ΓΛΩΙΚΗ ΔΙΑΣΗΡΗΗ ΚΑΙ ΤΠΟΥΩΡΗΗ

Transcript

1 ΓΛΩΙΚΗ ΔΙΑΣΗΡΗΗ ΚΑΙ ΤΠΟΥΩΡΗΗ 1.1 Εηζαγσγή Οη φξνη γισζζηθή δηαηήξεζε [language maintenance] θαη ππνρψξεζε/κεηαζηξνθή [language shift] ζε ζρέζε κε ηε ρξήζε θαη ην θχξνο ησλ γισζζψλ πξσηνεκθαλίζηεθαλ ζε έλα πξσηνπνξηαθφ άξζξν ηνπ Joshua Fishman ην Ζ γισζζηθή δηαηήξεζε δειψλεη ηε ζπλερηδφκελε ρξήζε κίαο γιψζζαο ε νπνία βξίζθεηαη ζε επαθή κε κία άιιε ηνπηθά ή θνηλσληθά ηζρπξφηεξε γιψζζα. Ο αληίζηξνθνο φξνο, γισζζηθή ππνρψξεζε ή κεηαζηξνθή, δειψλεη ηελ αληηθαηάζηαζε κίαο γιψζζαο απφ κία άιιε σο θχξην κέζν επηθνηλσλίαο θαη θνηλσληθνπνίεζεο κέζα ζε κία θνηλφηεηα. χκθσλα κε ηνπο Appel θαη Muysken (1987) ε δηαδηθαζία ηεο γισζζηθήο ππνρψξεζεο ιακβάλεη ρψξα ζε πνιιέο δίγισζζεο θνηλφηεηεο. Όιν θαη πεξηζζφηεξνη νκηιεηέο ρξεζηκνπνηνχλ ηε γιψζζα ηελ πιεηνλνηηθή γιψζζα ζε πεξηβάιινληα ή ρψξνπο [domains] (π.ρ ζην ζπίηη, ζην ζρνιείν, ζηε ζξεζθεπηηθή ιαηξεία) φπνπ πξνεγνπκέλσο κηινχζαλ ηε κεηνλνηηθή γιψζζα, θπξίσο δηφηη πξνζδνθνχλ φηη ε ρξήζε ηεο πιεηνςεθηθήο γιψζζαο ζα ηνπο παξέρεη πεξηζζφηεξεο επθαηξίεο θνηλσληθήο θηλεηηθφηεηαο θαη νηθνλνκηθήο αλφδνπ. Ζ γισζζηθή ππνρψξεζε ζπλεπάγεηαη κεησκέλε ρξήζε ηεο κεηνλνηηθήο γιψζζαο ζε δηάθνξνπο ρψξνπο, κείσζε ζηνλ αξηζκφ ησλ νκηιεηψλ απηήο ηεο γιψζζαο θαη απψιεηα γισζζηθήο ηθαλφηεηαο (Baker 2006). Σα ηειεπηαία ζηάδηα ηεο γισζζηθήο ππνρψξεζεο θαινχληαη γισζζηθόο ζάλαηνο [language death], θαηλφκελν ην νπνίν ζπλαληάηαη θπξίσο ζε πεξηπηψζεηο φπνπ ε ζπγθεθξηκέλε γιψζζα δελ νκηιείηαη απφ θάπνηα άιιε θνηλφηεηα (Appel θαη Muysken 1987). O γισζζηθφο ζάλαηνο παξαηεξείηαη πεξηζζφηεξν ζε ηνπηθέο ή γεγελείο κεηνλνηηθέο γιώζζεο παξά ζε γιώζζεο κεηαλαζηώλ. Ζ εμαθάληζε ηεο Κνξλνπαιηθήο ζηελ Αγγιία ηνλ 18 ν αηψλα είλαη έλα παξάδεηγκα γισζζηθνχ ζαλάηνπ θαη γισζζηθήο κεηαζηξνθήο πξνο ηελ αγγιηθή. Ζ απψιεηα κίαο γιψζζαο κεηαλαζηψλ φπσο ε Ννξβεγηθή ζηηο ΖΠΑ (ζέκα πνπ κειεηήζεθε εθηελψο απφ ηνλ Einar Haugen ην 1953) είλαη έλα παξάδεηγκα γισζζηθήο κεηαζηξνθήο ρσξίο γισζζηθφ ζάλαην, εθφζνλ ε γιψζζα επηβηψλεη ζηε ρψξα πξνέιεπζεο, ηε Ννξβεγία (Mesthrie θ.ά. 2000). Ζ γισζζηθή ππνρψξεζε κπνξεί λα επέιζεη αξγά θαη λα ζπλερηζηεί γηα αξθεηέο γελεέο, αιιά ζε γξήγνξα κεηαβαιιφκελεο θνηλσληθέο θαηαζηάζεηο κπνξεί λα είλαη κία ηαρχηαηε δηαδηθαζία (Appel θαη Μuysken 1987). Έλα ηέηνην θαηλφκελν παξαηεξείηαη κε ηηο κεηαλαζηεπηηθέο νκάδεο. Πνιινί εξεπλεηέο εθηηκνχλ φηη ε γισζζηθή ππνρψξεζε ζηνπο κεηαλάζηεο νινθιεξψλεηαη κέζα ζε ηξεηο γελεέο. Οη Fishman (1966), Veltman (1983) θαη Paulston (1986) πεξηγξάθνπλ ηελ ππνρψξεζε κέζα ζην δηάζηεκα ηξηώλ γελεώλ ζηηο ΖΠΑ σο εμήο: ε πξψηε γεληά κεηαλαζηψλ καζαίλεη αγγιηθά αιιά ρξεζηκνπνηεί ηε κεηξηθή γιψζζα ζην ζπίηη. Ζ δεχηεξε γεληά κηιάεη ηε κεηξηθή γιψζζα ζην ζπίηη αιιά ρξεζηκνπνηεί ηελ αγγιηθή ζην ζρνιείν θαη ζηε δνπιεηά. ηελ ηξίηε γεληά ε αγγιηθή γίλεηαη ε γιψζζα ηνπ ζπηηηνχ ελψ νη γλψζεηο ζηε γιψζζα ησλ γνλέσλ έρνπλ κεησζεί δξακαηηθά. Ωζηφζν, ην παξαπάλσ κνληέιν είλαη γεληθφ, θαη δελ ηζρχεη ζε φιεο ηηο πεξηπηψζεηο. Γηαθνξεηηθνί παξάγνληεο θαζνξίδνπλ θάζε θνξά ηνπο ξπζκνχο κε ηνπο νπνίνπο κία κεηνλνηηθή νκάδα ζα εγθαηαιείςεη ηε γιψζζα ηεο θαη ζα κεηαθηλεζεί γισζζηθά πξνο ηελ θπξίαξρε, πιεηνλνηηθή γιψζζα. Σέηνηνπο παξάγνληεο εμεηάδνπκε παξαθάησ. 1.2 Αηνκηθή θαη θνηλσληθή δηγισζζία 1

2 Ο Ferguson πξψηνο ρξεζηκνπνίεζε ηνλ φξν diglossia πνπ ζηα ειιεληθά απνδίδεηαη σο θνηλσληθή δηγισζζία ή δηπινγισζζία 1 ην 1959 γηα λα δειψζεη ηηο θαηαζηάζεηο εθείλεο φπνπ δχν πνηθηιίεο ηεο ίδηαο γιψζζαο, κία Τςειή (Τ) θαη κία Υακειή (Υ), ρξεζηκνπνηνχληαη γηα δηαθνξεηηθέο θνηλσληθέο ιεηηνπξγίεο. ε κεξηθέο πεξηπηψζεηο, φπσο π.ρ ζε έλα εθθιεζηαζηηθφ θήξπγκα, ζε κία παλεπηζηεκηαθή δηάιεμε, ζε έλα δειηίν εηδήζεσλ, κφλν ε Τ είλαη θαηάιιειε, ελψ ζε άιια θνηλσληθά πεξηβάιινληα, φπσο π.ρ ζε κία νηθνγελεηαθή ζπλνκηιία, ζε πξνζσπηθέο επηζηνιέο, ρξεζηκνπνηείηαη κφλν ε Υ (Ferguson 1972). Έηζη, ζχκθσλα κε ην κνληέιν ηεο θνηλσληθήο δηγισζζίαο ηνπ Ferguson, δχν πνηθηιίεο ζε κία δίγισζζε θνηλφηεηα ρξεζηκνπνηνχληαη ζε ζπκπιεξσκαηηθνχο, θνηλσληθά νξηνζεηεκέλνπο ρψξνπο θαη έρνπλ ζπκπιεξσκαηηθέο ιεηηνπξγίεο. χκθσλα κε ηνλ Li Wei (1994), ην κνληέιν ηεο θνηλσληθήο δηγισζζίαο ηνπ Ferguson παξνπζηάδεη δχν πξνβιήκαηα: ην πξψην είλαη φηη ηα κέιε κία δίγισζζεο θνηλφηεηαο θαίλεηαη λα πεξηνξίδνληαη ζηε γισζζηθή ηνπο ζπκπεξηθνξά, θαη λα ρξεζηκνπνηνχλ ηε γιψζζα ζχκθσλα κε έλα ζχλνιν πξνθαζνξηζκέλσλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ. Έλα ηέηνην κνληέιν π.