ΓΗΠΛΧΜΑΣΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ. Θέκα. «Οι εικόνερ ζηη μάθηζη βιολογικών εννοιών και θαινομένων: Η πεπίπηωζη ηων Φςζικών: «Δπεςνώ και Ανακαλύπηω» ηηρ ΣΤ δημοηικού»

Transcript

1 ΥΟΛΖ ΑΝΘΡΧΠΗΣΗΚΧΝ ΚΑΗ ΚΟΗΝΧΝΗΚΧΝ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΣΜΖΜΑ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΣΖ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ ΚΑΗ ΣΖ ΑΓΧΓΖ ΣΖΝ ΠΡΟΥΟΛΗΚΖ ΖΛΗΚΗΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΤΓΧΝ ΣΗ ΔΠΗΣΖΜΔ ΣΖ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ ΚΑΗ ΣΖ ΑΓΧΓΖ Καηεύζπλζε Γηδαθηηθή Θεηηθώλ Δπηζηεκώλ: Γηδαθηηθέο δηαδηθαζίεο, εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα, αμηνιόγεζε θαη Σερλνινγίεο ηεο Πιεξνθνξίαο θαη ησλ Δπηθνηλσληώλ ζηελ εθπαίδεπζε ΓΗΠΛΧΜΑΣΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ Θέκα «Οι εικόνερ ζηη μάθηζη βιολογικών εννοιών και θαινομένων: Η πεπίπηωζη ηων Φςζικών: «Δπεςνώ και Ανακαλύπηω» ηηρ ΣΤ δημοηικού» Μεηαπηπρηαθή Φνηηήηξηα: Λερνπξίηε Διέλε Δπηβιέπνπζα Καζεγήηξηα: Εφγθδα Βαζηιηθή ΠΑΣΡΑ 2014

2 II

3 ΥΟΛΖ ΑΝΘΡΧΠΗΣΗΚΧΝ ΚΑΗ ΚΟΗΝΧΝΗΚΧΝ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΣΜΖΜΑ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΣΖ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ ΚΑΗ ΣΖ ΑΓΧΓΖ ΣΖΝ ΠΡΟΥΟΛΗΚΖ ΖΛΗΚΗΑ ΓΗΠΛΧΜΑΣΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ Θέκα «Οι εικόνερ ζηη μάθηζη βιολογικών εννοιών και θαινομένων: Η πεπίπηωζη ηων Φςζικών: «Δπεςνώ και Ανακαλύπηω» ηηρ ΣΤ δημοηικού» Μεηαπηπρηαθή Φνηηήηξηα: Λερνπξίηε Διέλε Δπηβιέπνπζα Καζεγήηξηα: Εφγθδα Βαζηιηθή Δγθξίζεθε απφ ηελ ηξηκειή εμεηαζηηθή επηηξνπή ζηηο. /./ Εφγθδα Β. Ραβάλεο Κ. Δξγαδάθε Μαξίληα Οκφη. Καζεγήηξηα ΣΔΑΠΖ Καζεγεηήο ΣΔΑΠΖ Δπίθ. Καζεγήηξηα ΣΔΑΠΖ ΠΑΣΡΑ 2014 III

4 IV

5 Δπραξηζηίεο Πξψηα απφ φια ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηελ Οκφηηκε θαζεγήηξηα θαη επηβιέπνπζα ηελ παξνχζα εξγαζία θ. Εφγθδα Βαζηιηθή γηα ηελ πνιχηηκε θαζνδήγεζή θαη ηελ ππνζηήξημή ηεο, θπξίσο φκσο γηα ηε κεγάιε θαηαλφεζε θαη ππνκνλή πνπ επέδεημε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δνπιεηάο κνπ. Δπίζεο ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηνπο θ. Ραβάλε Κσλζηαληίλν, Καζεγεηή θαη θ. Δξγαδάθε Μαξίληα Δπίθνπξε Καζεγήηξηα, κέιε ηεο ηξηκεινχο επηηξνπήο γηα ηε δηάζεζε ηνπ πνιχηηκνπ ρξφλνπ ηνπο λα κειεηήζνπλ ηελ εξγαζία κνπ θαζψο θαη γηα ηα εχζηνρα ζρφιηα θαη ηηο ππνδείμεηο ηνπο. Σέινο νθείισ έλα κεγάιν επραξηζηψ ζε φινπο ηνπο θαζεγεηέο ηεο θαηεχζπλζεο ηεο Γηδαθηηθήο ησλ Φπζηθψλ Δπηζηεκψλ πξσηίζησο γηα ηελ επθαηξία πνπ κνπ έδσζαλ λα θάλσ απηφ ην ππέξνρν ηαμίδη ζηε γλψζε αιιά θαη γηα ηελ ακέξηζηε ζπκπαξάζηαζε θαη βνήζεηα πνπ κνπ πξνζέθεξαλ θαζ φιε ηε δηάξθεηα ησλ ζπνπδψλ κνπ. V

6 VI

7 ΠΔΡΗΛΖΦΖ θνπφο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο ήηαλ λα κειεηήζνπκε ηηο εηθφλεο ζηα βηβιία ησλ Φπζηθψλ Δπηζηεκψλ ηεο Σ Γεκνηηθνχ πνπ αλαθέξνληαη ζε έλλνηεο Βηνινγίαο σο έλα θνηλσληθν επνηθνδνκηζηηθφ εξγαιείν κάζεζεο. Ζ κειέηε πξνζαλαηνιίζηεθε ζε δχν θαηεπζχλζεηο. Αθελφο κελ πψο νη εηθφλεο παξνπζηάδνληαη ζηα βηβιία έρνληαο θνηλσληθά πξνζδηνξηζκέλε ιεηηνπξγία (εκεησηηθή πξνζέγγηζε) θαη αθεηέξνπ πψο ηηο θαηαλννχλ νη καζεηέο θαη αλ κπνξνχλ λα ιεηηνπξγήζνπλ σο κέζν κάζεζεο θαη νηθνδφκεζεο ηεο γλψζεο (Δπνηθνδνκηζηηθή πξνζέγγηζε). Αξρηθά νη εηθφλεο ζε φιεο ηηο ζεκαηηθέο ελφηεηεο ηεο βηνινγίαο ηαμηλνκήζεθαλ αλάινγα κε ην είδνο θαη ηε ιεηηνπξγία. ηε ζπλέρεηα επηιέρηεθαλ θάπνηεο εηθφλεο πνπ αθνξνχζαλ ην Αλαπλεπζηηθφ θαη Κπθινθνξηθφ χζηεκα ηνπ αλζξψπνπ νη νπνίεο παξνπζηάζηεθαλ κε ην ζπλνδεχνλ γξαπηφ θείκελν ζηνπο καζεηέο γηα λα δνχκε πψο ηηο δηαρεηξίδνληαη, αλ ηηο θαηαλννχλ θαη ηη δπζθνιίεο αληηκεησπίδνπλ. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη, (α) Οη εηθφλεο ζηα βηβιία αλάινγα κε ην πεξηερφκελν (είδνο θαη ιεηηνπξγία) είλαη ξεαιηζηηθέο παξά ζπκβαηηθέο έρνληαο έλα παηδαγσγηθφ ξφιν πνπ ζπλάδεη κε ηελ ειηθία ησλ καζεηψλ θαη (β) νη καζεηέο ζηηο επηιεγκέλεο εηθφλεο αληηκεησπίδνπλ πξνβιήκαηα ηφζν ζηε δηαρείξηζε φζν θαη ζηελ θαηαλφεζε ησλ εηθφλσλ πνπ νθείινληαη φρη κφλν ζηηο αδπλακίεο πνπ έρνπλ ζηελ πεξηνρή ηεο βηνινγίαο αιιά επηπιένλ ζηελ απνπζία ηθαλνηήησλ νπηηθνχ γξακκαηηζκνχ. Λέμεηο θιεηδηά: βηβιία Φπζηθψλ Δπηζηεκψλ Σ Γεκνηηθνχ, εηθφλεο, βηνινγηθέο έλλνηεο, ζεκεησηηθή πξνζέγγηζε, επνηθνδνκηζηηθή πξνζέγγηζε VII

8 VIII

9 ABSTRACT The present study aims at analyzing visual images, included in the sixth grade s Natural Science textbooks, referring in biology concepts as a socio-constructivist learning tool. The analysis took two different approaches; on the one hand, researching how these images are presented in the textbooks while having a social pre-identified function (Semiotics approach) and on the other hand, researching how sixth grade students can understand these images and if they can serve as means of learning and constructing knowledge (Constructivist approach). Initially, the images in all biological topics were classified in relation with their type and function. The research then proceeded by selecting certain images concerning the human Respiratory and Circulatory System, which were presented with accompanying written text to the students in order to determine how they can handle them, if they understand them and what difficulties they face during this process. The results of this research showed that (i) the images in the books depending on their content (type and function) are naturalistic rather than abstract while having a pedagogical function consistent with the age of the students and (ii) the students in selected images encounter problems both in handling and understanding not only due to knowledge deficit in the area of biology but due to the absence of visual literacy skills as well. Key Words: sixth grade s Natural Science textbooks, visual images, biological concepts, semiotics approach, constructivist approach IX

10 X

11 ΠΗΝΑΚΑ ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΧΝ ΠΗΝΑΚΑ ΥΖΜΑΣΩΝ... 4 ΠΗΝΑΚΑ ΔΗΚΟΝΩΝ... 4 ΠΗΝΑΚΑ ΠΗΝΑΚΩΝ... 5 ΠΗΝΑΚΑ ΓΡΑΦΗΚΩΝ ΠΑΡΑΣΑΔΩΝ... 6 ΔΗΑΓΩΓΖ... 7 ΚΔΦΑΛΑΗΟ A : ΘΔΩΡΖΣΗΚΟ ΠΛΑΗΗΟ ΔΗΑΓΩΓΖ ΑΝΑΚΟΠΖΖ ΣΖ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ Αλάιπζε πεξηερνκέλνπ ησλ εηθφλσλ (εκεησηηθή πξνζέγγηζε) Δηζαγσγή Αηζζεηηθά ραξαθηεξηζηηθά Δίδνο εηθφλαο Λεηηνπξγία εηθφλαο Σνπνζέηεζε ησλ εηθφλσλ ζηε ζειίδα θαη ζρέζε κε άιιεο ζεκεησηηθέο πεγέο Δπηπιένλ ζεκεησηηθέο πεγέο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ εηθφλα Ζ εηθφλα σο κέζν επηθνηλσλίαο επηζηεκνληθψλ ελλνηψλ θαη θαηλνκέλσλ Δηζαγσγή Γηαηί νη εηθφλεο δηεπθνιχλνπλ ηε κάζεζε Ζ ρξήζε ησλ εηθφλσλ: Γηαηί, Πφηε θαη γηα Πνηνπο Λεηηνπξγηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ εηθφλσλ θαη κάζεζε ηνηρεία ζρεδηαζκνχ ησλ εηθφλσλ θαη πξνβιήκαηα ζηελ θαηαλφεζε Γπλακηθή ησλ Δηθφλσλ ζηε Μάζεζε Παξαδνζηαθή πξνζέγγηζε Γλσζηηθή πξνζέγγηζε πκπέξαζκα ΚΟΠΟ ΚΑΗ ΔΡΔΤΝΖΣΗΚΑ ΔΡΩΣΖΜΑΣΑ ΚΔΦΑΛΑΗΟ Β : ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΗΑ Α ΣΑΓΗΟ Κξηηήξηα θαηακέηξεζεο ησλ εηθφλσλ Ππθλφηεηα Δίδνο εηθφλαο

12 2.1.4 Λεηηνπξγία εηθφλαο Β ΣΑΓΗΟ πιινγή Γεδνκέλσλ, Γηαδηθαζία Έγγξαθα θαη δηεμαγσγή ηεο ζπλέληεπμεο ζρεηηθά κε ηελ θαηαλφεζε ησλ εηθφλσλ Δξγαιεία αλίρλεπζεο Δλαιιαθηηθψλ ηδεψλ ησλ καζεηψλ Ηδέεο ησλ καζεηψλ γηα ην Πεπηηθφ χζηεκα Ηδέεο ησλ καζεηψλ γηα ην αλαπλεπζηηθφ ζχζηεκα Ηδέεο ησλ καζεηψλ γηα ηελ Καξδηά, ην Κπθινθνξηθφ ζχζηεκα θαη ηε δνκή ηνπ Αίκαηνο Δξγαιεία δηεξεχλεζεο ηνπ ξφινπ ησλ εηθφλσλ ζηελ θαηαλφεζε θαη κάζεζε Πξψην Έγγξαθν Γεχηεξν Έγγξαθν Σξίην Έγγξαθν Σέηαξην Έγγξαθν Πνηνηηθή αλάιπζε απαληήζεσλ καζεηψλ ΚΔΦΑΛΑΗΟ Γ : ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ Α ΜΔΡΟ Αλάιπζε πεξηερνκέλνπ ησλ εηθφλσλ (εκεησηηθή πξνζέγγηζε) Καηαλνκή εηθφλσλ ζην Σεηξάδην Δξγαζηψλ (Σ.Δ), ζην Βηβιίν Μαζεηή (Β.Μ) θαη ζηα δχν ζπλνιηθά (Σ.Δ/ΒΜ) Ππθλφηεηα Σαμηλφκεζε αλάινγα κε ην είδνο ζην Σεηξάδην Δξγαζηψλ (Σ.Δ), ζην Βηβιίν Μαζεηή (Β.Μ), θαη ζηα δχν ζπλνιηθά (Σ.Δ & Β.Μ) Σαμηλφκεζε αλάινγα κε ην είδνο ζε θάζε Θεκαηηθή Δλφηεηα ζην Σεηξάδην Δξγαζηψλ Σαμηλφκεζε αλάινγα κε ην είδνο ζε θάζε Θεκαηηθή Δλφηεηα ζην Βηβιίν Μαζεηή Σαμηλφκεζε αλάινγα κε ηε ιεηηνπξγία ζην Σεηξάδην Δξγαζηψλ (Σ.Δ), ζην Βηβιίν Μαζεηή (Β.Μ), θαη ζηα δχν ζπλνιηθά (Σ.Δ & Β.Μ) Β ΜΔΡΟ Οη εηθφλεο σο κέζν κάζεζεο (Πνηνηηθή αλάιπζε) Ηδέεο ησλ παηδηψλ γηα ην Πεπηηθφ, Αλαπλεπζηηθφ θαη Κπθινθνξηθφ χζηεκα

13 Ζ δηαρείξηζε θαη θαηαλφεζε ησλ εηθφλσλ εθ κέξνπο ησλ καζεηψλ χγθξηζε επηπέδσλ (Τςεινχ-Μεζαίνπ-Υακεινχ) ησλ καζεηψλ πξηλ (πξφηεξεο Ηδέεο) θαη κεηά ηελ έθζεζή ηνπο ζηηο εηθφλεο ΚΔΦΑΛΑΗΟ Γ : ΤΕΖΣΖΖ Α ΜΔΡΟ Οη εηθφλεο ζε ζέκαηα βηνινγίαο ζηα βηβιία ηεο η Γεκνηηθνχ Β ΜΔΡΟ Γηαρείξηζε ησλ εηθφλσλ εθ κέξνπο ησλ καζεηψλ Αληηκεησπίδνληαο ηελ εηθφλα Αξρηθέο ηδέεο γηα ην Πεπηηθφ, Αλαπλεπζηηθφ θαη Κπθινθνξηθφ χζηεκα Καηαλφεζε Αλαπλεπζηηθνχ, Κπθινθνξηθνχ, ζχλδεζε πζηεκάησλ κε βάζε ηηο εηθφλεο Γπζθνιίεο κε ηηο εηθφλεο πκπεξάζκαηα Δθπαηδεπηηθέο επηπηψζεηο ΞΔΝΟΓΛΩΖ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ ΔΛΛΖΝΟΓΛΩΖ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ

14 ΠΗΝΑΚΑ ΥΖΜΑΣΧΝ ρήκα 1.1 Λεηηνπξγηθή ηαμηλφκεζε εηθφλσλ (Krees & Van Leeuwen, 1996) ρήκα 1.2 Πιαίζην Αλάιπζεο εηθφλσλ πνπ ζπλνδεχνπλ επηζηεκνληθφ θείκελν (Pozzer & Roth, 2003) ρήκα 1.3 Γχν πξνζεγγίζεηο γηα ηε κειέηε κάζεζεο κέζσ εηθφλσλ θαη ιεθηηθψλ θεηκέλσλ (Mayer, 1993) ρήκα 1.4 Γλσζηηθή ζεσξία ηεο Πνιπκεζηαθήο κάζεζεο (Mayer & Moreno, 2003) ρήκα 1.5 Παξαγσγηθή ζεσξία ρεδηαζκνχ βηβιίνπ (Mayer et. al., 1995) ρήκα 2.1 Αμνληθή θσδηθνπνίεζε ησλ απαληήζεσλ ρήκα 2.2 χγθξηζε επηπέδσλ, Τςεινχ Μεζαίνπ Υακεινχ πξηλ θαη κεηά ηελ ελαζρφιεζε κε ηηο εηθφλεο ΠΗΝΑΚΑ ΔΗΚΟΝΧΝ Δηθφλα 2.1 Δηθφλα ζε πιαίζην πνπ ππνζηεξίδεηαη απηφλνκα ζην θείκελν (Βηβιίν καζεηή - Β.Μ) Δηθφλα 2.2 Δηθφλα ρσξίο πιαίζην πνπ ππνζηεξίδεηαη απηφλνκα ζην θείκελν (Β.Μ) Δηθφλα 2.3 Δηθφλεο ζε πιαίζηα πνπ αλαδεηθλχνπλ κηα ηξνθηθή αιπζίδα (Σεηξάδην Δξγαζηψλ - Σ.Δ) Δηθφλα 2.4 Δηθφλεο ζε πιαίζηα πνπ αλαδεηθλχνπλ νκνηφηεηα (Σ.Δ) Δηθφλα 2.5 Δηθφλεο ζε πιαίζηα πνπ δείρλνπλ ηελ εμέιημε ηεο εγθπκνζχλεο (Σ.Δ) Δηθφλα 2.6 Δηθφλεο ρσξίο πιαίζην πνπ αλαδεηθλχνπλ ζρέζεηο πνπ πεξηγξάθνληαη ζην θείκελν (Σ.Δ) Δηθφλα 2.7 (α) ζεκαηηθφο πξννξγαλσηήο ζηελ ελφηεηα Φπηά (Β.Μ, Σ.Δ) (β) ζεκαηηθφο πξννξγαλσηήο ζηελ ελφηεηα Κπθινθνξηθφ (Β.Μ, Σ.Δ) Δηθφλα 2.8 (α) βηληέηα πνπ δείρλεη ηελ εθηέιεζε πεηξάκαηνο (Σ.Δ) (β) βηληέηα πνπ δείρλεη ην κέξνο πνπ ζα γξαθεί ην ζπκπέξαζκα (Σ.Δ) (γ) βηληέηα πνπ δείρλεη έλλνηεο απφ ην κηθξφθνζκν (Β.Μ) Δηθφλα 2.9 Φσηνγξαθία (Σ.Δ) Δηθφλα 2.10 θίηζν (Β.Μ) Δηθφλα 2.11 πκβνιηθφ ζρέδην (ΒΜ, Σ.Δ)

15 Δηθφλα 2.12 Δηθφλα κε εηηθέηεο (Β.Μ) Δηθφλα 2.13 Γηαηνκή δσηθνχ θπηηάξνπ (Σ.Δ) Δηθφλα 2.14 Γηάγξακκα ξνήο γξακκηθφ (T.E) Δηθφλα 2.15 Γξαθηθή παξάζηαζε (Σ.Δ) Δηθφλα 2.16 Μεγέζπλζε βαθηεξίνπ θπκαηίσζεο (Β.Μ) Δηθφλα 2.17 Τβξηδηθή εηθφλα πνπ πεξηέρεη θσηνγξαθίεο θαη ζθίηζα (Σ.Δ) Δηθφλα 2.18 Πίλαθαο (Σ.Δ) Δηθφλα 2.19 Δηθφλεο Αηκφζθαηξαο-Γηαθνζκεηηθή ιεηηνπξγία (Καζεκεξηλή δσή-β.μ) Δηθφλα 2.20 Δηθφλα πεξηγξαθηθήο απεηθφληζεο-αλαπαξαζηαζηαθή ιεηηνπξγία (Καζεκεξηλή δσή-β.μ) Δηθφλα 2.21 Δηθφλα Κιεηζηήο Ννεηηθήο Οξγάλσζεο-Οξγαλσηηθή ιεηηνπξγία (Β.Μ) Δηθφλα 2.22 Δηθφλα Κιεηζηήο Ννεηηθήο Οξγάλσζεο-Δπεμεγεκαηηθή ιεηηνπξγία (Β.Μ) Δηθφλα 2.23 Δηθφλα Αλνηθηήο Ννεηηθήο Οξγάλσζεο-Μεηαζρεκαηηζηηθή ιεηηνπξγία (Σ.Δ).. 51 Δηθφλα 2.24 Δηθφλα Αλνηθηήο Ννεηηθήο Οξγάλσζεο-Γξαζηεξηφηεηα (Σ.Δ) Δηθφλα 3.1 Πεπηηθφ χζηεκα κε φια ηα φξγαλα εθηφο απφ ην ιεπηφ έληεξν (Μ12) Δηθφλα 3.2 Πεπηηθφ χζηεκα κε ηνπο αδέλεο κέζα ζην ζηνκάρη (Μ9) Δηθφλα 3.3 Ο αέξαο πάεη κε αλαπλεπζηηθφ ζσιήλα ζηελ θαξδηά (Μ10) Δηθφλα 3.4 Ο αέξαο πάεη ζηνλ εγθέθαιν (Μ2) Δηθφλα 3.5 Ο αέξαο πάεη ζηα πλεπκφληα (Μ1) Δηθφλα 3.6 Κπθινθνξηθφ χζηεκα ρσξίο ζχλδεζε κε ηελ θαξδηά (Μ4) Δηθφλα 3.7 Κπθινθνξηθφ χζηεκα ζπλδεδεκέλν κε ηελ θαξδηά (Μ2) ΠΗΝΑΚΑ ΠΗΝΑΚΧΝ Πίλαθαο 3.1 Καηαλνκή εηθφλσλ ζε θάζε ζεκαηηθή ζην Σ.Δ, ζην Β.Μ θαη ζην Σ.Δ/Β.Μ Πίλαθαο 3.2 χλνιν εηθφλσλ αλά 1000 ιέμεηο Πίλαθαο 3.3 Σαμηλφκεζε αλάινγα κε ην είδνο (Σ.Δ, Β.Μ, Σ.Δ/Β.Μ) Πίλαθαο 3.4 Σαμηλφκεζε αλάινγα κε ην είδνο ζε θάζε Θ.Δ ζην Σ.Δ Πίλαθαο 3.5 Σαμηλφκεζε αλάινγα κε ην είδνο ζε θάζε Θ.Δ ζην Β.Μ

