Δημοσιεσ Πολιτικεσ: Απαντωντασ Στην Προκληση Για Την Καταπολεμηση Τησ Ερημοποιησησ

Transcript

1 Δημοσιεσ Πολιτικεσ: Απαντωντασ Στην Προκληση Για Την Καταπολεμηση Τησ Ερημοποιησησ Ελένη Μπριασούλη, Καθηγήτρια Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου Λέσβος, Ελλάδα Σειρα Φυλλαδιων: A Aριθμος: 5

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Η ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ 1 Η πρόκληση 1 Οι κοινωνικο οικονομικοί καθοριστικοί παράγοντες της ερημοποίησης 2 Δημόσιες πολιτικές και ερημοποίηση 4 ΠΟΙΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΧΕΤΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ, ΓΙΑΤΙ ΚΑΙ ΠΩΣ 5 Πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης 6 Εθνικές Πολιτικές 8 ΧΑΡΑΞΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΕΝΑ ΕΓΧΕΙΡΗΜΑ ΟΧΙ ΚΑΙ ΤΟΣΟ ΕΥΘΕΣ 9 ΧΑΡΑΞΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΔΡΑΣΗΣ 11 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 19 ΑΚΡΩΝΥΜΙΑ 19 Η ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ Η Πρόκληση Η ύπαρξη μιας ειδικής διεθνούς Σύμβασης, της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης (UNCCD), υποδηλώνει τη σοβαρότητα της ερημοποίησης και τη σημασία των παρεμβάσεων συλλογικής δράσης για την καταπολέμηση της. Η ερημοποίηση είναι ένα αθροιστικό παγκόσμιο πρόβλημα. Οι τοπικές δράσεις παράγουν αποτελέσματα που σταδιακά συσσωρεύονται. Κάτω από αντίξοες βιοφυσικές συνθήκες οδηγούν σε υπερβολική υποβάθμιση του εδάφους και σε αρνητικές κλιματικές επιπτώσεις. Η οικολογική και οικονομική παραγωγικότητα και πολυπλοκότητα της γης σε πληγείσες περιοχές μειώνεται και ενεργοποιεί διεργασίες συχνά ανεπιθύμητης περιβαλλοντικής και κοινωνικοοικονομικής αλλαγής. Έτσι προκύπτει η ανάγκη για δράση ώστε να αντιστραφούν οι αρνητικές τάσεις και να αποκατασταθεί η κοινωνικο οικονομική και περιβαλλοντική ζωτικότητα αυτών των περιοχών. Σχήμα 1: Φαράγγι στην νοτιοανατολική Κρήτη (Λασίθι, Ελλάδα) Η ερημοποίηση είναι ένα ύπουλο και πολύπλοκο πρόβλημα που εμπλέκει διάφορους φυσικούς και ανθρώπινους πόρους. Οι πολυάριθμοι βιοφυσικοί και ανθρώπινοι καθοριστικοί παράγοντες της, που περιλαμβάνουν διάφορες δημόσιες πολιτικές, προέρχονται από διαφορετικά χωρικά επίπεδα. Αυτοί συνδυάζονται, άμεσα ή έμμεσα, μέσα από πολύπλοκα «μονοπάτια», σε συμπλέγματα που είναι συνάρτηση του τόπου και του χρόνου. Συνεπώς δεν μπορούμε εύκολα να τους διαχωρίσουμε. Οι αρνητικές συνέπειες της υποβάθμισης του εδάφους και της ερημοποίησης γίνονται αισθητές αρκετά χρόνια (ή δεκαετίες) αφότου ξεκινήσουν να δρουν οι ένοχες δραστηριότητες. Έτσι η συνειδητοποίηση του φαινομένου και της σημασίας του είναι μικρή. Το ενδιαφέρον για δράση εγείρεται πολύ καιρό αφότου μια κρίση έχει «προχωρήσει» σε μια περιοχή. Τα ωφέλιμα αποτελέσματα οποιασδήποτε δράσης πολιτικής χρειάζονται πολύ χρόνο να γίνουν εμφανή και είναι δύσκολο να διακριθούν από τα αποτελέσματα άλλων παρεμβάσεων που μπορεί να είχαν κι αυτές θετικές επιπτώσεις. Γι αυτό το λόγο το ερώτημα σχετικά με το πώς μπορεί να καταπολεμηθεί η ερημοποίηση έχει συχνά πονοκεφαλιάσει, άμεσα ή έμμεσα, τους λήπτες αποφάσεων και χάραξης πολιτικών σε όλα τα επίπεδα. 1

3 2 Στόχος αυτού του έντυπου είναι: (α) να παρουσιάσει και να εξηγήσει το ρόλο των δημόσιων πολιτικών στα πλαίσια της ερημοποίησης εστιάζοντας στη Μεσογειακή Ευρώπη. (β) να ενημερώσει το κοινό για το ρόλο τους και να υποδείξει ποιες είναι σημαντικές και γιατί και (γ) να εξηγήσει τις δυσκολίες της χάραξης πολιτικών για την καταπολέμηση της ερημοποίησης και να προσφέρει υποδείξεις για τη χάραξη Ευρωπαϊκών και εθνικών πολιτικών Οι κοινωνικο οικονομικοί καθοριστικοί παράγοντες της ερημοποίησης Στις ξηρές, ημίξηρες και ξηρές ύφυγρες περιοχές της Μεσογειακής Ευρώπης και άλλων ηπείρων η υποβάθμιση του εδάφους και η ερημοποίηση εξελίχθηκαν μέσα από την περίπλοκη αλληλεπίδραση αλληλένδετων και ισχυρά αλληλεξαρτημένων βιοφυσικών και ανθρώπινων γενεσιουργών δυνάμεων και διεργασιών. Κάτω από την επίδρασή τους οι άνθρωποι παίρνουν αποφάσεις και επιλέγουν συγκεκριμένες δραστηριότητες και διαχειριστικές πρακτικές για να χρησιμοποιήσουν τη γη και τους πόρους της για την κάλυψη των αναγκών τους. Κατά τη διαδικασία αυτή προκαλείται αλλαγή χρήσεων γης που επιφέρουν αλλαγές κάλυψης γης. Για παράδειγμα, οι καλλιέργειες βαμβακιού μετατρέπονται σε καλλιέργειες σταριού ή οι ελαιώνες αντικαθίστανται από οπωρώνες. Η καλλιεργημένη γη μετατρέπεται σε βοσκοτόπια ή αντικαθίσταται από κτισμένες περιοχές για τουρισμό, δεύτερη κατοικία, βιομηχανία ή μεγάλα έργα υποδομής. Ακατάλληλες δραστηριότητες ή πρακτικές που εξαντλούν τους πόρους και σχετίζονται με συγκεκριμένες χρήσεις γης είναι πιθανόν να επιφέρουν ανεπιθύμητες αλλαγές κάλυψης εδάφους, όπω ς υποβάθ μιση του εδάφους και ερημοποίησ η. Οι επιπτώσεις τους μπορεί να οδηγήσουν σε νέους γύρους ακατάλληλων διαχειριστικών πρακτικών της γη ς και προκαλούνται περισσότερες ανεπιθύμητες επιπτώσεις. Σπανιότερα μπορούν να ωθήσουν σε πρακτικές φροντίδας της γης και σε χάραξη πολιτικής. Η διεθνής βιβλιογραφία και οι έρευνες που έχουν χρηματοδοτηθε ί από την Ευρωπαϊκή Ένωση περιλαμβάνουν ποικ ίλες αναφορ ές για τους κοινωνικο οικονομικούς καθοριστικούς παράγοντες της ερημοποίησης. Αυτοί παρουσιάζο νται εδώ σύντομα, για να προσφέρουν το ευρύτερο πλαίσιο για τη διαπραγμάτευση του ρόλου των δημόσιων πολιτικών, όσον αφορά τη συμβολή τους είτε στην επιδείνωση είτε στο μετριασμό του φαινομένου. Σχήμα 2: Το νησί της Λέσβου, Ελλάδα Γενεσιουργές Δυνάμεις και Άμεσα Αίτια Ανθρωπογενείς γενεσιουργές δυνάμεις: θεμελιώδεις κοινωνικές μακρο δυνάμεις που συνδέουν αιτιακά τους ανθρώπους με τη φύση και επιφέρουν παγκόσμιες περιβαλλοντικές αλλαγές. Περιλαμβάνουν: πληθυσμιακή μεταβολή, κοινωνικοπολιτιστική /κοινωνικο οικονομική οργάνωση (αγορά και άλλους οικονομικούς θεσμούς, νόμους, τεχνολογία, πολιτική οικονομία και πολιτικούς θεσμούς). Ανθρωπογενείς αντισταθμιστικές δυνάμεις: δυνάμεις που πρακωλύουν, μεταβάλλουν ή αντισταθμίζουν τις ανθρωπογενείς γενεσιουργές δυνάμεις, όπως: τοπικοί και διεθνείς κανονισμοί (πολιτικές), ρυθμίσεις της αγοράς, τεχνολογικές καινοτομίες, άτυποι κοινωνικοί κανόνες και αξίες. Η διάκριση μεταξύ των γενεσιουργών και των αντισταθμιστικών δυνάμεων δεν είναι σταθερή, αλλά εξαρτάται από την εκάστοτε περίπτωση. Άμεσα αίτια αλλαγής: αθροιστικές τελικές δραστηριότητες που προκύπτουν από την αλληλεπίδραση των ανθρωπογενών γενεσιουργών και αντισταθμιστικών δυνάμεων, που προκαλούν άμεσα περιβαλλοντικές μεταβολές, είτε μέσω της χρήσης φυσικών πόρων, της χρήσης του χώρου, των προϊόντων ή αποβλήτων που παράγονται και επηρεάζουν το περιβάλλον. Σημαντικά άμεσα αίτια που σχετίζονται με την ερημοποίηση περιλαμβάνουν: την υπερβόσκηση, την αποψίλωση των δασών (συνήθως για να δημιουργηθεί χώρος για αγροτική, αστική, τουριστική ανάπτυξη και ανάπτυξη υποδομών και για την απόκτηση καυσίμων υλών και υλικών δόμησης), τις δασικές πυρκαγιές, τις διαχειριστικές πρακτικές (γεωργία υψηλών εισροών), την εγκατάλειψη παραδοσιακών πρακτικών καλλιέργειας (π.χ: αναβαθμίδες).επίσης περιλαμβάνουν: την υπερεκμετάλλευση των υπόγειων υδάτων ιδιαίτερα από τη γεωργία, τη βιομηχανία και τον τουρισμό, την αποστράγγιση των ελών.

