που αγαπούσα περισσότερο απ όλους, για τον ανθρωπισμό του και την λεπτότητα του νου του. Εδώ που βρίσκομαι κατώρθωσα κάπως να συγκεντρωθώ και να σου γράψω, κι αν σου έγραψα πολλά, πάρ το πως είναι ένα κουβεντολόγι απ εκείνα που τόσο μ άρεσε να κάνω μαζί σου. Από αύριο αρχίζω δουλειά στο Συμπόσιον και θάχω ίσως ολιγότερο καιρό. Μα πάντα θα σε σκέπτωμαι και θα βρίσκωμαι κοντά σου με φιλίαν παντοτινή και άδολη. Ράχες, 8 Αυγούστου 1933 Σου γράφω μόλις εγύρισα από τον Άη Χαράλαμπο. Είναι ένα μικρό φτωχικό εξωκκλήσι στην κορυφή ενός λόφου κατάφυτου, 10 λεπτά περίπου μακριά από το σπίτι μας. Εκεί επάνω ανεβαίνω κάθε μέρα σχεδόν, τις 9 το πρωί περίπου, έτσι όπως βρίσκομαι ντυμένος στο σπίτι και ξαγναντεύω κανένα τέταρτο το πέλαγος το ανοιχτό. Είναι μία σύντομη διακοπή, που κάνω στην πρωινή μου εργασία (αρχίζω κάθε μέρα στις 6 το πρωί) και είναι της ψυχής μου μια ανάγκη. Σα μια φωνή, θαρρείς, μου σιγοψιθυρίζει κάθε φορά στ αυτί, τους στίχους του ποιητού: Πάμε η θάλασσα γιάτρισσα και πιό σοφός ο αέρας και η γαλανή πλάση γύρω μας φροντίδα μιας μητέρας για να μ αποσπάση από το βιβλίο και να με δώση λίγες στιγμές στον εαυτό μου. Πέρα στον ορίζοντα βαθειά αχνοπροβάλλουν της Τήνου τα βουνά, η Χίος κατόπιν και τα Ψαρρά, δεξιά τα τελευταία 16

17 Άγιος Χαράλαμπος. Από εδώ αγνάντευε ο Συκουτρής την Τήνο, την Χίο και τις χαμένες πατρίδες. φωτό Χ. Μαλαχίας πρόβουνα της Μ. Ασίας, αιώνια συγκίνησις και πονεμένη αναπόλησις της χαμένης μου πατρίδος. Μα σπάνια κοιτάζω τα βουνά και για τα πεύκα πούναι γύρω μου, τις πέρδικες που τις ξαφνιάζω στην ερημιά τους, τα αγροτικά σπιτάκια, που, χαμένα μεσ στ αμπέλια και τα δάση, συμβολίζουν ειρήνη και ειρήνη σκορπίζουν στην ψυχή, σαν μια φωνή πίστεως και αισιοδοξίας του ανθρώπου για την αύριον και για την ευλογία του Θεού μέσα στους βράχους, που υψώνονται θεώρατοι και θεόγυμνοι γύρω, ακοίμητοι φρουροί και αιωνία απειλή για τους ανθρώπους - για όλ αυτά δεν έχω και πολύ την προσοχή. Το πέλαγος το μακρυνό και απέραντο, το πέλαγος με τραβάει να το κοιτάζω από μακρυά ν ακούω την άγρια βοή του σαν σπα στους βράχους του ανεμόδαρτου αυτού νησιού. Είναι άνθρωποι που τους αρέσει να σβήνουν στο κοίταγμα της φύσεως, να χάνουν το εγώ τους και να γίνωνται ένα με εκείνην. Είν αυτοί που τρέφει η μοναξιά. Εγώ τί να σου πω; τη μοναξιά δεν την μπορώ, η συντροφιά μ αρέσει - όχι βέβαια η απτή, η βαρετή πολλές φορές συντροφιά, που μας χαρίζει η κοινωνική ζωή