16 Πίλαθαο 3.6 Σαμηλφκεζε αλάινγα κε ηε ιεηηνπξγία (Σ.Δ, Β.Μ, Σ.Δ, Β.Μ) Πίλαθαο 3.1 Τςειφ, Μεζαίν θαη Υακειφ επίπεδν γηα ην Πεπηηθφ χζηεκα (Ηδέεο καζεηψλ) Πίλαθαο 3.2 Τςειφ, Μεζαίν θαη Υακειφ επίπεδν γηα ην Αλαπλεπζηηθφ χζηεκα (Ηδέεο καζεηψλ) Πίλαθαο 3.3 Τςειφ, Μεζαίν θαη Υακειφ επίπεδν γηα ην Κπθινθνξηθφ χζηεκα (Ηδέεο καζεηψλ) Πίλαθαο 3.4 Αληαιιαγή αεξίσλ ζηηο θπςειίδεο Καηαλφεζε κε βάζε ηελ εηθφλα Πίλαθαο 3.5 Τςειφ, Μεζαίν, Υακειφ επίπεδν θαηαλφεζεο ηνπ Αλαπλεπζηηθνχ πζηήκαηνο κε βάζε ηελ εηθφλα Πίλαθαο 3.6 Τςειφ, Μεζαίν, Υακειφ επίπεδν θαηαλφεζεο γηα ην αίκα θαη ηελ θπθινθνξία ηνπ κε βάζε ηελ εηθφλα Πίλαθαο 3.7 Τςειφ, Μεζαίν, Υακειφ επίπεδν θαηαλφεζεο γηα ηε Λεηηνπξγία ηεο θαξδηάο κε βάζε ηηο εηθφλεο Πίλαθαο 3.8 Τςειφ, Μεζαίν, Υακειφ επίπεδν θαηαλφεζεο γηα ην Κπθινθνξηθφ χζηεκα κε βάζε ηηο εηθφλεο Πίλαθαο 3.9 χγθξηζε επηπέδσλ πξηλ θαη κεηά απφ ηελ έθζεζε ζηηο εηθφλεο ΠΗΝΑΚΑ ΓΡΑΦΗΚΧΝ ΠΑΡΑΣΑΔΧΝ Γξαθηθή Παξάζηαζε 3.1 Καηαλνκή εηθφλσλ αλάινγα κε ηε Θ.Δ ζην Σ.Δ, ζην Β.Μ θαη ζην Σ.Δ/Β.Μ Γξαθηθή Παξάζηαζε 3.2 Δηθφλεο/1000 ιέμεηο θεηκέλνπ ζε θάζε Θ.Δ (Σ.Δ θαη Β.Μ) Γξαθηθή Παξάζηαζε 3.3 Σαμηλφκεζε αλάινγα κε ην είδνο (Σ.Δ, Β.Μ, Σ.Δ/Β.Μ) Γξαθηθή Παξάζηαζε 3.4 Σαμηλφκεζε αλάινγα κε ην είδνο ζε θάζε Θ.Δ ζην Σ.Δ Γξαθηθή Παξάζηαζε 3.5 Σαμηλφκεζε αλάινγα κε ην είδνο ζε θάζε Θ.Δ ζην Β.Μ Γξαθηθή Παξάζηαζε 3.6 Σαμηλφκεζε αλάινγα κε ηε ιεηηνπξγία (Σ.Δ, Β.Μ, Σ.Δ/Β.Μ)

17 ΔΗΑΓΧΓΖ Σν ηέινο ηνπ 20 νπ αηψλα ζεκαηνδνηείηαη απφ κεγάιεο αιιαγέο ζηνλ πξνεγκέλν θφζκν ηφζν ζηελ θνηλσλία πνπ εμειίζζεηαη κε ξαγδαίνπο ξπζκνχο εμαηηίαο ηεο παγθνζκηνπνίεζεο θαη ησλ λενθηιειεχζεξσλ ηδεψλ φζν θαη ζηελ αλάπηπμε ηεο επηζηήκεο θαη ηεο ηερλνινγίαο. Κπξίαξρν αίηεκα θαη ζθνπφο απηήο ηεο λέαο θαη ζπλερψο κεηαβαιιφκελεο θνηλσλίαο είλαη ε θνηλσλία ηεο γλψζεο ή ηεο πιεξνθνξίαο ε νπνία ζα θαζνξίζεη ηε δηεζλή νηθνλνκία ζηηο κεηαβηνκεραληθέο θνηλσλίεο ηνπ 21 νπ αηψλα. Δπί πιένλ ζε αηνκηθφ επίπεδν ε γλψζε ζα είλαη ην βαζηθφ ζπζηαηηθφ ηεο πξνζσπηθήο εμέιημεο θαη θνηλσληθήο αλάπηπμεο. Μέιεκα ινηπφλ πξσηίζησο ηεο εθπαίδεπζεο είλαη λα δηακνξθψζεη ην ζεκεξηλφ καζεηή θαη απξηαλφ πνιίηε ψζηε λα αληαπνθξηζεί ζε απηέο ηηο απαηηήζεηο. ε απηφ ην πιαίζην ην ειιεληθφ θξάηνο ηα ηειεπηαία 30 ρξφληα πξνζπαζεί κέζα απφ εθπαηδεπηηθέο κεηαξξπζκίζεηο λα αλαβαζκίζεη πνηνηηθά ηελ εθπαίδεπζε ψζηε ε ρψξα φπσο ραξαθηεξηζηηθά αλαθέξεηαη ζην Ν. 2525/97 λα κπνξέζεη λα αληαπνθξηζεί κε επηηπρία ζηηο παγθφζκηεο δηαζξσηηθέο αιιαγέο ζηνλ ηνκέα ηεο παξαγσγήο, ζηελ αικαηψδε αλάπηπμε ηεο θνηλσλίαο ηεο γλψζεο θαη ζηηο ζεακαηηθέο εμειίμεηο ηεο ηερλνινγίαο πνπ επεξεάδνπλ θαζνξηζηηθά φιεο ηηο δξαζηεξηφηεηεο ηνπ αλζξψπνπ. Αλάκεζα ζηηο ηειεπηαίεο κεηαξξπζκηζηηθέο αιιαγέο πνπ άξρηζαλ λα πξαγκαηνπνηνχληαη κεηά ην 1997 πεξηιακβάλνληαη θαη ε δεκηνπξγία Νέσλ Αλαιπηηθψλ Πξνγξακκάησλ πνπδψλ (ΓΔΠΠ, ΑΠ) ην 2003 (ΦΔΚ 303Β/ ) γηα ην Γεκνηηθφ θαζψο θαη λέα ζρνιηθά εγρεηξίδηα ηα νπνία κπήθαλ ζην ζρνιηθφ πξφγξακκα ην 2006 γηα πξψηε θνξά. Αλ θαη ε θηινζνθία ησλ ΓΔΠΠ εκθνξείηαη απφ ηε δηαζεκαηηθφηεηα, ζην εθπαηδεπηηθφ καο ζχζηεκα δηαηεξνχληαη ηα δηαθξηηά καζήκαηα. ηελ ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε θαη ζηηο δχν ηειεπηαίεο ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνχ νη επηζηήκεο φπσο ε Φπζηθή, ε Βηνινγία, ε Υεκεία είλαη ελνπνηεκέλεο ζε έλα κάζεκα πνπ νλνκάδεηαη Φπζηθέο Δπηζηήκεο. Γηα ηε Βηνινγία ην ΓΔΠΠ αλαθέξεη ραξαθηεξηζηηθά: «Οη γεληθνί ζηόρνη ζηε Βηνινγία (θαη γηα ηηο δύν βαζκίδεο - Α/ζκηα θαη Β/ζκηα) νκαδνπνηνύληαη κε βάζε ηνπο άμνλεο Γλώζε θαη Μεζνδνινγία, Σπλεξγαζία θαη Δπηθνηλσλία θαη Δπηζηήκε θαη Τερλνινγία ζηελ θαζεκεξηλή δσή. Καηά επίπεδν, νη ζηόρνη απηνί εμεηδηθεύνληαη κε ηξόπν ώζηε ε δηδαζθαιία λα νδεγεί ην καζεηή ζηελ νηθνδόκεζε γλώζεσλ -ζρεηηθώλ κε έλλνηεο, θαηλόκελα ή δηαδηθαζίεο- θαη ζηελ απόθηεζε δεμηνηήησλ ηηο νπνίεο ζα κπνξεί λα αμηνπνηήζεη γηα ηελ πεξηγξαθή, ηελ εξκελεία, ηελ αμηνιόγεζε δεδνκέλσλ θαη ηε δηακόξθσζε πξνζσπηθήο άπνςεο γηα ηε ιεηηνπξγία ηνπ, σο άηνκν, ζην πιαίζην ηνπ θνηλσληθνύ ζπλόινπ ζην νπνίν αλήθεη». 7

18 Δξγαιεία γηα ηε δηδαζθαιία ησλ Φπζηθψλ Δπηζηεκψλ ζηηο Δ θαη Σ ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνχ απφ ην 2006 θαη κεηά φπσο πξναλαθέξακε, απνηεινχλ ην Βηβιίν Μαζεηή θαη ην Σεηξάδην Δξγαζηψλ, ηα νπνία έρνπλ ηίηιν «Φπζηθά: Δξεπλψ θαη Αλαθαιχπησ». Σα ζπγθεθξηκέλα ζρνιηθά εγρεηξίδηα ζεσξνχληαη επηζηεκνληθά θείκελα κηα θαη παξνπζηάδνπλ ηελ επηζηεκνληθή γλψζε ζε αλαπιαηζησκέλε φκσο κνξθή θαηάιιειε γηα ην ζρνιηθφ πιεζπζκφ. Σα θείκελα απηά απνηεινχλ θνηλσληθνπνιηηηζκηθέο θαηαζθεπέο θαη πξνβάιινπλ ηδενινγίεο επηζηεκνληθνχ, θνηλσληθνχ θαη πνιηηηζκηθνχ ραξαθηήξα νη νπνίεο ππαγνξεχνληαη αθελφο κελ απφ ηα ΓΔΠΠ αθεηέξνπ απφ ηηο επηζηεκνληθέο πεπνηζήζεηο ησλ ζπγγξαθέσλ. Ζ παξνπζίαζε ηεο αλαπιαηζησκέλεο επηζηεκνληθήο γλψζεο γίλεηαη κέζα απφ έλα πνιπηξνπηθφ δίθηπν πνπ πεξηιακβάλεη δχν δηαθνξεηηθά είδε θεηκέλσλ, ηε γξαπηή γιψζζα θαη ηηο εηθφλεο. Ζ γξαπηή γιψζζα θαη νη εηθφλεο ζεσξνχληαη αλαπαξαζηαζηαθνί ζεκεησηηθνί πφξνη ηνπο νπνίνπο ρξεζηκνπνηνχλ ηφζν νη εθπαηδεπηηθνί γηα λα πξνεηνηκάζνπλ αιιά θαη λα εθαξκφζνπλ ηηο εθπαηδεπηηθέο δξαζηεξηφηεηέο ηνπο, φζν θαη νη καζεηέο γηα λα δεκηνπξγήζνπλ λνεηηθέο αλαπαξαζηάζεηο θαη κνληέια γηα ηηο έλλνηεο θαη θαηλφκελα ησλ Φπζηθψλ Δπηζηεκψλ πνπ ζα είλαη θαζνξηζηηθέο γηα ηελ νηθνδφκεζε ηεο γλψζεο. χκθσλα κε ηε εκεησηηθή, ε γιψζζα αιιά θαη ε εηθφλα είλαη ζεκεία κε ηα νπνία αλαπαξηζηνχκε ηνλ θφζκν, ν νπνίνο κε απηφλ ηνλ ηξφπν δηαθνξνπνηείηαη απφ ηνλ αληηθεηκεληθφ θφζκν, θαη ηα ζπζηήκαηα απηψλ ησλ ζεκείσλ εκπιέθνληαη ζηελ θαηαζθεπή ηνπ λνήκαηνο. (Chandler, 2002). Σα ζπζηήκαηα ησλ ζεκείσλ αθνινπζνχλ ην θάζε έλα ηνπο δηθνχο ηνπ θαλφλεο νη νπνίνη δελ είλαη απηνλφεηνη νχηε δηαθαλείο. Δίλαη ινηπφλ αλαγθαίν γηα λα νηθνδνκήζεη θάπνηνο έλα λφεκα λα έρεη απνθηήζεη ηθαλφηεηεο ηφζν γισζζηθνχ φζν θαη νπηηθνχ γξακκαηηζκνχ. Ζ εθπαίδεπζε ζηεξίδεηαη ζε κεγάιν βαζκφ ζηε ρξήζε ηεο γξαπηήο γιψζζαο σο κέζν γηα ηελ επηθνηλσλία κε ηελ επηζηήκε θαη ηελ ηερλνινγία γη απηφ θαη δίλεηαη κεγάιε βαξχηεηα ψζηε ν καζεηήο λα απνθηήζεη ηθαλφηεηεο γισζζηθνχ γξακκαηηζκνχ. Δπεηδή φκσο ε γισζζηθή ηθαλφηεηα ζηα κηθξά παηδηά είλαη αθφκα ζε κία ζπλερή δηαδηθαζία δηακφξθσζεο θαη αλάπηπμεο ε κάζεζε ππνζηεξίδεηαη θαη κε άιινπο ηξφπνπο έλαο απφ ηνπο νπνίνπο είλαη θαη κέζα απφ ηε ρξήζε ησλ εηθφλσλ. Τπάξρνπλ πνιιέο κειέηεο πνπ πηζηνπνηνχλ ηε ρξεζηκφηεηα ησλ εηθφλσλ. Κάπνηεο εληζρχνπλ ηε κάζεζε γεληθά (Carney & Levin, 2002 Peeck, 1993), άιιεο εληζρχνπλ ηελ θαηαλφεζε ηνπ θεηκέλνπ (Peeck, 1993 Holiday, 1975 Holiday & Harvey, 1976), άιιεο δηαζαθελίδνπλ δχζθνιεο έλλνηεο, άιιεο πξνζειθχνπλ ηελ πξνζνρή (Pozzer & Roth, 2005 Harto, 2005). Δπηπιένλ θάπνηεο άιιεο ιεηηνπξγνχλ σο 8

19 αληηζηαζκηζηηθφο παξάγνληαο ζε καζεηέο πνπ έρνπλ ρακειέο γισζζηθέο ηθαλφηεηεο (Peeck, 1993). Σα ηειεπηαία ρξφληα παξαηεξείηαη ην θαηλφκελν ηα ζρνιηθά επηζηεκνληθά εγρεηξίδηα εηδηθά ηνπ δεκνηηθνχ λα πεξηιακβάλνπλ πεξηζζφηεξεο εηθφλεο απφ φηη ζην παξειζφλ ( Mayer et. al., 1995 Kress & Van Leeuwen 1996) πνπ ζε ζπλδπαζκφ κε ηε γιψζζα πξνάγνπλ ηελ πνιπηξνπηθφηεηα ηεο επηθνηλσλίαο. Απηή ε αιιαγή νθείιεηαη πξψηνλ ζηελ αλάπηπμε λέσλ ηερλνινγηψλ νη νπνίεο δηεπθνιχλνπλ ηε δεκηνπξγία εηθφλσλ θαη δεχηεξνλ φηη ππάξρεη κηα κεηαηφπηζε ζηελ θνηλσληθή ζεκαζία πνπ έρνπλ νη εηθφλεο έλαληη ησλ γισζζηθψλ θεηκέλσλ ζηνλ επηζηεκνληθφ αιθαβεηηζκφ ησλ κε εηδηθψλ (Kress & Van Leeuwen 1996). θνπφο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο είλαη λα κειεηήζνπκε ην ξφιν πνπ δηαδξακαηίδνπλ νη εηθφλεο, πνπ αθνξνχλ ζηηο ζεκαηηθέο ελφηεηεο ηεο βηνινγίαο θαη πνπ πεξηιακβάλνληαη ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα ησλ Φ.Δ ηεο Σ δεκνηηθνχ, ζηε καζεζηαθή δηαδηθαζία. Λακβάλνληαο ππφςε φηη ε λνεκαηνδφηεζε ηεο εηθφλαο είλαη κηα ιεηηνπξγία θνηλσληθά πξνζδηνξηζκέλε ε νπνία εμαξηάηαη ηφζν απφ παξάγνληεο πνπ άπηνληαη ηεο ίδηαο ηεο εηθφλαο θαη ηνπ θεηκέλνπ ή ηεο ιεδάληαο πνπ κπνξεί λα ηε ζπλνδεχνπλ φζν θαη απηνχ πνπ ηελ πξνζιακβάλεη, ε κειέηε πξνζαλαηνιίδεηαη ζε δχν θαηεπζχλζεηο: 1. Οη εηθφλεο σο θείκελα πνπ παξέρνπλ νπηηθέο πιεξνθνξίεο γηα ηηο επηζηεκνληθέο έλλνηεο ( Πψο παξνπζηάδνληαη ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα - εκεησηηθή πξνζέγγηζε) 2. Οη εηθφλεο σο κέζν κάζεζεο θαη νηθνδφκεζεο γλψζεο (Πψο ηηο θαηαλννχλ νη καζεηέο - Δπνηθνδνκηζηηθή πξνζέγγηζε) Ζ εξγαζία δνκείηαη ζε ηέζζεξα Κεθάιαηα: ην πξψην Κεθάιαην κε ηίηιν Θεσξεηηθό πιαίζην γίλεηαη πξνζπάζεηα: α. Να θαηαγξαθεί ηη έρεη βξεη ε έξεπλα γηα ην πεξηερφκελν ησλ εηθφλσλ πνπ ππάξρνπλ ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα θαζψο θαη ην αλ θαη πφζν επηδξνχλ ζηε κάζεζε θαη β. Να πεξηγξαθεί αλαιπηηθφηεξα ν ζθνπφο ηεο έξεπλάο καο, νη ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο πνπ ζα ζηεξηρηνχκε γηα λα επηηειέζνπκε ην ζθνπφ ηεο θαη ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα πνπ ζα καο απαζρνιήζνπλ θαη ζα δηεξεπλήζνπκε ζηε ζπλέρεηα. ην δεχηεξν Κεθάιαην κε ηίηιν Μεζνδνινγία πεξηγξάθεηαη ν εξεπλεηηθφο ζρεδηαζκφο θαη ν ηξφπνο αλάιπζεο ησλ δεδνκέλσλ. 9

20 ην ηξίην Κεθάιαην κε ηίηιν Απνηειέζκαηα παξνπζηάδνληαη ηφζν ηα πνζνηηθά απνηειέζκαηα πνπ αθνξνχλ ζην πεξηερφκελν ησλ εηθφλσλ φζν θαη ζηα πνηνηηθά πνπ αθνξνχλ ζηελ επίδξαζε ησλ εηθφλσλ ζηε κάζεζε. Σέινο, ε εξγαζία νινθιεξψλεηαη κε ην ηέηαξην Κεθάιαην κε ηίηιν Σπδήηεζε φπνπ γίλεηαη ζρνιηαζκφο ησλ απνηειεζκάησλ πνπ παξαηέζεθαλ ζην 3 ν Κεθάιαην θαη δίλνληαη απαληήζεηο ζηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα. Δπηπιένλ δίλνληαη θαηεπζχλζεηο ζηνπο εθπαηδεπηηθνχο γηα ην πψο πξέπεη λα αληηκεησπίδνπλ ηελ εηθφλα ζηε καζεζηαθή δηαδηθαζία. 10

21 ΚΔΦΑΛΑΗΟ A : ΘΔΧΡΖΣΗΚΟ ΠΛΑΗΗΟ 1.1 ΔΗΑΓΧΓΖ Βαζηθή παξαδνρή ζηελ θνηλσληθνπνιηηηζκηθή πξνζέγγηζε ηνπ Δπνηθνδνκηζκνχ είλαη φηη φηαλ έλα άηνκν ζπκκεηέρεη ζ' έλα θνηλσληθφ ζχζηεκα, ε θνπιηνχξα απηνχ ηνπ ζπζηήκαηνο θαη ηα εξγαιεία πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηελ επηθνηλσλία δηακνξθψλνπλ ηε γλσζηηθή ηνπ ζπγθξφηεζε θαη ζπληζηνχλ πεγή κάζεζεο θαη εμέιημεο. (Ράπηεο & Ράπηε, 2007 Κφκεο, 2004). ε απηφ ην πιαίζην νη εηθφλεο ζεσξνχληαη πνιηηηζκηθά δηακεζνιαβεηηθά εξγαιεία πνπ κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ ην άηνκν λα ζπγθξνηήζεη ηηο λνεηηθέο ηνπ δνκέο. Ζ ρξεζηκφηεηα ησλ εηθφλσλ είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή ζηε κάζεζε επηζηεκνληθψλ ελλνηψλ θαη θαηλνκέλσλ (Mathewson, 1999). Γίλνπλ ηε δπλαηφηεηα θάπνηνο λα δεη θαηλφκελα πνιχ κηθξά, πνιχ κεγάια, πνπ εμειίζζνληαη γξήγνξα ή πνιχ αξγά. ηελ επηζηήκε επίζεο νη εηθφλεο πεξηγξάθνπλ αθεξεκέλεο θαηαζηάζεηο πνπ δελ είλαη δπλαηφλ λα πξνζεγγηζηνχλ κέζσ ηεο εκπεηξίαο. Δπηπιένλ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηελ νξγάλσζε δχζθνισλ δεδνκέλσλ θαη ηελ πξνψζεζε κηαο θνηλήο αληίιεςεο ησλ επηζηεκνληθψλ θαηλνκέλσλ (Kozma, 2003). Οη δεκηνπξγνί ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ ιακβάλνληαο ππφςε ην ζεηηθφ ξφιν ησλ εηθφλσλ αθηεξψλνπλ έλα κεγάιν κέξνο ηεο ζειίδαο ζε απηέο, ρσξίο φκσο πνιιέο θνξέο λα ζθεθηνχλ αλ είλαη ζρεηηθέο κε ην δηδαθηηθφ ζηφρν ή πξνάγνπλ ηελ θαηαλφεζε. πσο ραξαθηεξηζηηθά ιέλε νη Levin &Mayer (1993) ε επηινγή ησλ εηθφλσλ πξέπεη λα απαληάεη ζε ηξία εξσηήκαηα, ζε πνηνλ, γηαηί θαη πφηε. Ζ άθξηηε επηινγή ζηελ θαιχηεξε πεξίπησζε δε βνεζά, ζηε ρεηξφηεξε δεκηνπξγεί ζχγρπζε ζηνπο καζεηέο κε απνηέιεζκα λα νηθνδνκνχλ εζθαικέλεο λνεηηθέο αλαπαξαζηάζεηο γηα ηηο επηζηεκνληθέο έλλνηεο. Αλεμάξηεηα φκσο απφ ηελ επηινγή ησλ εηθφλσλ ρσξίο ζπγθεθξηκέλα θξηηήξηα αθφκα θαη νη θαιέο εηθφλεο κπνξνχλ λα δεκηνπξγήζνπλ πξνβιήκαηα ζηελ θαηαλφεζε ηδίσο απηέο πνπ είλαη ζπκβαηηθέο θαη ραξαθηεξίδνληαη απφ κεγάιν βαζκφ αθαίξεζεο (π.ρ έλα δηαλπζκαηηθφ δηάγξακκα). πσο θαίλεηαη απφ ηα παξαπάλσ ν ξφινο ησλ εηθφλσλ ζε έλα επηζηεκνληθφ εγρεηξίδην είλαη πνιπδηάζηαηνο θαη γηα λα θαηαλνεζεί πξέπεη λα ιεθζεί ππφςε φρη κφλν ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν νη εηθφλεο ζρεδηάδνληαη θαη παξνπζηάδνληαη ζηα βηβιία αιιά θαη πψο εξκελεχνληαη απφ δηάθνξνπο καζεηέο (Pozzer & Roth, 2003). Οη έξεπλεο πνπ έρνπλ αλαπηπρζεί ηα ηειεπηαία ρξφληα γηα ηηο εηθφλεο ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα πξνζπαζνχλ λα κειεηήζνπλ ην θαηλφκελν απφ δηάθνξεο πιεπξέο κε ζθνπφ λα δψζνπλ ιχζεηο 11