4 Ανθρωπογενείς Human dγενεσιουργές riving forces and δυνάμεις και διεργασίες processes Βιοφυσικές δυνάμεις Άμεσες αιτίες Χρήση γης και αλλαγή Land use χρήσης γης Αλλαγή κάλυψης Land Υποβάθμιση degradation/ Ερημοποίησ Σχήμα 3: Η διαδοχή υποβάθμισης του εδάφους και ερημοποίησης Η γεωγραφική απομόνωση, η μεγάλη κατάτμιση της γης, η περιορισμένη πρόσβαση στις υποδομές, τις καινοτομίες και τα σημαντικά οικονομικά και βιομηχανικά κέντρα, καθώς και οι μη βιώσιμες καλλιεργητικές πρακτικές οδηγούν στην υποβάθμιση των τοπικών (συχνά ελεύθερης πρόσβασης) πόρων. Συνεπώς, περιορίζουν τις ευκαιρίες βιοπορισμού των, συχνά φτωχών, αγροτικών πληθυσμών, ιδιαίτερα σε οικολογικά και / ή κοινωνικο οικονομικά περιθωριακές περιοχές. Η μετανάστευση σε αστικές, ανεπτυγμένες περιοχές προκαλεί μείωση πληθυσμού στις αγροτικές περιοχές. Η υποχρησιμοποίηση και εγκατάλειψη της σοβαρά υποβαθμισμένης γης μπορεί να οδηγήσει σε περαιτέρω υποβάθμιση. Ωστόσο, μερικές φορές η έλλειψη δραστηριοτήτων που επιβαρύνουν τη γη καταλήγει σε σταδιακή αποκατάσταση των έγγειων πόρων. Οι αυξανόμενοι αστικοί πληθυσμοί αυξάνουν τη ζήτηση για τροφή και χώρο και, κατά συνέπεια, τις πιέσεις για διαθέσιμη γη. Συνεπώς προκύπτουν πολιτικές πιέσεις για κατανομή και ανακατανομή των κοινωνικών και οικονομικών πόρων από τις αγροτικές στις αστικές περιοχές. Η διεθνής μετανάστευση από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, τις Βαλκανικές χώρες και τις χώρες της Μέσης Ανατολής προσφέρει ένα πολύ μεγάλο διαθέσιμο φθηνό εργατικό δυναμικό για την αύξηση της αγροτικής παραγωγής. Ωστόσο, αυτό προσθέτει νέες πληθυσμιακές πιέσεις στους τοπικούς και υπερτοπικούς πόρους. Οι αλλαγές στις κοινωνικές αξίες, στις οικογενειακές και κοινωνικές δομές, στα πρότυπα διαβίωσης και κατανάλωσης, οι μεταβαλλόμενοι τρόποι παραγωγής και η τεχνολογική πρόοδος αυξάνουν τη ζήτηση για τροφή. Μαζί με την εμπορευματοποίηση και εκμηχάνιση της γεωργίας και τον παγκόσμιο ανταγωνισμό, έχουν ευνοήσει τις μονοκαλλιέργειες που δεν είναι πάντοτε κατάλληλες για τις τοπικές συνθήκες. Η χρήση τεχνικών εκμετάλλευσης της γης απαιτητικών σε γη και κεφάλαιο ασκεί πιέσεις στους εδαφικούς πόρους πέρα από τη φέρουσα ικανότητά τους και τελικά τους υποβαθμίζει. Αρκετές περιοχές που δεν μπόρεσαν να στηρίξουν την αγροτική παραγωγή έχουν στραφεί σε δραστηριότητες που είναι εξίσου έντασης πόρων και ιδιαίτερα στον τουρισμό. Οι θεσμοί γενικά, τα καθεστώτα περιβάλλοντος και πόρων ειδικότερα και οι θεσμικές αλλαγές ξεχωρίζουν ως βασικές κινητήριες δυνάμεις των μεταβολών χρήσεων γης και της περιβαλλοντικής αλλαγής. Οι επίσημοι ή ανεπίσημοι θεσμοί διαμεσολαβούν στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και των πόρων. Έτσι επηρεάζουν τις αποφάσεις των χρηστών της γης και,κατά συνέπεια, επηρεάζουν την κατάσταση των εδαφικών πόρων. Κάτω από δυσμενείς βιοκλιματικές συνθήκες μπορεί να μετατραπούν σε σοβαρές κινητήριες δυνάμεις της υποβάθμισης του εδάφους. Αντίστροφα, οι κατάλληλοι θεσμοί μπορεί να διευκολύνουν την προστασία των εδαφικών πόρων και την καταπολέμηση της ερημοποίησης Ανεπαρκείς, κατακερματισμένοι και φτωχά συντονισμένοι νομοθετικοί και διοικητικοί μηχανισμοί παρεμποδίζουν την εφαρμογή και την επιβολή ορθολογικής ολοκληρωμένης διαχείρισης και σχεδιασμού. Οι περιοχές που είναι επιρρεπείς στην ερημοποίηση, οι οποίες ταυτόχρονα υφίστανται εντατική χρήση, είναι συχνά απροστάτευτες, για μια σειρά λόγων που περιλαμβάνουν: έλλειψη κατάλληλης περιβαλλοντικής νομοθεσίας, επισφαλές θεσμικό καθεστώς κάποιων πόρων που είναι κρίσμοι για την ερημοποίηση (νερό, έδαφος, βιοποικιλότητα), ανεπαρκής ή ανύπαρκτη εφαρμογή υπάρχουσας περιβαλλοντικής νομοθεσίας και έλλειψη κατάλληλης και σύγχρονης νομοθεσίας χωροταξικού σχεδιασμού. Αυτοί οι παράγοντες δημιουργούν ένα νομικό κενό, στο οποίο οι δραστηριότητες αναπτύσσονται ανοργάνωτα και δημιουργούνται διαμάχες ως προς τη χρήση της γης. Η νομή και η ιδιοκτησία της γης είναι μεταξύ των πιο βασικών τοπικών θεσμικών παραγόντων που επηρεάζουν τη μεταβολή της χρήσης γης και την κατάσταση των έγγειων πόρων. Το νομικό πλαίσιο που διέπει την ακίνητη περιουσία έχει αποδειχθεί ανίκανο να ελέγξει την κατάχρηση της δημόσιας περιουσίας και τον κατακερματισμό και την αλόγιστη διαχείριση της ιδιωτικής περιουσίας. Εσφαλμένες δομές των περιουσιακών δικαιωμάτων οδηγούν σε σοβαρή εξάντληση και υποβάθμιση των διαθέσιμων πόρων 3

