LEADER: Η Πρωτοβουλία για την ανάπτυξη του τουρισμού της υπαίθρου

Transcript

1 LEADER: Η Πρωτοβουλία για την ανάπτυξη του τουρισμού της υπαίθρου

2 LEADER: Η Πρωτοβουλία για την ανάπτυξη του τουρισμού της υπαίθρου 1. Εισαγωγή Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε το 1991 την Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER, με σκοπό τη δοκιμή μίας νέας προσέγγισης στο σχεδιασμό και την υλοποίηση της πολιτικής για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών της Κοινότητας. Σύμφωνα με τον Steichen René (1993), αφετηρία για την LEADER αποτέλεσε το γεγονός ότι ο αγροτικός κόσμος βρισκόταν σε κρίσιμη καμπή. Υπήρχαν οι ανάγκες προσαρμογής των υποστηρικτικών μέσων ανάπτυξης της υπαίθρου και μετάβασης από μία γεωργική πολιτική αγοράς σε μία πολιτική αγροτικής ανάπτυξης (Van Depoele, ). Στόχος της LEADER ήταν η απόδειξη της σημασίας της οργάνωσης των αγροτικών περιοχών με βάση τη κινητοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού και τη σύμπραξη μεταξύ τοπικών δημόσιων και ιδιωτικών φορέων, με τρόπο προσαρμοσμένο στις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες της κάθε περιοχής (Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή, 1999). Η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER επινοήθηκε σαν "πρότυπο πρόγραμμα" (Steichen, 1994) και αποτέλεσε μία πειραματική προσέγγιση για την ανάπτυξη αγροτικών περιοχών, κυρίως λόγω της συνδυασμένης εφαρμογής οκτώ χαρακτηριστικών (Σχήμα 1): α) εδαφική προσέγγιση, που σε αντίθεση με την τομεακή προσέγγιση, η ανάπτυξη εστιάζεται σε μία συγκεκριμένη εδαφική ενότητα, στην καλύτερη χρήση ενδογενών πόρων, στις κοινές ταυτότητες και σε μία κοινή θεώρηση για την περιοχή, β) προσέγγιση εκ των κάτω προς τα άνω, με ενεργό συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων ατόμων και οργανώσεων στο σχεδιασμό, στη λήψη αποφάσεων και την εφαρμογή, γ) τοπικές ομάδες, με σύμπραξη ατόμων ή και συλλογικών φορέων, δ) καινοτομία, με νέες απαντήσεις σε υφιστάμενα προβλήματα που παρέχουν προστιθέμενη αξία και αυξημένη τοπική ανταγωνιστικότητα, ε) πολυτομεακή ολοκλήρωση, συνδυασμό δηλαδή δραστηριοτήτων διαφορετικών οικονομικών τομέων και η συνάφεια μεταξύ διαφόρων έργων σε σχέση με μια κοινή προσέγγιση, στ) δικτύωση, με συλλογική δράση στο πλαίσιο ενός κοινού σκοπού, ζ) διακρατική συνεργασία, κοινό σχεδιασμό, παραγωγή και εμπορία αγαθών και υπηρεσιών και η) αποκεντρωμένη διαχείριση και χρηματοδότηση, με ανάθεση σε εθνικές και περιφερειακές δομές των κρατών-μελών και σε ομάδες τοπικής δράσης, περιορίζοντας έτσι το ρόλο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (European Commission, 2003).

3 Σχήμα 1: Οι οκτώ ιδιομορφίες της μεθόδου LEADER Καινοτομία Εδαφική προσέγγιση Εκ των κάτω προς τα άνω Πολυτομεακή ολοκλήρωση Μέθοδος LEADER Εταιρική σχέση ιακρατική συνεργασία Αποκεντρωμένη διαχείριση και χρηματοδότηση ικτύωση Τοπικά χαρακτηριστικά ιατοπικά χαρακτηριστικά Κάθετα χαρακτηριστικά Το πρόγραμμα ξεκίνησε με την LEADER I ( ), συνεχίστηκε με την LEADER II ( ) και βρίσκεται πλέον στην τρίτη φάση με την LEADER+ ( ). 2. Η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER I 2α. Η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER I στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα Η πρώτη εφαρμογή της LEADER άρχισε το 1991 με την LEADER I. Με την προκήρυξη της LEADER I περισσότερες από 500 Ομάδες Τοπικής Δράσης, στο σύνολο της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, διατύπωσαν προτάσεις και 217 από αυτές επελέγησαν για να υλοποιήσουν το πρόγραμμα τους (Ανώνυμος, 1992). Οι περιλαμβανόμενες περιοχές του προγράμματος ήταν οι περιοχές του Στόχου 1 (αναπτυξιακά καθυστερημένες περιφέρειες) και του Στόχου 5β (ευαίσθητες αγροτικές περιοχές) της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Ο συνολικός πληθυσμός που αφορούσε η Πρωτοβουλία άγγιξε τα 11,5 εκ. κατοίκους. Η διάρκεια του προγράμματος ήταν 3 έτη ( ). Ο συνολικός προϋπολογισμός της LEADER I έφθασε τα εκ. ευρώ. Το Μέτρο του αγροτικού τουρισμού ήταν κυρίαρχο, αφού συγκέντρωσε το 41% της συνολικής χρηματοδότησης. Στρατηγικοί στόχοι του Μέτρου του αγροτικού τουρισμού ήταν η ανάδειξη και η αξιοποίηση των φυσικών πόρων μίας περιοχής και η ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού. Ενδεικτικά κάποιες δράσεις που περιλαμβάνονταν στο Μέτρο του αγροτικού τουρισμού ήταν η ανακατασκευή παλαιών κτιρίων προκειμένου να διαμορφωθούν σε χώρους φιλοξενίας, η δημιουργία υποδομών (αναψυχής, κάμπινγκ, κλπ.) και η ανάπτυξη του θεματικού τουρισμού (γεωλογικός, εθνογραφικός, ιαματικός, κλπ.) (European Commission, 1999). Σύμφωνα με τα στοιχεία των επιχειρησιακών σχεδίων ανάπτυξης, παρατηρήθηκε ότι στις περιοχές του Στόχου 1 αφιερώθηκε το 44,94% των προϋπολογισμών των σχεδίων στον αγροτικό τουρισμό, ενώ στις περιοχές του Στόχου 5β το ποσοστό αυτό ανερχόταν σε 38,90%. Αυτή η διαφοροποίηση μεταξύ των δύο κατηγοριών περιφερειών ήταν αναμενόμενη καθώς στις περιοχές του Στόχου 1 η γεωργία αποτελούσε την κυρίαρχη οικονομική δραστηριότητα και ο αγροτικός τουρισμός έμοιαζε να είναι η πιο κατάλληλη δίοδος προς την αναδιάρθρωση των οικονομικών