22 απφ ηε κηα κεξηά γηα ηνλ θαιχηεξν ζρεδηαζκφ ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ θαη απφ ηελ άιιε γηα ηε βειηίσζε ηεο θαηαλφεζεο. Έηζη άιινη εξεπλεηέο εζηηάδνπλ ζηηο ίδηεο ηηο εηθφλεο σο έλα πνιχπινθν ζεκεησηηθφ ζχζηεκα θαη κέζα απφ ηελ αλάιπζε πεξηερνκέλνπ πξνζπαζνχλ λα αλαδείμνπλ πνηνο είλαη ν ζθνπφο ηνπο, ηί δπλαηφηεηεο έρνπλ θαη γεληθά πνηνο είλαη ν παηδαγσγηθφο ηνπο ξφινο ζηε καζεζηαθή δηαδηθαζία. Άιινη πξνζαλαηνιίδνληαη ζην καζεηή θαη αζρνινχληαη κε ηελ ίδηα ηε κάζεζε κέζσ ησλ εηθφλσλ σο κηα επνηθνδνκηζηηθή δηαδηθαζία ΑΝΑΚΟΠΖΖ ΣΖ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ Αλάιπζε πεξηερνκέλνπ ησλ εηθόλσλ (εκεησηηθή πξνζέγγηζε) Δηζαγσγή Οη έξεπλεο πνπ αζρνινχληαη κε ηελ αλάιπζε πεξηερνκέλνπ ησλ εηθφλσλ ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα έρνπλ επηθεληξσζεί ζηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο, ζηε ιεηηνπξγία ηνπο, ζηε ρσξνηαμηθή ηνπο ηνπνζέηεζε ζηε ζειίδα θαζψο θαη ζην ηη πξέπεη λα πεξηιακβάλνπλ επηπιένλ γηα λα γίλνπλ πην ρξήζηκεο ζηελ θαηαλφεζε. ηα ραξαθηεξηζηηθά πεξηιακβάλνληαη ηφζν ηα αηζζεηηθά (ρξψκα, πνηφηεηα θ.ι.π) φζν θαη ην είδνο (θσηνγξαθία, ζθίηζν, δηάγξακκα θ.ι.π). Ζ ιεηηνπξγία αθνξά ζην πνηεο δπλαηφηεηεο έρεη ε εηθφλα λα κεηαθέξεη ζην καζεηή ηηο ηδέεο θαη ηηο έλλνηεο πνπ δηαπξαγκαηεχεηαη απηφλνκα ή ζε ζρέζε κε γξαπηφ θείκελν. Ζ ρσξνηαμηθή ηνπνζέηεζε έρεη λα θάλεη κε ηελ ηνπνζέηεζε ηεο εηθφλαο ζηε ζειίδα θαη ηηο ζρέζεηο πνπ αλαδεηθλχνληαη κε ηηο άιιεο ζεκεησηηθέο πεγέο φπσο ηνλ ηίηιν, ην θπξίσο θείκελν, ηε ιεδάληα. Σέινο ηα επηπιένλ ζηνηρεία ζρεηίδνληαη κε ην βαζκφ εκπινθήο ηνπ καζεηή κε ηελ εηθφλα Αηζζεηηθά ραξαθηεξηζηηθά Σα ζρνιηθά εγρεηξίδηα Φ.Δ αληίζεηα απφ άιια πεξηιακβάλνπλ πεξηζζφηεξν αθεξεκέλεο θαη δχζθνιεο ζηελ θαηαλφεζε έλλνηεο. Γηα λα ηξαβήμνπλ ην ελδηαθέξνλ ησλ καζεηψλ θαη λα ηνπο θηλεηνπνηήζνπλ λα αζρνιεζνχλ κε ην πεξηερφκελν ζηεξίδνληαη πνιχ ζην ρξψκα. Γη απηφ ην ζθνπφ, εθηφο απφ ηηο εηθφλεο πνπ έρνπλ έληνλα ρξψκαηα, ηίηινη, θεθαιίδεο θαη άιια ζεκαληηθά ζεκεία επηζεκαίλνληαη κε ρξσκαηηθέο αληηζέζεηο. Δθηφο απφ ηα παξαπάλσ έξεπλεο έρνπλ δείμεη φηη νη αληηζέζεηο ησλ ρξσκάησλ απμάλνπλ ηελ πξνζνρή θαη επηδξνχλ ζηελ αλάθιεζε θαη ηελ αλαγλψξηζε ηνπ πεξηερνκέλνπ ( Zaidi, 2011 Wichmann et. al., 2002). 12

23 Δίδνο εηθόλαο Οη εηθφλεο ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα ησλ Φ.Δ αλήθνπλ ζε πνιιά είδε αλάινγα κε ην πφζν πιεζηάδνπλ ηελ πξαγκαηηθφηεηα (ξεαιηζηηθέο) ή ηελ αθαίξεζε (ζπκβαηηθέο). Οη θαηεγνξηνπνηήζεηο πνπ έρνπλ δεκηνπξγήζεη θαηά θαηξνχο δηάθνξνη εξεπλεηέο θηλνχληαη ζε απηφλ ηνλ άμνλα αλεμάξηεηα αλ θάπνηνη έρνπλ αλαπηχμεη πεξηζζφηεξν πεξηεθηηθέο ελψ άιινη πεξηζζφηεξν αλαιπηηθέο. ε κηα έξεπλα πνπ έθαλε ε Newton, L. (1983) ζε 5 βηβιία ζρεηηθά κε ηηο Φπζηθέο Δπηζηήκεο πνπ αλαθέξνληαη ζε παηδηά ειηθίαο 8-11 εηψλ ρξεζηκνπνίεζε ηελ θαηεγνξηνπνίεζε ηνπ Roe (1977) γηα λα νκαδνπνηήζεη ηηο εηθφλεο θαηά είδνο. Ζ θαηεγνξηνπνίεζε αλέδεημε (α) θίηζα, (β) Φσηνγξαθίεο, (γ) Αλαιπηηθά δηαγξάκκαηα, πκβνιηθά δηαγξάκκαηα, (δ) Υάξηεο, (ζη) Γξαθηθέο Παξαζηάζεηο. Απφ ηελ αλάιπζή ηεο αλαδείρηεθε φηη ζε φια ηα βηβιία ε πιεηνλφηεηα ησλ εηθφλσλ πνπ ρξεζηκνπνηείηαη αλήθνπλ ζε «ηξηψλ δηαζηάζεσλ» νπηηθέο αλαπαξαζηάζεηο (ζθίηζα, θσηνγξαθίεο) ελψ νη ππφινηπεο θαηεγνξίεο πνπ ραξαθηεξίδνληαη απφ αθαίξεζε ππνιείπνληαη θαηά πνιχ. O Newton, D. (1984) ζε κηα άιιε έξεπλα ζηεξίρηεθε γηα λα θαηεγνξηνπνηήζεη ηηο εηθφλεο ζηηο πνηνηηθέο θαη πνζνηηθέο πιεξνθνξίεο πνπ θέξνπλ. Οη πνηνηηθέο πιεξνθνξίεο αλαθέξνληαη ζε ζηνηρεία πνπ αλαδεηθλχνπλ ην βάζνο. Σα πξαγκαηηθά αληηθείκελα απνηεινχληαη απφ ηξεηο δηαζηάζεηο. ηελ αλαπαξάζηαζή ηνπο ράλνληαη θάπνηεο πιεξνθνξίεο απφ ηηο πξαγκαηηθέο δηαζηάζεηο ηνπ αληηθεηκέλνπ θαη ν ζεαηήο είλαη αλαγθαζκέλνο λα παξέρεη ν ίδηνο ηηο ρακέλεο πιεξνθνξίεο. ζν ε πνηφηεηα ησλ πιεξνθνξηψλ ζε κηα εηθφλα κεηψλεηαη, ε επηηπρήο αλαγλψξηζε απμάλεηαη κε ηελ ειηθία. Οη πνζνηηθέο πιεξνθνξίεο αλαθέξνληαη ζηηο κεηαθνξηθέο αλαπαξαζηάζεηο πνπ κπνξεί λα έρνπλ νη εηθφλεο νη νπνίεο αληηζηνηρνχλ ζε θάπνηεο πιεπξέο ηνπ πεξηβάιινληνο πνπ δελ κπνξνχλ λα αλαπαξαζηαζνχλ νπηηθά. χκθσλα κε ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Kennedy (Anglin et. al., 2004) γηα λα θαηαλνήζεη θάπνηνο ηηο εηθφλεο πξέπεη λα απνδερηεί φηη δεκηνπξγνχληαη απφ ηνπο αλζξψπνπο ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα κεηαθέξνπλ ην κήλπκα ζηνπο απνδέθηεο γηα λα επηθνηλσλήζνπλ. Οη εηθφλεο δε κεηαθέξνπλ κφλν ηνλ εμσηεξηθφ θφζκν αιιά κεηαθέξνπλ θαη ηδέεο. Υαξαθηεξηζηηθά γξάθεη γηα ηε κεηαθνξηθή αλαπαξάζηαζε: «Σθεθηείηε ηελ εηθόλα ελόο επηρεηξεκαηία ν νπνίνο έρεη νθηώ ρέξηα όπσο έλα ρηαπόδη λα θξαηάεη ζε θάζε ρέξη έλα ηειέθσλν. Απηή ε εηθόλα παξαβηάδεη ηνπο λόκνπο ηεο θύζεο, αιιά ν δεκηνπξγόο ηεο ζέιεη λα αλαδείμεη κηα ηδέα, όηη ν άλζξσπνο εξγάδεηαη ππεξβνιηθά.» 13

24 Ζ θαηεγνξηνπνίεζε ηνπ Newton ζχκθσλα κε ηα παξαπάλσ έρεη σο εμήο: Α. Πνηνηηθέο πιεξνθνξίεο - Σξηζδηάζηαηε απφθιηζε 1. Πιήξσο αλαπαξαζηαζηαθή (ηξεηο δηαζηάζεηο π.ρ. θσηνγξαθίεο, ζθίηζα) 2. Απφθιηζε κηαο δηάζηαζεο (ηα αληηθείκελα παξνπζηάδνληαη ζαλ λα έρνπλ δχν δηαζηάζεηο, δειαδή ρσξίο λα έρνπλ ζηνηρεία βάζνπο π.ρ. γξαθηθέο αλαπαξαζηάζεηο 3. Απφθιηζε δχν δηαζηάζεσλ ( ηα αληηθείκελα παξνπζηάδνληαη ζαλ λα έρνπλ κία δηάζηαζε π.ρ. έλα μχιν εηθνληδφκελν ζαλ γξακκή) 4. Απφθιηζε ηξηψλ δηαζηάζεσλ (ηα αληηθείκελα παξνπζηάδνληαη ζαλ λα κελ έρνπλ δηαζηάζεηο π.ρ. έλα απηνθίλεην απεηθνλίδεηαη σο ζεκείν) Β. Πνζνηηθέο πιεξνθνξίεο Μεηαθνξηθέο αλαπαξαζηάζεηο 1. Απνπζία κεηαθνξάο 2. Απιή κεηαθνξά (ε εηθφλα κεηαθέξεη κία κεηαθνξηθή πιεξνθνξία π.ρ γξακκέο πνπ δείρλνπλ ηνλ πφλν ελφο δνληηνχ) 3. χλζεηε κεηαθνξά (κία εηθφλα κεηαθέξεη πεξηζζφηεξεο απφ κία κεηαθνξηθέο πιεξνθνξίεο π.ρ έλα βέινο πνπ δείρλεη δχλακε, ηαρχηεηα θαη δηεχζπλζε) Οη Hegarty et al.,1996 (φπσο αλαθέξεηαη ζην Slough et al., 2010) δεκηνχξγεζαλ κηα πην πεξηεθηηθή ηαμηλφκεζε ησλ εηθφλσλ αλάινγα κε ην είδνο. 1. Δηθνληθά δηαγξάκκαηα (θσηνγξαθίεο, ζθίηζα) 2. ρεκαηηθά δηαγξάκκαηα: αλαπαξηζηνχλ αθεξεκέλεο έλλνηεο θαη ρξεζηκνπνηνχλ ζπκβάζεηο γηα λα αλαδείμνπλ ζρέζεηο αλάκεζα ζηηο έλλνηεο βέιε (π.ρ ελλνηνινγηθνί ράξηεο, δηαγξάκκαηα ξνήο) 3. Γηαγξάκκαηα θαη γξαθήκαηα - πνζνηηθνπνηεκέλα δεδνκέλα (π.ρ γξαθηθέο παξαζηάζεηο, πίηεο) Οη Dimopoulos et al. (2003) ζε κηα έξεπλα πνπ έθαλαλ γηα ηηο εηθφλεο ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα ησλ Φπζηθψλ Δπηζηεκψλ ησλ δχν ηειεπηαίσλ ηάμεσλ ηνπ δεκνηηθνχ θαη ζηα βηβιία Υεκείαο θαη Φπζηθήο ησλ δχν ηειεπηαίσλ ηάμεσλ ηνπ Γπκλαζίνπ πνπ ήηαλ ζε ρξήζε ζηελ Διιάδα πξηλ ηελ αλάπηπμε ησλ ΓΔΠΠ θαη ηε δεκηνπξγία ησλ λέσλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ, θαηεγνξηνπνίεζαλ ηηο εηθφλεο σο εμήο: 1. Ρεαιηζηηθή αλαπαξάζηαζε 2. πκβαηηθή αλαπαξάζηαζε 3. Τβξηδηθή αλαπαξάζηαζε 14

25 Ρεαιηζηηθέο αλαπαξαζηάζεηο είλαη φιεο νη αλαπαξαζηάζεηο νη νπνίεο ζχκθσλα κε ηελ αλζξψπηλε νπηηθή αληαπνθξίλνληαη ή πιεζηάδνπλ ηελ πξαγκαηηθφηεηα. ηελ θαηεγνξία απηή αλήθνπλ νη θσηνγξαθίεο θαη ηα ζθίηζα. Γξαθήκαηα, ελλνηνινγηθνί ράξηεο, δηαγξάκκαηα ξνήο, πίλαθεο, ζεσξνχληαη ζπκβαηηθέο αλαπαξαζηάζεηο επεηδή έρνπλ δεκηνπξγεζεί κέζα απφ ηερλνεπηζηεκνληθέο ζπκβάζεηο. Σέινο νη πβξηδηθέο αλαπαξαζηάζεηο απνηεινχλ κηα κείμε ησλ δχν πξνεγνχκελσλ θαηεγνξηψλ φπνπ ζπλππάξρνπλ ζπκβαηηθέο αλαπαξαζηάζεηο θαη ξεαιηζηηθά ζηνηρεία. χκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο αλαθνξηθά κε ηελ άπνςε φηη ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα είλαη θνξείο ηεο επηζηεκνληθήο γλψζεο, νη ζπκβαηηθέο αλαπαξαζηάζεηο απνηεινχλ ηζρπξή ηαμηλφκεζε, νη πβξηδηθέο κεζαία θαη νη ξεαιηζηηθέο αζζελή. Σν απνηέιεζκα ηεο έξεπλαο έδεημε φηη ε πιεηνςεθία ησλ εηθφλσλ (93,3%) ζηα βηβιία ζηηο δχν ηειεπηαίεο ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ είλαη ξεαιηζηηθέο θαη έλα πνιχ κηθξφ πνζνζηφ είλαη ζπκβαηηθέο θαη πβξηδηθέο. Απηφ ην εχξεκα φπσο αλαθέξνπλ δείρλεη φηη ηα βηβιία ρξεζηκνπνηνχλ ην ξεαιηζηηθφ θφζκν σο εηζαγσγή ζηνλ αθεξεκέλν θφζκν ηεο επηζηήκεο. Οη Slough et al. (2010) δεκηνχξγεζαλ κηα πην αλαιπηηθή ηαμηλφκεζε πνπ πεξηιακβάλεη ηηο παξαθάησ θαηεγνξίεο: ΔΗΓΟ ΔΗΚΟΝΑ Φσηνγξαθία θίηζν Σππνπνηεκέλν ζρέδην Δηθφλα κε εηηθέηεο Γηάγξακκα θιίκαθαο Γηάγξακκα ξνήο θπθιηθφ Γηάγξακκα ξνήο γξακκηθφ Γηαηνκή Υάξηεο Πίλαθαο ΠΔΡΗΓΡΑΦΖ Μφλν θσηνγξαθία ια ηα ζηνηρεία ηνπ αληηθεηκέλνπ αλαπαξηζηψληαη κε ιεπηνκέξεηα Σα γξαθηθά νξηνζεηνχληαη κφλν απφ πεξηγξάκκαηα ή ζπκβνιηθφ ζρέδην Μέξε ηεο εηθφλαο νλνκάδνληαη κε εηηθέηεο Μηα θιίκαθα ηνπνζεηείηαη πίζσ απφ ην αληηθείκελν γηα λα δείμεη κέγεζνο, ζεξκνθξαζία, απφζηαζε θ.ι.π Βέιε ή αξηζκνί ζεκεηψλνληαη αλάκεζα ζηα ζηάδηα γηα λα δείμνπλ κηα θπθιηθή δηαδηθαζία Βέιε ή αξηζκνί ζεκεηψλνληαη γηα λα δείμνπλ ηα ζηάδηα ζε κηα γξακκηθή δηαδηθαζία Δζσηεξηθά ζηνηρεία ή δηαδηθαζίεο ζεκεηψλνληαη κε εηηθέηεο Γεσγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά φπσο βνπλά ή θηίξηα ζεκεηψλνληαη γηα λα δείμνπλ ρσξηθέο ζρέζεηο κε άιια Πίλαθεο κε ζηήιεο θαη γξακκέο 15

26 Γξαθηθή παξάζηαζε/ηζηνγξάκκαηα Μεγέζπλζε Τβξηδηθή εηθφλα Πνζνηηθέο πιεξνθνξίεο κεηαζρεκαηίδνληαη ζε γξαθηθέο παξαζηάζεηο Μεγέζπλζε ελφο αληηθεηκέλνπ γηα λα θαλνχλ νη ιεπηνκέξεηεο Γχν ή πεξηζζφηεξα γξαθηθά εκπιέθνληαη χκθσλα κε ηε Vekiri (2002) δελ ππάξρεη ζπκθσλία ζηε ρξήζε ησλ φξσλ πνπ ρξεζηκνπνηνχλ νη δηάθνξνη εξεπλεηέο ζε ζρέζε κε ηα είδε ησλ εηθφλσλ κε απνηέιεζκα λα δεκηνπξγνχληαη θαηαζηάζεηο φπνπ ρξεζηκνπνηείηαη ν ίδηνο φξνο κε δηαθνξεηηθή ζεκαζία δηακέζνπ ησλ κειεηψλ. Έηζη νη δηάθνξεο θαηεγνξηνπνηήζεηο αληί λα μεδηαιχλνπλ ην ηνπίν ην θάλνπλ πην ζχλζεην. Ζ Vekiri (2002) πξνζπάζεζε απηφ ην απνδηνξγαλσκέλν ηνπίν λα ην ηαθηνπνηήζεη θαη λα γεθπξνπνηήζεη ηηο δηάθνξεο ηαμηλνκήζεηο θηηάρλνληαο έλα θαηά ηελ άπνςή ηεο πην αληηπξνζσπεπηηθφ ζχζηεκα ηαμηλφκεζεο αλάινγα κε ην είδνο ηεο εηθφλαο. Πξφηεηλε ινηπφλ έλα ζρήκα κε ηέζζεξηο θαηεγνξίεο 1. ρεδηαγξάκκαηα κε ζπκβαηηθφ ζπκβνιηθφ ζχζηεκα: ζηνηρεία, δνκή θαη ιεηηνπξγία πξαγκαηηθψλ αληηθεηκέλσλ ή αθεξεκέλσλ νληνηήησλ αλάδεημε ζρέζεσλ κε βέιε (π.ρ εηθνληθά ή ζρεκαηηθά δηαγξάκκαηα) 2. Υάξηεο κε ζπκβαηηθφ ζπκβνιηθφ ζχζηεκα: ζηνηρεία ή δεδνκέλα θαη ε ηνπνζέηεζή ηνπο ή θαηαλνκή ηνπο ζε πξαγκαηηθέο θαηαζηάζεηο (π.ρ γεσγξαθηθνί, ζηαηηζηηθνί, ζεκαηηθνί ράξηεο) 3. Γξαθηθέο παξαζηάζεηο ζπκβαηηθφ ζπκβνιηθφ ζχζηεκα : πνζνηηθνπνηεκέλα δεδνκέλα κε ηξφπν πνπ εκπιέθεη ηνπο ζεαηέο λα ζπγθξίλνπλ θαη λα παξαηεξήζνπλ ζρέζεηο αλάκεζα ζε κεηαβιεηέο (π.ρ γξαθηθέο παξαζηάζεηο, πίηεο) 4. Γηαγξάκκαηα ζπκβαηηθφ ζπκβνιηθφ ζχζηεκα: ζρέζεηο αλάκεζα ζε έλλνηεο (π.ρ δηαγξακκαηηθά δέληξα, ελλνηνινγηθνί ράξηεο) Ζ Vekiri δηεπθξίληζε φηη ζε θάζε θαηεγνξία ππάξρεη έλα πεξηγξαθηθφ εχξνο. Γηα παξάδεηγκα ζηελ θαηεγνξία ησλ ρεδηαγξακκάησλ ππάξρεη έλα εχξνο ζε επίπεδν ξεαιηζκνχ εμαξηψκελν απφ ην αλ ην ρεδηάγξακκα είλαη πεξηζζφηεξν εηθνληθφ ή ζρεκαηηθφ ζην ζρεδηαζκφ Λεηηνπξγία εηθόλαο Οη έξεπλεο πνπ έρνπλ αζρνιεζεί κε ηε ιεηηνπξγία ηεο εηθφλαο έρνπλ κειεηήζεη ηφζν ηηο εηθφλεο αλεμάξηεηα απφ ην γξαπηφ θείκελν φζν θαη ηηο εηθφλεο πνπ δηαιέγνληαη κε γξαπηφ θείκελν ή ιεδάληα. Ζ αλάιπζε ηεο ιεηηνπξγίαο πεξηιακβάλεη φια ηα είδε ηεο εηθφλαο πνπ κπνξνχλ λα απαληεζνχλ ζε έλα ζρνιηθφ εγρεηξίδην. Τπάξρνπλ φκσο θαη πεξηπηψζεηο πνπ ε 16