ρ. δελ ιακβάλεη ππ φςε θνηλά ραξαθηεξηζηηθά γλσξίζκαηα ηεο ζπλνκηιηαθήο αιιειεπίδξαζεο ζε πνιιέο δίγισζζεο θνηλφηεηεο φπσο ε ελαιιαγή γισζζηθψλ θσδίθσλ (code-switching). Σν δεχηεξν πξφβιεκα κε ηνλ νξηζκφ ηεο θνηλσληθήο δηγισζζίαο θαηά Ferguson έγθεηηαη ζην φηη δελ ιακβάλεη ππ φςε ηνπ ηελ -αλακελφκελε κε ην ρξφλνγισζζηθή κεηαβνιή. χκθσλα κε ηνλ Li Wei (1994) ελψ o Ferguson ζεσξεί φηη ε θνηλσληθή δηγισζζία είλαη κία ζηαζεξή θαηάζηαζε πνπ επηθξαηεί γηα αξθεηνχο αηψλεο, πνιιέο έξεπλεο έρνπλ δείμεη φηη κεξηθέο δίγισζζεο θνηλφηεηεο δηαηεξνχλ ηε γιψζζα ηνπο κε ιηγφηεξε επηηπρία απφ άιιεο θαη φηη ην κνληέιν ηεο γισζζηθήο ηνπο ρξήζεο κεηαβάιιεηαη ζπλ ησ ρξφλσ. Γη απηφ, ε έλλνηα ηεο θνηλσληθήο δηγισζζίαο φπσο γίλεηαη αληηιεπηή απφ ηνλ Ferguson δελ θαιχπηεη ηηο θνηλσληθέο θαη γισζζηθέο δηαδηθαζίεο πνπ είλαη παξνχζεο ζηε γισζζηθή δηαηήξεζε θαη ππνρψξεζε ζηηο θαη αλά ηηο θνηλφηεηεο (Li Wei 1994: 8). O Fishman (1972) ηξνπνπνίεζε ην κνληέιν ηεο θνηλσληθήο δηγισζζίαο ηνπ Ferguson oχησο ψζηε λα κπνξεί λα αλαιχεη θαη λα εμεγεί δηάθνξα είδε δίγισζζσλ θαηαζηάζεσλ θαη γισζζηθψλ επηινγψλ. Ο Fishman επηρείξεζε λα ζπλδέζεη ηελ αλάιπζε ησλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ θαη πξνζδνθηψλ κε ηε γισζζηθή ρξήζε ζε ξεαιηζηηθέο πεξηζηάζεηο επηθνηλσλίαο, εηζάγνληαο ηνλ θαζνξηζηηθφ φξν πεξίζηαζε/ρώξνο επηθνηλσλίαο [domain]. Ο φξνο απηφο, θαηά ηνλ Fishman, δειψλεη έλα ζεζκηθφ πιαίζην ζην νπνίν κία γισζζηθή πνηθηιία είλαη πηζαλψο θαηαιιειφηεξε απφ κία άιιε. Δπηπιένλ, ν Fishman (1980) επεμέηεηλε ην κνληέιν ηεο θνηλσληθήο δηγισζζίαο ηνπ Ferguson, θαη ιακβάλνληαο ππ φςε ηνλ παξάγνληα ηεο ζπλ ησ ρξφλσ γισζζηθήο κεηαβνιήο, θάλεη ηελ εμήο δηάθξηζε: ε θνηλσληθή δηγισζζία απνηειεί έλαλ ζηαζεξό θνηλσληθό δηαθαλνληζκό πνπ ζέηεη φξηα κεηαμχ ησλ θνηλσληθψλ ιεηηνπξγηψλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ Τ θαη ηελ Υ πνηθηιία, ελψ ε αηνκηθή δηγισζζία είλαη κία αηνκηθή εθδήισζε ζπκπεξηθνξάο. Δπίζεο, ζχκθσλα κε ηνλ Fishman o φξνο θνηλσληθή δηγισζζία, εθηφο απφ δχν πνηθηιίεο ηεο ίδηαο γιψζζαο, κπνξεί λα πεξηιακβάλεη θαη δύν δηαθνξεηηθέο γιώζζεο ζηελ ίδηα θνηλφηεηα, κε δηαθνξεηηθή ιεηηνπξγηθή θαηαλνκή ζηνπο Τ θαη Υ ρψξνπο. Ο Fishman (1980) ζπλδπάδεη ηνπο φξνπο αηνκηθή δηγισζζία θαη θνηλσληθή δηγισζζία γηα λα πεξηγξάςεη ηέζζεξηο γισζζηθέο πεξηζηάζεηο φπνπ θαζέλα απφ ηα δχν απηά είδε δηγισζζίαο είλαη δπλαηφλ λα ππάξμεη κε ή ρσξίο ην άιιν. Ζ πξψηε πεξίπησζε αθνξά ζε κία γισζζηθή θνηλφηεηα πνπ ραξαθηεξίδεηαη θαη απφ αηνκηθή θαη από θνηλσληθή δηγισζζία. ε απηή ηελ θνηλφηεηα ζρεδφλ φινη είλαη ζε ζέζε λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηφζν ηελ πςειή γιψζζα (ή πνηθηιία) φζν θαη ηε ρακειή γιψζζα (ή πνηθηιία). Ζ Τ ρξεζηκνπνηείηαη γηα έλα ζχλνιν ιεηηνπξγηψλ, ε Υ γηα έλα άιιν ζχλνιν ιεηηνπξγηψλ. Ο Fishman (1972) παξαζέηεη σο 1 Για ηα διάθορεηικά μεηαθράζμαηα ηων όρων bilingualism και diglossia ζηα ελληνικά, βλ. Σελλά-Μάζη, 2001:

3 παξάδεηγκα ηελ Παξαγνπάε, φπνπ φινη ζρεδφλ νη θάηνηθνη κηινχλ θαη ηα Γθνπαξαλί θαη ηα Ηζπαληθά. Ζ πξψηε είλαη ε Υ πνηθηιία, ελψ ηα Ηζπαληθά είλαη ε Τ. ηε δεχηεξε πεξίπησζε πνπ πεξηγξάθεη ν Fishman (1972, 1980) έρνπκε θνηλσληθή δηγισζζία ρσξίο αηνκηθή. ε απηφ ην πεξηβάιινλ νη γιψζζεο θαηαλέκνληαη ζχκθσλα κε ηελ αξρή ηεο πεξηθεξεηαθόηεηαο [territoriality principle]. Μία νκάδα θαηνίθσλ ζα κηιά κία γιψζζα, κηα άιιε νκάδα δηαθνξεηηθή γιψζζα, αλάινγα κε ηελ πεξηνρή ηεο ρψξαο ζηελ νπνία θαηνηθνχλ. Γλσζηά παξαδείγκαηα ηεο πεξίπησζεο πνπ πεξηγξάθνπκε είλαη ε Διβεηία, ην Βέιγην θαη ν Καλαδάο. Ωζηφζν, δελ κπνξεί λα ιερζεί κε βεβαηφηεηα φηη ην θαηλφκελν ζπλαληάηαη φηαλ δχν ζρεηηθά ηζφηηκεο νκάδεο θαηνηθνχλ ζε γεηηνληθέο πεξηνρέο. ε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο, ε ηζρπξή εγεηηθά νκάδα κηιά ζπλήζσο ηελ αλψηεξε γιψζζα, ελψ ε πνιππιεζέζηεξε αιιά ιηγφηεξν ηζρπξή νκάδα κηιά κφλν ηελ θαηψηεξε γιψζζα. ηελ πεξίπησζε, ιφγνπ ράξηλ, κίαο απνηθίαο ε άξρνπζαο ειίη κηινχζε ηα Αγγιηθά ή ηα Γαιιηθά ελψ ν ιαφο κηινχζε ηελ ηνπηθή γιψζζα (Baker 2006). Ζ πεξίπησζε θαηά ηελ νπνία δελ ζπλαληάκε νύηε αηνκηθή νύηε θνηλσληθή δηγισζζία ζε κία θνηλφηεηα είλαη ζπάληα. χκθσλα κε ηνλ Fishman (1971) είλαη πξαθηηθψο αδχλαηνλ λα βξεζεί θάπνηα γισζζηθή νκάδα ρσξίο θνηλσληθή δηαζηξσκάησζε, ηεο νπνίαο φια ηα κέιε ζα είλαη κνλφγισζζα θαη κία κφλν γιψζζα ζα ρξεζηκνπνηείηαη ζε φινπο ηνπο θνηλσληνγισζζηθνχο ηνκείο. Όπσο παξαηεξεί θαη ν ίδηνο, αθφκε θη αλ ππήξρε ηέηνηα θνηλφηεηα, πάληα θάπνην είδνο δηαθνξνπνίεζεο ζα ππήξρε ζηε γιψζζα, είηε κεηαμχ γεξνληφηεξσλ θαη λεφηεξσλ, είηε κεηαμχ ζξεζθεπηηθψλ ιεηηνπξγψλ θαη κειψλ ηεο θνηλφηεηαο, θάπνηεο ηειεηέο ή δξαζηεξηφηεηεο ζα ππήξραλ ζηηο νπνίεο δελ ζα είραλ φινη πξφζβαζε (ι.ρ. γπλαίθεο ή παηδηά) θαη ζηηο νπνίεο ζα ρξεζηκνπνηνχληαλ θάπνην ηδηαίηεξν χθνο ή γισζζηθή πνηθηιία. Δλ ηνχηνηο, νπνηαδήπνηε θνηλσλία ραξαθηεξίδεηαη απφ γισζζηθή νκνηνγέλεηα ηαηξηάδεη, ηνπιάρηζηνλ ελ κέξεη, ζε απηή ηελ θαηεγνξία. Π.