4 δραστηριοτήτων, ενώ στις περιοχές του Στόχου 5β στις οποίες παρουσιάζονταν μεγαλύτερη διαφοροποίηση στις οικονομικές δραστηριότητες, η έμφαση δόθηκε στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Τα 71 από τα 217 τοπικά προγράμματα διέθεσαν περισσότερο από το 50% του προϋπολογισμού τους στον αγροτικό τουρισμό (Ανώνυμος, 1993). Το εύρος της χρηματοδότησης που αφιερώθηκε στον αγροτικό τουρισμό, σαν ποσοστό του επιχειρησιακού σχεδίου, κυμάνθηκε από 3 έως 95%. Έξι Ομάδες Τοπικής Δράσης από τις 217 δαπάνησαν περισσότερο από 80% του προϋπολογισμού του προγράμματος τους στον αγροτικό τουρισμό, ενώ 26 λιγότερο του 20%. Αυτό το ποσοστό ήταν σημαντικότερο στις περιφέρειες του Στόχου 1 (45%), σε αντίθεση με τις περιοχές του Στόχου 5β (39%) και παρουσίαζε έντονη διαφοροποίηση ανάμεσα στα κράτη-μέλη. Στο Βέλγιο, τη Γερμανία, την Ισπανία και την Πορτογαλία υπερέβη το 50% ενώ ήταν μικρότερο του 35% στην Ιταλία, τη Δανία και την Ολλανδία. Ο απολογισμός της Πρωτοβουλίας LEADER I στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, σύμφωνα με την ex-post αξιολόγηση (European Commission, 1999), ήταν η ενίσχυση περίπου δικαιούχων και η χρηματοδότηση επιχειρήσεων. Σε όρους απασχόλησης, υπολογίζεται ότι δημιουργήθηκαν ή διατηρήθηκαν περίπου θέσεις πλήρους απασχόλησης και θέσεις μερικής ή εποχιακής απασχόλησης. Σε ότι αφορά τον αγροτικό τουρισμό, υλοποιήθηκαν παρεμβάσεις, από τις οποίες το 42,15% αφορούσε στην δημιουργία νέων υποδομών φιλοξενίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι μόλις το 20% αυτών των νέων υποδομών αφορούσε σε εγκαταστάσεις εντός των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Συνολικά δημιουργήθηκαν νέες κλίνες (περίπου 175 κλίνες ανά ΟΤΔ), ενώ ο μέσος όρος ανά μονάδα κυμάνθηκε στις 5 κλίνες, μέγεθος που υποδεικνύει την σαφή προτίμηση προς τις μικρές μονάδες. Ο μεγαλύτερος αριθμός των τελικών δικαιούχων κατάγονταν από την περιοχή παρέμβασης, αλλά δεν ήταν γεωργοί, ενώ σημαντικό ποσοστό στην πραγματοποίηση των έργων είχαν οι δημόσιοι φορείς. Ανάμεσα στα αποτελέσματα των παρεμβάσεων του Μέτρου του αγροτικού τουρισμού ήταν η δημιουργία νέων επιχειρήσεων, που αποτελούν σχεδόν το 50% των νέων επιχειρήσεων που δημιουργήθηκαν μέσω της LEADER I στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, η επέκταση των δραστηριοτήτων υφιστάμενων επιχειρήσεων και η διεύρυνση των αγορών τοπικών επιχειρήσεων, πέρα του τοπικού επιπέδου. Αξίζει να σημειωθεί ότι μέσω της LEADER I, ενισχύθηκε η πραγματοποίηση 559 προγραμμάτων κατάρτισης με θέματα που σχετίζονταν με τον αγροτικό τουρισμό. Σε ότι αφορά την απασχόληση, δημιουργήθηκαν θέσεις πλήρους απασχόλησης και θέσεις μερικής και εποχιακής απασχόλησης. Στατιστικά στοιχεία για την κατανομή των θέσεων εργασίας ανά φύλο δεν υπάρχουν. Ωστόσο, διαπιστώθηκε ότι η γυναικεία απασχόληση ήταν επικρατέστερη (σχεδόν διπλάσια) σε σχέση με την ανδρική, στην περίπτωση των αγροτουριστικών επιχειρήσεων (European Commission, 1999). 2β. Η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER I στην Ελλάδα Στο πλαίσιο μιας πιο νέας θεώρησης αγροτικής ανάπτυξης, υιοθετήθηκε από την Ελλάδα η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER I για την περίοδο Το πρόγραμμα εφαρμόσθηκε κυρίως σε ορεινές και μειονεκτικές περιοχές της χώρας. Η έκταση της περιοχής εφαρμογής έφτασε περίπου το 30% της συνολικής έκτασης της χώρας ενώ ο συνολικός πληθυσμός ανήλθε στο 14% του συνολικού πληθυσμού της (1,38 εκ. κατοίκους). Στα πλαίσια της Πρωτοβουλίας εγκρίθηκαν 25 προγράμματα, τα οποία υλοποιήθηκαν από 25 Ομάδες Τοπικής Δράσης (Υπουργείο Γεωργίας, 1996).

5 Ο συνολικός προϋπολογισμός του προγράμματος ανήλθε σε 161,8 εκ. ευρώ ενώ το Μέτρο του αγροτικού τουρισμού δαπάνησε το 50,37% του συνολικού προϋπολογισμού, περίπου 82,6 εκ. ευρώ. Κατά τη διάρκεια της LEADER I στην Ελλάδα, πραγματοποιήθηκαν συνολικά έργα, δημιουργήθηκαν 904 νέες μόνιμες θέσεις εργασίας, εποχιακές ενώ θέσεις διατηρήθηκαν (Υπουργείο Γεωργίας, 1996). Η πλειοψηφία των παρεμβάσεων στη χώρα (807), που αντιστοιχεί στο 46,6% επί των συνολικών έργων, αφορούσε το Μέτρο του αγροτικού τουρισμού. Αν και η φιλοσοφία του προγράμματος στόχευε στην ανάληψη ιδιωτικών πρωτοβουλιών, ωστόσο το 45,85% των έργων του Μέτρου (370) υλοποιήθηκε από Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ). Αξίζει να σημειωθεί ότι μόλις το 10,41% των έργων (84) υλοποιήθηκε από γεωργούς. Ωστόσο, στο σύνολο των γεωργών που ήταν δικαιούχοι της LEADER I στην Ελλάδα, το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών (58,33%) δραστηριοποιήθηκε στο Μέτρο του αγροτικού τουρισμού. Άλλα 161 έργα υλοποιήθηκαν από ατομικές επιχειρήσεις και 95 από νομικά πρόσωπα (εκτός Α.Ε. Ο.Ε., κλπ). Στοιχεία για τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των επενδυτών, σε εθνικό επίπεδο, δεν είναι διαθέσιμα. Η πλειοψηφία των έργων αναφερόταν στη δημιουργία υποδομών, όπως μονοπάτια και παρεμβάσεις προστασίας περιβάλλοντος (259), αξιοποίηση κτιρίων και οικισμών (137) και αναπλάσεις (14). Μέσω της ενίσχυσης του προγράμματος LEADER I δημιουργήθηκαν, σε εθνικό επίπεδο, 253 νέες μονάδες ενώ εκσυγχρονίσθηκαν ή επεκτάθηκαν 100 υφιστάμενες, δημιουργήθηκαν 279 μονάδες παροχής φιλοξενίας ενώ ο αριθμός των νέων κλινών ανήλθε σε (περίπου 10 κλίνες ανά μονάδα, δηλαδή μικρό μέγεθος μονάδων). Με την υλοποίηση των παρεμβάσεων του Μέτρου διατηρήθηκαν 135 θέσεις εργασίας και δημιουργήθηκαν άλλες 834 θέσεις, εκ των οποίων 358 μόνιμες και 476 εποχιακές. Η συμβολή του Μέτρου του αγροτικού τουρισμού στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας ήταν η σημαντικότερη σε επίπεδο εθνικού προγράμματος, καθώς το 41,89% των νέων θέσεων συνολικά προήλθε από αγροτουριστικές παρεμβάσεις. Επιπλέον, αν και στα πλαίσια του Μέτρου της επαγγελματικής κατάρτισης, πραγματοποιήθηκαν 31 προγράμματα κατάρτισης με θέματα που σχετίζονταν με τον αγροτικό τουρισμό. 3. Η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER II 3α. Η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER II στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα Το 1994 ήρθε η LEADER II προκειμένου να συμπληρώσει την εφαρμογή της προηγούμενης προγραμματικής περιόδου, προσθέτοντας νέα χαρακτηριστικά όπως αυτά της καινοτομίας, της επιδεικτικότητας και της μεταβιβασιμότητας των ενεργειών της (Ανώνυμος, 1992). Οι περιλαμβανόμενες περιοχές ήταν αυτές της LEADER I καθώς και οι περιοχές του Στόχου 6 (βόρειες περιοχές με πολύ χαμηλή πυκνότητα πληθυσμού). Ο συνολικός πληθυσμός που αφορούσε η Πρωτοβουλία άγγιξε τα 50 εκ. κατοίκους περίπου. Η LEADER II επωφελήθηκε από πολύ μεγαλύτερες πιστώσεις από την Ευρωπαϊκή Ένωση, αφού ο συνολικός προϋπολογισμός του προγράμματος ανήλθε στα 8.329,6 εκ. ευρώ. Βέβαια, σε αντίθεση με την LEADER I, η διάρκεια αυτού του προγράμματος ήταν 6 έτη ( ). Με βάση την κατανομή των πόρων της Πρωτοβουλίας στα διάφορα Μέτρα, διαπιστώνεται ότι πρώτη προτεραιότητα ήταν ο αγροτικός τουρισμός, καθώς το ποσοστό του συνολικού προϋπολογισμού που απορρόφησαν οι δράσεις του Μέτρου αυτού κυμάνθηκε από 27,6 έως 46%, αν και μειωμένο σε σχέση με το αντίστοιχο ποσοστό της LEADER I.