27 αλάιπζε επηθεληξψλεηαη ζηε ιεηηνπξγία ελφο ζπγθεθξηκέλνπ είδνπο εηθφλαο κηα θαη επηβάιιεηαη απφ ην ίδην ην καζεζηαθφ αληηθείκελν (π.ρ νη θσηνγξαθίεο ζε ζέκαηα Οηθνινγίαο). Σαμηλφκεζε αλάινγα κε ηελ απηφλνκε ιεηηνπξγία ηεο εηθφλαο (δε δηαιέγεηαη κε θείκελν) χκθσλα κε ηνπο Krees & Van Leeuwen (1996) νη εηθφλεο κπνξνχλ λα ηαμηλνκεζνχλ αλάινγα κε ηε ιεηηνπξγία ηνπο ζε πεξηγξαθηθέο, θαη ελλνηνινγηθέο. 1. Οη Πεξηγξαθηθέο ππνδειψλνπλ θάπνην είδνο δξάζεο θαη είλαη νη εηθφλεο πνπ αλαπαξηζηνχλ εμειηζζφκελα γεγνλφηα, δηαδηθαζίεο αιιαγήο θαη κεηαβαηηθέο ρσξηθέο δηεπζεηήζεηο κε φξνπο παξνδηθήο ζρέζεο. ε απηνχ ηνπ είδνπο ηηο εηθφλεο ε δξάζε νπηηθνπνηείηαη κε έλα βέινο πνπ άιινηε είλαη νξαηφ θαη ηφηε κηιάκε γηα αθεξεκέλεο εηθφλεο (δηαγξάκκαηα ξνήο θ.ι.π) ή ππνλνείηαη θαη ηφηε κηιάκε γηα λαηνπξαιηζηηθέο εηθφλεο (θσηνγξαθίεο, ζθίηζα). 2. Οη Δλλνηνινγηθέο εηθφλεο αλαπαξηζηνχλ ηα ζηνηρεία λα έρνπλ κφληκεο, ζηαζεξέο ζρέζεηο θαη ραξαθηεξηζηηθά. Μπνξεί λα είλαη λαηνπξαιηζηηθέο γηα παξάδεηγκα έλα ζθίηζν πνπ δείρλεη ηα δνκηθά ζηνηρεία ηνπ δνληηνχ ή αθεξεκέλεο γηα παξάδεηγκα κηα ηξνθηθή ππξακίδα. Πεξηγξαθηθέο Δηθφλεο θαη Λεηηνπξγία Δλλνηνινγηθέο Σαμηλνκηθέο Αλαιπηηθέο πκβνιηθέο ρήκα 1.1 Λεηηνπξγηθή ηαμηλφκεζε εηθφλσλ (Krees & Van Leeuwen, 1996) Οη Δλλνηνινγηθέο κπνξεί λα δηαθξηζνχλ ζε Σαμηλνκηθέο, Αλαιπηηθέο θαη πκβνιηθέο. 1. Οη Σαμηλνκηθέο αλαδεηθλχνπλ ζρέζεηο αλάκεζα ζηα ζηνηρεία πνπ αλαπαξηζηνχλ κε κηα ηεξαξρηθή δνκή, δηαθνξεηηθά πξνβάιινπλ έλα είδνο ηαμηλφκεζεο. Παξάδεηγκα έλα δηάγξακκα ξνήο ελέξγεηαο απφ ηνπο απηφηξνθνπο ζηνπο εηεξφηξνθνπο νξγαληζκνχο 17

28 2. Οη Αλαιπηηθέο επηθεληξψλνληαη ζηηο ζρέζεηο αλάκεζα ζηα ζηνηρεία ηεο εηθφλαο κε φξνπο κέξνπο - φινπ. Παξάδεηγκα ε δνκή ελφο δσηθνχ θπηηάξνπ 3. Οη πκβνιηθέο ππνδειψλνπλ ή ζπκβνιίδνπλ αμίεο θαη λνήκαηα πνπ δελ αληηζηνηρνχλ ζηα αλαπαξηζηψκελα ζηνηρεία. Παξάδεηγκα ε εηθφλα ελφο επηζηήκνλα ηνπ 18 νπ αηψλα πνπ ν ηξφπνο έλδπζήο ηνπ αλαδεηθλχεη φηη ε επηζηήκε αλήθε ζε φζνπο είραλ πςειφ θνηλσληθφ status. Σέηνηα θαηεγνξηνπνίεζε γηα λα κειεηήζνπλ ηε ιεηηνπξγία ησλ εηθφλσλ, έθαλαλ νη Dimopoulos et al. (2003), νη νπνίνη βξήθαλ φηη ζηα πξνεγνχκελα ζρνιηθά εγρεηξίδηα ησλ Φπζηθψλ Δπηζηεκψλ ησλ δχν ηειεπηαίσλ ηάμεσλ ηνπ Γεκνηηθνχ ζηελ Διιάδα νη εηθφλεο πνπ θπξηαξρνχζαλ ήηαλ νη Αλαιπηηθέο κε πνζνζηφ 61,8%. Αθνινπζνχζαλ νη Πεξηγξαθηθέο (24,5%) θαη ππνιείπνληαλ θαηά πνιχ νη Σαμηλνκηθέο (10,4 %) θαη νη πκβνιηθέο ή αιιηψο Μεηαθνξηθέο φπσο ηηο νλνκάδνπλ (3,3 %). Σελ ίδηα θαηεγνξηνπνίεζε ρξεζηκνπνίεζαλ θαη νη Αιραζίδεο & Γεκεηξηάδνπ (2009) γηα λα ηαμηλνκήζνπλ ηηο εηθφλεο αλάινγα κε ηε ιεηηνπξγία ηνπο. Ζ έξεπλά ηνπο αθνξνχζε ηηο ελφηεηεο Δλέξγεηα θαη Ζιεθηξνκαγλεηηζκφο ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα (Βηβιίν θαη Σεηξάδην Δξγαζηψλ) ηεο η Γεκνηηθνχ πνπ θπθινθνξνχλ ζηελ Διιάδα απφ ην Σα απνηειέζκαηα αλαδεηθλχνπλ φηη νη αλαιπηηθέο εηθφλεο θαηέρνπλ ην 63%. Αθνινπζνχλ νη ζπκβνιηθέο κε 26%, νη πεξηγξαθηθέο κε 9% θαη ηέινο νη ηαμηλνκηθέο κε 2%. Να ζεκεηψζνπκε φηη ην αξθεηά κεγάιν πνζνζηφ ζηηο πκβνιηθέο εηθφλεο πξνέξρεηαη απφ ηελ ηνπνζέηεζε ζε απηή ηελ θαηεγνξία ησλ βηληεηψλ (επαλαιακβαλφκελεο εηθφλεο πνπ πξνζδηνξίδνπλ κηα ζπγθεθξηκέλε δξάζε, π.ρ πείξακα) πνπ ζηα ζπγθεθξηκέλα βηβιία είλαη έληνλε ε παξνπζία ηνπο. χκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο νη Πεξηγξαθηθέο θαη Σαμηλνκηθέο παξαπέκπνπλ ζηελ παξνπζίαζε ηεο γλψζεο σο αληηθεηκεληθήο θαη αλεμάξηεηεο απφ ην επηζηεκνληθφ/θνηλσληθφ γίγλεζζαη ελψ νη πκβνιηθέο θαη Αλαιπηηθέο παξαπέκπνπλ ζε κηα γλψζε θνηλσληθά πξνζδηνξηζκέλε. χκθσλα κε ηα απνηειέζκαηά ηνπο ην ζχλνιν ησλ εηθφλσλ επηρεηξεί λα ζπλδέζεη ηελ επηζηήκε κε ηελ θαζεκεξηλή δσή κέζα απφ αλαιπηηθέο ζπζρεηηζηηθέο δηαδηθαζίεο ηαπηνπνίεζεο θαη απφδνζεο ραξαθηεξηζηηθψλ πνιιέο θνξέο ζπκβνιηθψλ. Απηφ φκσο κέζα απφ ηελ έξεπλά ηνπο δε θαίλεηαη φηη είλαη εθηθηφ θαη φπσο αλαθέξνπλ ραξαθηεξηζηηθά «ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα αλαπαξάγνπλ έλα πιαζκαηηθό, αληηθεηκεληθό πνιηηηζκηθό θαη θνηλσληθό πεξηβάιινλ γηα ηηο Φ.Δ». Έηζη δερφκελνη ηε ζεσξία ηεο επνηθνδνκηζηηθήο θνηλσληθήο κάζεζεο ηνπ Vygotsky, ζπκπεξαίλνπλ φηη ηα ζπγθεθξηκέλα 18

29 ζρνιηθά εγρεηξίδηα σο ζεκεησηηθνί πφξνη ππνιείπνληαη αλαθνξηθά κε ην ζρεκαηηζκφ κηα επαξθνχο εηθφλαο γηα ηελ επηζηήκε σο θνηλσληθή θαη πνιηηηζκηθή θαηαζθεπή. Σαμηλφκεζε αλάινγα κε ηε ιεηηνπξγία εηθφλσλ πνπ βξίζθνληαη ζε δηάινγν κε γξαπηφ θείκελν Οη Levin et al., 1987 ( φπσο αλαθέξεηαη ζην Carney & Levin 2002) αλάινγα κε ηε δνκή ησλ εηθφλσλ θαη ηε ζρέζε ηνπο κε ην ζπλνδεπηηθφ θείκελν πξφηεηλαλ ηελ παξαθάησ ιεηηνπξγηθή ηαμηλφκεζε. 1. Γηαθνζκεηηθή εηθφλα: Πξνζζέηεη έλα ζηνηρείν ρσξίο φκσο λα ππνζηεξίδεη λνεηηθά ην θείκελν 2. Αλαπαξαζηαζηαθή εηθφλα: Κάλεη έλα θείκελν πεξηζζφηεξν ζπγθεθξηκέλν κηα θαη δείρλεη ηη ιέεη ην θείκελν 3. Οξγαλσηηθή εηθφλα: Οξγαλψλεη ην θείκελν θαη ην θάλεη ζπλεθηηθφ 4. Δπεμεγεκαηηθή εηθφλα: Οξγαλψλεη ην θείκελν θαη επηπιένλ πξνζζέηεη πιεξνθνξίεο γηα λα ππνζηεξίμεη πεξηζζφηεξν δχζθνιεο θαη κε νηθείεο έλλνηεο. 5. Μλεκνληθή ή κεηαζρεκαηηζηηθή εηθφλα: Πξνζπαζεί λα κεηαζρεκαηίζεη ηηο πιεξνθνξίεο ηνπ θεηκέλνπ κε θάπνην ηξφπν πνπ λα είλαη πην εχθνιν λα ηηο ζπκεζείο Ζ Norman (2012) αλαθέξεη κία επηπιένλ θαηεγνξία, ηελ Δπεθηαηηθή εηθφλα φηαλ πεξηιακβάλεη πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο απφ φηη ην θείκελν. Οη Υαιθηά & Θενδσξίδεο (2002) πξνζπαζψληαο λα θηηάμνπλ έλα ζχζηεκα ηαμηλφκεζεο ησλ εηθφλσλ πνπ πεξηέρνληαη ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα Φπζηθψλ Δπηζηεκψλ ηα νπνία θπθινθνξνχζαλ ζηελ Διιάδα ηελ πεξίνδν πξνζπέξαζαλ θάζε ππάξρνπζα αλαιπηηθή πξνζέγγηζε ηεο ιεηηνπξγίαο θαη πξφηεηλαλ έλα ζχζηεκα ηαμηλφκεζεο πνπ εμππεξεηεί ηελ εθπαηδεπηηθή ιεηηνπξγία γηα ηελ νπνία ρξεζηκνπνηνχληαη.. Σν ζχζηεκα ηαμηλφκεζεο ζηεξίρηεθε ζηελ θαηά Levin et. al., 1987 (φπσο αλαθέξεηαη ζην Carney & Levin 2002) θαηεγνξηνπνίεζε θαη πεξηιακβάλεη ηηο εηθφλεο πνπ δεκηνπξγνχλ Αηκφζθαηξα, ηελ Πεξηγξαθηθή απεηθφληζε θαη ηε Ννεηηθή νξγάλσζε. Οη εηθφλεο πνπ δεκηνπξγνχλ Αηκφζθαηξα θαηά Levin αληηζηνηρνχλ ζηε δηαθνζκεηηθή ιεηηνπξγία, ε Πεξηγξαθηθή απεηθφληζε αληηζηνηρεί ζηελ αλαπαξαζηαζηαθή ιεηηνπξγία ελψ ε Ννεηηθή νξγάλσζε ζηηο νξγαλσηηθή, επεμεγεκαηηθή θαη κεηαζρεκαηηζηηθή. πγθεθξηκέλα: 1. Δηθφλεο πνπ δεκηνπξγνχλ αηκφζθαηξα: Γελ έρνπλ ζχλδεζε κε ην θείκελν θαη ρξεζηκνπνηνχληαη γηα εηζαγσγή ζην «θιίκα» ελφο ζέκαηνο 19

30 2. Πεξηγξαθηθή απεηθφληζε: Οη Πεξηγξαθηθέο εηθφλεο βξίζθνληαη ζε αληηζηνηρία κε ην θείκελν κε ηελ έλλνηα φηη απεηθνλίδνπλ ηα ζηνηρεία ηνπ θεηκέλνπ. Πεξηιακβάλνπλ ζέκαηα απφ ηνλ άκεζν ρψξν ησλ Φ.Δ θαη ζέκαηα απφ ηνλ επξχηεξν θνηλσληθφ ρψξν (αλαπαξαζηαζηαθή ιεηηνπξγία) 3. Ννεηηθή Οξγάλσζε. ηελ θαηεγνξία απηή αλήθνπλ εηθφλεο πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ θαηαλφεζε ησλ ελλνηψλ θαη θαηλνκέλσλ ησλ Φ.Δ. Ζ Ννεηηθή Οξγάλσζε δηαθξίλεηαη ζε: Κιεηζηή λνεηηθή νξγάλσζε φπνπ νη εηθφλεο νξγαλψλνπλ ή εμεγνχλ ην ζπλνδεπηηθφ θείκελν θαη είλαη θαζνδεγεηηθέο (νξγαλσηηθή, επεμεγεκαηηθή ιεηηνπξγία) θαη Αλνηρηή λνεηηθή νξγάλσζε φπνπ νη εηθφλεο πιαηζηψλνπλ αζθήζεηο ηα πξνβιήκαηα ηηο ζπγθξίζεηο θαη λννχληαη σο άζθεζε θαιιηέξγεηαο δεμηνηήησλ πνπ πξνυπνζέηεη ζαθείο ελέξγεηεο εθ κέξνπο ηνπ καζεηή (κεηαζρεκαηηζηηθή ιεηηνπξγία) Ζ ηαμηλφκεζε πνπ πξνηείλνπλ νη Υαιθηά θαη Θενδσξίδεο ζπκπιεξψλεηαη κε ηα παξαθάησ θξηηήξηα ψζηε νη εηθφλεο εθηφο απφ ην λα εμππεξεηνχλ ην δηδαθηηθφ ζηφρν πξέπεη λα έρνπλ θαη δηδαθηηθή ιεηηνπξγία. Σα θξηηήξηα γηα ηελ ηαμηλφκεζε αλαθνξηθά κε ηε δηδαθηηθή ιεηηνπξγία είλαη: 1. Λνγηθή πλέπεηα: πλδέεηαη κε ηε Ννεηηθή Οξγάλσζε θαη αλαθέξεηαη ζην αλ ε εηθφλα εμππεξεηεί ην δηδαθηηθφ ηεο ζηφρν ή εηζάγεη ιαλζαζκέλεο αληηιήςεηο, ή έρεη νπηηθέο αζάθεηεο. 2. Ηδενινγηθή Οξζφηεηα: Δηθφλεο πνπ επηβάιινπλ ηδενινγίεο πνπ έρνπλ ζρέζε κε ζεμηζηηθά ή θνηλσληθά ζηεξεφηππα 3. Δηθαζηηθή Δπάξθεηα: Πνηφηεηα εηθνλνγξάθεζεο, ζειηδνπνίεζεο, εθηχπσζεο 4. Θέζε ηεο εηθφλαο ζηε ζειίδα: Αλαληηζηνηρία κε ην θείκελν, εηθφλα κε κεγάιν εκβαδφλ ρσξίο ιφγν, δπζδηάθξηηε εηθφλα 5. Δηθφλα πνπ πιενλάδεη: Κνηλφηνπεο θαη επαλαιακβαλφκελεο εηθφλεο Οη Pozzer & Roth (2003) εξεπλψληαο ηε ιεηηνπξγία ησλ θσηνγξαθηψλ πνπ παξνπζηάδνληαη ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα Βηνινγίαο Γπκλαζίνπ ηεο Βξαδηιίαο ζηα ζέκαηα Οηθνινγίαο, δεκηνχξγεζαλ ηηο εμήο θαηεγνξίεο ζπλδπάδνληάο ηεο κε ηηο ιεδάληεο πνπ ζπλνδεχνληαη θαη ιακβάλνληαο ππφςε φηη ε απηφλνκε αλάγλσζε ησλ θσηνγξαθηψλ απνπξνζαλαηνιίδεη απφ ην κήλπκα πνπ ζέιεη λα δψζεη ν δεκηνπξγφο κηα θαη θέξνπλ έλα κεγάιν φγθν πιεξνθνξηψλ: 20

31 1. Γηαθνζκεηηθέο. Οη θσηνγξαθίεο πνπ αλήθνπλ ζε απηή ηελ θαηεγνξία δελ έρνπλ ιεδάληα νχηε αλαθέξνληαη ζην θπξίσο θείκελν. 2. Γηεπθξηληζηηθέο. Οη θσηνγξαθίεο απηήο ηεο νκάδαο έρνπλ ιεδάληα πνπ νλνκάδεη ην αληηθείκελν ή ην θαηλφκελν πνπ αλαπαξηζηά. Γελ δηαζέηνπλ επηπιένλ πιεξνθφξεζε. 3. Δπεμεγεκαηηθέο. Οη θσηνγξαθίεο απηέο δηαζέηνπλ ιεδάληα πνπ νλνκάδεη ην αληηθείκελν ή ην θαηλφκελν θαη επηπιένλ πξνζθέξνπλ κηα εμήγεζε ή ηαμηλφκεζε ηνπ αληηθεηκέλνπ ή θαηλνκέλνπ. 4. πκπιεξσκαηηθέο. Οη θσηνγξαθίεο απηήο ηεο θαηεγνξίαο έρνπλ ιεδάληα πνπ νλνκάδεη ην αληηθείκελν ή ην θαηλφκελν, πξνζθέξνπλ εμήγεζε ή ηαμηλφκεζε ηνπ αληηθεηκέλνπ ή θαηλνκέλνπ θαη δηαζέηνπλ επηπιένλ πιεξνθνξίεο γηα ην αληηθείκελν ή ην θαηλφκελν πνπ δελ ππάξρνπλ ζην θπξίσο θείκελν. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλάο ηνπο έδεημαλ φηη ζε έλα ζχλνιν 148 θσηνγξαθηψλ ην 5,4% ήηαλ δηαθνζκεηηθέο εηθφλεο, ην 35,1% ήηαλ δηεπθξηληζηηθέο, ην 28,4% επεμεγεκαηηθέο θαη ην 31,1% ζπκπιεξσκαηηθέο Σνπνζέηεζε ησλ εηθόλσλ ζηε ζειίδα θαη ζρέζε κε άιιεο ζεκεησηηθέο πεγέο πσο αλαθέξνπλ νη Pozzer & Roth (2003) νη εηθφλεο δελ κπαίλνπλ ηπραία ζηε ζειίδα αιιά κε ηέηνην ηξφπν ψζηε λα αλαδεηθλχνληαη νη ζρέζεηο θαη κε άιιεο ζεκεησηηθέο πεγέο, φπσο ηίηιν, θπξίσο θείκελν, ιεδάληα θαη λα πξνσζείηαη ν παηδαγσγηθφο ηνπο ξφινο. Γη απηφ ην ζθνπφ δεκηνχξγεζαλ έλα πιαίζην αλάιπζεο ην νπνίν κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί γηα ηελ αλάιπζε εηθφλσλ πνπ ζπλνδεχνπλ επηζηεκνληθά θείκελα. χκθσλα κε απηφ ην πιαίζην, ν ηίηινο θαη ε δηαθνζκεηηθή εηθφλα πνπ κπνξεί λα ππάξρεη δίπια ζε απηφλ πξνεηνηκάδεη ηνλ αλαγλψζηε κε ζθνπφ λα νξγαλψζεη ηελ αλάγλσζή ηνπ. Σελ ίδηα ζηηγκή έλαο ηίηινο δελ επηιέγεηαη απζαίξεηα αιιά ζρεηίδεηαη κε ην θπξίσο θείκελν πνπ πξνζπαζεί λα αλαιχζεη κηα έλλνηα ε νπνία θαη παξαθηλεί ζηε ρξήζε ηεο θπξίσο εηθφλαο. Ζ εηθφλα κε ηε ζεηξά ηεο επηθπξψλεη ηνπο ηζρπξηζκνχο πνπ δηαηππψλεη ην θπξίσο θείκελν. Σέινο ε ιεδάληα πεξηγξάθεη θαη δηδάζθεη πψο λα δηαβάδεηαη ε εηθφλα θαη ζπγρξφλσο ε εηθφλα πηζηνπνηεί ην θείκελν ηεο ιεδάληαο. Απφ ηα παξαπάλσ θαίλεηαη φηη ε εηθφλα ζρεηίδεηαη άκεζα κε ηηο άιιεο ζεκεησηηθέο πεγέο θαη πξέπεη λα βξίζθεηαη θνληά ζην θπξίσο θείκελν. ηελ πεξίπησζε πνπ ε εηθφλα ηνπνζεηείηαη πνιχ καθξηά απφ ην αλαθεξφκελν θείκελν αθφκα θαη αλ ζπλνδεχεηαη απφ ιεδάληα κάιινλ έρεη έλα δηαθνζκεηηθφ ξφιν παξά ιεηηνπξγηθφ κε απνηέιεζκα λα κε βνεζάεη ην καζεηή λα νηθνδνκήζεη λφεκα. 21