μας, μα η συντροφιά με τις μορφές του μέσα μας κόσμου, τις μορφές που ζωή τους δίνομεν εμείς, με την αναπόλησι και τη φαντασία, με το στοχασμό ή με τη νοσταλγία. Nα γιατί με τραβά περισσότερο η θάλασσα παρά ένα τοπίο της ξηράς και τ ομορφότερο. Γιατί ένα τοπίο έχει πάντα ορισμένες μορφές ξεχωριστές, ατομικές, θα έλεγα και εις τα έμψυχα και στ άψυχα - γιατί και ένα άψυχο, ένας βράχος π.χ. ένα ρυάκι, είναι άτομο, κάτι μοναδικό που δεν το ξαναβρίσκεις αλλού το ίδιο ακριβώς, όπως και ένα δέντρο, ένα λουλούδι, μια φωλιά πουλιών - μορφές που σε κάνουν να τις προσέξης, να τις εντυπώσης μέσα σου, να τις χαρής στην ομορφιά ή στην μοναδικότητά τους και που σ απασχολούν από τον εαυτό σου. Ενώ η θάλασσα... απρόσωπη και μονότονη καθώς είναι, είναι το ιδεώδες φόντο για να προβάλης στη σκηνή ό,τι ζη μέσα σου. Σου χαρίζει τη γαλήνη, την εξωτερική απομόνωση, τη νοσταλγική διάθεση της ψυχής που χρειάζεται για να πάρουν μορφή και λαλιά όσες σκέψεις και όσες μορφές θ αναπολήσης. Τα κύματά της, που αφρίζουν και πάλι σβήνουν, το ένα ύστερ από τ άλλο, λιγόζωα και κανονικά, μοιάζουν σαν της ψυχής μας τα κινήματα, σαν της μοίρας μας τα βήματα που αφήνουν στο πλατύ το φόντο της ψυχής μας, στον ωκεανό του εσωτερικού μας κόσμου τα κεντήματά τους, πόνο και χαρά της ζωής μας. Και μέσα στην απεραντοσύνη της, έτσι όπως χάνονται στο βάθος και σβήνουν τα περιγράμματα και το μάτι μας δεν διακρίνει που αρχίζει ο ουρανός, που σταματούν τα πελάγη, είναι μια ολοζώντανη εικών της περασμένης μας ζωής, που όλο και μακραίνει από μας, κι όλο τα κύματά της, που την ανατάραξαν, δεν γίνονται ορατά, σβήνουν μέσα στη θύμηση και μένει έτσι κάτι αχνό και μισόθαμπο που δεν ξέρεις πια αν τόζησες ή το φαντάσθηκες, που σταματάει τ όνειρο και που η πραγματικότης αρχινά. Έτσι πάντα βλέπει κανείς τα περασμένα του χρόνια. Ράχες, 20 Αυγούστου 1933 Το γράμμα σου μου έδωσε πολλή χαρά, ιδίως γιατί εδιάβασες τον Πλάτωνα και τον εδιάβασες κατά τρόπο που να σου δίδεται αφορμή να σκέπτεσαι, έτσι όπως πρέπει να διαβάζη κανείς τον Πλάτωνα. Βέβαια θα είχα μερικές επιφυλάξεις όσον αφορά την κρίσιν σου για τον Γοργίαν, η μορφή του με συγκινεί βέβαια και ο Πλάτων μας τον περιγράφει με αρκετό σεβασμό, αλλ εκείνος που θα μπορούσε να συγκριθή με τον Σωκράτη και στέκεται αληθινά στο ύψος του, είναι ο Καλλικλής, αρκεί να μη δη κανείς σ αυτόν έναν απλούν κυνικόν και αναιδή τύπον, αλλ έναν άνθρωπον που την νεανικήν του ψυχήν κατέχει και κυριαρχεί το πάθος και η πίστις σε μίαν αλήθειαν, όπως την αντιλαμβάνεται, έναν που έχει τον ηρωισμό (και είναι ηρωική αυτή η ψυχή μ έναν ηρωισμό που έχουν τα νιάτα) να σύρη και την τελευταία συνέπεια των αρχών του, των 17