6 Ο απολογισμός της Πρωτοβουλίας LEADER II στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, σύμφωνα με την ex-post αξιολόγηση (European Commission, 2003), ήταν η δημιουργία ή η διατήρηση θέσεων απασχόλησης. Αναλυτικά στοιχεία για τον αριθμό των παρεμβάσεων και τα χαρακτηριστικά των επενδυτών δεν είναι διαθέσιμα ούτε σε συνολικό επίπεδο προγράμματος ούτε σε επίπεδο Μέτρου αυτού. 3β. Η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER II στην Ελλάδα Το LEADER II υλοποιήθηκε στην Ελλάδα με στόχο την εξομάλυνση των δυσμενών επιπτώσεων που εμφανίστηκαν από την εφαρμογή της αναθεωρημένης Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (Υπουργείο Γεωργίας, 1995). Στα πλαίσια της Πρωτοβουλίας εγκρίθηκαν 49 τοπικά προγράμματα και 7 θεματικά, τα οποία υλοποιήθηκαν αντίστοιχα από 49 Ομάδες Τοπικής Δράσης και 7 συλλογικούς φορείς (όπως ενώσεις μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, επιμελητήρια, κλπ) (Δίκτυο LEADER/ΑΝΚΟ Α.Ε., 2001). Η έκταση της περιοχής εφαρμογής κάλυψε το 70% της συνολικής έκτασης της χώρας ενώ ο πληθυσμός που επωφελήθηκε άγγιξε το 25% του συνολικού πληθυσμού. Ο συνολικός προϋπολογισμός του εθνικού προγράμματος ανήλθε στα 345 εκ. ευρώ περίπου. Το Μέτρο του αγροτικού τουρισμού δαπάνησε σχεδόν 114 εκ. ευρώ, το μεγαλύτερο ποσοστό των πόρων του προγράμματος (37,9%) (Υπουργείο Γεωργίας, 2002). Το Μέτρο περιλάμβανε δράσεις όπως δημιουργία και εκσυγχρονισμός αγροτουριστικών καταλυμάτων, κέντρων εστίασης και αναψυχής, μονάδων εναλλακτικών μορφών τουρισμού, ενίσχυση κατασκηνωτικών κέντρων, μουσείων αλλά και ενέργειες προβολής και προώθησης. Συνολικά, σε επίπεδο χώρας εγκρίθηκε η υλοποίηση έργων και δράσεων. Ο απολογισμός της εφαρμογής της Πρωτοβουλίας στην Ελλάδα ήταν η δημιουργία νέων μόνιμων θέσεων εργασίας, εποχικών και η διατήρηση θέσεων εργασίας (Υπουργείο Γεωργίας, 2002). Συγκεντρώνοντας το μεγαλύτερο ποσοστό των πόρων της LEADER II, ο μεγαλύτερος αριθμός παρεμβάσεων στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του Μέτρου του αγροτικού τουρισμού, αν και απείχε σημαντικά από τους ποσοτικούς στόχους που είχαν τεθεί, καθώς ενώ ο αρχικός σχεδιασμός προέβλεπε υπερδιπλάσιο αριθμό έργων στον τομέα του αγροτικού τουρισμού, κατά τη διάρκεια εφαρμογής του LEADER II, αφενός μεν άλλα προγράμματα υλοποίησαν επενδύσεις αγροτικού τουρισμού και αφετέρου η πρακτική έδειξε ότι οι ανάγκες οδήγησαν στην αύξηση των παρεμβάσεων στον τομέα της αξιοποίησης της τοπικής παραγωγής. Συνολικά, σε εθνικό επίπεδο, υλοποιήθηκαν έργα. Από το σύνολο των έργων του τομέα, το 46% υλοποιήθηκε από νομικά πρόσωπα (εταιρικά σχήματα πάσης φύσεως) και το 54% από φυσικά πρόσωπα, χωρίς όμως να υπάρχουν στοιχεία για την επαγγελματική ιδιότητα αυτών (γεωργοί ή όχι). Από τα τελευταία, το 29% αφορούσε σχέδια που υλοποιήθηκαν από γυναίκες. Πρέπει να σημειωθεί ότι το 34% των δικαιούχων ήταν νέοι, κάτω των 40 ετών. Από τους πόρους που διατέθηκαν στα πλαίσια εφαρμογής των δράσεων του τομέα, το 59% κατευθύνθηκε στη δημιουργία και τον εκσυγχρονισμό καταλυμάτων (540 παρεμβάσεις σε καταλύματα και δημιουργία νέων κλινών), το 18,5% σε δράσεις ανάπτυξης εναλλακτικού τουρισμού, το 10,6% για παρεμβάσεις εστίασης και αναψυχής και το 3,2% για ενέργειες προβολής και προώθησης του αγροτικού τουρισμού. Με την υλοποίηση του Μέτρου εξασφαλίστηκαν περίπου μόνιμες θέσεις εργασίας και εποχικές (Υπουργείο Γεωργίας, 2002). Σε εθνικό επίπεδο, οι αγροτουριστικές παρεμβάσεις δημιούργησαν λιγότερες θέσεις εργασίας (2 θέσεις εργασίας/επένδυση) εν συγκρίσει με τα άλλα Μέτρα του προγράμματος

7 που ενίσχυσαν ιδιωτικές πρωτοβουλίες, ωστόσο κατά κύριο λόγο αυτές ήταν μόνιμες. Παράλληλα, μέσω του Μέτρου της κατάρτισης, ενισχύθηκε η πραγματοποίηση 48 προγραμμάτων επαγγελματικής κατάρτισης με θέματα που σχετίζονταν με τον αγροτικό τουρισμό. 4. Η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER+ 4α. Η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER+ στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα Το όνομα LEADER+ δεν υπονοεί απλά τη μετάβαση από το LEADER II στο LEADER+ αλλά ένα πρόσθετο στάδιο στην προσπάθεια των αγροτικών περιοχών να ανταποκριθούν στις προκλήσεις που απορρέουν από την παγκοσμιοποίηση της αγοράς αλλά και τις αυξανόμενες απαιτήσεις των καταναλωτών (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2000). Η Πρωτοβουλία LEADER+ έχει δύο γενικούς στόχους, την ολοκληρωμένη και υψηλής ποιότητας ανάπτυξη της υπαίθρου και την άρση της απομόνωσης των αγροτικών περιοχών σε όλα τα επίπεδα οικονομικής και κοινωνικής ζωής (Υπουργείο Γεωργίας, 2003). Αντίθετα με τις προηγούμενες Πρωτοβουλίες, όλες οι αγροτικές περιοχές ήταν επιλέξιμες για την LEADER+. Ωστόσο, προκειμένου να συγκεντρωθούν οι κοινοτικοί πόροι στις πλέον ενδιαφέρουσες προτάσεις, μόνο περιορισμένος αριθμός περιοχών θα τύγχανε χρηματοδοτικής στήριξης, κατόπιν διαδικασίας επιλογής. Ο πληθυσμός που περιλαμβάνεται στις επιλεγμένες Ομάδες Τοπικής Δράσης, σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, ανέρχεται στους 43,2 εκ. κατοίκους. Το σύνολο των χρηματοδοτήσεων που κινητοποιείται γύρω από την LEADER+ κυμαίνεται στα 5.046,5 εκ. ευρώ. Ο προϋπολογισμός του προγράμματος LEADER+ παρουσιάζει μία αύξηση της τάξεως περίπου του 15%, σε σύγκριση με τον αντίστοιχο του LEADER II, αλλά η περίοδος εφαρμογής είναι διάρκειας 7 ετών ( ). Στοιχεία για την κατανομή των πόρων ανά δράση του προγράμματος, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, δεν είναι διαθέσιμα, ωστόσο με βάση το θέμα των τοπικών προγραμμάτων, η πλειοψηφία αυτών χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια για αξιοποίηση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων των αγροτικών περιοχών, συμπεριλαμβανομένης της αξιοποίησης των τοποθεσιών (Internet, 2003). 4β. Η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER+ στην Ελλάδα Παρά τα σημαντικά βήματα που έχουν γίνει στη χώρα μετά την εφαρμογή δύο αναπτυξιακών προγραμμάτων (Α και Β Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης), το πρόβλημα της «προσαρμογής» της ελληνικής αγροτικής οικονομίας παραμένει πάντα επίκαιρο, και γι αυτό υιοθετήθηκε και από την Ελλάδα η Πρωτοβουλία LEADER+ (Υπουργείο Γεωργίας, 2002). Ως περιοχή εφαρμογής της Πρωτοβουλίας στην Ελλάδα επιλέχθηκαν οι ορεινές περιοχές της χώρας, οι νησιωτικές και οι περιβαλλοντικά ευαίσθητες ενώ σε αιτιολογημένες περιπτώσεις και ορισμένες μειονεκτικές. Ωστόσο, κρίθηκε αναγκαίο, προκειμένου να αποφευχθεί ο κατακερματισμός των πόρων του προγράμματος, να τεθεί ο περιορισμός συγκεκριμένου αριθμού τοπικών προγραμμάτων, που δεν θα υπερέβαινε τα 40. Ο συνολικός πληθυσμός που θα ωφεληθεί από τις παρεμβάσεις της Πρωτοβουλίας ανέρχεται σε 2,2 εκ. κατοίκους, ήτοι 20% του πληθυσμού της χώρας. Ο συνολικός προϋπολογισμός του εθνικού προγράμματος, με την αρχική έγκριση το Νοέμβριο του 2002, ανερχόταν σε 392,6 εκ. ευρώ (Υπουργείο Γεωργίας, 2003) ενώ σήμερα έχει μειωθεί και ανέρχεται σε 368,7 εκ. ευρώ περίπου (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, 2006). Και στην περίπτωση της LEADER+, σε