32 Πηζηνπνηεί Κηλεηνπνηεί, Τπνζηεξίδεη Πεξηγξάθεη Καζνδεγεί ηελ πξνζνρή Δπηθπξψλεη Κηλεηνπνηεί Δπηθπξψλεη, Τπνζηεξίδεη Οξγαλψλεη ηελ Αλάγλσζε Κηλεηνπνηεί ΣΙΣΛΟ ΕΙΚΟΝΑ ΚΤΡΙΩ ΚΕΙΜΕΝΟ ΠΛΑΙΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟΤ ΕΙΚΟΝΑ ΛΕΖΑΝΣΑ ρήκα 1.2 Πιαίζην Αλάιπζεο εηθφλσλ πνπ ζπλνδεχνπλ επηζηεκνληθφ θείκελν (Pozzer & Roth, 2003) Δπηπιένλ ζεκεησηηθέο πεγέο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ εηθόλα Δθηφο απφ ηε ζέζε ηεο εηθφλαο ζε ζρέζε κε ην θείκελν φπσο αλαθέξνπλ νη Pozzer & Roth (2003), ρξεηάδεηαη επηπιένλ ρξήζε ζεκεησηηθψλ πεγψλ γηα λα εκπιαθεί ν καζεηήο λα ρξεζηκνπνηήζεη κηα εηθφλα κε επηηπρία. ηηο επηπιένλ ζεκεησηηθέο πεγέο αλήθνπλ νη θεηκεληθνί δείθηεο αλαθνξάο πνπ κπνξεί λα ππάξρνπλ κέζα ζην θπξίσο θείκελν γηα ηελ εηθφλα (ην λνχκεξν ηεο εηθφλαο κέζα ζην θείκελν - π.ρ. Δηθφλα 5), θαζψο θαη εξσηήζεηο ή νδεγίεο πνπ κπνξεί λα παξνπζηάδνληαη αλαθνξηθά κε ηελ εηθφλα. ηελ πξψηε πεξίπησζε νη θεηκεληθνί δείθηεο αλαθνξάο αλάινγα κε ην πνχ ηνπνζεηνχληαη κέζα ζην θπξίσο θείκελν, έρνπλ θαη δηαθνξεηηθή ιεηηνπξγία. ηελ πεξίπησζε πνπ βξίζθνληαη ακέζσο κεηά ή πξηλ απφ ηελ πξφηαζε, ε νπνία ζρεηίδεηαη ζεκαηηθά κε ηελ εηθφλα, δεκηνπξγείηαη κηα άκεζε ζρέζε θεηκέλνπ εηθφλαο πνπ δηεπθνιχλεη ηνλ αλαγλψζηε. Αλ βξίζθνληαη ζην ηέινο ηνπ θεηκέλνπ, φπνπ έρνπλ ήδε παξνπζηαζηεί πνιιέο έλλνηεο, ε ζχλδεζε κε ηελ εηθφλα δελ είλαη άκεζε κε απνηέιεζκα ν αλαγλψζηεο λα κελ κπνξεί λα γλσξίδεη ηη αθξηβψο ζέιεη λα πεη ε εηθφλα. Σέινο, αλ ζην θείκελν δελ ππάξρνπλ θαζφινπ δείθηεο αλαθνξάο επαθίεηαη ζηνλ αλαγλψζηε λα βξεη ηηο ζρέζεηο πνπ ππάξρνπλ αλάκεζα ζηελ εηθφλα θαη ην θείκελν. ηε δεχηεξε πεξίπησζε νη εξσηήζεηο θαη νη νδεγίεο πνπ κπνξεί λα ζπλνδεχνπλ ηελ εηθφλα κπνξεί λα ιεηηνπξγήζνπλ σο εξεζίζκαηα γηα λα εκπιαθεί ν καζεηήο καδί ηεο πεξηζζφηεξν ελεξγεηηθά. 22

33 1.2.2 Ζ εηθόλα σο κέζν επηθνηλσλίαο επηζηεκνληθώλ ελλνηώλ θαη θαηλνκέλσλ Δηζαγσγή Οη έξεπλεο πνπ έρνπλ αλαπηπρζεί ηα ηειεπηαία ρξφληα αλαθνξηθά κε ην ξφιν ηεο εηθφλαο ζηε κάζεζε ρξεζηκνπνηνχλ δχν πξνζεγγίζεηο. ηελ πξψηε πξνζέγγηζε (παξαδνζηαθή πξνζέγγηζε) νη εξεπλεηέο δελ αζρνινχληαη νχηε ζην γηαηί πξέπεη λα ρξεζηκνπνηνχληαη νη εηθφλεο ζηε κάζεζε, νχηε ζην πψο βνεζνχλ, νχηε ζην ζε πνηνπο απεπζχλνληαη. Δλδηαθέξνληαη κφλν γηα ην απνηέιεζκα θαη ην εξψηεκα πνπ ζέηνπλ είλαη αλ νη εηθφλεο επηδξνχλ ή φρη ζηε κάζεζε. ηε δεχηεξε πεξίπησζε (γλσζηηθή πξνζέγγηζε) πξνζπαζνχλ λα δψζνπλ απαληήζεηο ζε φια ηα παξαπάλσ εξσηήκαηα δίλνληαο κεγάιν βάξνο ζηνλ ίδην ην καζεηή, ζην γλσζηηθφ ηνπ ζχζηεκα θαη ζηηο ζηξαηεγηθέο θαη δηαδηθαζίεο πνπ ρξεζηκνπνηεί γηα λα νηθνδνκήζεη λφεκα (Mayer, 1993). Ωο εθ ηνχηνπ ζεσξνχλ φηη ε κάζεζε κέζσ ησλ εηθφλσλ είλαη κηα δηαδηθαζία κε επνηθνδνκεηηθφ ραξαθηήξα. Παξαδνζηαθή πξνζέγγηζε: Δπηδξνύλ ηα θείκελα (ιεθηηθά θαη εηθόλεο) ζηε κάζεζε; Κείκελα θαη Δηθφλεο Δπίδνζε Κείκελα θαη Δηθφλεο Γλσζηηθή δηαδηθαζία Ννεηηθέο αλαπαξαζηάζεηο Δπίδνζε Γλσζηηθή πξνζέγγηζε: Πώο θαη πόηε νη καζεηέο καζαίλνπλ από ηα θείκελα (ιεθηηθά θαη εηθόλεο); ρήκα 1.3 Γχν πξνζεγγίζεηο γηα ηε κειέηε κάζεζεο κέζσ εηθφλσλ θαη ιεθηηθψλ θεηκέλσλ (Mayer, 1993) χκθσλα κε ηνλ Δπνηθνδνκηζκφ ε γλψζε δελ πξνθχπηεη σο απνηέιεζκα ηεο εκπεηξίαο (Θεσξία ηνπ Δκπεηξηζκνχ), νχηε σο απνηέιεζκα ηεο αληίδξαζεο ζε εμσηεξηθά εξεζίζκαηα (Θεσξία ηνπ πκπεξηθνξηζκνχ), αιιά νηθνδνκείηαη κέζα απφ εζσηεξηθέο γλσζηηθέο δηεξγαζίεο ηνπ αηφκνπ πνπ καζαίλεη αιιειεπηδξψληαο ζπλερψο κε ην πεξηβάιινλ ηνπ (Εφγθδα, 2007). ηελ πεξίπησζή καο ν καζεηήο δελ είλαη παζεηηθφο δέθηεο ησλ κελπκάησλ πνπ θέξνπλ ηα γξαπηά θείκελα θαη νη εηθφλεο αιιά ρξεζηκνπνηεί ην γλσζηηθφ ηνπ ζχζηεκα θαη κέζα απφ δηαδηθαζίεο πνπ επηηεινχληαη ζε απηφ εξκελεχεη απηά ηα κελχκαηα θαη νηθνδνκεί έλα πξνζσπηθφ λφεκα. Σα ηειεπηαία 60 ρξφληα πνπ ε πξνζνρή έρεη ζηξαθεί ζηνλ ελεξγεηηθφ ξφιν πνπ παίδεη ζηε κάζεζε ην ίδην ην άηνκν έρνπλ αλαπηπρζεί αξθεηέο ζεσξίεο 23

34 Πξφηεξε Γλψζε γηα ηελ αξρηηεθηνληθή ηνπ γλσζηηθνχ ζπζηήκαηνο θαζψο θαη ην πψο απηφ ιεηηνπξγεί. Έλα κέξνο απηψλ ησλ ζεσξηψλ πξνζαλαηνιίδεηαη ζην πνχ θαη ζην πψο θσδηθνπνηνχληαη νη πιεξνθνξίεο πνπ πξνέξρνληαη απφ ην εμσηεξηθφ πεξηβάιινλ Γηαηί νη εηθόλεο δηεπθνιύλνπλ ηε κάζεζε Σα ηειεπηαία ρξφληα ε έξεπλα ζην αλζξψπηλν γλσζηηθφ ζχζηεκα πξνζπαζεί λα αηηηνινγήζεη γηαηί ηα εηθνλνγξαθεκέλα θείκελα πξνάγνπλ ηε κάζεζε. χκθσλα κε ηε ζεσξία ηεο δηπιήο θσδηθνπνίεζεο ηνπ Paivio (1986), νη νπηηθέο (εηθφλεο) θαη νη ιεθηηθέο πιεξνθνξίεο (ιεθηηθά θείκελα) πνπ ιακβάλνπκε απφ ην πεξηβάιινλ πξνσζνχληαη γηα επεμεξγαζία ζε αλεμάξηεηα ππνζπζηήκαηα ηεο κλήκεο εξγαζίαο. Οη ιεθηηθέο πιεξνθνξίεο πξνσζνχληαη θαη θσδηθνπνηνχληαη ζην ιεθηηθφ ππνζχζηεκα ηεο κλήκεο εξγαζίαο δεκηνπξγψληαο έλα ιεθηηθφ λνεηηθφ κνληέιν, ελψ νη νπηηθνρσξηθέο πιεξνθνξίεο πξνσζνχληαη θαη θσδηθνπνηνχληαη ζην νπηηθφ ππνζχζηεκα δεκηνπξγψληαο έλα νπηηθφ λνεηηθφ κνληέιν. Αθνινχζσο γίλεηαη επεμεξγαζία ησλ δχν δηαθνξεηηθνχ είδνπο λνεηηθψλ κνληέισλ κε ηελ πξφηεξε γλψζε πνπ πξνέξρεηαη απφ ηε καθξνπξφζεζκε κλήκε θαη δεκηνπξγείηαη έλα νινθιεξσκέλν λνεηηθφ κνληέιν πνπ πξνσζείηαη ζηε καθξφρξνλε κλήκε. Υξεζηκνπνηψληαο θαη ηα δχν ππνζπζηήκαηα, πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο κπνξνχλ λα πξνσζεζνχλ γηα επεμεξγαζία απφ φηη αλ ρξεζηκνπνηείηαη κφλν ην έλα. Έηζη ε κάζεζε απφ θείκελν θαη εηθφλεο είλαη πνιχ θαιχηεξε απφ φηη ε κάζεζε κφλν απφ θείκελν ή κφλν απφ εηθφλεο (Mayer & Moreno, 2003). Πνιπκεζηαθή Αηζζεηεξηαθή Μαθξόρξνλε Μάζεζε Μλήκε Μλήκε Δξγαζίαο Μλήκε Λέμεηο Δηθφλεο Απηηά Μάηηα επηινγή ιέμεσλ επηινγή εηθφλσλ Ήρνη ΟΟΟΟ Δηθφλεο Οξγάλσζε ιέμεσλ ιι Οξγάλσζε εηθφλσλ Λεθηηθφ λνεηηθφ κνληέιν Οπηηθφ λνεηηθφ κνληέιν Δπεμεξγαζία Δλζσκάησζε ρήκα 1.4 Γλσζηηθή ζεσξία ηεο Πνιπκεζηαθήο κάζεζεο (Mayer & Moreno, 2003) Δπηπιένλ ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπ γλσζηηθνχ θνξηίνπ ηνπ Sheller ην γλσζηηθφ ζχζηεκα ηνπ αλζξψπνπ απνηειείηαη απφ κηα πεξηνξηζκέλε ζε ρσξεηηθφηεηα κλήκε εξγαζίαο ε νπνία 24

35 αιιειεπηδξά κε κηα απεξηφξηζηεο ρσξεηηθφηεηαο καθξνπξφζεζκε κλήκε. Αλ νη πιεξνθνξίεο ππεξβαίλνπλ ηε ρσξεηηθφηεηα ηεο εξγαδφκελεο κλήκεο ηφηε ε κάζεζε παξεκπνδίδεηαη. Έλαο ηξφπνο γηα λα κεησζεί ην θνξηίν ηεο εξγαδφκελεο κλήκεο είλαη ε νηθνδφκεζε γλσζηηθψλ ζρεκάησλ ζηε καθξνπξφζεζκε κλήκε ηα νπνία κπνξεί λα έρνπλ έλα κεγάιν πνζφ πιεξνθνξηψλ ζπκπεξηθέξνληαη φκσο ζαλ κία εληαία κνλάδα φηαλ κπαίλνπλ ζηε κλήκε εξγαζίαο γηα λα νξγαλψζνπλ θαη λα ζπλδέζνπλ ηηο λέεο πιεξνθνξίεο. Γλσζηηθά ζρήκαηα θαη κάιηζηα νινθιεξσκέλα δηαζέηνπλ νη έκπεηξνη ζε αληίζεζε κε ηνπο αξράξηνπο νη νπνίνη δε δηαζέηνπλ θαζφινπ ή δηαζέηνπλ εκηηειή. θνπφο ελφο θαιά ζρεδηαζκέλνπ εθπαηδεπηηθνχ πιηθνχ είλαη λα πξνζθέξεη έηνηκα ηέηνηα ζρήκαηα (θαιά νξγαλσκέλεο θαη επεμεγεκαηηθέο εηθφλεο πνπ ζπλνδεχνληαη απφ έλζεηα θείκελα ή ιεδάληεο) θαη λα βνεζήζεη ζηε κείσζε ηνπ γλσζηηθνχ θνξηίνπ (Marcus et al., 1996 Cook, 2006). Σέινο νη Mayer et al. (1995) ιακβάλνληαο ππφςε φηη ν ζρεδηαζκφο ελφο ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ πξέπεη λα πξνζαλαηνιίδεηαη ζηελ νπζηαζηηθή κάζεζε αλέπηπμαλ κηα ζεσξία ζρεδηαζκνχ ε νπνία ζηεξίδεηαη ζηελ Παξαγσγηθή ζεσξία ηνπ Wittrock, ζηε ζεσξία δηπιήο θσδηθνπνίεζεο ηνπ Paivio θαη ζε επεθηάζεηο πνπ έθαλε ν Mayer θαη ν Schnotz. Σν ζεκαληηθφηεξν ζε κηα ηέηνηα ζεσξία είλαη φηη ζηνηρεία ηνπ ζρεδηαζκνχ ελφο βηβιίνπ επεξεάδνπλ ην βαζκφ ζηνλ νπνίν νη καζεηέο εκπιέθνληαη κε γλσζηηθέο δηαδηθαζίεο νη νπνίεο είλαη ζεκαληηθέο γηα ηελ νπζηαζηηθή κάζεζε. Ζ εκπινθή ησλ καζεηψλ ζε γλσζηηθέο δηαδηθαζίεο πξνυπνζέηεη νη εηθφλεο λα ζπλνδεχνληαη απφ ζρφιηα (ιεδάληεο) ή επηπιένλ ζεκεησηηθέο πεγέο κέζα ζην θείκελν πνπ πξνηξέπνπλ ζηελ αλάγλσζε θαη επεμεξγαζία ηεο. πσο θαίλεηαη ζην παξαθάησ ζρήκα ππάξρνπλ ηξεηο γλσζηηθέο δηαδηθαζίεο πνπ εκπιέθνληαη ζηελ θαηαλφεζε απφ ιεθηηθά Κείκελν Δπηινγή ιέμεσλ Λεθηηθή Ννεηηθή Αλαπαξάζηαζε Οξγάλσζε ιέμεσλ Λεθηηθφ Ννεηηθφ Μνληέιν Αλαθνξηθέο πλδέζεηο (Δλζσκάησζε) Δηθφλεο Δπηινγή εηθφλσλ Οπηηθή Ννεηηθή Αλαπαξάζηαζε Οξγάλσζε εηθφλσλ Οπηηθφ Ννεηηθφ Μνληέιν ρήκα 1.5 Παξαγσγηθή ζεσξία ρεδηαζκνχ βηβιίνπ (Mayer et. al., 1995) 25

36 θείκελα θαη εηθφλεο, ε επηινγή, ε νξγάλσζε θαη ε ελζσκάησζε. ηελ πξψηε δηαδηθαζία ν καζεηήο επηιέγεη ηηο ζρεηηθέο πιεξνθνξίεο απφ ην θείκελν θαη νηθνδνκεί κηα ιεθηηθή λνεηηθή αλαπαξάζηαζε. Οκνίσο επηιέγεη ζρεηηθέο πιεξνθνξίεο απφ ηηο εηθφλεο θαη νηθνδνκεί κία λνεηηθή νπηηθή αλαπαξάζηαζε. Σν επφκελν βήκα είλαη λα νξγαλψζεη ην επηιεγφκελν πιηθφ κε έλα πην ζπλεθηηθφ ηξφπν κε απνηέιεζκα λα δεκηνπξγήζεη έλα ιεθηηθφ λνεηηθφ κνληέιν θαη έλα νπηηθφ λνεηηθφ κνληέιν. Σν ηειηθφ ζηάδην είλαη λα νηθνδνκήζεη κία πξνο κία αληηζηνηρήζεηο (ελζσκάησζε) αλάκεζα ζηα δχν λνεηηθά κνληέια Ζ ρξήζε ησλ εηθόλσλ: Γηαηί, Πόηε θαη γηα Πνηνπο χκθσλα κε ηνπο Levin & Mayer (1993) νη εηθφλεο βειηηψλνπλ ηε κάζεζε ηνπ θεηκέλνπ φηαλ απαληάλε ζην γηαηί, ζην πφηε θαη γηα πνηνπο. Γηαηί: Καηεπζχλνπλ ηελ πξνζνρή ηνπ αλαγλψζηε, ζπκππθλψλνπλ ηηο πιεξνθνξίεο θαη ηηο θάλνπλ πην ζπλνπηηθέο (ε εηθφλα είλαη ρίιηεο ιέμεηο), ζπγθεθξηκελνπνηνχλ (αλαπαξαζηαζηαθή ιεηηνπξγία), ζπζρεηίδνπλ ηηο πιεξνθνξίεο (νξγαλσηηθή ιεηηνπξγία), ηηο θάλνπλ θαηαλνεηέο (επεμεγεκαηηθή ιεηηνπξγία), ηηο ζπλδένπλ κε ηελ πξφηεξε γλψζε θαη ηηο θσδηθνπνηνχλ (κλεκνληθή ιεηηνπξγία). Δλ νιίγνηο ζθνπφο ησλ εηθφλσλ πνπ ζπλδηαιέγνληαη κε ην θείκελν είλαη λα θαηαλνήζεη ν καζεηήο ηελ έλλνηα ή ην θαηλφκελν, λα κπνξεί λα απνζεθεχζεη ζηε κλήκε ηνπ ηηο πιεξνθνξίεο θαη λα κπνξεί λα ηηο ρξεζηκνπνηεί ζε θαηλνχξγηεο θαηαζηάζεηο. Πφηε: Οη εηθφλεο πξέπεη λα ρξεζηκνπνηνχληαη φηαλ ζρεηίδνληαη κε ην θείκελν (θχζε ησλ εηθφλσλ) θαη φηαλ ην θείκελν είλαη δχζθνιν λα θαηαλνεζεί (θχζε ηνπ θεηκέλνπ). Γηα πνηνπο: Ζ δηεπθφιπλζε πνπ παξέρνπλ νη εηθφλεο εμαξηάηαη απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ καζεηψλ ( π.ρ γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο, πξφηεξε γλψζε). Ζ Peek (1993) αλαθέξεη θαη απηή πνιινχο ιφγνπο γηα λα αηηηνινγήζεη πψο νη εηθφλεο δηεπθνιχλνπλ ηε κάζεζε. Οη εηθφλεο θηλεηνπνηνχλ, επηθεληξψλνπλ ηελ πξνζνρή, δηεπθξηλίδνπλ ην πεξηερφκελν ηνπ θεηκέλνπ, βνεζνχλ ζηελ πξνψζεζε ησλ πιεξνθνξηψλ ζηα δχν δηαθνξεηηθά ζπζηήκαηα (ζεσξία δηπιήο θσδηθνπνίεζεο), βνεζνχλ ζηε δεκηνπξγία λνεηηθψλ κνληέισλ. Οη Levin & Mayer (1993) επηθεληξψζεθαλ πεξηζζφηεξν ζηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ εηθφλσλ. Αληίζεηα ε Peeck πξνζαλαηνιίζηεθε ζε απηφλ πνπ καζαίλεη θαη ηφληζε φηη γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ εηθφλσλ είλαη ζεκαληηθφ νη καζεηέο λα εκπιέθνληαη ζε δξαζηεξηφηεηεο κε απηέο. Καηά ηελ άπνςή ηεο ζπλήζσο ή νη καζεηέο δελ πξνζέρνπλ ηηο εηθφλεο ή ηηο αληηκεησπίδνπλ κε αλεπαξθή ηξφπν κηα θαη πηζηεχνπλ φηη κπνξνχλ λα ηηο θαηαλνήζνπλ κε 26