18 ηθικών, ένας πρόδρομος και προάγγελος του Nietzsche. Εις αυτόν τον ηρωισμόν αντιτάσσει ο Πλάτων τον ολύμπιον ηρωισμόν μιας ψυχής κεκαθαρμένης, όπως ο Σωκράτης, μα αισθάνεται ταυτοχρόνως, πως ο αγών του Σωκράτους εκεί μέσα είναι τόσο σκληρός και δύσκολος. Ολόκληρος η Πολιτεία δεν είναι παρά μία συνέχεια με ολιγώτερον πάθος αλλά και με περισσοτέραν μεθοδικότητα της ιδίας αυτής συζητήσεως, την ξανασυνεχίζει στον Φίληβον στο τέλος της ζωής του. Τόσον βαθειά είχε μέσα στην φύσιν του ο ίδιος ο Πλάτων τον Καλλικλέα. Ας είναι! κινδυνεύω να παρασυρθώ σε καινούργια συζήτηση και τότε θα περιμένης πολύ το γράμμα τούτο - άμα φύγη και τούτο το ταχυδρομείον. Όταν γυρίσω, θάχωμε τον καιρό να μιλήσωμε γι αυτό. Ο Γοργίας είναι για έναν αρχάριο φιλοπλάτωνα, όπως εσύ, ανεξάντλητος πηγή σκέψεων και συζητήσεων. Εμείς εδώ περνούμε θαυμάσια, ησυχία και γαλήνη αδιατάρακτη και την εχρειαζόμουν. Αύριο τελειώνει πλέον η καθαρογράφησις του Συμποσίου (κείμενον και μετάφρασις και apparatus), τας σημειώσεις έχω στο πρόχειρον ακόμη, την εισαγωγή δεν έχω συντάξει οριστικώς. Θα είναι μακρά και ενδιαφέρουσα, ελπίζω. Το υλικό το έχω ευτυχώς όλο, ώστε μόνο ολίγα πράγματα θα χρειασθή να κοιτάξω, όταν θα γυρίσω. Γι αυτό θ αφήσω την καθαρογράφηση για τας Αθήνας και εν τω μεταξύ θα καταπιασθώ με τον Faust να τελειώσω και μ αυτόν πριν ν αρχίσουν τα μαθήματα. Από την Πράγα είχα γράμμα ολίγες ημέρες, αφού ήλθα εδώ. Μου γράφουν, ότι το υπόμνημα που υπεβλήθη περί εμού είν επαινετικώτατον, απόφασις όμως θα ληφθή εντός του χειμερινού εξαμήνου που μας έρχεται. Έτσι αποκλείεται να πάγω εκεί πάνω εντός του Θα διδάξω λοιπόν - και θάχω πάλιν να ετοιμάσω παραδόσεις - και θα έχωμεν ίσως και τον Φιλολογικόν Κύκλον. Οπωσδήποτε, ελπίζω εις τα μέσα Σεπτεμβρίου να είμαι εις τας Αθήνας, δηλαδή θα πρέπη. Εγώ θα έμενα ευχαρίστως άλλους δύο μήνες εδώ. Έχω τόσην ανάγκην από μοναξιά και συγκέντρωση στον εαυτό μου! Τόχεις μικρό, πως ένα μήνα τώρα ζω εδώ επάνω με τον Πλάτωνα; Πώς να μην τον προσκυνώ; Μου εζέστανε ό,τι είχε ψυχράνει και παγώσει μέσα μου η μοίρα, η φλόγα της πίστεως και της αγάπης του και ό,τι έζησα, επήρε, περνώντας απ αυτό το καθαρτήριο πυρ, μίαν λαμπρότητα τόσον αγνή και τόσο ακήρατη, που