8 εθνικό επίπεδο οι δράσεις του αγροτικού τουρισμού συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο ποσοστό (34,47%) του προϋπολογισμού του προγράμματος. Ενδεικτικές δράσεις που ενισχύονται από την LEADER+ στα πλαίσια του αγροτικού τουρισμού είναι η δημιουργία και ο εκσυγχρονισμός υποδομών διανυκτέρευσης και εστίασης, παρεμβάσεις ανάπτυξης αγροτουρισμού και εναλλακτικών μορφών τουρισμού, κέντρα οργάνωσης και προώθησης του τομέα, κέντρα δημιουργικής απασχόλησης επισκεπτών, κλπ. Σύμφωνα με την ex-ante αξιολόγηση (Υπουργείο Γεωργίας, 2002), συνολικά αναμένεται η υλοποίηση έργων και δράσεων ενώ σύμφωνα με το σχέδιο 1 ης αναθεώρησης του προγράμματος (Υπουργείο Γεωργίας, 2003), ο αριθμός των παρεμβάσεων αναμένεται να ανέλθει σε 2.600, από τις οποίες προβλέπεται να δημιουργηθούν μόνιμες και εποχικές θέσεις εργασίας και παράλληλα να διατηρηθούν θέσεις. Μέχρι τον Μάρτιο του 2006, πραγματοποιήθηκαν 106 προσκλήσεις εκδήλωσης ενδιαφέροντος και υποβλήθηκαν επενδυτικές προτάσεις. Προς χρηματοδότηση έχουν επιλεγεί, σε εθνικό επίπεδο, σχέδια, των οποίων η δημόσια δαπάνη ανέρχεται σε 144,5 εκ. ευρώ. Μέχρι το ίδιο χρονικό σημείο, οι πληρωμές ανέρχονται σε 103 εκ. ευρώ, ποσό που αντιστοιχεί στο 40,3% των συνολικών πιστώσεων του εθνικού προγράμματος (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, 2006). Σε ότι αφορά τις παρεμβάσεις αγροτικού τουρισμού, το πλήθος των επενδυτικών σχεδίων αναμένεται να ανέλθει σε 700 (Υπουργείο Γεωργίας, 2003). Προβλέπεται η δημιουργία 156 νέων καταλυμάτων και ο εκσυγχρονισμός ή η επέκταση 126 μονάδων παροχής φιλοξενίας, η δημιουργία νέων κλινών (περίπου 17 κλίνες ανά μονάδα, δηλαδή μεγαλύτερης δυναμικότητας από τις προηγούμενες εφαρμογές, γεγονός που δικαιολογείται και από την αύξηση των ορίων του επιτρεπόμενου κόστους των παρεμβάσεων) και ο εκσυγχρονισμός κλινών. Επίσης, αναμένεται η κατασκευή 70 νέων κέντρων εστίασης και ο εκσυγχρονισμός/επέκταση 160 υφιστάμενων υποδομών εστίασης, η δημιουργία 68 νέων μονάδων εναλλακτικών μορφών τουρισμού και ο εκσυγχρονισμός 37 τέτοιων επιχειρήσεων που λειτουργούν ήδη. Ακόμη, προβλέπεται η λειτουργία 28 κέντρων οργάνωσης, πληροφόρησης και προώθησης αγροτικού τουρισμού και 55 επιχειρήσεων παροχής υπηρεσιών για την εξυπηρέτηση του αγροτικού τουρισμού. Σύμφωνα με τα στοιχεία της ex-ante αξιολόγησης (Υπουργείο Γεωργίας, 2003), που όμως αναφέρονται σε μεγαλύτερο αριθμό προβλεπόμενων υποδομών φιλοξενίας, αναμένεται η δημιουργία νέων θέσεων μόνιμης απασχόλησης και περίπου νέων θέσεων εποχιακής απασχόλησης. Επίσης, προβλέπεται ότι το 40% περίπου των δικαιούχων θα είναι γυναίκες, ενώ αντίστοιχα εκτιμάται ότι περισσότερο του 50% θα αφορά δικαιούχους ηλικίας κάτω των 40 ετών. Μέχρι τον Μάρτιο του 2006, από το σύνολο των ενταγμένων έργων σε εθνικό επίπεδο, τα 528, που είναι η πλειοψηφία των έργων (29,73%) αναφέρεται σε παρεμβάσεις αγροτικού τουρισμού (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, 2006). 5. Η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER στο Νομό Θεσσαλονίκης Η έκταση της περιοχής LEADER I για το Νομό Θεσσαλονίκης περιλάμβανε ολόκληρο το Νομό εκτός των 13 Δήμων του Πολεοδομικού Συγκροτήματος και κάλυπτε το 96,43% της συνολικής έκτασης του Νομού ενώ ο πληθυσμός της περιοχής παρέμβασης της Πρωτοβουλίας ανήλθε σε 197 χιλ. κατοίκους, ήτοι το 26,3% του συνολικού πληθυσμού του Νομού (ΑΝΕΘ, 1996). Η περιοχή παρέμβασης της LEADER II στο Νομό ήταν μικρότερη και περιλάμβανε τις χαρακτηριζόμενες ως ορεινές και μειονεκτικές περιοχές του Νομού, που