37 κηα καηηά. Γη απηφ ην ιφγν πξέπεη λα θάλνπλ θάηη κε ηηο εηθφλεο φπσο, λα παξαηεξήζνπλ, λα εληνπίζνπλ ζηνηρεία, λα θάλνπλ ζπγθξίζεηο, λα απαληήζνπλ ζε εξσηήζεηο ζρεηηθά κε ην πεξηερφκελν ηνπο. Δπηπιένλ γηα ηε ρξήζε ησλ εηθφλσλ πξέπεη λα ιακβάλνληαη ππφςε θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ καζεηψλ, φπσο ε ειηθία, θαη νη ηθαλφηεηεο νπηηθνχ γξακκαηηζκνχ. πλνςίδνληαο θαη ιακβάλνληαο ππφςε κηα αλαζθφπεζε εξεπλψλ πνπ έθαλε ν Mayer (1993) ηξεηο παξάγνληεο παίδνπλ θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηελ θαηαλφεζε ηνπ εηθνλνγξαθεκέλνπ πιηθνχ ελφο ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ θαη θαη επέθηαζε ζηε κάζεζε κέζσ απηνχ. Σα δηάθνξα ραξαθηεξηζηηθά (γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο, γλσζηηθά ζηπι) ησλ καζεηψλ, ηα θαιά ζρεδηαζκέλα εθπαηδεπηηθά πιηθά θαη ε εθπαίδεπζε ζηηο γλσζηηθέο δηαδηθαζίεο Λεηηνπξγηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ εηθόλσλ θαη κάζεζε Γηάθνξνη εξεπλεηέο γηα λα αλαδείμνπλ ηε δπλακηθή ησλ εηθφλσλ ζηε κάζεζε κειέηεζαλ ζπγθεθξηκέλνπο ηχπνπο εηθφλαο αλάινγα κε ηε ιεηηνπξγία ηνπο. Γηαθνζκεηηθέο εηθφλεο Οη δηαθνζκεηηθέο εηθφλεο φπσο ην δειψλεη θαη ην φλνκά ηνπο έρνπλ ζθνπφ λα δηαθνζκήζνπλ, λα ζηνιίζνπλ έλα βηβιίν. Υξεζηκνπνηνχληαη θπξίσο γηα εκπνξηθνχο ιφγνπο θαη γηα λα πξνζειθχζνπλ ην ελδηαθέξνλ ησλ αλαγλσζηψλ. πλήζσο έρνπλ πνιχ κηθξή ή θαζφινπ ζρέζε κε ην ιεθηηθφ θείκελν θαη γη απηφ ην ιφγν δε βειηηψλνπλ ηε κάζεζε (Carney & Levin, 2002). Αλεμάξηεηα φκσο απφ απηή ηελ άπνςε ππάξρνπλ θαη εξεπλεηέο πνπ πηζηεχνπλ φηη θαη νη δηαθνζκεηηθέο εηθφλεο κπνξεί λα έρνπλ έλα ζεκαληηθφ ξφιν φηαλ πξνζειθχνπλ ηελ πξνζνρή ηνπ αλαγλψζηε ζηε ζειίδα ηνπ βηβιίνπ θαη ιεηηνπξγνχλ σο πξννξγαλσηέο γηα απηφ πνπ πξφθεηηαη λα δηδαρηεί (Pozzer, L. & Roth, W., ) Αλαπαξαζηαζηαθέο εηθφλεο Οη αλαπαξαζηαζηαθέο εηθφλεο είλαη νη πην θνηλέο θαη θπξίαξρεο εηθφλεο ζε εηθνλνγξαθεκέλα θείκελα. Ο David (1998) ζηεξηδφκελνο ζηε ζεσξία ηεο δηπιήο θσδηθνπνίεζεο ηνπ Paivio δηελήξγεζε 4 πεηξάκαηα ζε 24 πξνπηπρηαθνχο θνηηεηέο δεκνζηνγξαθίαο γηα λα αλαδείμεη ηε ρξεζηκφηεηα ηεο ελζσκάησζεο κηαο αλαπαξαζηαηηθήο εηθφλαο ζε κηα θαηλνχξγηα πιεξνθνξία. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη: 1. Ζ πξφζζεζε κηαο αλαπαξαζηαζηαθήο εηθφλαο ζε κηα θαηλνχξγηα πιεξνθνξία βειηηψλεη ηελ αλάθιεζε απηήο ηεο πιεξνθνξίαο 27

38 2. Πιεξνθνξίεο πνπ έρνπλ ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά αλαθαινχληαη επθνιφηεξα απφ πιεξνθνξίεο κε αθεξεκέλα ραξαθηεξηζηηθά 3. Ζ ελζσκάησζε κηαο αλαπαξαζηαζηαθήο εηθφλαο ζε κηα λέα θαη ζπγθεθξηκέλε πιεξνθνξία είλαη πεξηζζφηεξν επσθειήο απφ ηελ ελζσκάησζε κηαο ηέηνηαο εηθφλαο ζε κηα λέα θαη αθεξεκέλε πιεξνθνξία Οξγαλσηηθέο εηθφλεο Οη νξγαλσηηθέο εηθφλεο νξγαλψλνπλ έλα θείκελν. Οη Markus et al. (1996) ζηεξηδφκελνη ζηε ζεσξία ηνπ γλσζηηθνχ θνξηίνπ έδεημαλ πφζν ζεκαληηθέο είλαη νη νξγαλσηηθέο εηθφλεο γηα ηελ θαηαλφεζε ελφο θεηκέλνπ. πγθεθξηκέλα έδσζαλ ζε 30 καζεηέο η δεκνηηθνχ 3 δηαθνξεηηθά πξνβιήκαηα κε ειεθηξηθνχο αληηζηάηεο καδί κε νδεγίεο ζε δηαγξάκκαηα θαη θείκελν. Σα επξήκαηά ηνπο έδεημαλ φηη, επεηδή ην ιεθηηθφ θείκελν πξνζθέξεη πνιιά ζηνηρεία (κεγάιε πνζφηεηα πιεξνθνξίαο πνπ δε ρσξά ζηε κλήκε εξγαζίαο κε απνηέιεζκα λα ππάξρεη πξφβιεκα ζηελ πξνψζεζε ηεο δηαδηθαζίαο - ιχζε πξνβιήκαηνο), ην δηάγξακκα αλαδεηθλχεη ηελ αιιειεπίδξαζε ησλ ζηνηρείσλ, πξνζθέξεη έλα ζρήκα πνπ κεηψλεη ην γλσζηηθφ θνξηίν ζηε κλήκε εξγαζίαο θαη πξνσζεί ηελ θαηαλφεζε. Δπεμεγεκαηηθέο εηθφλεο Οη επεμεγεκαηηθέο εηθφλεο απνζαθελίδνπλ δχζθνια θαηαλνήζηκν πιηθφ, ζπλήζσο επηζηεκνληθέο ή ηερληθνχ ραξαθηήξα έλλνηεο θαη δίλνπλ ηε δπλαηφηεηα λα θαηαζθεπάζεη θάπνηνο έλα λνεηηθφ κνληέιν ελφο ζπζηήκαηνο. Οη Mayer & Gallini (1990) έθαλαλ 3 πεηξάκαηα φπνπ δεηήζεθε απφ ηνπο καζεηέο λα δηαβάζνπλ θείκελα γηα ην πψο ιεηηνπξγνχλ θάπνηεο ζπζθεπέο. Σν πξψην θείκελν ήηαλ ιεθηηθφ. Σν δεχηεξν θείκελν είρε ζηαηηθέο ή δπλακηθέο εηθφλεο κε ιεδάληεο πνπ νλφκαδαλ ηα κέξε ηεο ζπζθεπήο. Σν ηξίην θείκελν είρε ζηαηηθέο ε δπλακηθέο εηθφλεο κε ιεδάληεο πνπ αλάθεξαλ ηηο ιεηηνπξγίεο. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη ηα θείκελα κε ηηο εηθφλεο πνπ αλαθέξνληαλ ζηα κέξε θαη ηηο ιεηηνπξγίεο (parts and steps) ησλ ζπζθεπψλ βνήζεζαλ ζηε δηαδηθαζία ηεο ελλνηνινγηθήο αλάθιεζεο ησλ πιεξνθνξηψλ θαζψο θαη ζηελ επίιπζε πξνβιήκαηνο θπξίσο απφ καζεηέο πνπ δηέζεηαλ ρακειή πξφηεξε γλψζε. Μλεκνληθέο εηθφλεο πσο αλαθέξνπλ νη Atkinson et. al. (1999) αθφκα θαη αλ θάπνηεο πιεξνθνξίεο έρνπλ γίλεη θαηαλνεηέο θαη έρνπλ θαιά νξγαλσζεί δελ είλαη απαξαίηεηα εχθνιν θάπνηνο λα ηηο ζπκεζεί. Έλαο ηξφπνο γηα λα δηεπθνιπλζεί ε αλάθιεζε ησλ πιεξνθνξηψλ είλαη λα ρξεζηκνπνηεζεί κία 28

39 κλεκνληθή ηερληθή. ηελ έξεπλά ηνπο δηελήξγεζαλ 3 πεηξάκαηα κε ζέκα ηνπο θαξραξίεο θαη ηα ζθπιφςαξα (1 κε θνηηεηέο θαη 2 κε καζεηέο 5 εο δεκνηηθνχ) θαη πξνζπάζεζαλ λα δηεξεπλήζνπλ ηα νθέιε απφ πιεξνθνξίεο πνπ ελζσκαηψλνληαη ζε πίλαθεο δηπιήο εηζφδνπ, ζε κλεκνληθέο εηθφλεο θαη ζε ζπλδπαζκφ ησλ πξνεγνχκελσλ. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη νη πίλαθεο δηπιήο εηζφδνπ αλεμάξηεηα αλ ήηαλ ζε ιεθηηθή ή εηθνληθή κνξθή είραλ ειάρηζηα ζεηηθά απνηειέζκαηα ζηε κάζεζε. Αληίζεηα νη κλεκνληθέο εηθφλεο απηφλνκα ή ελζσκαησκέλεο ζε πίλαθεο δηπιήο εηζφδνπ είραλ πςειά ζεηηθά απνηειέζκαηα ηφζν ζηελ απνκλεκφλεπζε ησλ πιεξνθνξηψλ φζν θαη ζηελ εθαξκνγή ηνπο ηνηρεία ζρεδηαζκνύ ησλ εηθόλσλ θαη πξνβιήκαηα ζηελ θαηαλόεζε Οη εηθφλεο ζρεδηάδνληαη θαη παξνπζηάδνληαη ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα ησλ Φ.Δ κε ζθνπφ λα δηεπθνιχλνπλ ηε κάζεζε ησλ επηζηεκνληθψλ ελλνηψλ. Πνιιέο θνξέο φκσο δεκηνπξγνχλ παξαλνήζεηο πνπ νθείινληαη ζε θάπνηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ίδησλ ησλ εηθφλσλ ή ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν εξκελεχνληαη κε απνηέιεζκα λα επεξεάδνπλ ηελ θαηαλφεζε ηνπ κεηαθεξφκελνπ κελχκαηνο. Έξεπλεο πνπ έρνπλ εζηηάζεη ζην ζέκα πξνζπαζνχλ λα δείμνπλ πνηα ζηνηρεία ησλ εηθφλσλ είλαη πεγέο δπζθνιίαο. Οη Pinto & Ametller (2002) πξνζπάζεζαλ λα εληνπίζνπλ ηηο θνηλέο δπζθνιίεο ησλ καζεηψλ επηπέδνπ Γπκλαζίνπ απφ 4 ρψξεο ζηελ αλάγλσζε εηθφλσλ απφ δηαθνξεηηθέο επηζηεκνληθέο ζεκαηηθέο ελφηεηεο (εηθφλεο απφ νπηηθή, θίλεζε θαη δχλακε, ελέξγεηα). Παίξλνληαο σο δεδνκέλν φηη νη δπζθνιίεο ησλ καζεηψλ κπνξεί λα νθείινληαη ζηνλ φρη θαιφ ζρεδηαζκφ ησλ εηθφλσλ ή ζηε ιάζνο εξκελεία ιφγσ έιιεηςεο ηεο γλψζεο ηεο γιψζζαο ησλ εηθφλσλ, θαηέιεμαλ ζηα εμήο ζπκπεξάζκαηα: 1. Γηαδηθαζίεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ εξκελεία Οη καζεηέο εξκελεχνπλ ηηο εηθφλεο ζηεξηδφκελνη ζηελ πεπνίζεζε φηη έρνπλ αθεγεκαηηθή δνκή Υξεζηκνπνηνχλ ηηο ελαιιαθηηθέο ηνπο αληηιήςεηο γηα λα εξκελεχζνπλ εηθφλεο πνπ ηνπο ιείπνπλ ζηνηρεία ή έρνπλ ζηνηρεία κε δηαθνξεηηθφ λφεκα 2. ηνηρεία ησλ εηθφλσλ θαη δπζθνιίεο Οη καζεηέο ζηεξίδνληαη γηα ηελ εξκελεία ησλ εηθφλσλ πεξηζζφηεξν ζηα πξαγκαηηθά ζηνηρεία παξά ζηα ζπκβνιηθά (δπζθνιία ζηελ εξκελεία ησλ κεηαθνξψλ) Κάπνηεο εηθφλεο δίλνπλ έκθαζε ζε θάπνηα ζηνηρεία ηα νπνία δελ πξέπεη λα επηζεκαλζνχλ ζχκθσλα κε ην κήλπκα πνπ αλαπαξηζηάηαη ζηελ εηθφλα 29

40 Κάπνηεο εηθφλεο πεξηέρνπλ ζηνηρεία πνπ απαηηνχλ θαηάιιειε αλάγλσζε ησλ ζπκβφισλ πνπ ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ραξαθηεξίδνληαη απφ ζπλσλπκία ή πνιπζεκία. Πξνβιήκαηα κε ιεθηηθά ζηνηρεία φπσο ιεδάληεο (αιιαγή εξκελείαο ηεο εηθφλαο κεηά ηελ αλάγλσζε ηεο ιεδάληαο) ή ιεθηηθά θείκελα κέζα ζηηο εηθφλεο (πξνβιεκαηηθή ελζσκάησζε ιεθηηθψλ θαη εηθνληζηηθψλ ζηνηρείσλ) Πξνβιήκαηα κε ηε ζπλζεηηθή αλάπηπμε ηεο δνκήο ησλ εηθφλσλ Πξνβιήκαηα ζηελ εξκελεία ησλ ζρέζεσλ πνιιψλ εηθφλσλ ζην ίδην έγγξαθν Οη Constable et. al. (1988) ζέινληαο λα εξεπλήζνπλ πψο θαηαλννχλ καζεηέο Α Γπκλαζίνπ εηθφλεο πνπ ζρεηίδνληαη κε βηνινγηθνχο νξγαληζκνχο ρξεζηκνπνίεζαλ ηελ εμήο κεζνδνινγία. ην πξψην ζηάδην ηεο έξεπλάο ηνπο ζέιεζαλ λα κειεηήζνπλ αλ νη καζεηέο γλσξίδνπλ ηε δηαηνκή επηθάλεηαο ελφο αληηθεηκέλνπ. Υξεζηκνπνηψληαο πξαγκαηηθά αληηθείκελα θαη εηθφλεο αληηθεηκέλσλ (κπάιεο ηνπ ζθνπφο) κε ηα νπνία ήζαλ εμνηθεησκέλνη νη καζεηέο βξήθαλ φηη φινη νη καζεηέο κε ιίγεο εμαηξέζεηο ζηελ πεξίπησζε ησλ εηθφλσλ θαηάθεξαλ λα αλαγλσξίζνπλ ηε δηαηνκή ηεο επηθάλεηαο ησλ αληηθεηκέλσλ. ε έλα δεχηεξν ζηάδην ηνπο έδσζαλ 6 εηθφλεο απφ δηαηνκέο επηθαλεηψλ νξγαληδίσλ θαη νξγάλσλ βηνινγηθψλ νξγαληζκψλ πνπ βξίζθνληαλ ζε ζρνιηθά βηβιία (πλεπκνληθή θπςειίδα, κήηξα, spirogyra, blastula, ςάξη, hydra). Σν θχξην ζπκπέξαζκά ηνπο ήηαλ φηη νη καζεηέο δελ κπφξεζαλ λα αλαγλσξίζνπλ ηηο δηαηνκέο επηθάλεηαο ζηηο 5 απφ ηηο 6 εηθφλεο. Ζ έξεπλα αλέδεημε επίζεο φηη νη δπζθνιίεο πνπ αληηκεηψπηζαλ νθείινληαη ηφζν ζηελ πνιππινθφηεηα ησλ αλαπαξηζηψκελσλ φζν θαη ζηηο εηθνλνγξαθηθέο ζπκβάζεηο (γξακκέο, απνρξψζεηο) κε ηηο νπνίεο δελ ήηαλ εμνηθεησκέλνη νη καζεηέο. Ζ Stylianidou (2002) ζε κηα δηθή ηεο έξεπλα γηα λα εληνπίζεη ηηο δπζθνιίεο ησλ καζεηψλ ρξεζηκνπνίεζε 6 έγγξαθα κε εηθφλεο γχξσ απφ ηελ ελέξγεηα απφ 46 βηβιία Φ.Δ πνπ θπθινθφξεζαλ ηελ πεξίνδν ζηε Μ. Βξεηαλία. Αθνχ αλαιχζεθαλ ηα έγγξαθα γηα λα επηζεκαλζνχλ νη δπλεηηθέο ηνπο δπζθνιίεο, αθνινχζεζε αξρηθά ε παξνπζίαζή ηνπο ζηνπο καζεηέο, ε ζπιινγή απαληήζεσλ ζε εξσηεκαηνιφγηα ζρεηηθά κε ηελ θαηαλφεζε ησλ εηθφλσλ πνπ ππήξραλ ζηα έγγξαθα θαη ηέινο ε επηινγή 24 καζεηψλ γηα δηεμνδηθή αλάιπζε. Αλαθέξνπκε ραξαθηεξηζηηθά ηα απνηειέζκαηα ζρεηηθά κε ηηο δπζθνιίεο πνπ αληηκεηψπηζαλ ζε έλα απφ ηα έγγξαθα κε ηνλ ηίηιν «Δλέξγεηα» φπνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ε πξψηε ζειίδα ηνπ Κεθαιαίνπ «Δλέξγεηα» ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ Nuffield (1987) γηα παηδηά 12 εηψλ θαη 30

41 πεξηείρε έλα θνιάδ εηθφλσλ πνπ αλαπαξηζηνχζαλ 11 δηαθνξεηηθά ζρέδηα κέζσλ κεηαθνξάο. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ ηα εμήο: Α. Ζ ρξήζε ηεο ελέξγεηαο ζηε ζπγθεθξηκέλε εηθφλα ππνλνείηαη. Έηζη ην κήλπκα πνπ πξέπεη λα κεηαθέξεη ε εηθφλα ζην καζεηή είλαη ειιεηκκαηηθφ θαη δπζλφεην ιφγσ απνπζίαο ή ππνγξάκκηζεο ζηνηρείσλ ζηελ εηθφλα. Β. Ζ εξκελεία ηεο εηθφλαο είλαη ακθηιεγφκελε κηα θαη θάπνηνη καζεηέο ρξεζηκνπνηνχλ ελλνηνινγηθή πξνζέγγηζε (φρη ζε ζρέζε κε ηελ έλλνηα ηεο ελέξγεηαο αιιά κε ηελ έλλνηα ησλ κεηαθνξψλ), άιινη αθεγεκαηηθή πξνζέγγηζε (αθήγεζε γεγνλφησλ κε ηα κέζα κεηαθνξάο) θαη άιιε κεηθηή Γ. Ζ έιιεηςε ξεηήο ιεθηηθήο ή νπηηθήο πιεξνθνξίαο θάλεη ηα παηδηά λα ράλνπλ εληειψο ην κήλπκα πεξί ελέξγεηαο θαη ηα αλαγθάδεη γηα λα θαηαιάβνπλ ηη ηνπο ιέεη ην έγγξαθν λα ζηεξηρηνχλ ζηηο ήδε ππάξρνπζεο γλψζεηο ηνπο Γπλακηθή ησλ Δηθόλσλ ζηε Μάζεζε Παξαδνζηαθή πξνζέγγηζε Οη έξεπλεο πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ηελ παξαδνζηαθή πξνζέγγηζε γηα λα αλαδείμνπλ ην ξφιν ησλ εηθφλσλ ζηελ θαηαλφεζε ελδηαθέξνληαη γηα ην απνηέιεζκα. Ωο εθ ηνχηνπ κεηξνχλ ηηο επηδφζεηο ησλ καζεηψλ φηαλ δηαβάδνπλ κφλν εηθφλεο, κφλν θείκελα ή θείκελα κε εηθφλεο καδί. Σα απνηειέζκαηα νδεγνχλ ζε αληηθξνπφκελα ζπκπεξάζκαηα. Κάπνηνη εξεπλεηέο ζεσξνχλ φηη ε επίδξαζε ησλ εηθφλσλ ζηελ θαηαλφεζε είλαη νπδέηεξε. Γηα παξάδεηγκα νη Brookshire et al. (2002) ζέινληαο λα εξεπλήζνπλ ην ξφιν ησλ εηθφλσλ ζηελ θαηαλφεζε έδσζαλ ζε 71 καζεηέο Α θαη Γ δεκνηηθνχ, αθνχ ηνπο ρψξηζαλ ζε ηξεηο νκάδεο, λα δηαβάζνπλ κηα ηζηνξία. ηελ πξψηε νκάδα δφζεθε ε ηζηνξία κφλν ζε ιεθηηθφ θείκελν, ζηε δεχηεξε νκάδα κφλν ζε εηθφλεο θαη ζηελ ηξίηε ζε ιεθηηθφ θείκελν καδί κε εηθφλεο. Μεηά ηελ αλάγλσζε δεηήζεθε ζε φινπο λα απαληήζνπλ δεθαπέληε εξσηήζεηο θαηαλφεζεο εθ ησλ νπνίσλ νη πέληε αθνξνχζαλ ζην ιεθηηθφ θείκελν, νη πέληε ζηηο εηθφλεο θαη νη πέληε ζην ιεθηηθφ θείκελν θαη ζηηο εηθφλεο. Βξήθαλ φηη ε παξνπζία ησλ εηθφλσλ δελ αχμεζε ζεκαληηθά ηηο επηδφζεηο ησλ καζεηψλ ζηελ θαηαλφεζε φηαλ νη απαληήζεηο ζηηο εξσηήζεηο πνπ ηνπο έγηλαλ κπνξνχζαλ λα βξεζνχλ κφλν ζην ιεθηηθφ θείκελν ή ζην ιεθηηθφ κε εηθφλεο, θαη ηηο κείσζαλ ειαθξά ζηελ πεξίπησζε πνπ ην θείκελν είρε κφλν εηθφλεο. 31