ρ κία ρψξα ρσξίο κεηαλάζηεο ή ρσξίο γεγελείο γισζζηθέο κεηνλφηεηεο, ή κία ρψξα φπνπ νη γεγελείο γιψζζεο έρνπλ αθαληζηεί, φπσο ε Κνχβα ή ε Γνκηληθαληθή Γεκνθξαηία (Baker 2006). Σέινο, αηνκηθή ρσξίο θνηλσληθή δηγισζζία έρνπκε ζηελ πεξίπησζε δίγισζζσλ νκηιεηψλ ζηελ (Τ) θαη ζηελ (Υ) ζε κία θνηλφηεηα ε νπνία είλαη κνλφγισζζε ζηελ (Τ). Απηφ ε πεξίπησζε ζπλαληάηαη κε κεηαλάζηεο ή νκηιεηέο γεγελψλ κεηνλνηηθψλ γισζζψλ ζε δηαθνξεηηθά κνλφγισζζεο- θνηλφηεηεο. Αληίζεηα απφ ηελ πεξίπησζε ηεο θνηλσληθήο ρσξίο αηνκηθή δηγισζζία φπνπ θαη νη δχν πνηθηιίεο δέρνληαη ζεζκηθή ππνζηήξημε, ζηελ πεξίπησζε φπνπ ππάξρεη αηνκηθή ρσξίο θνηλσληθή δηγισζζία ζηεξίδεηαη ζεζκηθά κφλν ε (Τ) πνηθηιία. Γη απηφ αθξηβψο, νη δίγισζζνη νκηιεηέο ζα πξέπεη λα εμαζθαιίζνπλ επηηπρή ιεηηνπξγηθό δηαρσξηζκό [compartmentalisation] ζηε ρξήζε ηεο θάζε πνηθηιίαο γηα λα δηαηεξήζνπλ ηελ (Υ) πνηθηιία. Ζ έιιεηςε επηηπρνχο ιεηηνπξγηθνχ δηαρσξηζκνχ ζα έρεη σο απνηέιεζκα νη δχν γιψζζεο λα βξεζνχλ ζε αληαγσληζηηθή ζρέζε γηα ην πνηα ζα επηθξαηήζεη ζε θάζε ρψξν ή πεξίζηαζε επηθνηλσλίαο, γεγνλφο πνπ ηειηθά ζα νδεγήζεη ζε απψιεηα ηεο (Υ). Όπσο ιέεη ραξαθηεξηζηηθά ν Fishman (1971: 298): Bilingualism without diglossia tends to be transitional both in terms of the linguistic repertoires of speech communities as well as in terms of the speech varieties involved per se. Without separate though complementary norms and values to establish and maintain functional separation of the speech varieties, that language or variety which is fortunate enough to be associated with the predominant drift of social forces tends to displace the other(s) Όπσο πξναλαθέξακε, ζε απηή ηελ θαηεγνξία γισζζηθήο θαηάζηαζεο πνπ πεξηγξάθεη ν Fishman (αηνκηθή ρσξίο θνηλσληθή δηγισζζία) αλήθνπλ νη κεηαλάζηεο. Δμππαθνχεηαη φηη απηή ε γισζζηθή θαηάζηαζε ζπλαληάηαη θαη ζηελ Διιάδα, ε νπνία, θαηά ηα ηειεπηαία 20 πεξίπνπ ρξφληα έρεη κεηαηξαπεί ζε θνηλσλία ππνδνρήο κεηαλαζηψλ. Όπσο είδακε πξνεγνπκέλσο, νη νκηιεηέο κηαο 3

4 κεηνλνηηθήο γιψζζαο ρξεηάδεηαη λα εμαζθαιίζνπλ ιεηηνπξγηθφ δηαρσξηζκφ γηα λα επηβηψζεη ε γιψζζα ηνπο, θάηη πνπ πξνυπνζέηεη ρξήζε ηεο γιψζζαο ζην ρψξν ηνπ ζπηηηνχ. χκθσλα κε ηνλ Fishman (1991) έλαο απφ ηνπο θαζνξηζηηθφηεξνπο παξάγνληεο γηα ηε γισζζηθή δηαηήξεζε ζε αηνκηθφ επίπεδν είλαη ε κεηαβίβαζε ηεο γιώζζαο από γεληά ζε γεληά [intergenerational language transmission]. Eλ νιίγνηο, εάλ νη γνλείο ζηακαηήζνπλ λα κηινχλ ηε κεηνλνηηθή γιψζζα ζην ζπίηη, ηφηε απηή θηλδπλεχεη λα ραζεί (Dorian 1980, Fishman 1991, Hornberger 1998). Ωζηφζν, έξεπλεο έρνπλ δείμεη φηη ε κεηαβίβαζε κίαο κεηνλνηηθήο γιψζζαο ζηελ επφκελε γεληά δελ είλαη πάληα εθηθηή, θαζψο ζπρλά νη νκηιεηέο κηαο κεηνλνηηθήο γιψζζαο, γηα δηαθφξνπο ιφγνπο, εγθαηαιείπνπλ ηε ρξήζε ηεο γιψζζαο απηήο ζην ζπίηη θαη ηελ αληηθαζηζηνχλ κε ηελ πιεηνλνηηθή γιψζζα. Μεξηθνί ηέηνηνη ιφγνη ζρεηίδνληαη κε ηηο ζηάζεηο ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο απέλαληη ζηε κεηνλνηηθή νκάδα θαη ηε γιψζζα ηεο. 1.3 Σηάζεηο ηεο θνηλσλίαο ππνδνρήο απέλαληη ζηηο κεηνλνηηθέο γιώζζεο Πνιπάξηζκεο κειέηεο γισζζηθψλ ζηάζεσλ, φπσο π.ρ νη έξεπλεο ησλ Gardner θαη Lambert (1972), Fishman (1972), Trudgill (1975), Dillard (1973), Ryan θ.ά. (1982), De Klerk θαη Bosch (1995), δείρλνπλ φηη, παξά ηα πνξίζκαηα ηεο γισζζνινγίαο ζχκθσλα κε ηα νπνία φιεο νη γιψζζεο θαη νη πνηθηιίεο ηνπο είλαη ηζφηηκεο, είλαη ζπλεζηζκέλν ην θαηλφκελν λα ζεσξνχληαη νξηζκέλεο γιψζζεο ή δηάιεθηνη αλψηεξεο ή εθθξαζηηθφηεξεο απφ θάπνηεο άιιεο, θαη νη δηάιεθηνη λα ζεσξνχληαη θαηψηεξεο απφ ηηο αληίζηνηρεο ζηάληαξ ή επίζεκεο γιψζζεο. χκθσλα κε ηελ Κσζηνχια-Μαθξάθε (2001:119): Oη γισζζηθέο πξνθαηαιήςεηο είηε ππέξ είηε θαηά νξηζκέλσλ δηαιέθησλ ή γισζζψλ, είλαη έλα γεγνλφο ηεο θνηλσληνγισζζνινγηθήο δσήο πνπ πξέπεη λα απνδερηνχκε. Ο ηξφπνο πνπ αληηδξά ε γισζζηθή θνηλφηεηα ζε κία γισζζηθή πνηθηιία ζεκαηνδνηεί θαη ηηο αληηιήςεηο ηεο ζρεηηθά κε ηνπο νκηιεηέο ηεο. Έηζη ζηάζεηο απέλαληη ζηε γιψζζα είλαη ζπλδεδεκέλεο κε απφςεηο γηα ηελ ηαπηφηεηα ησλ νκηιεηψλ ηεο ή, φπσο επηζεκαίλεη ν Trudgill είλαη πεξηζζφηεξν θξίζεηο ζρεηηθά κε ηνπο νκηιεηέο ηεο παξά ζρεηηθά κε ηε γιψζζα. Eίλαη θνηλσληθέο ζηάζεηο πνπ δελ αηηηνινγνχληαη κε γισζζνινγηθά θξηηήξηα. ε πνην βαζκφ φκσο, κπνξεί λα επεξεάδνπλ απηέο νη θνηλσληθέο ζηάζεηο ηε δηαηήξεζε κίαο κεηνλνηηθήο γιψζζαο; χκθσλα κε ην κνληέιν ηνπ Kloss (1966) πνπ βαζίζηεθε ζηηο κεηαλαζηεπηηθέο θνηλφηεηεο ησλ ΖΠΑ, νη ζηάζεηο ηεο θπξίαξρεο νκάδαο απέλαληη ζε κία κεηνλνηηθή γιψζζα ή νκάδα είλαη έλαο δηθνξνύκελνο παξάγνληαο γηα ηε γισζζηθή δηαηήξεζε. Με άιια ιφγηα, κπνξεί λα πξνθαιέζεη είηε δηαηήξεζε είηε γισζζηθή ππνρψξεζε. Όπσο εμεγεί ν Κloss, απφ ηε κία κεξηά, νη αξλεηηθέο ζηάζεηο ηεο πιεηνλνηηθήο νκάδαο κπνξεί λα νδεγήζνπλ ηε κεηνλνηηθή νκάδα είηε ζε αθνκνίσζε, ή ζε κηα πην ακπληηθή ζηάζε θαη θαη επέθηαζηλ ζε γισζζηθή δηαηήξεζε. Οη ζεηηθέο ζηάζεηο κπνξεί λα δεκηνπξγήζνπλ θαηάιιειν θιίκα γηα γισζζηθή δηαηήξεζε αιιά ελδέρεηαη θαη λα νδεγήζνπλ ηε κεηνλνηηθή νκάδα ζε απάζεηα θαη εγθαηάιεηςε ηεο γιψζζαο. Τπάξρνπλ πιείζηα παξαδείγκαηα κεηνλνηηθψλ νκάδσλ πνπ, εζσηεξίθεπνληαο ηηο αξλεηηθέο ζηάζεηο ηεο θπξίαξρεο