αρχίζω ν αμφιβάλλω αν είμ εγώ που τα έζησα τον τελευταίο καιρό!... Σ αφήνω με πολλούς χαιρετισμούς σ εσένα και στην οικογένειά σου. Με πολλήν αγάπην Ράχες, 3 Σεπτεμβρίου 1933 Μην φαντασθής, πως είναι λιγώτερ η χαρά μου, που θα μείνω ακόμη μερικούς μήνες στην Αθήνα με την συντροφιά σας. Όσο και να μου είναι δυσάρεστη η παράτασις αυτής της εκκρεμότητος, πάντα η σκέψις πως θα παρακολουθήσω ακόμη κάμποσο καιρό τις σπουδές σας μ ευχαριστεί πολύ. Όσο σύντομο και αν ήταν, πάντα άξιζε, φαντάζομαι, σαν μια διακοπή το ταξίδι σου. Αυτήν την εποχή ο Κορινθιακός, ειν εξαιρετικά εύμορφος. Κρίμα μόνο που δεν είδες την Ολυμπία. Είχα και εγώ τελευταία ένα ταξιδάκι προς τον Άγ. Κήρυκο, την πρωτεύουσα της Ικαριάς, που απέχει 3 ώρες (εγώ τις έκανα 5 1/2) μουλαρόδρομο αθλιώτατο, που ανεβαίνεις ένα βουνό μ. και πάλι πρέπει να το ξανακατέβης. Είχα να πάω από την πρώτη χρονιά που ήλθα στην Ικαριά. Αυτή τη φορά επήγα... δι υπηρεσίαν. Εις ένα χωριό 1-1 1/2 ώρα από τον Αγ. Κήρυκο, εκεί που έσκαβαν οι χωρικοί να ισοπεδώσουν την αυλή του σχολείου (το χωριό λεγόταν Καταφύγι), ευρήκαν ένα επιτύμβιο ανάγλυφο 1 1/2 μ. ύψος με παραστάσεις επάνω. Άρχισαν αμέσως από τον Αγ. Κήρυκο τα τηλεφωνήματα να έλθω από τις Ράχες να το εξετάσω, ο αστυνόμος εσταμάτησε κάθε σκαφικήν ενέργειαν και όλη η περιοχή της πρωτευούσης εβούιξε, πως έρχεται ένας καθηγητής από τις Ράχες να εξετάση το άγαλμα, όταν επήγα στο τηλέφωνο και τους υποσχέθηκα πως θα πάω. Μ ερωτούσαν τι ώρα θάρθω, αν θέλω να μου στείλουν μουλάρι και ό,τι άλλη ευκολία χρειάζομαι. Απεποιήθην όλα, μα έλα που μ έφεραν στο φιλότιμο και έτσι δεν μπορούσα ν αρνηθώ! Είναι κάτι δα να είσαι σ ένα τόπο ο μοναδικός - και δος του καμάρι πια εγώ! Καλά και νοιώθω λιγάκι από αρχαιολογία - όταν ήμουν φοιτητής μάλιστα είχα σκεφθή σοβαρά αρχαιολόγος να γενώ. Τέλος πάντων κατέφθασα. Μ επερίμεναν διάφοροι πρόκριτοι εκεί, ο πρόεδρος της κοινότητος, ο αστυνόμος και ένα σωρό άλλοι, μου περιέγραφαν το ανάγλυφον. Τους εδήλωσα πως θ ανεβώ στο Καταφύγι την άλλη μέρα το πρωί για να έχω χρόνο να εξετάσω το αρχαίον - ήταν τότε 4-5 η ώρα. Δεν ξέρω τί εντύπωση τους έκανα, μα η αλήθεια είναι, πως όταν το βράδυ συνοδευόμενος από μίαν μαθήτριάν μου (επήρε εφέτος το δίπλωμα φιλολόγου) εβγήκα περίπατο και στην πόλιν διεδόθη πως ήλθεν ο καθηγητής, εύρισκαν τρόπο να την πλησιάσουν για να την ερωτήσουν αν ήμουν εγώ πράγματι. Όταν τους έλεγε ναι, εκείνοι εκουνούσαν δύσπιστα το