5 Θεσμοί και καθεστώτα Θεσμοί: συστήματα επίσημων και ανεπίσημων κανόνων, διαδικασιών λήψης αποφάσεων και προγράμματα που οδηγούν σε κοινωνικές πρακτικές, κατανέμουν ρόλους στους συμμετέχοντες σε αυτές τις πρακτικές και καθοδηγούν τις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις. Παραδείγματα: νόμοι, περιουσία, αγορά, οικογένεια και πολιτικές. Αντίθετα με τους οργανισμούς, οι οποίοι είναι υλικές οντότητες που κατά κανόνα εμφανίζονται ως δρώντες στις κοινωνικές πρακτικές, οι θεσμοί μπορεί να θεωρηθούν ως οι κανόνες του παιχνιδιού που καθορίζουν το χαρακτήρα αυτών των πρακτικών. Καθεστώτα περιβάλλοντος και πόρων: θεσμοί που ασχολούνται με θέματα ανθρώπου και περιβάλλοντος. πολλαπλών μονοπατιών. Το σημείο εκκίνησης οποιουδήποτε μονοπατιού μπορεί να είναι δύσκολο να ορισθεί εκ των προτέρων ή να εντοπισθεί εκ των υστέρων. Αυτό μπορεί να είναι οποιοσδήποτε (ή ταυτόχρονα πολλοί) από τους παράγοντες του συστήματος πολιτικής ερημοποίησης σε οποιοδήποτε (ή ταυτόχρονα σε πολλά) χωρικό/οργανωτικό επίπεδο, από το τοπικό μέχρι το διεθνές. Η συζήτηση εδώ εστιάζεται κυρίως στην ακολουθία από μια δεδομένη πολιτική στην υποβάθμιση του εδάφους / ερημοποίηση και σε επιλεγμένες αναδράσεις, από την εμφάνιση της υποβάθμισης έως τη διαμόρφωση πολιτικών άμβλυνσης της ερημοποίησης. Πολιτικές Policies Ανθρωπογενείς ουργές δυνάμεις & διεργασίες driving γενεσι Βιοφυσικές δυνάμεις & διεργασίες Άμεσα αίτια Land use Χρήση γης & μεταβολή χρήσης γης 4 Σχήμα 4: Νότια Κρήτη (Νομός Ηρακλείου),Ελλάδα Δημόσιες πολιτικές και ερημοποίηση Οι δημόσιες πολιτικές (ή η έλλειψή τους) είναι θεσμούς αποφασιστικής σημασίας όσον αφορά την υποβάθμιση του εδάφους και την ερημοποίηση. Οι πολιτικές ορίζονται ως σκόπιμες πορείες δράσης που ακολουθεί ένας δρων ή μια ομάδα δρώντων όταν ασχολούνται με ένα πρόβλημα ή ζήτημα που τους απασχολεί Οι δημόσιες πολιτικές είναι μια σειρά κανόνων που καθορίζουν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των αποδεκτών τους, όσον αφορά τη χρήση οικονομικών, χρηματικών, φυσικών, ανθρώπινων και άλλων πόρων για να προωθήσουν την επίτευξη αμοιβαία συμφωνημένων κοινωνικών στόχων. Τετοιοι στόχοι είναι η οικονομική ευημερία, η προστασία του περιβάλλοντος, η κοινωνική δικαιοσύνη ή, πιο συνολικά, η αειφόρος ανάπτυξη. Οι δημόσιες πολιτικές προσφέρουν ευκαιρίες ή θέτουν περιορισμούς στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Έτσι, επηρεάζουν τις ατομικές και συλλογικές αποφάσεις που αφορούν πότε και πως θα χρησιμοποιηθούν ποιοι πόροι και σε ποια ποσότητα για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες των διαφόρων οικονομικών δραστηριοτήτων. Οι δημόσιες πολιτικές σχετίζονται με την υποβάθμιση της γης και την ερημοποίηση μέσω LandΥποβάθμιση degradation/ εδάφους Σχήμα 6: Το σύστημα / πολιτικήςί χρήσης γης υποβάθμισης εδάφους / ερημοποίησης Οποιαδήποτε πολιτική ή συνηθέστερα, συνδυασμός πολιτικών που αφορούν τις βιοφυσικές και τις ανθρώπινες γενεσιουργές δυνάμεις, τα άμεσα αίτια, ή τη χρήση της γης και την αλλαγή χρήσης γης επηρεάζει, άμεσα ή έμμεσα, τις ανθρώπινες αποφάσεις που αφορούν (μεταξύ άλλων) τη χρήση των εδαφικών και υδατικών πόρων. Αυτές οι αποφάσεις προκαλούν αλλαγές χρήσης και κάλυψης γης, μια μορφή της οποίας είναι και η ερημοποίηση. Για παράδειγμα, οι αναπτυξιακές πολιτικές παρέχουν κίνητρα σε ορισμένες οικονομικές δραστηριότητες (π.χ. βιομηχανία, τουρισμό, δασοπονία, εξόρυξη), για να ενισχυθεί η αύξηση του εισοδήματος και της απασχόλησης σε μια περιοχή. Οι χρήστες της γης μπορούν να αποφασίσουν να τροποποιήσουν ή να αλλάξουν τη χρήση της γης, για να ασχοληθούν με αυτές τις δραστηριότητες. Οι έγγειοι πόροι υποβαθμίζονται ή και ερημοποιούνται,

6 ανάλογα με τις επικρατούσες βιοφυσικές συνθήκες και συνθήκες κάλυψης εδάφους, τον τύπο της αλλαγής χρήσης γης και τον τύπο, την έκταση και την ένταση των πιέσεων στους πόρους. Αν οι δραστηριότητε ς που επιβαρύνουν το έδαφος κρατηθούν μακρυά από περιοχές ευαίσθητες στην ερημοποίηση, η υποβάθμιση είναι πιθανόν να αναχαιτιστεί με τον καιρό Η γενική φορολογία είναι ένα μέσο δημοσιονομικής πολιτικής,που χρησιμοποιείται για την αύξηση των δημοσίων εσόδων. Αν ιεραρχηθεί ψηλά και εφαρμοστε ί σωστά (χωρίς φ οροδιαφυγή ), μπορεί να προκαλέσει μείωση της οικονομικής δραστηριότητας και έτσι να προκαλέσει διατήρηση των πόρων. Αν ιεραρχηθεί χαμηλά, μπορεί να κεντρίσει την οικονομική δραστηριότητα και, όταν δεν υπάρχουν μέτρα περιβαλλοντικής προστασίας, προκαλεί καταστρο φή των πόρων. Η ειδική φορολογία πόρων και η τιμολόγησή τους είναι μέσα περιβαλλοντικής πολιτικής που έχουν ως στόχο να μειώσουν τις πιέσεις στους πόρους. Η αποτελεσματικότητά τους εξαρτάται από το πώς και από ποιον χορηγούνται. Τα προβλήματα υποβάθμισης του εδάφους μπορούν να αποτελέσουν έναυσμα για διαμόρφωση πολιτικών που καθορίζουν οικονομικά αντικίνητρα, περιορισμούς ή κίνητρα για συγκεκριμένες χρήσεις γης, δραστηριότητες και πρακτικές (π.χ. καλλιεργητικές μεθόδους, χρήση νερού, αναδάσωση). Αν οι χρήστες της γης συμμορφωθούν με αυτά τα μέτρα, οι δραστηριότητες που εκμεταλλεύονται τους πόρους ελαχιστοποιούνται. Εναλλακτικά ή παράλληλα, ακολουθούνται δραστηριότητ ες και πρακτικές διατήρησης της γης που μπορούν να βοηθήσουν στην καταπολέμηση της ερημοποίησης. Φυσικά, η απουσία πολιτικών είναι μια μορφή πολιτικής, συνήθως με δυσάρεστες επιπτώσεις στους απειλούμενους εδαφικούς και υδατικούς πόρους και στην ερημοποίηση. Σχήμα 7: Νότια Κρήτη, Ελλάδα Σχήμα 8: Ηράκλειο, Κρήτη, Ελλάδα Σχήμα 9: Αρχαίος οικισμός, Ανατολική Κρήτη, Ελλάδα ΠΟΙΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΧΕΤΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ, ΓΙΑΤΙ ΚΑΙ ΠΩΣ Οι πολλές δυνάμεις που επενεργούν στην ερημοποίηση συνεπάγονται ότι δεν υπάρχει μια μεμονωμένη, αλλά μια πληθώρα δημόσιων πολιτικών που σχετίζονται με την καταπολέμηση της. Αυτές δεν στοχεύουν στην ερημοποίηση αυτή καθαυτή, αλλά στους σχετικούς πόρους και τις βιοφυσικές και ανθρωπογενείς γενεσιουργές δυνάμεις και διεργασίες. Προέρχονται από διάφορα επίπεδα, από το εθνικό μέχρι κάτω το τοπικό. Ανάλογα με το εθνικό διοικητικό και πολιτικό σύστημα, ορισμένες πολιτικές μπορεί να μην υπάρχουν σε ορισμένα επίπεδα. Για παράδειγμα, σε περιφερειακό ή τοπικό επίπεδο, οι αρμόδιες αρχές μπορεί να μην υπάρχουν ή μπορεί να μην έχουν εξουσιοδότηση και εντολή χάραξης πολιτικής. Σε τούτη την εργασία λαμβάνονται υπόψη μόνο οι πολιτικές της Ε.Ε. και οι εθνικές πολιτικές που σχετίζονται με την ερημοποίηση. Οι πιο σημαντικές παρουσιάζονται στον Πίνακα 1 και αναλύονται σύντομα παρακάτω. 5