νκάδαο απέλαληη ζηε γιψζζα ηνπο απνζηαζηνπνηήζεθαλ απφ ηε γισζζηθή ηνπο θιεξνλνκηά. Ζ έξεπλα ηεο Αltabev (1998) δείρλεη φηη νη Σνπξθνεβξαίνη εζσηεξηθεχνπλ ηελ αξλεηηθή αμηνιφγεζε ηεο εβξαην-ηζπαληθήο θαη ηηο πην πνιιέο θνξέο δελ ηελ ζεσξνχλ θαλνληθή γιψζζα. Παξνκνίσο, νη νκηιεηέο ηεο γαειηθήο (θειηηθή γιψζζα) ζηελ έξεπλα ηεο Dorian (1981) ζπρλά ππνβηβάδνπλ ηε γιψζζα ηνπο ελψ θψηνη θαη Ηξιαλδνί νκηιεηέο ηεο γαειηθήο ζηελ έξεπλα ηνπ Watson (1989) ζεσξνχλ φηη ε γιψζζα ηνπο ηνχο πξνζδίδεη ηελ ηαπηφηεηα ηνπ «ακφξθσηνπ, θαζπζηεξεκέλνπ ρσξηάηε». ην ρσξηφ Γθάπνπλ ηεο Νέαο Γνπηλέαο, ε έξεπλα ηνπ Κulick (1992) δείρλεη πψο κία γεγελήο γιψζζα, ε Σάηαπ, αληηθαηαζηάζεθε απφ ηελ Σνθ Πίδηλ, φηαλ νη ρσξηθνί, ζε κία πξνζπάζεηα «εθζπγρξνληζκνχ», ζηακάηεζαλ λα κηινχλ Σάηαπ κε ηα παηδηά ηνπο. Παξνκνίσο, ε θιαζηθή κειέηε ηεο Gal ζην Oberwart ηεο Απζηξίαο, δείρλεη πψο κεηά απφ 400 ρξφληα ζρεηηθά ζηαζεξήο νπγγξν-γεξκαληθήο δηγισζζίαο, ε εθβηνκεράληζε θαη ν εθζπγρξνληζκφο νδήγεζαλ ζηελ ηαχηηζε ηεο νπγγξηθήο κε ηελ «θαζπζηέξεζε» θαη ηνλ «επαξρησηηζκφ» θαη ζηε ζπλαθφινπζε επηθξάηεζε ηεο γεξκαληθήο. χκθσλα κε ηελ Gal, ηα παηδηά 4

5 ησλ δίγισζζσλ νκηιεηψλ ζηα νπγγξηθά θαη ζηα γεξκαληθά δελ καζαίλνπλ ζρεδφλ πνηέ νπγγξηθά, ελψ παξάιιεια νη γνλείο θάλνπλ φ,ηη κπνξνχλ νχησο ψζηε ηα παηδηά ηνπο λα κάζνπλ ηα γεξκαληθά απηαίζησο θαη λα απνβάινπλ θάζε ίρλνο ηεο (ζηηγκαηηζκέλεο) νπγγξηθήο ηαπηφηεηαο. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα απφ ηνλ ειιεληθφ ρψξν γηα ην πψο νη αξλεηηθέο θνηλσληθέο ζηάζεηο νδεγνχλ ζηε γισζζηθή ππνρψξεζε απνηεινχλ ηα αξβαλίηηθα. εκαληηθφ ξφιν ζηελ ππνρψξεζε απηήο ηεο γιψζζαο έπαημε ν ζηηγκαηηζκφο ησλ Αξβαληηψλ θαη ησλ αξβαλίηηθσλ απφ ηνπο ειιελνθψλνπο (Αξράθεο θαη Κνλδχιε 2004). Παξνια απηά, φπσο πξναλαθέξακε, νη αξλεηηθέο ζηάζεηο εθ κέξνπο ηεο πιεηνλνηηθήο νκάδαο δελ νδεγνχλ πάληνηε ζε γισζζηθή κεηαθίλεζε. Γηα παξάδεηγκα, νη Έιιελεο θαη νη Σνχξθνη κεηαλάζηεο ζηε Γεξκαλία, παξά ην γεγνλφο φηη γεληθά δελ έρνπλ δερζεί ζεηηθέο ζηάζεηο απφ ηελ θνηλσλία ππνδνρήο θαη ζεσξνχληαλ «πξνζσξηλνί» θαη «gastarbeiter» (επηζθέπηεο εξγάηεο), δηαηεξνχλ ζε κεγάιν βαζκφ ηε γιψζζα ηνπο (Υαηδεδάθε 1996, Yagmur 2004). Aπφ ηελ άιιε κεξηά, ζην Βέιγην, παξά ηηο θαηά γεληθή νκνινγία ζεηηθέο ζηάζεηο ηεο πιεηνλνηηθήο νκάδαο απέλαληη ζηνπο Έιιελεο κεηαλάζηεο θαη ην γεγνλφο φηη αλέθαζελ απνιάκβαλαλ ηδηαίηεξα δηθαηψκαηα (φπσο π.ρ εχθνιε πξφζβαζε ζηε βειγηθή ππεθνφηεηα) ε ειιεληθή θνηλφηεηα εθδειψλεη ζρεηηθή αδηαθνξία σο πξνο ηε δηαηήξεζε ηεο ειιεληθήο (Xαηδεδάθε 1996). Παξνκνίσο, ν Yagmur (2004) δηαπηζηψλεη φηη νη Σνχξθνη κεηαλάζηεο ζηελ Απζηξαιία, ε νπνία θεκίδεηαη γηα ηελ ζεζκηθή ππνζηήξημε πνπ παξέρεη ζηηο εζλνγισζζηθέο κεηνλφηεηεο, ηείλνπλ λα εγθαηαιείπνπλ ηε γιψζζα ηνπο ζε κεγαιχηεξν βαζκφ απφ φ,ηη νη ζπκπαηξηψηεο ηνπο ζηε Γεξκαλία ε νπνία, φπσο πξναλαθέξακε, δελ εθαξκφδεη ηδηαίηεξα ππνζηεξηθηηθή πνιηηηθή έλαληη ησλ Σνχξθσλ κεηαλαζηψλ. Πεξαηηέξσ παξάγνληεο πνπ επηδξνχλ ζηηο ζηάζεηο κία κεηνλνηηθήο νκάδα ο απέλαληη ζηε γιψζζα ηεο ζρεηίδνληαη κε ηε Θεσξία ησλ Θεκειησδώλ Αμηώλ ηελ νπνία εμεηάδνπκε παξαθάησ. 1.4 Θεσξία ησλ Θεκειησδώλ Αμηώλ Μία άιιε πξνζπάζεηα θαηαλφεζεο, εμήγεζεο θαη πξφβιεςεο ησλ δηαδηθαζηψλ δηαηήξεζεο θαη ππνρψξεζεο ησλ κεηνλνηηθψλ γισζζψλ απνηειεί ε ζεσξία ησλ «ζεκειησδψλ αμηψλ» [Core Values Theory] πνπ αλαπηχρζεθε απφ ηνλ Smolicz (1979, 1981). χκθσλα κε απηή ηε ζεσξία, ε θάζε νκάδα έρεη ηδηαίηεξεο πνιηηηζκηθέο αμίεο πνπ είλαη ζεκειηψδεηο γηα ηε ζπλέρηζε ηεο χπαξμήο ηεο σο νκάδαο θαη φζα κέιε ηεο απνξξίπηνπλ απηέο ηηο αμίεο δηαηξέρνπλ ηνλ θίλδπλν λα απνθιεηζηνχλ απφ ηελ νκάδα. Ζ γιψζζα απνηειεί ζεκαληηθφηεξε αμία γηα κεξηθέο εζλνηηθέο νκάδεο απφ φ,ηη γηα άιιεο. χκθσλα κε ηνλ Smolicz, νη Οιιαλδνί ζηελ Απζηξαιία εγθαηαιείπνπλ ηε γιψζζα ηνπο κε γξήγνξνπο ξπζκνχο γηαηί δελ ηε ζεσξνχλ αλαπφζπαζην θνκκάηη ηεο εζληθήο ηνπο ηαπηφηεηαο. Απφ ηελ άιιε κεξηά, νη Έιιελεο, νη Πνισλνί θαη νη Λεηηνλνί έρνπλ ραξαθηεξηζηεί «γισζζνθεληξηθέο» εζλνηηθέο νκάδεο θαη σο εθ ηνχηνπ δηαηεξνχλ ηε γιψζζα ηνπο ζε κεγαιχηεξν βαζκφ. Οη Smolicz θαη Secombe (1988) επεμέηεηλαλ ηε ζεσξία ησλ ζεκειησδψλ αμηψλ, θαη εμεηάδνληαο δηαθνξεηηθέο εζλνηηθέο νκάδεο (Ηηαινχο, Έιιελεο, Πνισλνχο, Κηλέδνπο, Κξνάηεο, Οπθξαλνχο, Ηλδνχο, Λεηηνλνχο θαη Οπαινχο) θαηέιεμαλ ζηελ παξαθάησ θαηεγνξηνπνίεζε: α) αξλεηηθή αμηνιόγεζε ηεο κεηνλνηηθήο γιψζζαο β) αδηαθνξία σο πξνο ηε γισζζηθή δηαηήξεζε γ)γεληθά ζεηηθή αμηνιόγεζε: ε γιψζζα ζεσξείηαη δσηηθφ ζηνηρείν ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο αιιά δελ εθθξάδεηαη πξνζσπηθφ ελδηαθέξνλ γηα ηελ εθκάζεζή ηεο 5