κεφάλι - ένα τέτοιο παιδάκι αφού δεν είχα τουλάχιστον 100 δράμια γένεια, τί καθηγητής ήμουνα; Τέλος πάντων ήλθε κατόπι και ο γυμνασιάρχης και ένα δυό καθηγηταί, που είχα γνωρίσει από πρόπερσι και έτσι σιγά-σιγά εξοικειώθηκαν με την ιδέαν και εγώ... επανέκτησα το κύρος μου. Την άλλη μέρα πήγα στο Καταφύγι. Επήγα τόσο πρωί και τόσο γρήγορα, που δεν επρόλαβαν οι χωρικοί - σιγά-σιγά άρχισαν να μαζεύωνται άντρες, γυναίκες, παιδάκια. Μ εκοίταζαν μ ένα βλέμμα περιέργου θάμβους και με μιαν αγωνίαν για κάθε λέξη που επρόφερα - σαν τους συγγενείς ενός βαριά αρρώστου που προσέχουν να καταλάβουν τί λέει ο γιατρός που εκάλεσαν από μακριά. Ολόκληρη διαδήλωσις είχε γίνει γύρω μου, ενώ εγώ ανασκουμπωμένος με πανιά και νερά και μ ένα στουπόχαρτο προσπαθούσα να πάρω έκτυπο της κακογραμμένης επιγραφής, για να χρονολογήσουμε τουλάχιστον το ανάγλυφο. Μ εβοηθούσεν η μαθήτρια που σου έγραψα και ένας φοιτητής από το Καταφύγι - ενώ οι χωρικοί εν ιερά σιγή προσπαθούσαν να συλλάβουν κάθε λέξη που επρόφερα (και ήμουν φειδωλός έτσι για να τους βασανίσω λιγάκι) στους δύο βοηθούς μου. Η δουλειά με διεσκέδαζε, αλλ ακόμη περισσότερο με διεσκέδαζε, η αγωνία των χωρικών. Για να την επαυξήσω, εκρατούσα τας ση- 18

19 μειώσεις μου, για την περιγραφή και τα στοιχεία που θα έστελνα στο Υπουργείο, γερμανιστί και έκανα πως δεν έβλεπα ότνα κανένας περίεργος, που δεν μπορούσε να συγκρατηθή, έσκυβε στα χαρτιά μου να διαβάση τι γράφω. Φυσικά τα γραφόμενα ήταν μυστηριώδη γι αυτούς σαν μια συνταγή γιατρού και αυτό επηύξανε την αγωνία και το θάμβος τους. Επί τέλους ήλθε το μεσημέρι. Η εργασία έπρεπε να διακοπή για να συνεχισθή το απόγευμα που θα έπεφτεν ο ήλιος στα γράμματα της επιγραφής και έτσι θα εδιαβάζετο καλύτερα. Πλούσιο τραπέζι με άφθονα φαγητά είχεν ετοιμασθή σ έναν κήπο 10 μακριά από το αρχαίον - επηγαίναμε προς τα εκεί, μπροστά εγώ και πίσω η διαδήλωσις. Στο δρόμο συναντήσαμεν έναν εξ Αμερικής άρτι επανακάμψαντα, τον κ. Β., για τον οποίον η φήμη ανά την νήσον είχε διασπείρει πως εγύρισε προσωρινώς μ εκατομμύρια δραχμών! Μας επλησίασε κρατώντας ένα πελώριο κουτί φωτογραφικής μηχανής. Ήταν ένας καλοθρεμμένος κύριος σαν να τον είχες ταΐσει με κουκουνάρια, με κάτι γυαλιά οκταγωνικά στα μάτια με ολόχρυσο πλαίσιο, με δαχτυλίδια και καδένες. Είχε και αυτός από πίσω του συνοδεία μερικών θαυμαστών εκείνου, ή μάλλον της τσέπης του. Ήρτεν ο καθηγητής; ήταν η πρώτη του ερώτησις. Μ επαρουσίασαν τότε το