9 κάλυπταν το 75,94% της συνολικής έκτασης του Νομού. Αντίστοιχα, ο πληθυσμός που επωφελήθηκε από την LEADER II ήταν περίπου 109 χιλ. κάτοικοι, σχεδόν το 14,55% του πληθυσμού του Νομού (ΑΝΕΘ, 2001). Η εφαρμογή της LEADER+ καλύπτει ακόμη μικρότερη έκταση του Νομού καθώς περιλαμβάνει τις ορεινές και μειονεκτικές περιοχές μόνο της επαρχίας Λαγκαδά του Νομού, ήτοι το 56,72% της συνολικής έκτασης του Νομού Θεσσαλονίκης ενώ ο πληθυσμός της περιοχής ανέρχεται σε 61 χιλ. κατοίκους, που αναλογούν στο 8,00% του συνολικού πληθυσμού (ΑΝΕΘ, 2002α). Ο συνολικός προϋπολογισμός της LEADER I στο Νομό ανήλθε σε 6,17 εκ. ευρώ ενώ ο προϋπολογισμός του τοπικού προγράμματος LEADER II ήταν πιο περιορισμένος καθώς δεν ξεπέρασε τα 4,47 εκ. ευρώ, όμως επενδύθηκαν σε σαφώς μικρότερη περιοχή. Σε ότι αφορά την υλοποίηση της Πρωτοβουλίας LEADER+, ο αρχικός προϋπολογισμός ανερχόταν σε 9,62 εκ. ευρώ, όμως μετά από πρόσθετη πίστωση που δόθηκε στην Ομάδα Τοπικής Δράσης τον Μάιο του 2004, αυτός ανήλθε στα 12,19 εκ. ευρώ (ΑΝΕΘ, 2002β), ποσό σαφώς μεγαλύτερο από τις προηγούμενες εφαρμογές, είτε σαν απόλυτο μέγεθος, είτε επιμεριζόμενο στην έκταση ή στον πληθυσμό της περιοχής παρέμβασης. Το μεγαλύτερο ποσοστό (36,28%) του προϋπολογισμού του τοπικού προγράμματος LEADER I απορροφήθηκε σε δράσεις αγροτικού τουρισμού. Σε ότι αφορά την LEADER II, σε αντίθεση με το εθνικό πρόγραμμα, στο τοπικό πρόγραμμα του Νομού Θεσσαλονίκης το Μέτρο του αγροτικού τουρισμού συμμετείχε με πολύ μικρό ποσοστό, μόλις 11,32%, που ήταν και το μικρότερο ποσοστό ανάμεσα στα Μέτρα που ενίσχυαν την ιδιωτική επιχειρηματικότητα. Αυτό πιθανώς να συνδέεται με το γεγονός ότι στα πλαίσια της LEADER II, ο Νομός Θεσσαλονίκης εξαιρέθηκε των ενισχύσεων για τη δημιουργία καταλυμάτων, σύμφωνα με τον Κανονισμό 950/97, καθώς θεωρούνταν τουριστικά κορεσμένος, και οι δράσεις που ενισχύθηκαν ήταν οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού, τα κατασκηνωτικά κέντρα και η προβολή-προώθηση του αγροτουρισμού. Στην τρέχουσα εφαρμογή της Πρωτοβουλίας στο Νομό, το LEADER+, η κατηγορία δράσεων με τη μεγαλύτερη χρηματοδοτική βαρύτητα είναι αυτή των παρεμβάσεων αγροτικού τουρισμού, με 37,65% του συνολικού κόστους του τοπικού προγράμματος. Οι δράσεις που ενισχύονται είναι η δημιουργία νέων ή η βελτίωση υφιστάμενων μονάδων παροχής φιλοξενίας ή εστίασης, επισκέψιμων αγροκτημάτων με υποδομή διανυκτέρευσης, μονάδων εναλλακτικών και ειδικών μορφών τουρισμού (ιαματικός, ορεινός, κλπ) και τοπικών κέντρων προώθησης αγροτικού τουρισμού. Στο πλαίσιο της LEADER I στο Νομό Θεσσαλονίκης, συνολικά υλοποιήθηκαν 96 έργα, κυρίως παρεμβάσεις δημιουργίας υποδομών, δημιουργήθηκαν 139 νέες θέσεις εργασίας, από τις οποίες το 59% αφορούσε μόνιμη απασχόληση ενώ το 41% εποχιακή ενώ παράλληλα διατηρήθηκαν και 47 θέσεις εργασίας (ΑΝΕΘ, 1996). Τα έργα που υλοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια του προγράμματος LEADER II στο Νομό ήταν συνολικά 74, αριθμητικά λιγότερα από τα αντίστοιχα του LEADER I, αφού όπως προαναφέρθηκε προήλθαν από μικρότερο ποσό πόρων, όμως αναφέρονταν σε μεγαλύτερο βαθμό στη στήριξη της επιχειρηματικότητας και όχι στη δημιουργία υποδομών. Το αποτέλεσμα αυτών των έργων σε όρους απασχόλησης ήταν η δημιουργία 110 νέων θέσεων εργασίας, εκ των οποίων το 42,73% μόνιμες και το 52,27% εποχιακές, καθώς και η διατήρηση 296 υφιστάμενων θέσεων. Με βάση τα δημογραφικά στοιχεία που είναι διαθέσιμα, το 36,21% των θέσεων εργασίας αφορούσε γυναίκες ενώ το 67,49% των θέσεων νέους κάτω των 40 ετών (ΑΝΕΘ, 2001). Σε ότι αφορά το τοπικό πρόγραμμα LEADER+, αναμένεται η υλοποίηση 100 επενδυτικών σχεδίων, με ενδεχόμενο όμως λάθους,

10 κυρίως λόγω της δυσκολίας άθροισης των αποτελεσμάτων, που οφείλεται στη διαφορετικότητα της φύσης των έργων, καθώς ορισμένα αναφέρονται σε μελέτες και εμπειρογνωμοσύνες που προηγήθηκαν της υλοποίησης ιδιωτικών παρεμβάσεων. Προβλέπεται η διατήρηση 155 θέσεων εργασίας και η δημιουργία 152 θέσεων, από τις οποίες οι 52 μόνιμες και οι 100 εποχικές (ΑΝΕΘ, 2005). Μέχρι τον Μάιο του 2006, η ΟΤΔ προχώρησε σε 6 προσκλήσεις εκδήλωσης ενδιαφέροντος για την υποβολή προτάσεων. Από το σύνολο των επενδυτικών σχεδίων που κατατέθηκαν, έχουν ενταχθεί στο τοπικό πρόγραμμα 48 έργα, εκ των οποίων τα 23 έχουν ήδη ολοκληρωθεί. Οι δαπάνες που έχουν πιστοποιηθεί μέχρι το ίδιο χρονικό σημείο ανέρχονται σε 6,46 εκ. ευρώ (52,97% του συνολικού προϋπολογισμού και 50,99% της εγκεκριμένης δημόσιας δαπάνης του προγράμματος). Σε ότι αφορά τις παρεμβάσεις αγροτικού τουρισμού, στο Νομό Θεσσαλονίκης, μέσω της ενίσχυσης της Πρωτοβουλίας LEADER I, υλοποιήθηκαν 32 έργα, συνολικού προϋπολογισμού 2,24 εκ. ευρώ περίπου, με κυρίαρχα τα έργα υποδομής (78,13%), όπως αξιοποίηση βιοτόπων ή τοπίων, δημιουργία αναψυκτηρίων, κατασκευή αθλητικών κέντρων ή ακόμη και ενίσχυση της αλιείας. Μόνο 2 επενδύσεις αφορούσαν την κατασκευή καταλυμάτων, με τα οποία δημιουργήθηκαν 13 νέα δωμάτια και 36 νέες κλίνες. Η συντριπτική πλειοψηφία των έργων (87,5%) υλοποιήθηκε από Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης της περιοχής παρέμβασης του προγράμματος και από την Ομάδα Τοπικής Δράσης. Μόνο τα 2 έργα που αναφέρονταν στην δημιουργία των μονάδων φιλοξενίας πραγματοποιήθηκαν από ιδιώτες (φυσικά ή νομικά πρόσωπα), εκ των οποίων όμως κανένας γεωργός. Με την ολοκλήρωση των επενδύσεων διατηρήθηκαν 5 θέσεις εργασίας ενώ δημιουργήθηκαν και 45 νέες, από τις οποίες όμως μόνο οι 15 μόνιμες (ΑΝΕΘ, 1996). Στα πλαίσια του Μέτρου του αγροτικού τουρισμού του τοπικού προγράμματος LEADER II υλοποιήθηκαν 10 έργα, συνολικού ύψους επενδύσεων 0,51 εκ. ευρώ. Από τα 10 έργα που υλοποιήθηκαν, τα 7 αφορούσαν τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού, όπως ιππικός τουρισμός, αεραθλητισμός και ποδηλασία, τα 2 τις ενέργειες προβολής και δημιουργία περίπτερων τουριστικών πληροφοριών και το 1 τα κατασκηνωτικά κέντρα. Ουσιαστικά, δημιουργήθηκαν 5 νέες αγροτουριστικές επιχειρήσεις και εκσυγχρονίσθηκε μία υφιστάμενη. Όπως προαναφέρθηκε, μέσω του LEADER II δεν υπήρχε η δυνατότητα ενίσχυσης μονάδων φιλοξενίας, τουλάχιστον μέχρι το 1998, που δόθηκε η δυνατότητα αυτή για τις ορεινές και μειονεκτικές περιοχές του Νομού, όμως ήταν πλέον αργά καθώς τα έργα προς υλοποίηση είχαν ήδη εγκριθεί. Σε σχέση με την ιδιότητα του τελικού δικαιούχου, οι 3 ήταν ιδιώτες, όλοι αγρότες, οι 4 Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης ενώ οι υπόλοιποι 3 ήταν δημοτικές επιχειρήσεις. Ως προς τα δημογραφικά χαρακτηριστικά αυτών, δεν υπήρχε καμία γυναίκα δικαιούχος ενώ υπήρχαν 3 νέοι κάτω των 40 ετών. Συνολικά διατηρήθηκαν 12 θέσεις εργασίας ενώ δημιουργήθηκαν άλλες 34, από τις οποίες όμως οι 31 ήταν εποχιακές. Ανάμεσα στις θέσεις αυτές διαπιστώθηκε ότι οι 29 καταλαμβάνονταν από γυναίκες, ενώ οι 41 από νέους κάτω των 40 ετών (ΑΝΕΘ, 2001). Στο Νομό Θεσσαλονίκης, στον τομέα του αγροτικού τουρισμού, μέσω του τοπικού προγράμματος LEADER+, προβλέπεται να υλοποιηθούν 30 έργα, συνολικού προϋπολογισμού 4,58 εκ. ευρώ περίπου. Αναμένεται η δημιουργία 3 νέων καταλυμάτων και ο εκσυγχρονισμός ή η επέκταση 2 μονάδων παροχής φιλοξενίας, η δημιουργία 42 νέων κλινών και ο εκσυγχρονισμός 18. Επίσης, προβλέπεται η κατασκευή 4 νέων κέντρων εστίασης και ο εκσυγχρονισμός 12 υφιστάμενων υποδομών εστίασης, η δημιουργία 2 νέων μονάδων εναλλακτικών μορφών τουρισμού και ο εκσυγχρονισμός 4 τέτοιων επιχειρήσεων που λειτουργούν ήδη. Τέλος, αναμένεται η λειτουργία 2 κέντρων οργάνωσης, πληροφόρησης και προώθησης αγροτικού τουρισμού (ΑΝΕΘ,