6 δ) ζεηηθή αμηνιόγεζε ζηελ πξάμε: ε γιψζζα ζεσξείηαη ζεκειηψδεο αμία θαη ην άηνκν παίξλεη δξαζηηθά κέηξα γηα ηελ δηαηήξεζε/εθκάζεζή ηεο. χκθσλα κε ηελ παξαπάλσ θαηεγνξηνπνίεζε, νη Έιιελεο θαη νη Ηηαινί βξέζεθαλ ζηελ θαηεγνξία (δ) ελψ νη Πνισλνί ζηελ θαηεγνξία (γ). Με άιια ιφγηα, ε έξεπλα ησλ Smolicz θαη Secombe έδεημε φηη κνινλφηη νη Πνισλνί ζεσξνχλ ηε γιψζζα ηνπο ζηνηρείν δσηηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ εζληθή ηνπο ηαπηφηεηα, αληίζεηα απφ φ,ηη νη Έιιελεο θαη νη Ηηαινί, δελ δεζκεχνληαη πξνζσπηθά γηα λα ηε κάζνπλ ή γηα λα ηε κεηαδψζνπλ ζηελ επφκελε γεληά (Janik 1996). Ζ παξαπάλσ δηάθξηζε δείρλεη φηη ππάξρνπλ πεξηπηψζεηο πνπ ε γιψζζα απνηειεί ζεκειηψδε αμία γηα κία εζλνηηθή νκάδα, αιιά ε νκάδα δελ παίξλεη ηα απαξαίηεηα κέηξα γηα ηε δηαηήξεζή ηεο θαη ηε κεηαβίβαζή ηεο ζηελ επφκελε γεληά. ε απηέο ηηο πεξηπηψζεηο επηθξαηεί κία ξεαιηζηηθή, πξαγκαηηζηηθή πξνζέγγηζε πνπ ζρεηίδεηαη κε ηε ρακειή αμία ηεο κεηνλνηηθήο γιψζζαο, φρη κφλν σο νξγάλνπ επηθνηλσλίαο αιιά θαη σο εθνδίνπ γηα ηελ θνηλσληθή άλνδν (Υαηδεδάθε θαη Κπξηαδήο 2003). Μνιαηαχηα, ην γεγνλφο φηη νη νκηιεηέο κίαο κεηνλνηηθήο γιψζζαο κπνξεί λα έρνπλ αξλεηηθέο ζηάζεηο απέλαληη ζ απηήλ δελ ζεκαίλεη απαξαίηεηα φηη ε γιψζζα δελ έρεη θακία ζεκαζία γηα απηνχο. Δλδέρεηαη π.ρ λα ηεο απνδίδεηαη αμία γηα θνηλσληθνχο ή ζπλαηζζεκαηηθνχο ιφγνπο, εηδηθά απφ ηνπο κεηαλάζηεο ηεο παιαηφηεξεο γεληάο, ή γεληθφηεξα απφ άηνκα πνπ βηψλνπλ ηε κεηνλνηηθή ηνπο ηαπηφηεηα κε ππεξεθάλεηα (Appel θαη Muysken 1987). Ζ κέρξη ηψξα επηζθφπεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο ππνδειψλεη κία αζαθή ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηηο ζηάζεηο απέλαληη ζηε γιψζζα θαη ζηε δηαηήξεζε ηεο γιψζζαο. Πηζαλφλ απηφ λα νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη νη ζηάζεηο δελ είλαη κία κνλνδηάζηαηε, κνλνιηζηθή έλλνηα (Fasold 1984) θαη επεηδή, φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί, ζπρλά ππάξρεη δηάζηαζε αλάκεζα ζηελ πξαγκαηηζηηθή θαη ηε ζπλαηζζεκαηηθή πιεπξά ησλ ζηάζεσλ (Baker 1992). Δπηπξφζζεηα, νη παξαπάλσ κειέηεο δειψλνπλ φηη ε εθδήισζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ ή «αθνζίσζεο» πξνο ηε κεηξηθή γιψζζα δελ νδεγεί ππνρξεσηηθά ζε αλάινγε γισζζηθή ζπκπεξηθνξά. Θα πξέπεη σζηφζν λα ζεκεηψζνπκε φηη κειέηεο απηνχ ηνπ ηχπνπ πνπ εζηηάδνπλ απνθιεηζηηθά ζηε ζρέζε αλάκεζα ζηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ κειψλ ηεο νκάδαο θαη ηε γισζζηθή ζπκπεξηθνξά δελ ιακβάλνπλ ππ φςε ηελ επίδξαζε θνηλσληθψλ-ςπρνινγηθψλ παξακέηξσλ ζηε γισζζηθή ρξήζε. Θεσξνχλ δεδνκέλν φηη ε αθνζίσζε ζηε κεηνλνηηθή γιψζζα αξθεί γηα λα ππεξληθήζεη ηα εκπφδηα ηνπ πεξηβάιινληνο πνπ απνζαξξχλνπλ ηε ρξήζε ηεο. Οη Thackerar θ.ά. σζηφζν, ζεσξνχλ φηη ε γισζζηθή δηαηήξεζε πξέπεη λα πξνζεγγηζζεί κε βάζε ηηο «ππνθεηκεληθέο ζηάζεηο ηνπ θάζε αηφκνπ, ηηο γλσζηηθέο θαη ζπλαηζζεκαηηθέο δηαζέζεηο θην, νη νπνίεο αιιειεπηδξνχλ θαη πξνζδηνξίδνπλ ην γισζζηθφ πξντφλ» (1982:206). Μία ηέηνηα πξνζέγγηζε παξέρεηαη απφ ην ζεσξεηηθφ κνληέιν ηεο αληηθεηκεληθήο θαη ππνθεηκεληθήο εζλνγισζζηθήο δσηηθόηεηαο. Απηφ ην κνληέιν εξεπλά θαηά πφζν ν αληίθηππνο πνπ έρνπλ νη θνηλσληθέο ζπλζήθεο ζηα κέιε ηεο νκάδαο δηακνξθψλεη ηε ζηάζε ηνπο απέλαληη ζηε κεηνλνηηθή γιψζζα θαη ελ ηέιεη νδεγεί ζηε δηαηήξεζε ή εγθαηάιεηςή ηεο. 1.5 Εζλνγισζζηθή Ζσηηθόηεηα Σν 1972, ν Fishman έγξαςε φηη έλαο χςηζηνο παξάγνληαο πνπ επηδξά ζηηο ζηάζεηο θαη αληηιήςεηο ησλ κειψλ ηεο νκάδαο απέλαληη ζηε γιψζζα ηνπο είλαη ν βαζκφο ζηνλ νπνίν ε γιψζζα απηή έρεη «νξαηή δσηηθφηεηα, δειαδή δίθηπα αιιειεπίδξαζεο φπνπ ε γιψζζα, ρξεζηκνπνηνχκελε απφ θπζηθνχο νκηιεηέο, επηηειεί κία ή πεξηζζφηεξεο δσηηθέο ιεηηνπξγίεο» (1972:21). O Fishman εμεγεί φηη φζν πεξηζζφηεξνη νη νκηιεηέο κίαο γισζζηθήο πνηθηιίαο θαη φζν κεγαιχηεξν ην θχξνο ηνπο, ηφζν κεγαιχηεξε ζα είλαη ε δσηηθφηεηα ηεο γιψζζαο θαη ε πηζαλφηεηά ηεο γηα επηβίσζε. Οη Giles, Bourhis θαη Taylor αξγφηεξα επαλαδηαηχπσζαλ ηελ Δζλνγισζζηθή Εσηηθφηεηα (ΔΕ) σο «απηή πνπ θάλεη κία νκάδα λα ζπκπεξηθέξεηαη σο κία μερσξηζηή θαη δξαζηήξηα ζπιινγηθή νληφηεηα ζε δηνκαδηθέο θαηαζηάζεηο» (1977:308). Οη Giles θ.ά (1977) ζεσξνχλ φηη ε δσηηθφηεηα κίαο νκάδαο κπνξεί λα κεηξεζεί «αληηθεηκεληθά» κε βάζε α) δεκνγξαθηθνχο παξάγνληεο β) παξάγνληεο θχξνπο ησλ κειψλ, ηεο γιψζζαο θαη ηνπ πνιηηηζκνχ ηεο νκάδαο, θαη γ) παξάγνληεο ζεζκηθήο ππνζηήξημεο. 6