7 6 Πίνακας 1 Πολιτικές της Ε.Ε. και εθνικές πολιτικές που σχετίζονται με την ερημοποίηση Πολιτικές Ευρωπαϊκής Εθνικές Πολιτικές Ένωσης Νομισματική πολιτική, Οικονομικές πολιτικές πολιτική ανταγωνισμού, οικονομική, τεχνολογική και πολιτική τυποποίησης Κοινή Αγροτική Πολιτική Πολιτικές γεωργικής και (& Πολιτικές Αγροτικής αγροτικής ανάπτυξης Ανάπτυξης) Περιφερειακές πολιτικές (Διαρθρωτικά Ταμεία, Ταμείο Συνοχής) Κοινή Πολιτική Μεταφορών και Διευρωπαϊκά Δίκτυα Κοινωνικές πολιτικές (λ.χ. απασχόληση) Οριζόντια περιβαλλοντική πολιτική Πολιτική Υδατικών Πόρων Πολιτική Προστασίας της Βιοποικιλότητας Πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης Περιφερειακές (και βιομηχανικές) πολιτικές Εθνικές πολιτικές μεταφορών Κοινωνικές πολιτικές (λ.χ. απασχόληση) Οριζόντια περιβαλλοντική πολιτική Πολιτική Υδατικών Πόρων Πολιτική Προστασίας της Φύσης και της Βιοποικιλότητας Δασικές πολιτικές Πολιτικές προστασίας του εδάφους Χωροταξική πολιτική Τουριστική πολιτική Εθνικά Προγράμματα Δράσης Από το ξεκίνημά τους οι πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης είχαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη πολιτικών στα Κράτη Μέλη, γνωστή ως Εξευρωπαϊσμό των εθνικών πολιτικών. Αυτό είναι σημαντικό στην παρούσα ανάλυση, καθώς συχνά είναι δύσκολο να διαχωρισθούν οι επιπτώσεις των Ευρωπαϊκών και των εθνικών πολιτικών. Σε επίπεδο Κρατών Μελών οι πολιτικές της Ε.Ε. έχουν επηρεάσει άμεσα ή έμμεσα τη λειτουργία: (α): του οικονομικού συστήματος (νομισματική ένωση, στήριξη τιμών, επιδοτήσεις, δάνεια, νέες τεχνολογίες και υποστήριξή τους, μεγάλα έργα υποδομής), (β) του κοινωνικού συστήματος (στήριξη εισοδημάτων, κοινωνικές υπηρεσίες, στήριξη παραμεθόριων περιοχών) και (γ) του περιβάλλοντος (προστασία και αειφορική διαχείριση αέρα, νερού, δασών και οικοσυστημάτων). Προφανώς οι επιδράσεις των πολιτικών της Ε.Ε. έχουν καθοριστεί σημαντικά από το βαθμό και τον τρόπο υλοποίησής τους, που ποικίλλουν πολύ μεταξύ των Κρατών Μελών. Σχήμα 10: Οροπέδιο στη Νοτιοανατολική Κρήτη,Ελλάδα Οικονομικές πολιτικές.. Οι μακροοικονομικές πολιτικές της Ε.Ε. (νομισματική, οικονομική, ανταγωνισμού, εξωτερικού εμπορίου, τεχνολογική) είναι οι πιο απομακρυσμένες από το τοπικό επίπεδο και αφορούν μόνο τους παράγοντες χάραξης πολιτικής σε εθνικό επίπεδο και σε επίπεδο Ε.Ε. Οι αποφάσεις σε επίπεδο Ε.Ε. αφορούν τα επιτόκια, το συνάλλαγμα, τις διαδικασίες οικονομικής σταθεροποίησης και συντονισμού, το εξωτερικό εμπόριο, τον ανταγωνισμό και τους φορολογικούς συντελεστές. Αυτές οι αποφάσεις επηρεάζουν, μεταξύ άλλων, τις πολιτικές προϋπολογισμού των Κρατών Μελών, τις τιμές εισροών και προϊόντων, τις εισαγωγές, τις εξαγωγές, τους κανόνες οικονομικής λειτουργίας, την ανεργία και την τεχνολογική πρόοδο. Έτσι διαμορφώνουν το ευρύτερο οικονομικό περιβάλλον μέσα στο οποίο τα άτομα παίρνουν αποφάσεις σχετικά με τη χρήση της γης και των πόρων. Αυστηρότερες πολιτικές συνήθως ωθούν τα άτομα στην υπερεκμετάλλευση των πόρων. Κάτω από συγκεκριμένες περιβαλλοντικές συνθήκες, αυτό μπορεί να οδηγήσει στην υποβάθμιση του εδάφους. Εναλλακτικά, οι ιδιοκτήτες της γης, αναζητώντας επιλογές που δημιουργούν εισόδημα, μπορεί να αλλάξουν τη χρήση της γης, με παρόμοια ανεπιθύμητα αποτελέσματα Κοινή Αγροτική Πολιτική. Η Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ) ήταν η πολιτική της Ε.Ε. με τη μεγαλύτερη επίδραση, τουλάχιστον στις χώρες της Νότιας Ευρώπης, αλλά και το κατ εξοχήν παράδειγμα μιας πολιτικής με ολέθριες περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Οι πρώτες εκδοχές της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής στόχευαν στην αύξηση της αγροτικής παραγωγής και τη στήριξη του εισοδήματος των αγροτών. Οι γεωργικές επιδοτήσεις ενθάρρυναν την εντατικοποίηση της γεωργίας μέσω μη βιώσιμων πρακτικών διαχείρισης της γης. Σε περιοχές με προβλήματα νερού και σε ξηρές ζώνες με φτωχά