42 Άιινη εξεπλεηέο πηζηεχνπλ φηη νη εηθφλεο επηδξνχλ αξλεηηθά ζηελ θαηαλφεζε ησλ ιεθηηθψλ θεηκέλσλ. Γηα παξάδεηγκα νη Watkins et al. (1999) ρξεζηκνπνίεζαλ γηα ηελ έξεπλά ηνπο κφλν εηθφλεο απφ ηέζζεξα βηβιία ηνπ εκπνξίνπ θαη έλα ινγνηερληθφ ηα νπνία είραλ επηζηεκνληθέο πιεξνθνξίεο. Απφ θάζε βηβιίν ρξεζηκνπνηήζεθε κφλν κία εηθφλα, ζχλνιν πέληε νη νπνίεο αληηπξνζψπεπαλ ηέζζεξηο ιεηηνπξγίεο (δηαθνζκεηηθή, πεξηγξαθηθή, νξγαλσηηθή θαη επεμεγεκαηηθή) ζχκθσλα κε ην εξγαιείν πνπ αλέπηπμαλ νη Duchastel & Waller (1979). Σα δεδνκέλα ηνπο ζπιιέρηεθαλ απφ 60 καζεηέο απφ ηελ Α κέρξη θαη ηελ Δ Γεκνηηθνχ απφ ηνπο νπνίνπο δεηήζεθε λα νλνκάζνπλ ηελ εηθφλα θαη λα ηελ πεξηγξάςνπλ αθνχ ηελ παξαηεξήζνπλ. Γίπια ζηηο εηθφλεο ππήξρε ζπλνδεπηηθφ ιεθηηθφ θείκελν γηα ην νπνίν δε δφζεθαλ νδεγίεο αλ πξέπεη ή φρη λα δηαβαζηεί. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη πνιινί καζεηέο απνηπγράλνπλ λα νηθνδνκήζνπλ λφεκα απφ ηηο εηθφλεο, ζηεξίδνληαη ζηελ πξνεγνχκελε εκπεηξία ηνπο γηα λα απαληήζνπλ (ελαιιαθηηθέο ηδέεο) θαη θαζφινπ ζην ζπλνδεπηηθφ θείκελν. Απηφ έρεη ζαλ απνηέιεζκα νη εηθφλεο λα κελ εξκελεχνληαη θαηάιιεια θαη απηφ λα νδεγεί ζε παξαλνήζεηο. Σέινο, θάπνηνη άιινη εξεπλεηέο ζεσξνχλ φηη νη εηθφλεο επηδξνχλ ζεηηθά ζηε κάζεζε. Ζ Newton (1983) ζηελ έξεπλά ηεο γηα ηελ επίδξαζε ησλ εηθφλσλ ρξεζηκνπνίεζε 15 θείκελα κε εηθφλεο θαη ρσξίο εηθφλεο πνπ αθνξνχζαλ θπζηθέο θαη βηνινγηθέο επηζηήκεο ζε 111 καζεηέο ειηθίαο 8-11 εηψλ. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη νη επηδφζεηο ησλ καζεηψλ ήηαλ κεγαιχηεξεο φηαλ ηα θείκελα ζπλνδεχνληαλ απφ εηθφλεο παξά φηαλ ηα θείκελα ήηαλ απηφλνκα. Ζ Zaidi (2011) κέηξεζε ηηο επηδφζεηο 30 καζεηψλ 14 εηψλ ζε ηξία επηζηεκνληθά ζέκαηα ( ήρνη, θχκαηα θαη θσο) δίλνληάο ηνπο λα ηα κειεηήζνπλ ζε ηξεηο ζρεκαηηθέο δηαηάμεηο. ηελ πξψηε ρξεζηκνπνίεζε κφλν θείκελν, ζηε δεχηεξε θείκελν κε δηαγξάκκαηα θαη ζηελ ηξίηε θείκελν κε εηθφλεο. Με ην ηέινο θάζε ζπλεδξίαο δεηήζεθε απφ ηνπο καζεηέο λα απαληήζνπλ ζε έλα εξσηεκαηνιφγην αμηνιφγεζεο γλψζεσλ. Σα απνηειέζκαηα επηβεβαίσζαλ ηελ ππφζεζή ηεο φηη ε ρξήζε ησλ εηθφλσλ ζηα βηβιία βειηηψλεη ηε κάζεζε Γλσζηηθή πξνζέγγηζε χκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο πνπ αθνινπζνχλ ηε γλσζηηθή πξνζέγγηζε ηα εηθνλνγξαθεκέλα θείκελα ππνζηεξίδνπλ ηελ επηθνηλσλία, ηε ζθέςε θαη ηε κάζεζε κφλν φηαλ αιιειεπηδξνχλ θαηάιιεια κε ην γλσζηηθφ ζχζηεκα ηνπ αλζξψπνπ. Δπνκέλσο ε επίδξαζε ηεο εηθφλαο εμαξηάηαη απφ ηηο γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο, ηηο αλαγλσζηηθέο ηθαλφηεηεο θαη ηελ πξφηεξε γλψζε. Απηνί νη παξάγνληεο βέβαηα εμαξηψληαη θαη απφ ηελ ειηθία. 32

43 Έκπεηξνη θαη αξράξηνη Πνιιέο έξεπλεο πξνζπαζνχλ λα εμεγήζνπλ ηε ζπκπεξηθνξά έκπεηξσλ θαη αξράξησλ φηαλ ε καζεζηαθή δηαδηθαζία ρξεζηκνπνηεί πνιπηξνπηθά θείκελα. Άιινη ζηεξίδνπλ ηελ εμήγεζή ηνπο ζηε ζεσξία ηεο δηπιήο θσδηθνπνίεζεο θαη άιινη ζηε ζεσξία ηνπ γλσζηηθνχ θνξηίνπ ιακβάλνληαο φκσο ππφςε θαη ηε ιεηηνπξγία ηεο εηθφλαο. πσο αλαθέξεηαη ζηνλ Cook (2006) ε πξφηεξε γλψζε πνπ έρνπλ νη καζεηέο είλαη έλαο ζεκαληηθφο παξάγνληαο πνπ δηακεζνιαβεί αλάκεζα ζην γλσζηηθφ ζχζηεκα θαη ηε κάζεζε. Οη καζεηέο δελ είλαη παζεηηθνί δέθηεο ηεο γλψζεο αιιά νηθνδνκνχλ λφεκα απφ ηηο εηθνληθέο αλαπαξαζηάζεηο ζηεξηδφκελνη ζηελ πξνεγνχκελε γλψζε ηνπο. Γηα λα δεκηνπξγήζνπλ κηα λνεηηθή αλαπαξάζηαζε ηνπ πιηθνχ (θείκελν θαη εηθφλα) πξέπεη λα επηιέμνπλ ηηο θαηάιιειεο ιέμεηο θαζψο θαη ζηνηρεία απφ ηηο εηθφλεο γηα λα δεκηνπξγήζνπλ ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ηεο δηπιήο θσδηθνπνίεζεο έλα γισζζηθφ θαη εηθνληθφ λνεηηθφ κνληέιν. Ζ ζρεηηθή πξφηεξε γλψζε πνπ βξίζθεηαη ππφ κνξθή γλσζηηθψλ ζρεκάησλ ζηε καθξνπξφζεζκε κλήκε κεηψλεη ην γλσζηηθφ θνξηίν ζηε κλήκε εξγαζίαο θαη δηεπθνιχλεη ηηο ζπλδέζεηο αλάκεζα ζην γισζζηθφ θαη εηθνληθφ λνεηηθφ κνληέιν. Οη καζεηέο πνπ δε δηαζέηνπλ ζπλεθηηθή θαη νινθιεξσκέλε πξφηεξε γλψζε ζπλήζσο επηθεληξψλνληαη ζηα επηθαλεηαθά ζηνηρεία κηαο εηθφλαο ζε αληίζεζε κε ηνπο έκπεηξνπο νη νπνίνη πεγαίλνπλ βαζχηεξα απφ ηα επηθαλεηαθά ραξαθηεξηζηηθά. Έηζη έκπεηξνη καζεηέο θαίλεηαη λα κπνξνχλ λα δηαπξαγκαηεπηνχλ θαιχηεξα εηθφλεο κε αθεξεκέλα ραξαθηεξηζηηθά ζε αληίζεζε κε ηνπο αξράξηνπο καζεηέο. Οη Mayer et. al. (1995), έθαλαλ 3 πεηξάκαηα γηα λα δνπλ πψο ζπκπεξηθέξνληαη αξράξηνη θαη έκπεηξνη καζεηέο ζηελ επίιπζε πξνβιήκαηνο φηαλ έρνπλ δηδαρηεί θείκελα καδί κε επεμεγεκαηηθέο εηθφλεο θαη ιεδάληεο. Αξρηθά κέζα απφ έλα εξσηεκαηνιφγην δεηήζεθε απφ ηνπο καζεηέο λα εθηηκήζνπλ ηηο γλψζεηο ηνπο ζηε κεηεσξνινγία θαη λα δηαβάδνπλ ηνπο ζρεηηθνχο ράξηεο ζε απηφ ην ζέκα. ην πξψην πείξακα κηα νκάδα καζεηέο ρακειήο πξφηεξεο γλψζεο κειέηεζαλ έλα θείκελν 600 ιέμεσλ κε 5 εηθφλεο γηα 5 ιεπηά θαη κηα δεχηεξε ην ίδην θείκελν γηα 5 ιεπηά θαη μερσξηζηά ηηο εηθφλεο γηα 1,5 ιεπηά. Σν δεχηεξν πείξακα ήηαλ κηα επέθηαζε ηνπ πξψηνπ κε κηα νκάδα ρακειήο πξφηεξεο γλψζεο λα κειεηά ην θείκελν καδί κε ηηο εηθφλεο ελψ κηα νκάδα πςειήο πξφηεξεο γλψζεο λα κειεηά ην θείκελν μερσξηζηά απφ ηηο εηθφλεο. Σέινο δεηήζεθε απφ φινπο λα επηιχζνπλ 4 πξνβιήκαηα ζρεηηθά κε απηά πνπ έκαζαλ (εθαξκνγή ηεο γλψζεο). Σν ηξίην πείξακα έγηλε κφλν γηα καζεηέο ρακειήο πξφηεξεο γλψζεο κε ηνλ ίδην ηξφπν φπσο ζην πξνεγνχκελν αιιά θαη κε ηε ρξήζε ιεδάληαο. Σα απνηειέζκαηα θαη ζηα 3 πεηξάκαηα έδεημαλ φηη: 33

44 Α. Σα θείκελα καδί κε εηθφλεο θαη επηπιένλ κε ιεδάληα βνήζεζαλ ηνπο καζεηέο λα δεκηνπξγήζνπλ λνεηηθά κνληέια (ζχκθσλα κε ηελ Παξαγσγηθή ζεσξία) θαη λα παξάγνπλ πεξηζζφηεξν δεκηνπξγηθέο ιχζεηο ζηελ επίιπζε πξνβιήκαηνο, Β. Ζ επίδξαζε θεηκέλνπ θαη εηθφλσλ ήηαλ κεγαιχηεξε γηα ηνπο καζεηέο κε ρακειή πξφηεξε γλψζε. Αλάινγα απνηειέζκαηα έρνπλ βξεζεί θαη ζε άιιεο έξεπλεο ηνπ Mayer, φπσο ζηε κεραληθή απηνθηλήησλ φπνπ αζρνινχληαη κε επεμεγεκαηηθέο εηθφλεο ζπλνδεία θεηκέλσλ (Mayer, 1989), ή κε εηθφλεο καδί κε ιεδάληεο πνπ απνδίδνπλ πεξηιεπηηθά θχξηα ζηάδηα θαη δηαδηθαζίεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο αζηξαπήο (Mayer et. al., 1996). Οη Mayer & Sims (1994) ζε κηα άιιε έξεπλα ελδηαθέξζεθαλ γηα ηε ζπκπεξηθνξά καζεηψλ κε εκπεηξία θαη ρσξίο εκπεηξία ζε κηα επηζηεκνληθή πεξηνρή αλαθνξηθά κε ηε ρσξνηαμηθή ηνπο ηθαλφηεηα (spatial ability). ηα δχν πεηξάκαηα πνπ έθαλαλ, έλα πνπ αθνξνχζε ζην πψο ιεηηνπξγεί ε αληιία πνδειάηνπ θαη έλα ζην πψο ιεηηνπξγεί ην αλαπλεπζηηθφ ζχζηεκα βξήθαλ φηη νη καζεηέο κε εκπεηξία θαη ρσξνηαμηθή ηθαλφηεηα παξήγαλ πεξηζζφηεξν δεκηνπξγηθέο ιχζεηο ζηε κεηαθνξά ηεο γλψζεο (επίιπζε πξνβιήκαηνο) απφ ηνπο καζεηέο ρσξίο εκπεηξία θαη ρακειή ρσξνηαμηθή ηθαλφηεηα. χκθσλα κε ηε ζεσξία ηεο δηπιήο θσδηθνπνίεζεο νη έρνληεο πςειή ρσξνηαμηθή ηθαλφηεηα αθηεξψλνπλ πεξηζζφηεξνπο γλσζηηθνχο πφξνπο γηα λα θάλνπλ αλαθνξηθέο ζπλδέζεηο κεηαμχ ησλ νπηηθψλ θαη ιεθηηθψλ λνεηηθψλ κνληέισλ ζε αληίζεζε κε ηνπο έρνληεο ρακειή ρσξνηαμηθή ηθαλφηεηα πνπ αθηεξψλνπλ πεξηζζφηεξνπο γλσζηηθνχο πφξνπο γηα λα δεκηνπξγήζνπλ αλαπαξαζηαηηθέο ζπλδέζεηο αλάκεζα ζην νπηηθφ πιηθφ θαη ηε λνεηηθή νπηηθή αλαπαξάζηαζε (βιέπε ρήκα 1.4). Γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο θαη εηθφλεο Οη Hannus & Hyönä (1999) ρξεζηκνπνηψληαο πεηξακαηηθή δηαδηθαζία κειέηεζαλ ηελ επίδξαζε πνπ κπνξεί λα έρνπλ θείκελα κε εηθφλεο θαη θείκελα ρσξίο εηθφλεο ζε ζέκαηα βηνινγίαο ζηελ θαηαλφεζε 108 καζεηψλ ειηθίαο 10 εηψλ ρακειψλ θαη πςειψλ γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη νη επηδφζεηο ζηελ θαηαλφεζε θεηκέλσλ κε εηθφλεο πνπ θαηέγξαςαλ νη καζεηέο πςειψλ γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ ήηαλ κεγάιεο ζε αληίζεζε κε απηέο ησλ ρακειψλ. Ζ εμήγεζή ηνπο ζηεξίδεηαη ζην φηη νη καζεηέο κε πςειέο ηθαλφηεηεο κπνξνχλ λα θάλνπλ ηηο απαξαίηεηεο ζπλδέζεηο απφ ηηο πιεξνθνξίεο πνπ έρνπλ νη εηθφλεο θαη ηα θείκελα γηαηί κπνξνχλ λα απνθαζίζνπλ (α) πφηε πξέπεη λα θνηηάμνπλ ζε κηα εηθφλα φηαλ δηαβάδνπλ, (β) ζε πνηεο πιεξνθνξίεο απφ ηελ εηθφλα πξέπεη λα επηθεληξσζνχλ, (γ) πψο λα 34

45 ελζσκαηψζνπλ δηαθνξεηηθά αλαπαξηζηψκελεο πιεξνθνξίεο ζε κηα ζπλεθηηθή λνεηηθή αλαπαξάζηαζε. Οη Koran & Koran (1980) ζηελ έξεπλά ηνπο βξήθαλ ηα αληίζεηα απνηειέζκαηα. Υξεζηκνπνηψληαο έλα ζρεκαηηθφ δηάγξακκα ηνπ Κχθινπ ηνπ λεξνχ ζε 84 καζεηέο Α θαη Β Γπκλαζίνπ ην νπνίν παξνπζίαδε κε έλαλ νξγαλσκέλν ηξφπν ην πεξηερφκελν ηνπ γξαπηνχ θεηκέλνπ ππέζεζαλ φηη ζα δηεπθνιχλεη ηελ θαηαλφεζε θαη ηελ αλάθιεζε. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη νη καζεηέο κε ρακειέο ηθαλφηεηεο ζπιινγηζκνχ βνεζήζεθαλ απφ ηελ παξνπζία ηνπ ζρεκαηηθνχ δηαγξάκκαηνο. Αληίζεηα νη καζεηέο κε πςειέο ηθαλφηεηεο κπφξεζαλ λα δεκηνπξγήζνπλ έλα κνληέιν ηνπ Κχθινπ ηνπ λεξνχ απφ ηηο πιεξνθνξίεο πνπ ήηαλ κφλν ζην θείκελν. Σα αληηθξνπφκελα ζπκπεξάζκαηα ησλ δχν ηειεπηαίσλ εξεπλψλ ππνδεηθλχνπλ φηη ε απάληεζε ζηελ εξψηεζε αλ επηδξνχλ νη εηθφλεο ζηε κάζεζε ζε άηνκα κε ρακειέο ή πςειέο γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο δελ είλαη ηφζν απιή θαη εμαξηάηαη απφ ην είδνο ησλ εηθφλσλ θαζψο θαη ηε ζρέζε ηνπο κε ην ζπλνδεχνλ θείκελν. ηελ πεξίπησζε ηεο έξεπλαο ησλ Hannus & Hyönä νη εηθφλεο δελ κπνξνχζαλ λα ιεηηνπξγήζνπλ αλεμάξηεηα απφ ην θείκελν. Γηα παξάδεηγκα, φπσο ραξαθηεξηζηηθά αλαθέξνπλ, ζηελ εηθφλα πνπ πεξηγξάθεη ηε κεηακφξθσζε ηεο κχγαο ζε ελήιηθν άηνκν απφ έλα απγφ ρξεηάδεηαη γηα ηελ θαηαλφεζή ηεο ν καζεηήο λα ζπκβνπιεπηεί ζρεηηθά απνζπάζκαηα απφ ην ζπλνδεχνλ θείκελν. Αληίζεηα ζηελ έξεπλα ησλ Koran & Koran γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ θχθινπ ηνπ λεξνχ ε εηθφλα κπνξνχζε λα ιεηηνπξγήζεη αλεμάξηεηα απφ ην θείκελν κηα θαη αλαπαξηζηνχζε κε νξγαλσηηθφ ηξφπν απηφ πνπ παξνπζίαδε ην θείκελν. Αλαγλσζηηθέο ηθαλφηεηεο Οη Reinking et al. (1988) ρξεζηκνπνηψληαο έλα δείγκα 167 καζεηψλ 7 εο θαη 8 εο ηάμεο ελφο 12/ηάμηνπ Γπκλαζίνπ εθ ησλ νπνίσλ νη 70 ήηαλ ρακειήο αλαγλσζηηθήο ηθαλφηεηαο θαη νη 97 κεζαίαο θαη πςειήο κειέηεζαλ κέζα απφ ηξία κηθηά θείκελα (ιεθηηθά θαη εηθφλεο) πφζν επεξεάδεη ηελ θαηαλφεζε ε ρξήζε ησλ εηθφλσλ. Ζ έξεπλα αλέδεημε φηη θάπνηεο ππνβνεζεηηθέο ελδείμεηο ησλ εηθφλσλ ελίζρπζαλ ηελ θαηαλφεζε ησλ καζεηψλ κε ρακειή αλαγλσζηηθή ηθαλφηεηα ζην ιεθηηθφ θείκελν. 35