11 2002β). Με την ολοκλήρωση των επενδύσεων αγροτικού τουρισμού αναμένεται η δημιουργία 16 νέων θέσεων μόνιμης απασχόλησης και περίπου 38 νέων θέσεων εποχιακής απασχόλησης καθώς και η διατήρηση 112 θέσεων εργασίας. Προβλέπεται ότι το 28,57% περίπου των δικαιούχων θα είναι γυναίκες, ενώ αντίστοιχα εκτιμάται ότι περισσότερο του 50% θα αφορά δικαιούχους ηλικίας κάτω των 40 ετών. Ακόμη, αναμένεται η αύξηση του αριθμού των διανυκτερεύσεων στην περιοχή παρέμβασης κατά 85%, η μεταβολή του αριθμού των επισκεπτών κατά 36% και η επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου κατά 50% (ΑΝΕΘ, 2002β). Από τις 6 προσκλήσεις εκδήλωσης ενδιαφέροντος που πραγματοποιήθηκαν, στις 3 περιλαμβάνονταν δράσεις αγροτικού τουρισμού κατά τις οποίες κατατέθηκαν συνολικά 44 προτάσεις, εκ των οποίων εντάχθηκαν στο τοπικό πρόγραμμα 14 έργα, συνολικού προϋπολογισμού 4,47 εκ. ευρώ και τα οποία αφορούν τη δημιουργία 3 νέων καταλυμάτων (και 61 νέες κλίνες κατ επέκταση) και τον εκσυγχρονισμό 1 μονάδας παροχής φιλοξενίας με 15 κλίνες, την κατασκευή 6 νέων κέντρων εστίασης και τον εκσυγχρονισμό 2 υφιστάμενων υποδομών εστίασης, τον εκσυγχρονισμό 2 μονάδων εναλλακτικών μορφών τουρισμού (ένα κέντρο ιππασίας και ένα κέντρο ιαματικών λουτρών) καθώς και ο εκσυγχρονισμός ενός επισκέψιμου αγροκτήματος. Από το σύνολο των δικαιούχων, οι 12 είναι ιδιώτες (φυσικά ή νομικά πρόσωπα), εκ των οποίων οι 4 γεωργοί, οι 3 γυναίκες ενώ 5 έργα υλοποιούνται από νέους κάτω των 40 ετών. Οι θέσεις εργασίας που δημιουργούνται ανέρχονται σε 41 (22 μόνιμες και 19 εποχικές) ενώ αυτές που διατηρούνται σε 11. Μέχρι το Μάιο του 2006 τα 7 από τα 14 έργα είχαν ολοκληρωθεί. Αξίζει να σημειωθεί ότι παρεμβάσεις αντίστοιχου περιεχομένου με αυτό των δράσεων του αγροτικού τουρισμού υλοποιήθηκαν και υλοποιούνται και μέσω άλλων Μέτρων των τριών εφαρμογών της Πρωτοβουλίας LEADER, όπως στα πλαίσια του Μέτρου 6 της LEADER I, με παρεμβάσεις προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος και διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς, του Μέτρου 5 της LEADER II με παρεμβάσεις σε οινοποιεία αλλά και του Μέτρου 1.4 της LEADER+ με παρεμβάσεις σε καταφύγια, μονοπάτια και μουσεία (Πίνακας 1). Πίνακας 1: Έργα που σχετίζονται με τον αγροτικό τουρισμό και υλοποιήθηκαν ή υλοποιούνται μέσω της LEADER στο Νομό Θεσσαλονίκης LEADER I LEADER II LEADER+ Μονάδες φιλοξενίας Υποδομές εστίασης Δραστηριότητες αναψυχής Εναλλακτικές και ειδικές κορφές τουρισμού Υποδομές αθλητισμού Παρεμβάσεις αξιοποίησης πολιτιστικής, αρχιτεκτονικής και ιστορικής κληρονομιάς Παρεμβάσεις αξιοποίησης τοπικής παραγωγής Δράσεις προβολής-προώθησης ταυτότητας περιοχής Πηγή: ΑΝΕΘ 1996, 2001, 2005

12 Όπως διαπιστώνεται, στις παρεμβάσεις του αγροτικού τουρισμού σε τοπικό επίπεδο, δόθηκε, και συνεχίζει να δίνεται, μέσω της Πρωτοβουλίας LEADER, ιδιαίτερη χρηματοδοτική βαρύτητα. Ήταν ίσως το πλέον δύσκολο στην υλοποίηση του Μέτρο, ειδικά κατά την εφαρμογή της LEADER I, για το βασικό και ουσιώδη λόγο ότι ουσιαστικά για πρώτη φορά επιχειρήθηκε αγροτουριστική παρέμβαση στην περιοχή. H σχετικά πρόσφατη αγροτική έξοδος που έλαβε χώρα στην Ελλάδα μετά τον 2 ο Παγκόσμιο Πόλεμο, η κοινωνικοοικονομική εξέλιξη του πληθυσμού των αγροτικών περιοχών (Ανθοπούλου κ.α., 1998) αλλά και η τροφοδότηση με μεγάλο οικονομικό ενδιαφέρον του θερινού παραθαλάσσιου τουρισμού (Iakovidou et al, 2000) ήταν οι σημαντικότεροι λόγοι που στη Ελλάδα, κατ επέκταση και στο Νομό Θεσσαλονίκης, δεν υπήρχε οργανωμένη μορφή αγροτουρισμού (Τσάρτας και Θανοπούλου, 1994). Η πλειοψηφία των παρεμβάσεων αγροτικού τουρισμού όμως αναφέρονταν στη δημιουργία υποδομών και όχι στην οργάνωση και στη διαμόρφωση κάποιων μικροπεριοχών σε τουριστικούς προορισμούς και στην κινητοποίηση ενός τουριστικού ρεύματος. Η έλλειψη ενός συνολικού σχεδιασμού είχε σαν αποτέλεσμα να υλοποιηθούν επενδύσεις, όχι με βάση μία προκαθορισμένη στρατηγική ανάπτυξης, η οποία θα συγκεκριμενοποιούνταν σε διαδρομές, προορισμούς και ενδιαφέροντα, με άμεση συνέπεια τη δημιουργία μεμονωμένων επενδύσεων, οι οποίες δεν συνδέονταν οργανικά, και οι οποίες δεν μπόρεσαν να διαμορφώσουν ένα συγκεκριμένο και διαφοροποιημένο αγροτουριστικό προϊόν, το οποίο θα απευθύνονταν σε συγκεκριμένες ομάδες επισκεπτών, και θα επέτρεπε τη συνεχή λειτουργία των επιχειρήσεων (Εμμανουηλίδου, 2004). Επιπλέον, η απουσία συγκεκριμένου πλαισίου προδιαγραφών ποιότητας, πέρα των προδιαγραφών κατασκευής που έθετε ο ΕΟΤ για την έκδοση αδειών λειτουργίας, είχε σαν αποτέλεσμα την κατασκευή αγροτουριστικών επιχειρήσεων, με βάση την προσωπική αισθητική, τον χαρακτήρα, την εμπειρία ή την οικονομική κατάσταση του επιχειρηματία, και τελικά τη δημιουργία μονάδων που δεν διέφεραν από τις αντίστοιχες του μαζικού τουρισμού. Η σύγχυση που επικρατούσε ως προς τον προσδιορισμό του αγροτικού τουρισμού είχε σαν αποτέλεσμα, εκτός των άλλων, την υλοποίηση παρεμβάσεων κυρίως από δημόσιους φορείς, οι οποίοι όμως, συχνά λόγω του νομικού καθεστώτος που τους διέπει, δεν κατάφεραν να λειτουργήσουν τις επιχειρήσεις για τις οποίες ενισχύθηκαν οικονομικά. Παράλληλα, το μεγάλο ποσοστό συμμετοχής επιχειρηματιών που δεν ήταν γεωργοί είχε σαν αποτέλεσμα την εποχιακή λειτουργία των αγροτουριστικών επιχειρήσεων, με βάση το διάστημα λειτουργίας των κύριων επιχειρήσεων των επενδυτών, με άμεση συνέπεια την απώλεια εισοδημάτων, όχι μόνο άμεσων αλλά και έμμεσων, λόγω της εποχιακής λειτουργίας των λοιπών συμπληρωματικών επιχειρήσεων της περιοχής παρέμβασης. Επιπλέον, η χρηματοδότηση δικαιούχων που δεν ήταν μόνιμοι κάτοικοι της περιοχής είχε σαν αποτέλεσμα τη διαρροή των εισοδημάτων από την περιοχή αυτή, με κατεύθυνση κυρίως προς την πόλη (Εμμανουηλίδου, 2004). Η πορεία μεγάλου αριθμού έργων φανερώνει την επιχειρηματική δυσλειτουργία σημαντικού αριθμού επενδύσεων, ενώ πολλά έργα πλέον λειτουργούν με διαφορετικό αντικείμενο από εκείνο για το οποίο χρηματοδοτήθηκαν. Μία διαφορετική προσέγγιση της έννοιας της δημιουργίας αγροτουριστικού προϊόντος φαίνεται να επιχειρείται με την υλοποίηση της LEADER+. Η υιοθέτηση συγκεκριμένων και οροθετημένων δράσεων που αφορούν τον αγροτικό τουρισμό και ο ορισμός συγκεκριμένων προϋποθέσεων και όρων ένταξης που αφορούν τόσο τη