κάτω του χείλος συνεστάλη λίγο, δεν του επέρασα για καθηγητής φαίνεται, έτσι με της εκδρομής τα ρούχα, κατασκονισμένος με τα χώματα που εσερνόμουν εκεί στην ανασκαφή, ξεσκούφωτος και αγένειος. Οπωσδήποτε μου προσέφερε ένα σιγάρο, για να ιδώ την πολύτιμη σιγαροθήκη του και μ ερώτησε, όταν ηρνήθην, τί είναι το αρχαίον. Όλος ο κόσμος εμαζεύθη γύρω ν ακούση, του απάντησα, πως είν επιτύμβιον ανάγλυφον αττικίζον του 4 αιώνος κλπ. Εκουνούσε το κεφάλι μ ένα yes σαν να εμπήκε στο νόημα, ενώ οι χωρικοί γύρω όσον άκουαν λέξεις ακατανοήτους, αιώνος κλπ., τόσο περισσότερο δέος ησθάνοντο και θάμβος για το εύρημα... Τέλος πάντων στο τραπέζι ελύθηκε η γλώσσα μου, τους εξήγησε με απλά λόγια τί είναι, έμειναν ενθουσιασμένοι όπως τους τα έλεγα, τους απάντησα εις όλας τας ερωτήσεις των. Μία ερώτηση δεν μου απηύθηναν και ας την εδιάβαζα σ όλων τα μάτια, πόσο στοιχίζει το αρχαίο; Μα μήπως ξέρω, καημένο μου παιδί, πόσο στοιχίζει σε χρήμα και ολόκληρη ακόμη η επιστήμη μου; Πόσες φορές δεν έτυχε να ερωτήσω τον εαυτό μου! Με την ίδια συνοδεία και πομπή το βράδυ με προέπεμψαν. Και για να συμπληρωθή η παρομοίωσις με το γιατρό, την άλλη μέρα στον Αγ. Κήρυκο έβγαλαν να μου δώσουν και 500 δρ. για τον κόπο μου. Φυσικά ηρνήθην, αλλά που ν αρνηθώ στις άπειρες ερωτήσεις, που με τρόπο προσπαθούσαν να μ αποσπάσουν; Αναγκαζόμουν ν απαντώ και με τί τουπέ και autorite μπορείς να φαντασθής. Αλλ ας είναι! σ αφήνω με πολλήν αγάπην. Ράχες, 22 Αυγούστου 1934 Όλες μου οι ελπίδες για ένα βιβλίο, που μου εστοίχισε πολλούς κόπους και προ παντός πολλές συγκινήσεις, στηρίζονται στους φοιτητάς. Αυτοί θα καταλάβουν τι θέλω με το Συμπόσιον και αυτοί θα αισθανθούν αληθινά τι προσφέρει η έκδοσις αυτή στον τρόπο που εννοούμεν τους αρχαίους - αυτοί άλλωστε είναι οι μόνοι ίσως που το μπορούν αν το θελήσουν. Της Νέας Εστίας την κριτική την είδα, εγέλασα για την καταδικαστικήν απόφασιν εναντίον μιας ολοκλήρου εργασίας μόνο με την δικαιολογία πως δεν είναι γραμμένη η μετάφρασις στη γλώσσα της Παυλίνας. Αλλά, να σου ειπώ, την επερίμενα. Ούτε στο βάθος περιμένω καμμιά κριτική που να κρίνη το Το ανάγλυφο που βρήκανε στο Καταφύγι. φωτό Χ. Μαλαχίας έργο, όπως εγώ ονειρεύθηκα να κριθή - έστω και αν είναι εγκωμιαστική, θα σταματήση, φοβούμαι, στην επιφάνεια. Να μπορούσα μόνο να μιλούσα στων φοιτητών μου την καρδιά!... αυτό είναι τ όνειρό μου και ο πόθος μου. Γιατί το Συμπόσιον - και η εκλογή του διαλόγου δεν είναι τυχαία - είναι όχι μία έκδοσις απλώς - έτσι τουλάχιστον το έγραψα εγώ - αλλά μία φωνή, μια πρόσκλησις αγάπης, κοινής αγάπης για τον Πλάτωνα και τον Πλατωνισμό, μιας αγάπης που θα βοηθήση ίσως εκείνους, που θ ακούσουν τη φωνή, ν ανέβουν ψηλότερα, θα βοηθήση επίσης εκείνον, που την εκπέμπει, εις τον αγώνα του κατά της μοναξιάς του... Ι. Γ. ΣΥΚΟΥΤΡΗΣ Πηγές: Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο "ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ" (τεύχος 41 καλοκαίρι 2005) Γράμματα του Ι. Συκουτρή από την Κύπρο ( ). Φιλολογική επιμέλεια Φάνης Ι. Κακρίδης. Εκδόσεις Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (Ιανουάριος 2008). Ελευθεροτυπία - Βιβλιοθήκη 16/08/2002 Εθνικό Κέντρο Βιβλίου - Αρχείο Λογοτεχνικών Περιοδικών, Νέα Εστία, τεύχος 738. Αφιέρωμα στον Ι. Συκουτρή 15/04/2002, εισηγητής Δ. Ιακώβ. 19

20 Ουτοπία, Cabet, Ικαρία Λίλα Λεοντίδου Mια εκδήλωση για την Ουτοπία φιλοξενήθηκε στο αμφιθέατρο του Μουσείου Μπενάκη της oδού Πειραιώς την Παρασκευή 18 Φεβρουαρίου Η παρουσίαση του βιβλίου του Εtienne Cabet, Ταξίδι στην Ικαρία, που πρωτοδημοσιεύθηκε το 1842 και πρόσφατα μεταφράστηκε και εκδώθηκε από την Εταιρεία Ικαριακών Μελετών, έφερε μαζί πέντε διανοούμενους ή πολιτικούς διαφορετικών νοοτροπιών, ενώ ο Πέτρος Θέμελης συντόνισε τη συζήτηση. Η Ηρώ Τσαρνά Κόχυλα, μεταφράστρια του βιβλίου, αναφέρθηκε στις δυσκολίες που αντιμετώπισε και στη συνεργασία της με αξιόλογους ανθρώπους για την απόδοση αυτού του φιλοσοφικού μυθιστορήματος, στο οποίο η ετυμολογία κάποιων λέξεων ήταν καίριας σημασίας. Αναφέρθηκε στο θέμα του βιβλίου για την αναζήτηση της ευτυχίας από τον άνθρωπο ως μέλος μιας κοινωνίας σε αρμονία με τους συνανθρώπους του και με το περιβάλλον. Η Λίλα Λεοντίδου, σε μια παρέμβαση με τίτλο Ουτοπία- Ευτοπία- Δυστοπία, πρότεινε να αναστοχαστούμε γύρω από τον τόπο και τον ου-τόπο, τη Γεωγραφία, τη διάσταση του χωρο-χρόνου στο φαντασιακό των ουτοπιστών. Οι οραματιστές του 19 ου αιώνα συνήθως κατασκευάζουν ευτοπίες, που συνοδεύονται από τη νησιωτικότητα όπως και οι Αναγεννησιακές παραπέμποντας στη μυθική Ιθάκη και στην απομόνωση, τη διαφορετικότητα, την αυτάρκεια, αλλά και στο νερό ως υποσυνείδητο. Γιατί άραγε όμως οι ευτοπίες του 19 ου αιώνα ξεπηδούν στο μέσο της αθλιότητας των βιομηχανικών πόλεων, ενώ η κοινωνία της αφθονίας γεννά μάλλον δυστοπίες; Από το γύρισμά του 20 ου αιώνα, από τον H.G. Wells μέχρι τις ουτοπίες της μηχανής του Fritz Lang, αλλά