8 εδάφη στη Μεσογειακή Ευρώπη αυτό οδήγησε σε σοβαρή διάβρωση και εξάντληση των υδατικών πόρων. Τα αγροπεριβαλλοντικά μέτρα της αναθεώρησης της ΚΑΠ του 1992 και τ ο πρόγραμμα Agenda 2000 επιχείρησαν να αντιμετωπίσουν αυτά τα προβλήματα, καθώς και τα ευρύτερα αναπτυξιακά προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι αγροτικές περιοχές, ως αποτέλεσμα της επιδείνωσης των περιβαλλοντικών τους συνθηκών και των ευρύτερων κοινωνικο οικονομικών μεταβολών Περιφερειακή πολιτική. Η περιφερειακή πολιτική είναι άλλη μια πολιτική με μεγάλη επίδραση, διότι παρέχει οικονομική στήριξη (άμεση χρηματοδότηση, δάνεια) μέσω των Διαρθρωτικών Ταμείων και του Ταμείου Συνοχής, για προγράμματα περιφερειακής ανάπτυξης και για έργα προστασίας περιβάλλοντος που πραγματοποιούνται στα Κράτη Μέλη, ιδιαίτερα σε περιοχές που υστερούν σε ανάπτυξη. Μια μεγάλη ποικιλία δρώντων σε Ευρωπαϊκό, εθνικό και περιφερειακό επίπεδο συμμετέχει στη διαμό ρφωση και εφαρμογή των Εθνικών Στρατηγικών Πλαισίων Αναφοράς για την προγραμματικ ή περίοδο (Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης για την πε ρίοδο ) και για τα σχετικά Περιφερειακά και Τομεακά Επιχειρησιακά Προγράμματα. Αρκετά από τα αναπτυξιακά έργα που χρηματοδοτήθηκαν από τα Διαρθρωτικά Ταμεία και το Ταμείο Συνοχής προκάλεσαν μείζονες χωρικές και οικονομικές αναδιαρθώσεις, αστική ανάπτυξη, τουριστική ανάπτυξη και συγκέντρωση δραστηριοτήτων σε περιβαλλοντικά ακατάλληλες ή ευαίσθητες περιοχές που έχουν συμβάλει στην υποβάθμιση των εδαφικών και υδατικών πόρων Πολιτική Μεταφορών. Η Κοινή Πολιτική Μεταφορών (ΚΠΜ) υποστηρίζει την κατασκευή μεγάλων έργων υποδομών μεταφορών (τα Διευρωπαϊκά Δίκτυα). Οι αρνητικές επιπτώσεις της ΚΠΜ στους εδαφικούς και υδατικούς πόρους είναι τόσο άμεσες (διάβρωση από κατασκευαστικά έργα, κατακερματισμός τοπίου) όσο και έμμεσες. Οι τελευταίες είναι το αποτέλεσμα βελτιωμένων συνθηκών προσβασιμότητας, οι οποίες εκθέτουν πολλές ευαίσθητες περιοχές σε αναπτυξιακές πιέσεις. Αυτές μπορεί να οδηγήσουν σε υποβάθμιση του εδάφους, ιδιαίτερα αν τα καθεστώτα προστασίας περιβάλλοντος ή η επιβολή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας είναι ανεπαρκή. Οριζόντια περιβαλλοντική πολιτική. Παρέχει κυρίως νομικά εργαλεία για να εξασφαλιστεί ότι οι οικονομικές δραστηριότητες δεν προκαλούν δυσμενείς περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Τα πιο σημαντικά είναι οι Οδηγίες για την Εκτίμηση Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων και τη Στρατηγική Περιβαλλοντική Εκτίμηση. Η αποτελεσματικότητά τους εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο μεταγράφονται στην νομοθεσία των Κρατών Μελών, γεγονός που αφήνει πολλά περιθώρια διακριτικής εφαρμογής διαδικασιών επιστημονικής εκτίμησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Τα εμπειρικά δεδομένα και η πληθώρα των μελετών δείχνουν ότι δεν έχουν προσφέρει επαρκή προστασία των εδαφικών και υδατικών πόρων. Η Στρατηγική Περιβαλλοντικής Εκτίμησης προβλέπει μεγαλύτερη προστασία των στρατηγικών πόρων, αλλά η μεταγραφή της και η εφαρμογή της δεν έχουν ολοκληρωθεί ακόμη σε όλα τα Κράτη Μέλη. Πολιτική Υδατικών Πόρων. Η πολιτική της Ε. Ε. για τους υδατικούς πόρους απέκτησε την τελική της μορφή ως Ευρωπαϊκή Οδηγία Πλαίσιο για το Νερό (ΕΟΠΝ) (2000). Είναι μια περιεκτική Οδηγία που αποσκοπεί στον αειφορικό σχεδιασμό και διαχείριση των υδατικών πόρων, έτσι ώστε να διασφαλιστεί η επαρκής προστασία τους, ενώ καλύπτονται οι τρέχουσες και μελλοντικές αναπτυξιακές ανάγκες. Ο ρόλος της όσον αφορά την καταπολέμηση της ερημοποίησης είναι προφανής, καθώς κάποιες περιοχές υπέφεραν και υποφέρουν από ακατάλληλη διαχείριση των ήδη ανεπαρκών υδατικών πόρων τους. Ωστόσο, η εφαρμογή της ΕΟΠΝ δεν είναι εύκολη. Εμπλέκονται πολλοί και αλληλοανταγωνιζόμενοι λήπτες αποφάσεων και χρήστες του νερού από διάφορα χωρικά επίπεδ α. Η εκπόνηση και εφαρμογή των Διαχειριστικών Σχεδίων Υδατικών Διαμερισμάτων και η τελική επίλυση των φιλονικιών για τη χρήση του νερού αποτελούν ευθύνη των Κρατών Μελών που έχουν διαφορετική παράδοση στη διαχείριση των υδατικών πόρων. Επιπλέον, δεν υπάρχουν οικονομικά εργαλεία που να συνδέονται σαφώς με την Οδηγία. Το βασικό οικονομικό εργαλείο, η τιμολόγηση του νερού και η 7 ολική ανάκτηση κόστους, δεν έχουν γίνει δεκτά θετικά, ενώ η εφαρμογή τους ουσιαστικά δεν έχει ξεκινήσει. Κάποια νότια Κράτη Μέλη δεν έχουν συμμορφωθεί ακόμη με την ΕΟΠΝ Πολιτική Βιοποικιλότητας. Η Οδηγία για τους Οικοτόπους και το δίκτυο ΝATURA 2000 έχουν στόχο την προστασία της βιοποικιλότητας και των ευαίσθητων οικοσυστημάτων που περιλαμβάνουν ερημοποιημένες περιοχές στη Νότια Ευρώπη. Δυνητικά αποτελούν ισχυρά εργαλεία για την προστασία της γης από την ερημοποίηση, όμως η εφαρμογή τους αντιμετώπισε προβλήματα. Οι παραβιάσεις είναι συχνές,, καθώ ς οι περισσότεροι χρήστες της γης επιδιώκουν άλλου είδους και όχι περιβαλλοντικούς στόχους. Οι φορείς χάραξης πολιτικών και οι φορείς εφαρμογής τους είναι απρόθυμοι να εφαρμόσουν την Οδηγία, η οποία, επιπλέον, δεν συνδέεται με κανένα οικονομικό εργαλείο.

9 8 Εθνικές Πολιτικές Οι εθνικές πολιτικές μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως εξής: εκείνες που είναι προσαρμοσμένες στις αντίστοιχες πολιτικές της Ε.Ε. και περιλαμβάνουν την μεταγραφή των οδηγιών και την εφαρμογή των κανονισμών της Ε.Ε. και εκείνες για τις οποίες δεν υπάρχει Ευρωπαϊκό αντίστοιχο. Οι πολιτικές αυτές διαφέρουν από Κράτος σε Κράτος, λόγω των διαφορών μεταξύ των διοικητικών και πολιτικών συστημάτων και παραδόσεων τους και των επιδιωκόμενων οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών στόχων. Αυτή η ενότητα εξετάζει τη συμβολή στην ερημοποίηση επιλεγμένων εθνικών πολιτικών που δεν έχουν Ευρωπαϊκό αντίστοιχο καθώς και τη συμβολή των Εθνικών Προγραμμάτων Δράσης για την καταπολέμηση της ερημοποίησης, τα οποία έχουν εκπονηθεί από τα Κράτη Μέλη της Νότιας Ευρώπης σύμφωνα με τους όρους της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης [UNCCD].. Σχήμα 11: Κατασκευή θερμοκηπίου, Νοτιοανατολική Κρήτη (Ιεράπετρα), Ελλάδα Σχήμα 12: Μικρό οροπέδιο στην Νοτιοανατολική Κρήτη, Ελλάδα Οι δασικές πολιτικές έχουν τη δυνατότητα να προστατεύσουν τους εδαφικούς και υδατικούς πόρους των δασικών εκτάσεων που υπάρχουν, καθώς και να αποκαθιστούν υποβαθμισμένες γαίες με το να ελέγχουν πολλά άμεσα αίτια της ερημοποίησης, όπως δασικές πυρκαγιές και αποψίλωση. Ωστόσο, η εφαρμογή τους είναι προβληματική και παραβιάζονται συχνά, καθώς συγκρούονται με τους οικονομικούς αναπτυξιακούς στόχους των χρηστών της γης. Οι τουριστικές πολιτικές των νότιων Κρατών Μελών της Ε.Ε. ευνόησαν την ανεξέλεγκτη ανάπτυξη του τουρισμού ως πολύ πρόσφατα.. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την υπερδόμηση των παράκτιων και ευαίσθητων περιοχών, την αλλαγή στη χρήση γης από γεωργία / κτηνοτροφία σε τουριστικές εγκαταστάσεις και την επακόλουθη υπερεκμετάλλευση και υποβάθμιση των υδατικών και εδαφικών πόρων. Η στροφή προς βιώσιμες τουριστικές πρακτικές μετά το 1990 μπορεί να βοηθήσει να σταματήσουν αυτές οι τάσεις,αν και αυτό δεν είναι φανερό ως τώρα. Τα συστήματα και οι πολιτικές χωροταξικού σχεδιασμού είναι ζωτικής σημασίας σε εθνικό και κατώτερα επίπεδα. Θεωρητικά, ο ρόλος τους είναι να παρέχουν τη βέλτιστη αειφορική χωρική κατανομή των οικονομικών δραστηριοτήτων και χρήσεων γης. Ο έλεγχος της ανάπτυξης (όπως κατανομή σε ζώνες, πράσινες ζώνες, μεταφορά δικαιωμάτων ανάπτυξης) και τα οικονομικά εργαλεία (όπως τέλη χρηστών, τιμές, φορολογία) μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να μετριάσουν τις πληθυσμιακές και άλλες πιέσεις. Αυτά τα εργαλεία μειώνουν τις πιέσεις που υφίστανται οι πόροι και βοηθούν στο να τους προστατεύσουν από υποβάθμιση τώρα και στο μέλλον. Επιπλέον, οι χωροταξικές πολιτικές θα πρέπει να χρησιμεύουν ως στρατηγικοί συντονιστικοί μηχανισμοί των Ευρωπαϊκών, εθνικών, περιφερειακών και τοπικών τομεακών πολιτικών, περιβαλλοντικών πολιτικών και πολιτικών πόρων. Ο συντονισμός διασφαλίζει την αποτελεσματική, συνδυασμένη εφαρμογή των πολιτικών σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο και προάγει την ορθολογική διαχείριση των εδαφικών και υδατικών πόρων. Ωστόσο, οι χωροταξικές πολιτικές είτε απουσιάζουν ή είναι ανεπαρκείς τις περισσότερες φορές. Η διαμόρφωσή τους επηρεάζεται από ισχυρές ομάδες έγγειων συμφερόντων και η εφαρμογή τους παρεμποδίζεται από γραφειοκρατικό ανταγωνισμό, διοικητικό κατακερματισμό, προβληματικές θεσμικές ρυθμίσεις και την έλλειψη της κρατικής στήριξης. Τα Εθνικά Προγράμματα Δράσης για την Αντιμετώπιση της Ερημοποίησης έχουν καταρτιστεί για να παρέχουν καθοδήγηση για τη σωστή διαχείριση της γης στις ευαίσθητες και στις πληγείσες περιοχές των κρατών μελών του Παραρτήματος IV. Οι προτάσεις τους θα πρέπει να ενσωματώνονται στα σχέδια αγροτικής, περιφερειακής και τοπικής ανάπτυξης. Επειδή υπάρχουν ελάχιστες και ελλιπείς πληροφορίες