13 χωροθέτηση των υποδομών όσο και τον καθορισμό προδιαγραφών ποιότητας των επιχειρήσεων ως προς το σχεδιασμό, την κατασκευή αλλά και τη λειτουργία τους είναι ίσως οι σημαντικότερες καινοτομίες της Πρωτοβουλίας αυτής, σε σχέση με τις προηγούμενες. Η συνειδητοποίηση των ποιοτικών παραμέτρων, εκτός από την εξασφάλιση και τη διασφάλιση της οικονομικής βιωσιμότητας των επενδύσεων που θα προκύψουν με την ολοκλήρωση του προγράμματος, είναι εκείνο που έλειψε από τις προηγούμενες εφαρμογές, που έθεσαν στόχο την αύξηση της επιχειρηματικότητας, χωρίς παράλληλα να εστιάσουν στην αυτοδύναμη ανάπτυξή της. 6. Συμπεράσματα Η μεταρρύθμιση των Διαρθρωτικών Ταμείων το 1988 εισήγαγε μία σημαντική καινοτομία, η οποία αναφερόταν στη δυνατότητα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να αναλαμβάνει την πρωτοβουλία προτάσεων στα κράτη-μέλη, γνωστές ως Κοινοτικές Πρωτοβουλίες (Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, 1993). Για την αγροτική ανάπτυξη προτάθηκε η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER, κεντρική ιδέα της οποίας είναι η οργάνωση της αγροτικής περιφέρειας με βάση την κινητοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού και τη σύμπραξη μεταξύ τοπικών δημόσιων και ιδιωτικών φορέων. Η Πρωτοβουλία LEADER προκάλεσε μία δυναμική εμψύχωσης και μία κινητοποίηση των πληθυσμών ή έστω ομάδων του πληθυσμού, που είχαν «παραιτηθεί» από τη διάθεση συμμετοχής ή ακόμα και από την αναγνώριση της ύπαρξης ευκαιριών στην περιοχή τους ενώ παράλληλά εισήγαγε μία αλλαγή νοοτροπίας μεταξύ των τοπικών παραγόντων, οδηγώντας από παθητικές σε ενεργητικές συμπεριφορές. Η εφαρμογή της παρείχε χρήσιμες απαντήσεις στις ειδικές ανάγκες των αγροτικών περιοχών, με τη δυνατότητα εκτίμησης των πλεονεκτημάτων, αδυναμιών, κινδύνων και ευκαιριών, της μοναδικότητας δηλαδή της κάθε περιοχής. Η LEADER ήταν ένα από τα ευρωπαϊκά προγράμματα που εισήγαγαν την έννοια του αγροτικού τουρισμού στον επιχειρηματικό ορίζοντα της Ελλάδας, συμπεριλαμβανομένου και του Νομού Θεσσαλονίκης. Ωστόσο, οι υπεύθυνοι για τη διαχείριση των προγραμμάτων φορείς, ελλείψει ενός συνολικού σχεδιασμού, της σύγχυσης που επικρατούσε ως προς τον προσδιορισμό του αγροτικού τουρισμού, αλλά και της προσπάθειας τους να απορροφήσουν όσο το δυνατόν σε μεγαλύτερο βαθμό τα διαθέσιμα κονδύλια, χρηματοδότησαν επενδύσεις χωρίς να προχωρήσουν στους απαραίτητους ελέγχους της εφαρμογής αυτών (Ιακωβίδου, 2003). Σε τοπικό επίπεδο, η προσπάθεια ανάπτυξης του αγροτικού τουρισμού, ή τουλάχιστον η προσέγγιση της έννοιας αυτής μέσω των επενδύσεων LEADER δεν οδήγησε σε ικανοποιητικό αποτέλεσμα. Δεν συνέβαλε στην επίτευξη των στόχων που τέθηκαν στο σχεδιασμό, και κατ επέκταση στην προσπάθεια αναστροφής του αρνητικού κλίματος που επικρατεί σε σχέση με τα δημογραφικά, οικονομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά της υπαίθρου του Νομού. Οι παρεμβάσεις αγροτικού τουρισμού θα πρέπει να εξυπηρετούν μία προκαθορισμένη στρατηγική ανάπτυξης του τομέα, η οποία θα στηρίζεται στις ανάγκες, τη δυναμική, τις δυνατότητες και τις προοπτικές της κάθε αγροτικής περιοχής, θα σέβεται το φυσικό και πολιτισμικό περιβάλλον και θα χαρακτηρίζεται από υπηρεσίες ποιότητας, ποικιλία ενδιαφερόντων και σωστό προγραμματισμό συγκεκριμένων διαδρομών και προορισμών προκειμένου να δημιουργηθούν προϋποθέσεις κατευθυνόμενης κίνησης των επισκεπτών και διαφοροποίησης του προσφερόμενου προϊόντος, που οδηγούν τελικά στην αύξηση του χρόνου παραμονής των τουριστών στις περιοχές ενδιαφέροντος. Εξάλλου, με αυτό τον τρόπο, ο αγροτικός τουρισμός αποτελεί ένα "εργαλείο"

14 απομάκρυνσης από τις οικονομίες κλίμακος και προσέγγισης των οικονομιών σκοπού, δημιουργώντας πρόσθετες εισροές, όχι μέσω της μεγιστοποίησης του αριθμού των επισκεπτών, αλλά διαμέσου της μεγιστοποίησης των δυνατοτήτων που έχουν οι επισκέπτες να δαπανήσουν χρήματα. Βέβαια, το LEADER δεν είναι ένα πρόγραμμα τουριστικής ανάπτυξης, αλλά ένα πρόγραμμα αγροτικής ανάπτυξης σε τοπικό επίπεδο. Η τουριστική επένδυση, στα πλαίσια του LEADER, εκτός από βασική διέξοδο εναλλακτικής απασχόλησης, πρέπει να αποτελέσει μοχλό ανάπτυξης, παραγωγό δραστηριοτήτων σε άλλους τομείς, γι' αυτό και πρέπει να αναπτυχθεί ένας τουρισμός ποιότητας. Έτσι, ο αγροτικός τουρισμός θα παίξει, έστω και δύσκολα, ένα πολυλειτουργικό ρόλο στην ολοκληρωμένη ανάπτυξη της υπαίθρου ή όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Καζακόπουλος κ.α. (2000), να γίνει "η ατμομηχανή που θα σύρει το τραίνο της ανάπτυξης".