46 Αλαζθνπψληαο ηε βηβιηνγξαθία, θαίλεηαη φηη ηα επξήκαηα ζρεηηθά κε ην αλ επηδξνχλ νη εηθφλεο ζηελ θαηαλφεζε ζε θησρνχο ή θαινχο αλαγλψζηεο δελ είλαη αξθεηά θαη ρξεηάδεηαη πεξαηηέξσ έξεπλα γηα λα ππάξμνπλ αμηφπηζηα ζπκπεξάζκαηα πκπέξαζκα Απφ ηε βηβιηνγξαθία θαίλεηαη φηη ε έξεπλα δελ έρεη δψζεη κηα μεθάζαξε εηθφλα γηα ην ξφιν πνπ δηαδξακαηίδνπλ νη εηθφλεο ζηε καζεζηαθή δηαδηθαζία. Σν θαηλφκελν είλαη πνιπδηάζηαην θαη πνιχπινθν θαη ππάξρνπλ πνιινί παξάγνληεο πνπ ην επεξεάδνπλ, ηφζν απφ ηελ πιεπξά ηνπ επηπέδνπ δπζθνιίαο πνπ έρνπλ νη εηθφλεο φζν θαη απφ ηηο αηνκηθέο δηαθνξέο ησλ καζεηψλ (Filippatou & Pumfrey, 1996). Δλ νιίγνηο φπσο ππνγξακκίδεη θαη ε Norman, (2010) ην ζπκπέξαζκα πνπ κπνξεί λα βγεη απφ ηηο δηάθνξεο κειέηεο είλαη φηη ππάξρνπλ θάπνηνη εξεπλεηέο πνπ έρνπλ δηαπηζηψζεη φηη θάπνηεο εηθφλεο, βνεζνχλ ζηελ θαηαλφεζε θάπνησλ καζεηψλ, θάησ απφ θάπνηεο ζπλζήθεο ελψ άιινη έρνπλ βξεη αθξηβψο ην αληίζεην. Ζ έξεπλα ινηπφλ ζηηο εηθφλεο σο ζεκεησηηθφ ζχζηεκα θαη σο θνηλσληθν-γλσζηηθφ εξγαιείν πνπ κπνξεί λα βνεζήζεη ζηε κάζεζε ρξεηάδεηαη λα ζπλερηζηεί θπξίσο ζην πεδίν πνπ αθνξά ζηελ αλαπαξάζηαζε επηζηεκνληθψλ ελλνηψλ θαη θαηλνκέλσλ ΚΟΠΟ ΚΑΗ ΔΡΔΤΝΖΣΗΚΑ ΔΡΧΣΖΜΑΣΑ πσο αλαθέξζεθε θαη ζηελ εηζαγσγή ηα ηειεπηαία ρξφληα παξαηεξείηαη ην θαηλφκελν ηα βηβιία λα έρνπλ πνιχ πεξηζζφηεξεο εηθφλεο απφ φηη ζην παξειζφλ ( Mayer et. al., 1995; Kress & Van Leeuwen 1996). Απηφ νθείιεηαη ηφζν ζηελ αλάπηπμε ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ φζν θαη ζηελ θνηλσληθή ζεκαζία πνπ απνδίδεηαη ζηηο εηθφλεο φηη κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ ζηνλ επηζηεκνληθφ αιθαβεηηζκφ ησλ κε εηδηθψλ (Kress & Van Leeuwen 1996). Δπηπιένλ ζχκθσλα κε ηνλ Κνηλσληθφ Δπνηθνδνκηζκφ νη εηθφλεο ζεσξνχληαη θνηλσλην-γλσζηηθά δηακεζνιαβεηηθά εξγαιεία πνπ δηεπθνιχλνπλ ηε κάζεζε. ια ηα παξαπάλσ αληαλαθιψληαη θαη ζηε ζεκεξηλή ειιεληθή εθπαηδεπηηθή πξαγκαηηθφηεηα ηφζν ζηα ΓΔΠΠ θαη ΑΠ πνπ ζηεξίδνληαη ζηνλ Κνηλσληθφ Δπνηθνδνκηζκφ φζν θαη ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα ηα νπνία έρνπλ πνιχ πεξηζζφηεξεο εηθφλεο απφ φηη ζην παξειζφλ θαη πνπ γίλνληαη κέξνο ηεο καζεζηαθήο 36

47 δηαδηθαζίαο κηα θαη πξνζπαζνχλ λα πεξηγξάςνπλ, λα εμεγήζνπλ, λα νξγαλψζνπλ ην ππφ κάζεζε αληηθείκελν. Λακβάλνληαο ππφςε θαη δερφκελνη σο δεδνκέλν φηη νη εηθφλεο: (α) είλαη έλα δπλακηθφ θνηλσληθν-γλσζηηθφ εξγαιείν ην νπνίν παίδεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηε κάζεζε (Pozzer & Roth, 2003ˑ Mayer, 1993) (β) είλαη πνιχ ζεκαληηθέο ζηελ θαηαλφεζε βηνινγηθψλ θαηλνκέλσλ κηα θαη ηα πεξηζζφηεξα δελ είλαη άκεζα νξαηά, (γ) έρνπλ δπζθνιίεο πνπ νθείινληαη ζηε ρξήζε πνιιψλ ζπκβφισλ (Constable et al., 1988), θαζψο θαη, (δ) φηη ε έξεπλα ζρεηηθά κε ηηο εηθφλεο ζηα βηβιία ησλ Φ.Δ ζηελ Διιάδα δελ έρεη εζηηάζεη ζε βηνινγηθά ζέκαηα, ζθνπφο ηεο έξεπλάο καο είλαη λα κειεηήζνπκε αθελφο κελ ηηο επηινγέο ζηηο εηθφλεο πνπ θάλνπλ νη ζπγγξαθείο ησλ βηβιίσλ ησλ Φ.Δ ζηε ζεκαηηθή ελφηεηα ηεο βηνινγίαο θαζψο θαη αλ νη καζεηέο κπνξνχλ λα δεκηνπξγήζνπλ ζσζηέο λνεηηθέο αλαπαξαζηάζεηο θαη λνεηηθά κνληέια. Ζ έξεπλά καο αθνξά ζπγθεθξηκέλα ζε δχν ελφηεηεο ησλ βηβιίσλ ησλ Φ.Δ ηεο Σ ηάμεο, ζην Αλαπλεπζηηθφ θαη Κπθινθνξηθφ χζηεκα ηνπ αλζξψπνπ θαη πξνζαλαηνιίδεηαη: Α. ηελ αλάιπζε πεξηερνκέλνπ ησλ εηθφλσλ (ζεκεησηηθή πξνζέγγηζε), θαηά ηελ νπνία δηεξεπλνχκε ην είδνο θαη ηε ιεηηνπξγία ηνπο πξνζπαζψληαο λα αλαδείμνπκε αλ νη επηινγέο ησλ ζπγγξαθέσλ ζπλάδνπλ κε ηνπο δηδαθηηθνχο ζηφρνπο πνπ ηίζεληαη ζηελ Α βαζκίδα ηεο εθπαίδεπζεο, θαζψο θαη αλ νη εηθφλεο έρνπλ δπλαηφηεηεο λα παίμνπλ παηδαγσγηθφ ξφιν ζηε καζεζηαθή δηαδηθαζία. Γηα ην είδνο ηεο εηθφλαο, ε θαηεγνξηνπνίεζε πνπ ζεσξνχκε σο θαηαιιειφηεξε λα ρξεζηκνπνηεζεί είλαη απηή ησλ Slough et al. (2010). Ζ ζπγθεθξηκέλε ηαμηλφκεζε είλαη αλαιπηηθή σο εθ ηνχηνπ δίλεη πνιιέο πιεξνθνξίεο γηα ην είδνο ησλ εηθφλσλ. Γηα ηε ιεηηνπξγία ηεο εηθφλαο ρξεζηκνπνηείηαη ε ηαμηλφκεζε ησλ Υαιθηά θαη Θενδσξίδε (2002), ε νπνία αλ θαη ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα ησλ Φ.Δ πνπ θπθινθφξεζαλ ζηελ Διιάδα ηελ πεξίνδν , ζεσξνχκε φηη αληαλαθιά ηε θηινζνθία αλάπηπμεο θαη ησλ ησξηλψλ βηβιίσλ, ηφζν ηνπ Σεηξαδίνπ Δξγαζηψλ φζν θαη ηνπ Βηβιίνπ ηνπ καζεηή. Β. ην πψο αληηκεησπίδνπλ νη καζεηέο ηηο εηθφλεο θαη αλ απηέο κπνξνχλ λα ηνπο βνεζήζνπλ λα νηθνδνκήζνπλ ηε γλψζε ζε βηνινγηθέο έλλνηεο θαη θαηλφκελα. Θεσξψληαο φηη ε απφθηεζε γλψζεο είλαη κηα γλσζηηθή δηαδηθαζία θαη ιακβάλνληαο ππφςε φπσο αλαθέξζεθε θαη ζηε 37

48 βηβιηνγξαθία φηη καζαίλεη θάπνηνο θαιχηεξα κέζσ ιεθηηθψλ αιιά θαη νπηηθνρσξηθψλ πιεξνθνξηψλ ζα κειεηήζνπκε αλ νη καζεηέο θάλνπλ ρξήζε ησλ εηθφλσλ, πψο ηηο πξνζιακβάλνπλ, αλ ηηο θαηαλννχλ, αλ αληηκεησπίδνπλ δπζθνιίεο ζηελ αληίιεςε ρξεζηκνπνηνχκελσλ ζπκβνιηζκψλ θαη ελ ηέιεη αλ κπνξνχλ ρξεζηκνπνηψληαο ηεο καδί κε ην θείκελν πνπ ηηο ζπλνδεχεη λα δεκηνπξγήζνπλ ηα θαηάιιεια γλσζηηθά ζρήκαηα γηα ηηο ππφ κάζεζε βηνινγηθέο έλλνηεο θαη θαηλφκελα. Σα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα πνπ καο απαζρνινχλ είλαη: 1. Οη εηθφλεο πνπ ρξεζηκνπνηνχλ νη ζπγγξαθείο ζηα δηδαθηηθά εγρεηξίδηα ησλ Φ.Δ ζηελ Σ δεκνηηθνχ ζε ζέκαηα βηνινγίαο αλάινγα κε ην είδνο θαη ηε ιεηηνπξγία (α) ζπλάδνπλ κε ηνπο ζθνπνχο θαη δηδαθηηθνχο ζηφρνπο ζηελ Α βαζκίδα ηεο εθπαίδεπζεο θαη (β) έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα παίμνπλ ξφιν ζηε καζεζηαθή δηαδηθαζία; 2. Πψο δηαρεηξίδνληαη νη καζεηέο ηηο εηθφλεο γηα λα θαηαλνήζνπλ ηε δνκή θαη ιεηηνπξγία ηνπ Αλαπλεπζηηθνχ θαη Κπθινθνξηθνχ πζηήκαηνο; 3. Οη εηθφλεο πνπ αθνξνχλ ζην Αλαπλεπζηηθφ θαη Κπθινθνξηθφ ζχζηεκα βνεζνχλ ηνπο καζεηέο λα δεκηνπξγήζνπλ λνεηηθέο αλαπαξαζηάζεηο πνπ πιεζηάδνπλ ηηο επηζηεκνληθέο γηα ηε δνκή θαη ιεηηνπξγία απηψλ ησλ ζπζηεκάησλ; Δπηπιένλ κπνξνχλ λα ζπλδέζνπλ απηά ηα ζπζηήκαηα κε ην ήδε δηδαρζέλ ζηελ Δ Γεκνηηθνχ Πεπηηθφ ζχζηεκα θαη λα δεκηνπξγήζνπλ έλα νινθιεξσκέλν λνεηηθφ κνληέιν γηα ηνλ ηξφπν πνπ ιεηηνπξγεί ν αλζξψπηλνο νξγαληζκφο; 4. Οη εηθφλεο πνπ αθνξνχλ ζην Αλαπλεπζηηθφ θαη Κπθινθνξηθφ ζχζηεκα βνεζνχλ ηνπο καζεηέο λα ηξνπνπνηήζνπλ ηηο Δλαιιαθηηθέο ηνπο Ηδέεο θαη λα πξνζαλαηνιηζηνχλ πξνο ηηο επηζηεκνληθέο; 5. Αληηκεησπίδνπλ νη καζεηέο δπζθνιίεο κε ηηο εηθφλεο θαη αλ λαη πνηεο είλαη απηέο; 38

49 ΚΔΦΑΛΑΗΟ Β : ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΗΑ Οη εηθφλεο φζν θαη ηα ιεθηηθά θείκελα ζεσξνχληαη κέζα επηθνηλσλίαο ησλ επηζηεκνληθψλ ελλνηψλ θαη θαηλνκέλσλ. Ζ παξνχζα έξεπλα έρεη σο ζθνπφ λα κειεηήζεη ηηο εηθφλεο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα ηφζν απφ ηελ πιεπξά ηνπ δεκηνπξγνχ-ζπγγξαθέα φζν θαη απφ ηελ πιεπξά ηνπ καζεηή. Ωο εθ ηνχηνπ ε κειέηε έρεη αθνινπζήζεη δχν ζηάδηα Α ΣΑΓΗΟ ην Α ζηάδην κειεηήζακε ηηο επηινγέο ησλ εηθφλσλ πνπ θάλνπλ νη ζπγγξαθείο ησλ βηβιίσλ ησλ Φ.Δ ηεο Σ Γεκνηηθνχ πνπ έρνπλ ηίηιν Φπζηθά «Δξεπλψ θαη Αλαθαιχπησ» (Βηβιίν Μαζεηή θαη Σεηξάδην Δξγαζηψλ). Σα βηβιία είλαη πνιπζεκαηηθά απφ ηελ άπνςε φηη δηαπξαγκαηεχνληαη ηε γλψζε πνιιψλ επηζηεκψλ, αιιά εκείο επηθεληξσζήθακε κφλν ζηηο ζεκαηηθέο ελφηεηεο πνπ αζρνινχληαη κε ηε Βηνινγία. Οη ζεκαηηθέο ελφηεηεο πεξηιακβάλνπλ ηα παξαθάησ πεδία: 1. Έκβηα Άβηα 2. Εψα 3. Φπηά 4. Οηθνζπζηήκαηα 5. Άλζξσπνο (αλαπλεπζηηθφ, θπθινθνξηθφ, αλαπαξαγσγηθφ ζχζηεκα) Απφ ηελ έξεπλά καο εμαηξέζεθε ην Βηβιίν Μαζεηή θαη Σεηξάδην Δξγαζηψλ ησλ Φ.Δ ηεο Δ δεκνηηθνχ κε ίδην ηίηιν, ίδηα δνκή θαη ησλ ίδησλ ζπγγξαθέσλ κηα θαη αζρνιείηαη κφλν κε έλα ζέκα ζηε Βηνινγία πνπ είλαη ην Πεπηηθφ χζηεκα ηνπ αλζξψπνπ. Ζ κειέηε ζηεξίδεηαη ζηελ αλάιπζε πεξηερνκέλνπ θπξίσο ησλ εηθφλσλ ζε ζρέζε φκσο κε ηα ιεθηηθά θείκελα (εκεησηηθή πξνζέγγηζε). χκθσλα κε ηε εκεησηηθή πξνζέγγηζε (Chandler, 2002), νη εηθφλεο φπσο θαη νη ιέμεηο είλαη ζεκεησηηθά ζπζηήκαηα (ζπκβαηηθά) κε ηα νπνία κεηαθέξνληαη κελχκαηα θαη πξαγκαηνπνηείηαη ε επηθνηλσλία κεηαμχ ησλ αλζξψπσλ. Ζ αλάιπζε επηθεληξψλεηαη ζηηο εηθφλεο ζε ζπλάξηεζε κε ην θείκελν γηα ηνπο εμήο ιφγνπο: 1. Δκπεηξηθέο έξεπλεο δείρλνπλ φηη ν ζπλδπαζκφο γξαπηνχ θαη νπηηθνχ θεηκέλνπ έρεη κεγαιχηεξε επίδξαζε ζηελ θαηαλφεζε απφ φηη ην θαζέλα μερσξηζηά (Mayer & Moreno, 2003). 39

50 2. Θεσξνχκε φηη κηα εηθφλα θέξεη πνιιέο πιεξνθνξίεο κε απνηέιεζκα λα πξνθαιεί ζχγρπζε ζηνλ αλαγλψζηε γηα ην πνηεο πξέπεη λα ρξεζηκνπνηήζεη, αλ δελ δεη παξάιιεια θαη ην θείκελν (Pozzer & Roth, 2003). 3. Ζ κειέηε επηβάιιεηαη θαη απφ ηνλ ηξφπν πνπ παξνπζηάδνληαη νη εηθφλεο ζηα βηβιία (ζρεηίδνληαη ζεκαζηνινγηθά κε ηα θείκελα θαη ηνπνζεηνχληαη ρσξνηαμηθά δίπια ζηα θείκελα). Ζ αλάιπζε πεξηερνκέλνπ πεξηιακβάλεη ηξεηο δηαζηάζεηο: Αλαινγία εηθφλσλ ζε ζρέζε κε ην γξαπηφ θείκελν (Ππθλφηεηα) Δίδνο εηθφλαο αλάινγα κε ην πφζν πιεζηάδεη ηελ πξαγκαηηθφηεηα (ξεαιηζηηθή) ή ηελ αθαίξεζε (ζπκβαηηθή) Λεηηνπξγία εηθφλαο Ζ έξεπλα ηνπ Α ζηαδίνπ ζεσξείηαη πνηνηηθή κε πνζνηηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη γηα ηελ εμαγσγή ησλ απνηειεζκάησλ ρξεζηκνπνηήζεθε ην πξφγξακκα Excel Κξηηήξηα θαηακέηξεζεο ησλ εηθόλσλ Κχξην θξηηήξην δηαρσξηζκνχ θαη θαηακέηξεζεο ησλ εηθφλσλ είλαη ε έλλνηα ή ην θαηλφκελν πνπ πεξηγξάθεηαη ζην ζπλνδεχνλ θείκελν θαη κπνξεί λα αλαθέξεηαη ζε κηα εηθφλα πνπ νξηνζεηείηαη απφ πιαίζην ή φρη, ή ζε νκάδα εηθφλσλ. Δπηπιένλ ζηελ θαηακέηξεζε πεξηιακβάλνληαη θαη νη εηθφλεο νη νπνίεο δελ έρνπλ άκεζε ζρέζε κε ην θείκελν θαη κπνξνχλ λα ραξαθηεξηζηνχλ σο «δηαθνζκεηηθέο». Αλαιπηηθφηεξα: 1. Δηθφλα πνπ βξίζθεηαη ζε πιαίζην ή φρη θαη ε νπνία ππνζηεξίδεηαη απηφλνκα απφ απηφ πνπ πεξηγξάθεηαη ζην θείκελν ζεσξείηαη σο κία εηθφλα (π.ρ. εηθφλεο 2.1, 2.2). Το φυτό Silibum marianum μπορεί να μην το προτιμήσουμε για να φτιάξουμε ένα ωραίο μπουκέτο. Το προτιμούν όμως οι γάιδαροι για την τροφή τους. Γι αυτό και η κοινή του ονομασία είναι γαϊδουράγκαθο. Δηθόλα 2.1 Δηθφλα ζε πιαίζην πνπ ππνζηεξίδεηαη απηφλνκα ζην θείκελν (Βηβιίν καζεηή - Β.Μ) 40

51 Φυτά, όπως η φραγκοσυκιά και ο κάκτος, χρειάζονται πολύ λίγο νερό. Τα φυτά αυτά αποθηκεύουν νερό στο βλαστό τους, το οποίο μπορούν να χρησιμοποιήσουν σε περιόδους ξηρασίας. Δηθόλα 2.2 Δηθφλα ρσξίο πιαίζην πνπ ππνζηεξίδεηαη απηφλνκα ζην θείκελν (Β.Μ) 2. Γχν ή πεξηζζφηεξεο εηθφλεο πνπ βξίζθνληαη ζε μερσξηζηά πιαίζηα, ε κία δίπια ζηελ άιιε αιιά αλαδεηθλχνληαη ζρέζεηο κεηαμχ ηνπο κε ηελ έλλνηα φηη ε θάζε κία δελ κπνξεί λα ππάξμεη απηφλνκα ζε ζρέζε κε απηφ πνπ πεξηγξάθεηαη ζην θείκελν, ζεσξνχληαη θαη νκαδνπνηνχληαη σο κία εηθφλα (εηθφλεο 2.3, 2.4). Δπίζεο σο κία εηθφλα αληηκεησπίδνληαη θαη νη εηθφλεο πνπ βξίζθνληαη ζε μερσξηζηά πιαίζηα θαη αλαδεηθλχνπλ ηελ εμέιημε ελφο θαηλνκέλνπ (εηθφλα 2.5). Παρατήρησε την παρακάτω τροφική αλυσίδα. Μπορείς να σκεφτείς τι θα συνέβαινε αν οι άνθρωποι εξόντωναν όλα τα φίδια; Δηθόλα 2.3 Δηθφλεο ζε πιαίζηα πνπ αλαδεηθλχνπλ κηα ηξνθηθή αιπζίδα (Σεηξάδην Δξγαζηψλ - Σ.Δ) Ποιο είναι το κοινό χαρακτηριστικό των ζώων που τα βοηθά στην προσαρμογή τους στο περιβάλλον; Δηθόλα 2.4 Δηθφλεο ζε πιαίζηα πνπ αλαδεηθλχνπλ νκνηφηεηα (Σ.Δ) 41

52 Παρατήρησε τις εικόνες και αρίθμησέ τες με τη βοήθεια των κειμένων που ακολουθούν.. Δηθόλα 2.5 Δηθφλεο ζε πιαίζηα πνπ δείρλνπλ ηελ εμέιημε ηεο εγθπκνζχλεο (Σ.Δ) 3. Γχν ή πεξηζζφηεξεο εηθφλεο πνπ δελ νξηνζεηνχληαη απφ πιαίζην θαη νη νπνίεο βξίζθνληαη ε κία δίπια ζηελ άιιε ελζσκαησκέλεο ζε έλα λνεηφ πιαίζην αλαδεηθλχνληαο ζρέζεηο πνπ πεξηγξάθνληαη ζην θείκελν, ζεσξνχληαη σο κία εηθφλα. (εηθ.2.6) Ποιες συνήθειες συμβάλλουν στη σωστή λειτουργία του αναπνευστικού συστήματος; Δηθόλα 2.6 Δηθφλεο ρσξίο πιαίζην πνπ αλαδεηθλχνπλ ζρέζεηο πνπ πεξηγξάθνληαη ζην θείκελν (Σ.Δ) 42

53 4. Σέινο ζηελ θαηακέηξεζε ησλ εηθφλσλ πεξηιακβάλνληαη θαη, (α) απηέο πνπ ππάξρνπλ ζηελ αξρή θάζε ελφηεηαο θαη ζηελ θνξπθή θάζε ζειίδαο θαη ιεηηνπξγνχλ σο ζεκαηηθνί πξννξγαλσηέο (εηθ. 2.7), (β) απηέο πνπ ζεκαηνδνηνχλ νξηζκέλεο επαλαιακβαλφκελεο δξαζηεξηφηεηεο (βηληέηεο - εηθ.2.8) (α) (β) Δηθόλα 2.7 (α) ζεκαηηθφο πξννξγαλσηήο ζηελ ελφηεηα Φπηά (Β.Μ, Σ.Δ) (β) ζεκαηηθφο πξννξγαλσηήο ζηελ ελφηεηα Κπθινθνξηθφ (Β.Μ, Σ.Δ) (α) (β) (γ) Δηθόλα 2.8 (α) βηληέηα πνπ δείρλεη ηελ εθηέιεζε πεηξάκαηνο (Σ.Δ) (β) βηληέηα πνπ δείρλεη ην κέξνο πνπ ζα γξαθεί ην ζπκπέξαζκα (Σ.Δ) (γ) βηληέηα πνπ δείρλεη έλλνηεο απφ ην κηθξφθνζκν (Β.Μ) Ππθλόηεηα Ωο ππθλφηεηα νξίδεηαη ε αλαινγία εηθφλσλ ζε 1000 ιέμεηο ιεθηηθνχ θεηκέλνπ. 43