10 σχετικά με την εφαρμογή τους, η αξιολόγησή τους δεν είναι δυνατή προς το παρόν. Εικάζεται ωστόσο ότι η ενσωμάτωσή τους στον αναπτυξιακό σχεδιασμό θα είναι δύσκολο έργο, λόγω της απουσίας ισχυρών χωροταξικών πολιτικών και την εμπλοκή πολλών συγκρουόμενων συμφερόντων στην αναπτυξιακή διαδικασία. ΧΑΡΑΞΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΕΝΑ ΕΓΧΕΙΡΗΜΑ ΟΧΙ ΚΑΙ ΤΟΣΟ ΕΥΘΕΣ Η ερημοποίηση δεν αποτελεί ζήτημα που αφορά ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση και ο όρος δεν είναι ευρέως γνωστός στους μη ακαδημαϊκούς κύκλους. Δεν υπάρχουν πολιτικές για την ερημοποίηση σε επίπεδο Ε.Ε. και σε εθνικό επίπεδο. Για να γίνει κατανοητό γιατί η χάραξη πολιτικής για την καταπολέμηση της ερημοποίησης δεν είναι τόσο ευθύ εγχείρημα, είναι απαραίτητο να εξετασθεί η φύση της χάραξης πολιτικής και τα εγγενή χαρακτηριστικά του φαινομένου. Μια δημόσια πολιτική περιλαμβάνει πέντε κύρια, στενά συνδεδεμένα συστατικά μέρη: αντικείμενο, εμπλεκόμενους δρώντες και δίκτυο δρώντων, στόχους και σκοπούς, διαδικασίες και εργαλεία. Αντικείμενο πολιτικής, δρώντες, στόχοι και σκοποί, δομές και διαδικασίες, εργαλεία Αντικείμενο πολιτικής: τι αφορά η πολιτική; Όψεις, χαρακτηριστικά, ρητή ή σιωπηρή θεωρία σχετικά με πρόβλημα με το οποίο ασχολείται η πολιτική. Οι όψεις και τα χαρακτηριστικά ενός προβλήματος απαρτίζουν το εύρος του (ποιος και τι εμπλέκεται), τα χωρικά, γεωγραφικά και χρονικά χαρακτηριστικά (κλίματα χώρου και χρόνου, χωρικά όρια, σχετική χωρική και χρονική ενότητα, γεωγραφικές περιοχές όπου το πρόβλημα είναι πιο έντονο) και κοινωνικά, οικονομικά, περιβαλλοντικά, πολιτιστικά και λοιπά χαρακτηριστικά. Η θεωρία περιλαμβάνει τις πιθανές αιτίες του προβλήματος, τις επιπτώσεις και τα αποτελέσματά του, καθώς και τις σχέσεις τόσο μεταξύ αυτών όσο και με το εξωτερικό περιβάλλον (ό,τι δεν περιλαμβάνεται στο πρόβλημα). Ως εκ τούτου, το αντικείμενο της πολιτικής εξαρτάται άμεσα από εκείνους που το αντιλαμβάνονται, συμμετέχουν ή επηρεάζουν τον ορισμό και τη λύση του προβλήματος. Δρώντες πολιτικής: ποιος εμπλέκεται στη χάραξη της πολιτικής; Άτομα και συλλογικές οντότητες (εταιρίες και δημόσιοι, ιδιωτικοί και εθελοντικοί οργανισμοί) που συμμετέχουν με διάφορους ρόλους, άμεσα ή έμμεσα, επίσημα ή ανεπίσημα, στη διαμόρφωση και εφαρμογή της πολιτικής. Αυτοί που εφαρμόζουν την πολιτική περιλαμβάνουν τους δρώντες χάραξης πολιτικής, τους ενδιάμεσους δρώντες, τα διοικητικά λόμπυ, διάφορες ομάδες ψηφοφόρων, ισχυρές προσωπικότητες, αποδέκτες της πολιτικής ( καταναλωτές ), τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τους αξιολογητές. Σκοποί και σκοποί της πολιτικής: τι επιδιώκει να επιτύχει η πολιτική; Επιθυμητές καταστάσεις του αντικειμένου της πολιτικής που εν μέρει αντικατοπτρίζουν τη «θεωρία» των δρώντων της πολιτικής σχετικά με το πρόβλημα στο οποίο αναφέρεται η πολιτική και τα συμφέροντά τους όσον αφορά την επίλυσή του. Δομές και διαδικασίες πολιτικής: πώς θα λυθεί το πρόβλημα στο οποίο αναφέρεται η πολιτική; Οργανωτικές, διοικητικές και θεσμικές δομές, ρυθμίσεις και μηχανισμοί που παρέχονται για τη χάραξη της πολιτικής. Εργαλεία πολιτικής: με τι μέσα θα λυθεί το πρόβλημα; Νομικά, θεσμικά, χρηματοπιστωτικά, οικονομικά, τεχνικά, επικοινωνιακά/ εκπαιδευτικά εργαλεία και μέσα υποδομής (φυσικά και κοινωνικά) που παρέχονται για να επιτευχθούν οι στόχοι της πολιτικής. Οι δημόσιες πολιτικές δεν αποτελούν «εφάπαξ» αποφάσεις που συλλαμβάνονται και εφαρμόζονται ως μια αυτοτελής επέμβαση με ξεκάθαρο, τακτικό και συντονισμένο τρόπο σε κάποια χρονική στιγμή. Η χάραξη πολιτικής είναι μια ιδιαίτερα πολυδιασπασμένη δραστηριότητα που λαμβάνει χώρα σε πολλές διαφορετικές αρένες, όπου πολυάριθμοι δρώντες εμπλέκονται κατά τη διαμόρφωση και την εφαρμογή της πολιτικής. Η διάκριση μεταξύ των δύο σταδίων είναι συχνά ασαφής και ανακριβής. Με βάση τον προτιμώμενο ορισμό τους για το πρόβλημα στο οποίο αναφέρεται η πολιτική, οι δρώντες έχουν στόχους που είτε σχετίζονται είτε δεν σχετίζονται με το στόχο της καταπολέμησης της ερημοποίησης. Οι αποφάσεις πολιτικής επηρεάζονται από αλληλεπιδράσεις μεταξύ δρώντων από το ίδιο ή διαφορετικό πεδίο πολιτικής, την επικρατούσα πολιτική παράδοση, τις υπάρχουσες ή νέες δομές και διαδικασίες διοίκησης και χάραξης πολιτικής, καθώς και από τους διαθέσιμους πόρους. Η εφαρμογή, το πιο αποφασιστικής σημασίας ζήτημα κατά τη χάραξη πολιτικής, εμπλέκει πολλούς και διαφορετικούς δρώντες, οι οποίοι συνήθως απέχουν πολύ από τη διαμόρφωση της πολιτικής (ιδιαίτερα στην περίπτωση των πολιτικών της Ε.Ε.) Διαφέρει μεταξύ των διαφόρων τομεακών πολιτικών, των εργαλείων πολιτικής και των κρατών μελών. Τα τελευταία ευθύνονται για την εφαρμογή των πολιτικών της Ε.Ε., καθώς η Ε.Ε. δεν κατέχει τον απαιτούμενο μηχανισμό εφαρμογής. Η αρχή της επικουρικότητας παρέχει μεγάλα περιθώρια διακριτική εφαρμογής στους φορείς εφαρμογής πολιτικής σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο που χρησιμοποιούν τα μέτρα πολιτικής, για να εξυπηρετήσουν σκοπούς άλλους από εκείνους που είχαν αρχικά διατυπωθεί. Αυτό δεν είναι ασυνήθιστο 9