και της εικονικής πραγματικότητας και της ρομποτικής, ολοένα και πιο απειλητικές δυστοπίες μας ακολουθούν, καθώς υφέρπει η παγκοσμιοποίηση. Η καθηγήτρια αναφέρθηκε στο επίμετρο του Μάκη Καβουριάρη για την κριτική των μαρξιστών στον Cabet και στην αντιπαράθεση ουτοπίας και επιστημονικού σοσιαλισμού. Όμως δεν απέτυχαν οι ουτοπικές κοινότητες του Cabet στις ΗΠΑ, μια και διήρκεσαν πολύ περισσότερο από τις 72 μέρες της Κομούνας του Παρισιού το 1871! Για 50 ολόκληρα χρόνια, ποιος ξέρει τι έμαθαν οι κάτοικοί τους, μέχρι να διαλυθούν οι «Ικαρίες» στο γύρισμα του 20 ου αιώνα και να αντιστραφούν οι γεωγραφικές φαντασίες από την ευτοπία προς τη δυστοπία Ο Ιωάννης Βαρβιτσιώτης αναφέρθηκε στη φαντασιακή και την πραγματική Ικαρία, συσχετίζοντας την ουτοπία του Cabet ο οποίος δεν αναφέρθηκε ποτέ στη νήσο Ικαρία με την πραγματική Ικαρία, στην οποία η διατήρηση της παράδοσης συνδέει το χθες με το σήμερα. Ο Πέτρος Μαντέος εντόπισε 7 Ικαρίες στη Βόρεια Αμερική, όπου οι κάτοικοι συντάχθηκαν με τους Βόρειους στον εμφύλιο, και ισχυρίστηκε ότι σήμερα αναζητώνται άλλες στη Γαλλία. Σε σχέση με τους σημερινούς Ικαριώτες δεν μπορούν να βρεθούν κάποιες διασυνδέσεις, είναι πάντως αξιοσημείωτο που ο Cabet αναφέρεται στο χορό και κάποια πανηγύρια από τον Απρίλη ως τον Οκτώβρη. Ο Αριστείδης Μπαλτάς επιχειρηματολόγησε ότι το βιβλίο του Cabet είναι εξαιρετικά επίκαιρο. Η ουτοπία εμφανίστηκε την εποχή των επαναστάσεων και του ρομαντικού κινήματος στην τέχνη, αλλά ξέφευγε από το ρομαντικό ιδεώδες του παρελθόντος πριν από τη Γαλλική επανάσταση και του Rousseau, προς το νοητικό πείραμα. H oυτοπία εμφανίστηκε την εποχή του φιλελληνισμού, που έδινε σε τόπους και πρόσωπα ελληνικά ονόματα. Στη σημερινή κρίση η Ελλάδα-πειραματόζωο στοιχειώνει πάλι το φαντασιακό των Ευρωπαίων, όχι σαν ρομάντζο ή παράδεισος, αλλά σαν απογοήτευση. Ο αλλοτινός φιλελληνισμός είναι κατά κάποιον τρόπο συμμετρικός με την σημερινή «Ελλάδα των απατεώνων». Σήμερα η ουτοπία επίσης συκοφαντείται ως φυγή από το ρεαλισμό προς το ανέφικτο. Η κρίση διαφοροποιεί το περιβάλλον, αλλά επαναφέρει και μνήμες από τον 19 ο αιώνα: από τα χρόνια της βιομηχανικής επανάστασης, ο Engels, στο βιβλίο του για την εργατική τάξη στην Αγγλία, μιλά για το δικό μας μέλλον. Το πάνελ των ομιλητών από αριστερά: Αριστείδης Μπαλτάς, Πέτρος Μαντέος, Πέτρος Θέμελης (συντονιστής της συζήτησης), Ιωάννης Βαρβιτσιώτης, Ηρώ Τσαρνά Κόχυλα και Λίλα Λεοντίδου. 20