7 Οη δεκνγξαθηθνί παξάγνληεο ζρεηίδνληαη κε ηνλ αξηζκφ ησλ κειψλ ηεο εζλνγισζζηθήο νκάδαο θαη ηελ θαηαλνκή ηνπο ζηε ζπγθεθξηκέλε γεσγξαθηθή πεξηνρή. Δπίζεο, πεξηιακβάλνπλ παξακέηξνπο φπσο ην κέγεζνο ηεο εζσηεξηθήο θαη εμσηεξηθήο κεηαλάζηεπζεο, ε ελδνγακία θαη ηα πνζνζηά γελλήζεσλ. Θεσξείηαη φηη εζλνγισζζηθέο νκάδεο κε επλντθέο δεκνγξαθηθέο ηάζεηο έρνπλ πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο γηα πςειή δσηηθφηεηα απφ άιιεο, δεκνγξαθηθά πην αδχλακεο νκάδεο (Giles θ.ά 1977). Αο εμεηάζνπκε φκσο ηνπο δεκνγξαθηθνχο παξάγνληεο δηεμνδηθφηεξα. Ζ αξηζκεηηθή δχλακε κίαο γισζζηθήο κεηνλφηεηαο θαη ε γεσγξαθηθή ηεο θαηαλνκή παίδνπλ πνιχ ζεκαληηθφ ξφιν γηα ηε βησζηκφηεηα ηεο κεηνλνηηθήο γιψζζαο. Όηαλ ν αξηζκφο ησλ νκηιεηψλ κεηψλεηαη, ε γιψζζα κπνξεί λα ράζεη ηε ιεηηνπξγηθφηεηά ηεο θαη έηζη λα ππνρσξήζεη. Ωζηφζν, ν Clyne (1982), ζεκαληηθφο εξεπλεηήο ηεο γισζζηθήο δηαηήξεζεο ζηηο κεηαλαζηεπηηθέο θνηλφηεηεο ηεο Απζηξαιίαο, θαηαιήγεη φηη δελ ππάξρεη ζπζρέηηζε κεηαμχ αξηζκεηηθήο δχλακεο θαη γισζζηθήο δηαηήξεζεο. Οη κεηθηνί γάκνη είλαη έλαο άιινο δεκνγξαθηθφο παξάγνληαο πνπ επηδξά ζεκαληηθά ζηε δηαηήξεζε κίαο κεηνλνηηθήο γιψζζαο (Clyne 1985, Putz 1991). ε απηνχο ηνπο γάκνπο, ε γιψζζα κε ην κεγαιχηεξν θχξνο γεληθά έρεη ηηο πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο λα επηβηψζεη σο ε γιψζζα πνπ ρξεζηκνπνηείηαη ζηηο νηθνγελεηαθέο επαθέο θαη έηζη λα γίλεη ε πξψηε γιψζζα ηνπ παηδηνχ (Gal 1979). O Clyne (1982) καο δίλεη ζηνηρεία ζρεηηθά κε ηνλ ηξφπν πνπ επεξεάδνπλ ηε γισζζηθή δηαηήξεζε γάκνη κεηαμχ θπζηθψλ νκηιεηψλ ηεο αγγιηθήο θαη νκηιεηέο άιισλ γισζζψλ. Σα ζηνηρεία απηά (πνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ Απζηξαιία) δείρλνπλ φηη ηα παηδηά απφ αγγιν-γεξκαληθνχο, αγγιν-καιηέδηθνπο θαη αγγιν-νιιαλδηθνχο γάκνπο παξνπζηάδνπλ απφιπηε κεηαθίλεζε πξνο ηελ αγγιηθή. Όζνλ αθνξά γάκνπο κεηαμχ αιινεζλψλ φπνπ θαλείο γνλέαο δελ είλαη θπζηθφο νκηιεηήο ηεο αγγιηθήο, ζχκθσλα κε ηα ζηνηρεία ηνπ Clyne ηα παηδηά πηνζεηνχλ σο επί ην πιείζηνλ θαη πάιη ηελ αγγιηθή, εθηφο ίζσο απφ ηηο πεξηπηψζεηο φπνπ ν παηέξαο είλαη ειιεληθήο ή ηηαιηθήο θαηαγσγήο. Ζ γεσγξαθηθή θαηαλνκή ησλ κεηνλνηηθψλ νκάδσλ είλαη κία αθφκε ζεκαληηθή κεηαβιεηή ζηελ αλάιπζε ηεο γισζζηθήο δηαηήξεζεο θαη ππνρψξεζεο. Όζν νη κεηνλφηεηεο ή νη κεηαλάζηεο δνπλ ζπγθεληξσκέλνη ζε κία ζπγθεθξηκέλε πεξηνρή, έρνπλ κεγαιχηεξν βαζκφ γισζζηθήο δηαηήξεζεο απφ απηνχο πνπ δνπλ ζε απνκνλσκέλα κέξε (Clyne 1982, Fishman 1985). Γηα παξάδεηγκα, ζην Κεκπέθ φπνπ βξίζθνληαη νη γαιιφθσλνη Καλαδνί, ε γαιιηθή απνηειεί δσηηθήο ζεκαζίαο γιψζζα, ζε αληίζεζε κε άιια κέξε ηνπ Καλαδά φπνπ επεηδή νη γαιιφθσλνη είλαη δηαζθνξπηζκέλνη παξαηεξείηαη κεηαθίλεζε πξνο ηελ αγγιηθή (Lieberson 1970). Παξνκνίσο, ε κειέηε ηνπ Li (1982) γηα ηε γισζζηθή ππνρψξεζε ησλ Κηλέδσλ ηεο Ακεξηθήο, δείρλεη φηη άηνκα ηξίηεο γεληάο πνπ θαηνηθνχζαλ ζε ακηγψο θηλέδηθεο γεηηνληέο (Chinatowns) παξνπζίαζαλ ζεκαληηθά ιηγφηεξε γισζζηθή ππνρψξεζε απφ φ,ηη άιινη ζπλνκήιηθνί ηνπο πνπ θαηνηθνχζαλ ζε σο επί ην πιείζηνλ αγγιφθσλεο πεξηνρέο. Ζ δεχηεξε θαηεγνξία κεηαβιεηψλ ζχκθσλα κε ην ζεσξεηηθφ κνληέιν ησλ Giles θ.ά αθνξά ηνπο παξάγνληεο θύξνπο. Οη παξάγνληεο απηνί αλαθέξνληαη ζηελ θνηλσληθν-νηθνλνκηθή ζέζε ηεο κεηνλνηηθήο νκάδαο θαζψο θαη ζην θχξνο ηεο γιψζζαο ηεο ηφζν κέζα ζηε ρψξα φζν θαη δηεζλψο. χκθσλα κε ηνπο Giles θ.ά., φζν κεγαιχηεξν θχξνο έρεη κία νκάδα ζε έλαλ απφ ηνπο παξαπάλσ ηνκείο, ηφζν κεγαιχηεξε δσηηθφηεηα ζα έρεη σο ζπιινγηθή νληφηεηα. Σν θνηλσληθό θύξνο έρεη λα θάλεη θπξίσο κε ηελ απηνεθηίκεζε ηεο εζλνγισζζηθήο νκάδαο, ε νπνία ζπρλά δε δηαθέξεη πνιχ απφ ηελ εθηίκεζε πνπ ηξέθεη ε θνηλσλία ππνδνρήο γηα ηε κεηνλνηηθή νκάδα (Milner 1975). Σν νηθνλνκηθό θύξνο, αλαθέξεηαη ζην βαζκφ ζηνλ νπνίν ε νκάδα αζθεί έιεγρν ζηελ νηθνλνκηθή δσή ηεο θνηλφηεηαο (Giles θ.ά 1977). χκθσλα κε ηνπο Appel θαη Muysken (1987) ην νηθνλνκηθφ θχξνο είλαη πξσηαξρηθφο παξάγνληαο ζε φιεο ζρεδφλ ηηο κειέηεο γισζζηθήο δηαηήξεζεο θαη ππνρψξεζεο. ε πεξηπηψζεηο κεηνλνηηθψλ νκάδσλ κε ζρεηηθά ρακειφ νηθνλνκηθφ θχξνο, ππάξρεη κία 7

8 ζεκαληηθή ηάζε λα ππνρσξνχλ ππέξ ηεο γιψζζαο ηεο πιεηνλφηεηαο. Oη Ηζπαλφθσλνη ζηηο ΖΠΑ π.ρ., πνπ αλήθνπλ ζηα ρακειά νηθνλνκηθά ζηξψκαηα ζπλδπάδνπλ ηελ αγγιηθή γιψζζα κε αθαδεκατθή θαη νηθνλνκηθή πξφνδν ελψ αληίζεηα, ε ηζπαληθή θέξεη ην «ζηίγκα» ηεο αλέρεηαο. Καη επέθηαζηλ, νη γνλείο πνπ δελ έκαζαλ θαιά αγγιηθά πηέδνπλ ηα παηδηά ηνπο λα κηινχλ αγγιηθά επεηδή έρνπλ εζσηεξηθεχζεη ηηο αξλεηηθέο ζηάζεηο ηεο θνηλσλίαο απέλαληη ζηα ηζπαληθά (Appel θαη Muysken 1987). To θύξνο ηεο γιώζζαο απνηειεί ζεκαληηθή κεηαβιεηή ηεο γισζζηθήο δηαηήξεζεο. χκθσλα κε ηνπο Appel θαη Muysken (1987), ηα γαιιηθά, ηα ξσζηθά, ηα αγγιηθά θαη ηα ηζπαληθά έρνπλ πςειφ θχξνο σο γιψζζεο δηεζλνχο επηθνηλσλίαο. Γη απηφ ην ιφγν, είλαη επθνιφηεξν λα δηαηεξεζνχλ ζην Κεκπέθ π.ρ ηα γαιιηθά απφ φ,ηη ηα νπθξαληθά, ηα βηεηλακέδηθα ή ηα νιιαλδηθά. Ο Clyne (2003) απφ ηελ άιιε κεξηά, αληιψληαο ζηνηρεία απφ ηελ Απζηξαιία, ζεσξεί φηη ε ζπζρέηηζε κεηαμχ ηνπ δηεζλνχο θχξνπο κίαο γιψζζαο θαη ηεο δηαηήξεζήο ηεο ζε πεξηβάιινληα δηαζπνξάο δελ έρεη απνδεηρζεί. Π.ρ., γιψζζεο επξχηεξεο επηθνηλσλίαο, φπσο ηα γεξκαληθά ή ηα γαιιηθά, έρνπλ ζεκεηψζεη ζεκαληηθή ππνρψξεζε, ελ αληηζέζεη κε γιψζζεο ρακειφηεξνπ δηεζλνχο θχξνπο, φπσο ηα ηνπξθηθά ή ηα λέα ειιεληθά. Δδψ ζα πξέπεη λα γίλεη δηάθξηζε ηνπ θχξνπο κέζα ζηελ θνηλφηεηα θαη ηνπ θχξνπο εθηφο απηήο. Π.