11 διότι η τοπική «θεωρία» σχετικά με το πρόβλημα πολιτικής συνήθως δεν αντιστοιχεί με τη θεωρία των πολιτικών υψηλότερου επιπέδου της Ε.Ε.. Επιπλέον, τα τοπικά συμφέροντα είναι ισχυρά και καλώς εδραιωμένα σε τοπικό επίπεδο. Όμως δεν υλοποιούνται όλοι οι τύποι πολιτικής και τα εργαλεία πολιτικής με τον ίδιο τρόπο. Οι πολιτικές της Ε.Ε. με τη μεγαλύτερη επιρροή είναι αυτές που σχετίζονται με τα χρηματοοικονομικά εργαλεία που χορηγούνται για αναπτυξιακούς σκοπούς. Δηλαδή η περιφερειακή πολιτική (Διαρθρωτικά Ταμεία και Ταμείο Συνοχής), η Κοινή Αγροτική Πολιτική και η Κοινή Πολιτική Μεταφορών. Η αποτελεσματική τους εφαρμογή παρεμποδίζεται σοβαρά για πολλούς λόγους. Οι δίαυλοι μετάδοσης από το επίπεδο της Ε.Ε. στο τοπικό και οι εθνικές δομές και διαδικασίες εφαρμογής είναι ακατάλληλα, ανεπαρκή ή και ανύπαρκτα. Είτε δεν υπάρχει συντονισμός (από το στάδιο διαμόρφωσης ως το στάδιο εφαρμογής της πολιτικής ) μεταξύ των εργαλείων και της εφαρμογής τους ή είναι μη αποτελεσματικός. Οι πολυάριθμοι σχετικοί παράγοντες, όπως οι ευρύτερες κοινωνικοοικονομικές και περιβαλλοντικές συνθήκες, μεταβάλλονται διαρκώς και καθιστούν αναγκαία την προσαρμογή των μέτρων πολιτικής κατά την εφαρμογή τους. Η εμφάνιση και ο έλεγχος της ερημοποίησης επηρεάζονται από μια σειρά αλληλένδετων παραγόντων που δρουν από το προσωπικό μέχρι το γενικό επίπεδο και από τις δημόσιες πολιτικές που επενεργούν σε αυτούς. Οι επιπτώσεις πολιτικής αυτού του γεγονότος είναι σημαντικές και πολυάριθμες: Δεν υπάρχει ένα μονολιθικό 10 αντικείμενο πολιτικής. Εμπλέκονται μια πληθώρα δρώντων και δικτύων δρώντων από διαφορετικά πεδία πολιτικής με ομοίως διαφορετικούς, κοινούς ή μη σχετιζόμενους και συγκρουόμενους στόχους. Επίσης, παρέχονται πολυάριθμα και συχνά μη συντονισμένα εργαλεία. Οι επιπτώσεις της πολιτικής επέρχονται μέσω πολλαπλών μονοπατιών και συχνά αυτό ενισχύονται. Εξαρτώνται από την κατάσταση (αρχικές συνθήκες) και τη δυναμική του συγκεκριμένου κοινωνικο οικολογικού συστήματος, το γεωγραφικό πλαίσιο και τις διάφορες ιστορικές συγκυρίες. Το σημείο έναρξης μιας πολιτικής και της εφαρμογής της είναι σημαντικά. Το τελικό αποτέλεσμα αυτών των αλληλεπιδράσεων, ερημοποίηση ή βελτίωση της γης, δεν είναι προβλέψιμο. Αναδύεται και συνεξελίσσεται μαζί με τους καθοριστικούς παράγοντες του φαινομένου. Είναι πιθανό, αν και δύσκολο να αποδειχθεί, ότι μια μεμονωμένη πολιτική που σχετίζεται ως επί το πλείστον με συγκεκριμένους κρίσιμους παράγοντες (π.χ. υδατικούς πόρους) μπορεί να αντιστρέψει την υποβάθμιση του εδάφους και τις ανεπιθύμητες κοινωνικο οικονομικές συνέπειες. Το αντίθετο είναι επίσης πιθανό. Μια μεμονωμένη πολιτική μπορεί να πυροδοτήσει μια σειρά επιπτώσεων, που προκαλούν ερημοποίηση. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι η αποτελεσματικότητα μιας πολιτικής για την καταπολέμηση της ερημοποίησης εξαρτάται από το πόσο καλά οι ανάλογες πολιτικές σχετίζονται μεταξύ τους, αυτό που ευρέως χαρακτηρίζεται ως ενσωμάτωση πολιτικών. Για το σκοπό αυτό θα πρέπει να υπάρχουν ή να καθιερωθούν λειτουργικές σχέσεις μεταξύ των αντικειμένων πολιτικής, των δρώντων και των δικτύων των δρώντων, των δομών και των διαδικασιών τους και των εργαλείων τους. Μια πιο συγκεκριμένη απαίτηση είναι αυτή της περιβαλλοντικής ενσωμάτωσης πολιτικής (ΠΕΠ). Η ΠΕΠ, μια από τις κύριες αρχές της Συνθήκης της Ε.Κ. (Άρθρο 6 της Συνθήκης του Άμστερνταμ), ζητά να ενσωματώνονται σε τομεακές πολιτικές τα περιβαλλοντικά ζητήματα. Ωστόσο, η πολυδιάσπαση της χάραξης πολιτικής σε συνδυασμό με το διοικητικό κατακερματισμό συχνά καταλήγουν σε πολιτικές που αλληλοσυγκρούονται ή παρουσιάζουν σοβαρές επικαλύψεις, με αρνητικές περιβαλλοντικές και κοινωνικο οικονομικές συνέπειες. Η ενσωμάτωση των πολιτικών τόσο σε Κοινοτικό όσο και σε εθνικό επίπεδο, είναι κατά κανόνα ασθενής, ακόμα και στο στάδιο διαμόρφωσής τους. Αν κάποιες πολιτικές φαίνονται εναρμονισμένες μεταξύ τους, αυτό συχνά είναι μάλλον τυχαίο παρά συστηματικό. Οι επικαλύψεις ή οι συγκρούσεις μεταξύ χωροταξικών, αγροτικών και περιφερειακών πολιτικών είναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο. Παρόλα αυτά δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι τυγχάνουν κατάλληλων χειρισμών μέσω του συντονισμού και της εναρμόνισης των πολιτικών και των χωροταξικών ρυθμίσεων, έτσι ώστε να αποφευχθούν οι δυσμενείς περιβαλλοντικές και κοινωνικο οικονομικές επιπτώσεις τους. Το ίδιο ισχύει για τις διάφορες περιβαλλοντικές πολιτικές (οριζόντιες, υδατικών πόρων, βιοποικιλότητας, εδάφους) που (α) επικεντρώνονται περισσότερο στη χρήση παρά στους πόρους (αυτό σημαίνει ότι έχουν δομηθεί σύμφωνα με τα συμφέροντα των ειδικών τομέων και των σχετικών χρηστών οι οποίοι χρησιμοποιούν τους πόρους. Ανάλογα με τον τομέα, διαφορετικοί κανόνες μπορεί να ισχύουν για τον ίδιο πόρο) και (β) παρέχονται από υπηρεσίες (Γενικές Διευθύνσεις) της Ε.Ε. και κρατικούς φορείς που συνεργάζονται ελάχιστα ή καθόλου μεταξύ τους. Από το 2002 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή καθιέρωσε τη διαδικασία της Εκτίμησης Επιπτώσεων, η οποία, μεταξύ άλλων, έχει ως στόχο την εκτίμηση των κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών επιπτώσεων των προτάσεων πολιτικής της Ε.Ε. Σκοπός της Εκτίμησης Επιπτώσεων είναι η διερεύνηση πιθανών συνεργιών και συμβιβασμών μεταξύ των επιμέρους πολιτικών, και κατά συνέπεια, να συμβάλει στην ενσωμάτωση των πολιτικών.