15 Βιβλιογραφία Αναπτυξιακή Εταιρία Νομού Θεσσαλονίκης (ΑΝΕΘ) Α.Ε. (1996), Τελική Έκθεση Προγράμματος LEADER I, Θεσσαλονίκη, ΑΝΕΘ Α.Ε.. Αναπτυξιακή Εταιρία Νομού Θεσσαλονίκης (ΑΝΕΘ) Α.Ε. (2001), Τελική Έκθεση Τοπικού Προγράμματος Πρωτοβουλίας LEADER II, Θεσσαλονίκη, ΑΝΕΘ Α.Ε.. Αναπτυξιακή Εταιρία Νομού Θεσσαλονίκης (ΑΝΕΘ) Α.Ε. (2002α), Σχέδιο τοπικού προγράμματος LEADER+ για το Νομό Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, ΑΝΕΘ Α.Ε.. Αναπτυξιακή Εταιρία Νομού Θεσσαλονίκης (ΑΝΕΘ) Α.Ε. (2002β), Σχέδιο τοπικού προγράμματος LEADER+ για το Νομό Θεσσαλονίκης, Αναμορφωμένη πρόταση, Θεσσαλονίκη, ΑΝΕΘ Α.Ε.. Αναπτυξιακή Εταιρία Νομού Θεσσαλονίκης (ΑΝΕΘ) Α.Ε. (2005), Ενδιάμεση αξιολόγηση του τοπικού προγράμματος LEADER+ στο Νομό Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, ΑΝΕΘ Α.Ε.. Ανθοπούλου, Θ., Ιακωβίδου, Ο., Κουτσούρης, Α., Σπιλάνης, Ι. (1998), Χωρικές και Αναπτυξιακές Διαστάσεις του Αγροτουρισμού στην Ελλάδα, Εισήγηση στο 5 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Αγροτικής Οικονομίας: Ανασυγκρότηση του Αγροτικού Χώρου, Δεκεμβρίου 1998, Αθήνα. Ανώνυμος (1992), Μία πρώτη απεικόνιση του προγράμματος LEADER, Leader Magazine, No. 2, σελ Ανώνυμος (1993), LEADER et le tourisme rural, Leader Magazine, No. 4, σελ Δίκτυο LEADER/ΑΝΚΟ Α.Ε. (2001), Τα επιτεύγματα και η συνδρομή της Κοινοτικής Πρωτοβουλίας LEADER II στην Ελλάδα , Αθήνα. Εμμανουηλίδου Μ. (2004), Η εφαρμογή της Κοινοτικής Πρωτοβουλίας LEADER στην Ελλάδα. Η περίπτωση του Νομού Θεσσαλονίκης, Μεταπτυχιακή διατριβή, Θεσσαλονίκη, Σχολή Γεωτεχνικών Επιστημών, Τμήμα Γεωπονίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (1993), Το μέλλον των Κοινοτικών Πρωτοβουλιών στο πλαίσιο των διαρθρωτικών ταμείων, CΟΜ (93) 282 Τελικό. European Commission (1999), Ex-Post Evaluation of the Leader I Community Initiative. GENERAL REPORT, Brussels. European Commission (2003), Ex-post Evaluation of the Community Initiative LEADER II, Final Report, Vienna. Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2000), Ανακοίνωση της Επιτροπής προς τα κράτη-μέλη της 14 ης Απριλίου 2000 με την οποία καθορίζονται οι γενικές κατευθύνσεις για την κοινοτική πρωτοβουλία όσον αφορά την αγροτική ανάπτυξης (Leader+), Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Iakovidou, O., Partalidou, M., Manos, B. (2000), Rural Tourism. Agritourism : A challenge for the development of the Greek countryside, paper presented for the 1o World Forum on Agritourism and Rural Tourism: Agrotourism and Rural Tourism. A Key option for the Rural Integrated and Sustainable Development Strategy, Perugia, Italy, September 2000, pp Ιακωβίδου Ό. (2003), Εμπειρίες από την ανάπτυξη του αγροτουρισμού στην Ελλάδα, Εισήγηση σε συνέδριο

16 με θέμα «Οικοτουρισμός και άλλες εναλλακτικές προτάσεις για τον τουρισμό στις προστατευόμενες περιοχές», 7-8 Νοεμβρίου, 2003, Κως. Internet, Καζακόπουλος, Δ., Κλωνάρης, Σ., Κουτσούρης, Α. (2000), Η δημιουργία επίλεκτων αγορών ως μοχλός αγροτικής ανάπτυξης, Εισήγηση στο 6 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Αγροτικής Οικονομίας με θέμα: Αναζητώντας το Αύριο της Ελληνικής Γεωργίας, Νοεμβρίου 2000, Θεσσαλονίκη. Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (1999), Ολοκληρωμένη ανάπτυξη του αγροτικού χώρου, Γνώμη της ΟΚΕ, Αθήνα. Steichen R. (1993), Από το leader στο leader 2, LEADER Magazine, Νο. 3, σελ Steichen R. (1994), Το ευρωπαϊκό δίκτυο LEADER II, LEADER Μagazine, No 6, σελ Τσάρτας, Π., Θανοπούλου, Μ. (1994), Γυναικείοι Αγροτοτουριστικοί Συνεταιρισμοί στην Ελλάδα, Αθήνα, Κέντρο Ερευνών για τις Γυναίκες της Μεσογείου. Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (2006), Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Κοινοτικής Πρωτοβουλίας LEADER+ ( ), 9 η Συνεδρίαση Επιτροπής Παρακολούθησης, Μάιος 2006, Ηράκλειο, Κρήτη, Υπηρεσία Διαχείρισης Ε.Π. Κ.Π. LEADER+. Υπουργείο Γεωργίας (1995), Ελληνικό Πρόγραμμα Κοινοτικής Πρωτοβουλίας LEADER II , Αθήνα, Υπουργείο Γεωργίας. Υπουργείο Γεωργίας (1996), Τελική Έκθεση Κοινοτικής Πρωτοβουλίας LEADER I, Τεύχος 1, Αθήνα, Υπουργείο Γεωργίας. Υπουργείο Γεωργίας (2002), Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Κοινοτικής Πρωτοβουλίας LEADER+ ( ), Τόμος Β', Ex-ante αξιολόγηση, Αθήνα, Υπουργείο Γεωργίας. Υπουργείο Γεωργίας (2003), Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Κοινοτικής Πρωτοβουλίας LEADER+ ( ), Σχέδιο 1 ης Αναθεώρησης, Τόμος Α', Αθήνα, Υπηρεσία Διαχείρισης Ε.Π. Κ.Π. LEADER+. Van Depoele Laurent ( ), Η αγροτική ανάπτυξη για την περίοδο Το συνέδριο καθιερώνει το ρόλο του LEADER, Leader magazine, No. 16, σελ. 4-5.

17 Περίληψη Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε το 1991 την Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER, με σκοπό τη δοκιμή μίας νέας προσέγγισης στο σχεδιασμό και την υλοποίηση της αγροτικής πολιτικής για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη των αγροτικών περιφερειών της Κοινότητας. Το πρόγραμμα ξεκίνησε με το LEADER I ( ), συνεχίστηκε με το LEADER II ( ) και βρίσκεται πλέον στην τρίτη φάση με το LEADER+ ( ). Σε ότι αφορά τον αγροτικό τουρισμό, οι πιστώσεις που διατέθηκαν ήταν υψηλότερες, σε σχέση με τις υπόλοιπες οικονομικές δραστηριότητες. Οι παρεμβάσεις που υλοποιήθηκαν συνέβαλαν στην αξιοποίηση αξιόλογων φυσικών και ιστορικών χώρων, στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς και στην αύξηση του τουριστικού ρεύματος. Σε εθνικό επίπεδο αλλά και σε επίπεδο Νομού Θεσσαλονίκης, η εφαρμογή της Κοινοτικής Πρωτοβουλίας LEADER ήταν που έδωσε μία ώθηση στην ανάπτυξη του αγροτικού τουρισμού. Ωστόσο λόγω της σύγχυσης που επικρατούσε ως προς τον προσδιορισμό του αγροτικού τουρισμού, της έλλειψης ενός συνολικού σχεδιασμού και της απουσίας πλαισίου προδιαγραφών ποιότητας, η εφαρμογή των προγραμμάτων αυτών δεν οδήγησε στη διαμόρφωση ενός συγκεκριμένου και διαφοροποιημένου αγροτουριστικού προϊόντος. Μία πιο οργανωμένη προσπάθεια φαίνεται να επιχειρείται με την υλοποίηση του LEADER+.