ρ. ελψ ηα αξαβηθά ζηνλ αξαβηθφ θφζκν έρνπλ θχξνο γηαηί είλαη ε γιψζζα ηνπ Κνξαλίνπ, δελ έρνπλ θχξνο ζην Βέιγην, ηε Γαιιία θαη ηελ Οιιαλδία (θαη φπσο ζα δνχκε αξγφηεξα θαη ζηελ Διιάδα) φπνπ ζεσξνχληαη σο κία απφ ηηο γιψζζεο ησλ κεηαλαζηψλ. πλεπψο ην θχξνο ηεο θπξίαξρεο γιψζζαο ζα επεξεάζεη, σο έλα βαζκφ, ηε δηαηήξεζε ηεο κεηνλνηηθήο γιψζζαο. Ζ ηξίηε θαηεγνξία κεηαβιεηψλ ζχκθσλα κε ην ζεσξεηηθφ κνληέιν ηεο εζλνγισζζηθήο δσηηθφηεηαο ησλ Giles θ.ά αθνξά ηνπο παξάγνληεο ζεζκηθήο ππνζηήξημεο. Οη ζεζκηθνί παξάγνληεο αλαθέξνληαη ζην βαζκφ θαηά ηνλ νπνίν κία εζλνγισζζηθή νκάδα θαη ε γιψζζα ηεο αληηπξνζσπεχνληαη ζηνπο δηάθνξνπο επίζεκνπο θαη αλεπίζεκνπο θνηλσληθνχο ζεζκνχο, ι.ρ. ζηελ εθθιεζία, ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, ζηελ ηνπηθή νηθνλνκία, ζε πνιηηηζηηθνχο νξγαληζκνχο, ζηα ΜΜΔ θαη ζην πνιηηηθφ ζχζηεκα. Οη εζλνγισζζηθέο νκάδεο πνπ έρνπλ θάπνηα δχλακε ζηελ πνιηηηθή, νηθνλνκηθή θαη πνιηηηζηηθή δσή έρνπλ πεξηζζφηεξεο επθαηξίεο λα επηβηψζνπλ. Ζ εθπαίδεπζε ζηε κεηνλνηηθή γιψζζα παίδεη πνιχ ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δηαηήξεζε ηεο γιψζζαο. Απηή ε εθπαίδεπζε κπνξεί λα πάξεη δηάθνξεο κνξθέο: ε κεηνλνηηθή γιψζζα κπνξεί λα δηδάζθεηαη σο μέλε ζην ζρνιείν, κπνξεί λα ππάξρνπλ δίγισζζα πξνγξάκκαηα ζηελ πιεηνλνηηθή θαη ζηε κεηνλνηηθή γιψζζα, ή κπνξεί λα δηδάζθεηαη ζε ζρνιεία ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ θνηλνηήησλ. Π.ρ, ζηελ Απζηξαιία, ζην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 90, καζεηέο θνηηνχζαλ ζε ηέηνηα θνηλνηηθά ζρνιεία (Clyne 2003). χκθσλα κε ηνλ Fishman (1989) φκσο, ηα ζρνιεία ηεο θνηλφηεηαο δελ απνηεινχλ εγγχεζε γηα ηε γισζζηθή δηαηήξεζε. Γηα λα ρξεζηκνπνηήζνπλ θαη λα δηαηεξήζνπλ ηε γιψζζα ηνπο νη λεαξνί καζεηέο, ζα πξέπεη ε γιψζζα απηή λα έρεη ιεηηνπξγηθή αμία γηα ηε κεηνλνηηθή νκάδα θαη λα είλαη ε γιψζζα ζηελ νπνία ηα παηδηά θνηλσληθνπνηνχληαη θαη δηακνξθψλνπλ ηελ ηαπηνηεηά ηνπο. (Ο ξφινο ηεο εθπαίδεπζεο γηα ηε γισζζηθή δηαηήξεζε απνηειεί θεληξηθφ ζέκα ηεο παξνχζαο κειέηεο θαη γη απηφ ζα ζπδεηεζεί αλαιπηηθά ζην θεθάιαην 2). Ζ παξνπζία κίαο κεηνλνηηθήο γιψζζαο ζηα Μαδηθά Μέζα Ελεκέξσζεο αλπςψλεη ην θχξνο ηεο γιψζζαο δηφηη ππνδειψλεη φηη απηή κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί θαη ζηνλ δεκφζην ηνκέα. χκθσλα κε ηνλ Clyne (2003) ζηελ Απζηξαιία ππάξρνπλ 117 κεηνλνηηθέο εθεκεξίδεο θαη 75 ξαδηνθσληθνί ζηαζκνί πνπ εθπέκπνπλ πεξίπνπ 1400 ψξεο ηελ εβδνκάδα ζε 97 κεηνλνηηθέο γιψζζεο. Ωζηφζν, ζχκθσλα πάληα κε ηνλ Clyne, ε δεχηεξε γεληά κεηαλαζηψλ γεληθά δελ βξίζθεη ειθπζηηθά ηα κεηνλνηηθά κέζα, γεγνλφο πνπ ηα θάλεη αλαπνηειεζκαηηθά φζνλ αθνξά ηελ αλαραίηηζε ηεο γισζζηθήο κεηαζηξνθήο. χκθσλα κε ηνλ Renz (1987) ε ζεκαζία ησλ ΜΜΔ κπνξεί λα ελδπλακσζεί φηαλ έρνπλ ηζρπξή νηθνλνκηθή βάζε, έηζη ψζηε ε πνηφηεηά ηνπο λα είλαη ζπγθξίζηκε κε απηή ησλ ΜΜΔ ηεο πιεηνλφηεηαο ζηελ πεξηνρή. 8

9 Σν γεγνλφο επίζεο φηη ε κεηνλνηηθή γιψζζα είλαη ε γιψζζα ηεο ζξεζθείαο ή ρξεζηκνπνηείηαη ζηηο εθθιεζηαζηηθέο ιεηηνπξγίεο θαη ζηηο δξαζηεξηφηεηεο ηεο ελνξίαο κπνξεί λα έρεη ζεηηθή επίδξαζε ζηε γισζζηθή δηαηήξεζε (Κloss 1966, Giles θ.ά 1977). Tα γεξκαληθά ζηηο ΖΠΑ π.ρ., δηαηεξήζεθαλ πεξηζζφηεξν απφ άιιεο γιψζζεο φπσο ηα νιιαλδηθά ή ηα ζνπεδηθά, επεηδή ήηαλ ε γιψζζα ηεο ινπζεξαληθήο εθθιεζίαο (Κloss 1966). H ρξήζε ησλ θιαζηθψλ αξαβηθψλ ζην Ηζιάκ, ησλ εβξατθψλ ζηνλ Ηνπδατζκφ θαη θαη ησλ Γεξκαληθψλ ζηνπο θφιπνπο ησλ Γηακαξηπξφκελσλ Αλαβαπηηζηψλ ηνπ Παιαηνχ Σάγκαηνο ζηελ Πελζπιβαλία απνδεηθλχεη φηη ε ζξεζθεία ζηάζεθε θχιαθαο ηεο γιψζζαο (Baker 2006). Δπίζεο, ν ξφινο ηεο ειιελνξζφδνμεο εθθιεζίαο ζηελ Απζηξαιία (Smolicz 1985) θαη ζηελ Ακεξηθή (Demos 1988) σο ζεζκνχ πνπ ζπκβάιιεη ζηε δηαηήξεζε ηεο εζλνγισζζηθήο ηαπηφηεηαο ησλ Διιήλσλ ηεο δηαζπνξάο είλαη αλακθηζβήηεηνο. Δπίζεο, ε παξνρή θπβεξλεηηθώλ ή δηνηθεηηθώλ ππεξεζίσλ ζηε κεηνλνηηθή γιψζζα βνεζά ζεκαληηθά ζηε δηαηήξεζε ηεο γιψζζαο αθνχ απμάλεη ηε ρξεζηκφηεηά ηεο γηα ηελ επηθνηλσλία (Giles θ.ά. 1977). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Αltabev (1998) The effect of dominant discourses on the vitality of Judeo-Spanish in the Turkish social context, Journal of Multilingual and Multicultural Development, 19(4): Appel, R., and Muysken, P. (1987) Language Contact and Bilingualism. London: Edward Arnold. Αξράθεο, Α. θαη Κνλδχιε, Μ (2004) Εηζαγσγή ζε δεηήκαηα Κνηλσληνγισζζνινγίαο. Αζήλα: Nήζνο Baker, C. (1992) Attitudes and Language. Clevedon: Multilingual Matters. Baker, C. (2006) Foundations of Bilingual Education and Bilingualism. Fourth Edition. Clevedon: Multilingual Matters. Clyne, M. (1982) Multilingual Australia. Melbourne: River Seine. Clyne, M. (2003) Dynamics of Language Contact. Cambridge: Cambridge University Press. Dorian, N.C. (1980) Linguistic lag as an ethnic marker. Language in Society, 9:33-41.Dorian, N.C. (1981) Language Death. The Life Cycle of a Scottish Gaelic Dialect. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. De Klerk, V.A. and Bosch, B. (1995) Linguistic stereotypes: nice accent nice person? International Journal of the Sociology of Language, 116: Dillard, J.L. (1973) Black English: Its History and Usage in the United States. New York: Random House. Fasold, R. (1984) The Sociolinguistics of Society. Oxford: Blackwell. Ferguson, C.A. (1959) Diglossia. Word, 15: Fishman, J.A. (1966) Language Loyalty in the United States. The Maintenance and Perpetuation of Non- English Mother-Tongues by American Ethnic and Religious Groups. The Hague: Mouton. Fishman, J.A. (1972) The Sociology of Language. Rowley, Mass.: Newbury House. Fishman, J.A. (1980) Bilingualism and biculturalism as individual and as societal phenomena. Journal of Multilingual and Multicultural Development, 1(1): Fishman, J.A. (1989) Language and Ethnicity in Minority Sociolinguistic Perspective. Clevedon: Multilingual Matters. Fishman, J.A. (1991)Reversing Language Shift: Theoretical and Empirical Foundation of Assistance to Threatened Languages. Clevedon: Multilingual Matters. Gal, S. (1979) Language Shift: Social Determinants of Linguistic Change in Bilingual Austria. New York: Academic Press. Gardner, R.C. and Lambert, W.E. (1972) Attitudes and Motivation in Second Language Learning. Rowley, Mass.: Newbury House. Giles, H., Bourhis, R.Y. and Taylor, D.M. (1977) Towards a theory of language in ethnic group relations, in Giles, H. (ed.), Language, Ethnicity and Inter-group Relations. London: Academic, Hatzidaki, A. (1996): Υαηδεδάθε, Α. Ζ ειιεληθή σο κεηνλνηηθή γιψζζα ζηε δπηηθή Δπξψπε: ηζρπξή ή αζζελήο ; Πξαθηηθά Ζκεξίδαο κε ζέκα Iζρπξέο θαη Αζζελείο Γιώζζεο ζηελ Επξσπαηθή Έλσζε. Όςεηο ηνπ Γισζζηθνύ Ηγεκνληζκνύ, Θεζζαινλίθε, 25 Απξηιίνπ Θεζζαινλίθε:Κέληξν Διιεληθήο Γιψζζαο,

10 Hatzidaki, A. and Kyriazis, D. (2003): Υαηδεδάθε, Α. θαη Κπξηαδήο, Γ. Σηάζεηο Αιβαλώλ κεηαλαζηώλ απέλαληη ζηε δηγισζζία ησλ παηδηώλ ηνπο. Πξαθηηθά 6νπ Γηεζλνχο πλεδξίνπ γηα ηελ Διιεληθή Γισζζνινγία, Ρέζπκλν επηεκβξίνπ philology.uoc.gr θαη CD-ROM. Hornberger, N.H. (1998) Language policy, language education, language rights: indigenous, immigrant, and international perspectives. Language in Society, 27: Janik, J. (1996) Polish language maintenance of the Polish students at Princes Hill Saturday school in Melbourne. Journal of Multilingual and Multicultural Development, 17(1): Kloss, H. (1966) German -American language maintenance efforts, in Fishman, J.A. (ed.) Language Loyalty in the United States.The Hague: Mouton, Kulick, D. (1992) Language, Shift and Cultural Reproduction: Socialisation, Self, and Syncretism in a Papua New Guinean Village. Cambridge: Cambridge University Press. Κσζηνχια-Μαθξάθε Ν (2001) Γιώζζα θαη Κνηλσλία. Βαζηθέο Έλλνηεο.Αζήλα: Mεηαίρκην. Li, W.L. (1982) The language shift of Chinese Americans. International Journal for the Sociology of Language, 38: Li Wei, (1994) Three Generations, Two Languages, One Family. Clevedon: Multilingual Matters. Lieberson, S. (1970) Language and Ethnic Relations in Canada. New York: Wiley. Mesthrie, R, Swann, J, Deumert, A, and Leap, W.L. (2000) Introducing Sociolinguistics. Edinburgh: Edinburgh University Press.Milner, D. (1975) Children and Race. Harmondsworth, UK: Penguin. Paulston, C.B. (1986) Social factors in language maintenance and language shift in Fishman, J.A., Tabouret- Keller, A., Clyne, M., Krishnamurti, B. and M. Abdulaziz (eds) The Fergusonian Impact. Festschrift in Honour of Charles A. Ferguson (vol.2). New York: Mouton de Gruyter, Ryan, E., Giles, H. and Sebastian, R. (1982) Attitudes Towards Language Variation. London: Edward Arnold. Smolicz, J.J. (1979) Culture and Education in a Plural Society. Canberra: Curriculum Development. Smolicz, J.J. (1981) Core values and cultural identity. Ethnic and Racial Studies, 4: Smolicz, J.J. and Secombe, M.J. (1988) Types of language activation and evaluation in an ethnically plural society, in Ammon, U. (ed.) Status and Function of Languages and Language Varieties. Berlin: De Gruyter, Thackerar, J., Giles, H. and Chesire, J. (1982) Psychological and linguistic parameters of speech accommodation theory, in Fraser, C. and Scherer, K. (eds) Advances in the Social Psychology of Language. Cambridge: Cambridge University Press, Trudgill, P. (1975) Accent, Dialect and the School. London: Edward Arnold. Veltman, C. (1983) Language Shift in the United States. Amsterdam: Mouton. Watson, S. (1989) Scottish and Irish Gaelic: the giant's bed-fellows, in Dorian, N.C. (ed.) Investigating Obsolescence. Cambridge: Cambridge University Press, Yagmur, K. (2004) Language maintenance patterns of Turkish immigrant communities in Australia and western Europe: the impact of majority attitudes on ethnolinguistic vitality perceptions. International Journal of the Sociology of Language, 165:

11 11