12 Τέλος, οι διατάξεις για την Περιβαλλοντική Ενσωμάτωση Πολιτικής σε επίπεδο Ε.Ε. και σε εθνικό επίπεδο είναι σε γενικές γραμμές χαλαρά διατυπωμένες. Η ΚΑΠ και τα Διαρθρωτικά Ταμεία έχουν εισαγάγει μέτρα που προάγουν την ΠΕΠ, όπως αγρο περιβαλλοντικά μέτρα και τη χρήση της Εκτίμησης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, που μπορούν να βοηθήσουν στην καταπολέμηση της ερημοποίησης. Η Εκτίμηση Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων θεωρείται κατάλληλο μέσο για την ΠΕΠ,αλλά έχει επιδείξει μέχρι τώρα παρελθόν κακής εφαρμογής και περιορίζεται σε επίπεδο έργων. Η Στρατηγική Περιβαλλοντική Εκτίμηση μπορεί να είναι καταλληλότερη,αν εφαρμοσθεί σωστά στο ευρύτερο πλαίσιο του ολοκληρωμένου χωροταξικού σχεδιασμού. Γενικά, το απαιτούμενό θεσμικό δυναμικό για τη στήριξη ολοκληρωμένων προσεγγίσεων πολιτικής για οριζόντια και πολύπλοκα φαινόμενα όπως η ερημοποίηση δεν υπάρχει ακόμα, παρά την πληθώρα των πολιτικών που αφορούν ορισμένες μεμονωμένες όψεις μιας κατά τα άλλα αδιαίρετης και ενιαίας πραγματικότητας. Αυτός ο κατακερματισμός δημιουργεί μια πολλαπλότητα και ποικιλία συμφερόντων, οργανισμών και εργαλείων πολιτικής,που λειτουργούν χωρίς συντονισμό και έτσι έχουν συχνά αρνητικά αποτελέσματα. Σχήμα 13: Αρχαίοι οικισμοί, Νοτιοανατολική Κρήτη, Ελλάδα ΧΑΡΑΞΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΔΡΑΣΗΣ Η ερημοποίηση είναι ένα εγγενώς δυναμικό χωρικό φαινόμενο, με μια αρένα πολιτικής ευρεία και ανοικτή.. Για να διευκολυνθεί το έργο της χάραξης πολιτικής για την καταπολέμηση της, αυτή η τελευταία ενότητα παρουσιάζει σημαντικές αρχές σχεδιασμού πολιτικής και προτείνει προσεγγίσεις χάραξης πολιτικής και σχετικά εργαλεία σε Κοινοτικό και εθνικό επίπεδο. Ο Πίνακας 2 παρουσιάζει και εξηγεί σύντομα τις αρχές σχεδιασμού πολιτικής που διαχωρίζονται σε καθολικές και λειτουργικές. Αυτές οι αρχές έχουν προταθεί από διεθνείς οργανισμούς (συμπεριλαμβανομένων εκείνων που ορίζονται στην Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την Αντιμετώπιση της Ερημοποίησης), ερευνητικά προγράμματα της Ε.Ε. και την επιστημονική βιβλιογραφία. Οι βασικές αρχές χάραξης πολιτικής της Ε.Ε. σημειώνονται με αστερίσκο ΧΑΡΑΞΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΔΡΑΣΗΣ Η ερημοποίηση είναι ένα εγγενώς δυναμικό χωρικό φαινόμενο, με μια αρένα πολιτικής ευρεία και ανοικτή.. Για να διευκολυνθεί το έργο της χάραξης πολιτικής για την καταπολέμηση της, αυτή η τελευταία ενότητα παρουσιάζει σημαντικές αρχές σχεδιασμού πολιτικής και προτείνει προσεγγίσεις χάραξης πολιτικής και σχετικά εργαλεία σε Κοινοτικό και εθνικό επίπεδο. Ο Πίνακας 2 παρουσιάζει και εξηγεί σύντομα τις αρχές σχεδιασμού πολιτικής που διαχωρίζονται σε καθολικές και λειτουργικές. Αυτές οι αρχές έχουν προταθεί από διεθνείς οργανισμούς (συμπεριλαμβανομένων εκείνων που ορίζονται στην Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την Αντιμετώπιση της Ερημοποίησης), ερευνητικά προγράμματα της Ε.Ε. και την επιστημονική βιβλιογραφία. Οι βασικές αρχές χάραξης πολιτικής της Ε.Ε. σημειώνονται με αστερίσκο. 11

13 Πίνακας 2 Αρχές σχεδιασμού πολιτικής για την καταπολέμηση της ερημοποίησης 12 Καθολικές αρχές Λειτουργικές αρχές Αρχές Στρατηγικός και μακροπρόθεσμος προσανατολισμός Ολοκλήρωση/Ενσωμάτωση (*) Συντονισμός και συνεργασία Παροχή ευρέων νομικών και θεσμικών πλαισίων Συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων (*) Επικουρικότητα (*) Σύμπραξη (*) Προσθετικότητα (*) Προφύλαξη και πρόληψη (*) Ο ρυπαίνων και ο καταναλωτής πληρώνουν (*) Ισότητα/δικαιοσύνη (*) Εδαφική/ χωρική ισορροπία και δικαιοσύνη Προσαρμογή Ευελιξία Περιφερειοποίηση των πολιτικών και τομεακών εργαλείων Ορθή πρακτική (δεοντολογία) Επεξήγηση / Σχόλια Προστασία στρατηγικών φυσικών (γη, νερό, έδαφος, βιοποικιλότητα) και ανθρώπινων (κοινωνικο οικονομικό κεφάλαιο) πόρων για την προώθηση της μετάβασης στην αειφόρο ανάπτυξη Τομεακών πολιτικών, χωρικών επιπέδων, περιβαλλοντικών μέσων, πολιτικών διαδικασιών, εργαλείων πολιτικής και σχεδιασμού και διαχρονικά Αρμόδιων οργανισμών, κοινοτήτων, Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων και ιδιοκτητών γης Στα υψηλότερα επίπεδα που να καθοδηγούν τις δράσεις σε εθνικό και τοπικό επίπεδο Τοπικών πληθυσμών, επιστημόνων και Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων Η λήψη αποφάσεων θα πρέπει να πραγματοποιείται στο χαμηλότερο επίπεδο αρμοδιότητας. Τα υψηλότερα επίπεδα θα πρέπει να είναι υπεύθυνα για καθήκοντα που δεν μπορούν να εκπληρωθούν αποτελεσματικά από τα χαμηλότερα επίπεδα Συνεργασία / συντονισμός μεταξύ της Ε.Ε. και των Κρατών Μελών Η χρηματοδότηση θα πρέπει να γίνεται επιπροσθέτως στην εθνική δαπάνη Ενεργητική και προληπτική προσέγγιση στη χάραξη πολιτικής Όσοι ρυπαίνουν αλλά και οι καταναλωτές πληρώνουν για την περιβαλλοντική βλάβη που προκαλείται από τις δραστηριότητές τους Ισότιμη κατανομή των δαπανών και των οφελών που προκύπτουν από την προστασία του περιβάλλοντος Η αντιμετώπιση της ερημοποίησης πρέπει να αφορά όλες τις περιοχές (και όχι μόνο τις πληγείσες), να λαμβάνει υπόψη τις έμμεσες, μακρινές και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις και τις αλληλεπιδράσεις αστικών και αγροτικών περιοχών Στις τοπικές περιβαλλοντικές και κοινωνικο οικονομικές συνθήκες, ασχολούμενη με την πολυπλοκότητα των διαφορετικών τοπικών καταστάσεων Για προσαρμογή σε απροσδόκητα μελλοντικά γεγονότα και εξελίξεις (εκπλήξεις) Ειδικά εκείνων που έχουν σημαντικές χωρικές επιπτώσεις (π.χ. οικονομικών, κοινωνικών, περιβαλλοντικών και αναπτυξιακών, πολιτικής μεταφορών) Τομεακός συντονισμός ορθών πρακτικών

14 Λόγω της πολύπλοκης φύσης της, η καταπολέμηση της ερημοποίησης δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με μια αποκλειστική, μονολιθική πολιτική. Αντίθετα, μπορούν να ακολουθηθούν δύο προσεγγίσεις, είτε: (α) η σταδιακή /τομεακή προσέγγιση, που σημαίνει τροποποίηση των υπαρχόντων πολιτικών που σχετίζονται με το φαινόμενο ή (β) η συνοπτική / ολοκληρωμένη προσέγγιση, δηλαδή η διαμόρφωση ενός συνεκτικού πλαισίου πολιτικής, με την κατάλληλη ενσωμάτωση των σχετικών πολιτικών. Αυτές οι δύο προσεγγίσεις παρουσιάζονται σύντομα παρακάτω για την περίπτωση των πολιτικών της Ε.Ε. και των εθνικών πολιτικών ξεχωριστά. Η σταδιακή / τομεακή προσέγγιση Η σταδιακή / τομεακή προσέγγιση προσπαθεί να εισάγει ζητήματα ερημοποίησης σε υπάρχουσες πολιτικές τροποποιώντας τις κατάλληλα. Το ζητούμενο είναι να δημιουργηθεί κάθετη ενσωμάτωση πολιτικής, δηλ. να σχεδιασθούν πολιτικές «απαλλαγμένες από τύψεις» που στοχεύουν σε μια πληθώρα περιβαλλοντικών και κοινωνικο οικονομικών σκοπών που αυξάνουν τα πολλαπλά οφέλη, τα οποία σχετίζονται με τη χρήση των φυσικών πόρων. Περιβαλλοντικά, κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα ενσωματώνονται σε τομεακές πολιτικές, μέσω κατάλληλων διαδικασιών και εργαλείων, για να εξασφαλιστεί ότι επιτυγχάνονται οι αντίστοιχοι επιδιωκόμενοι στόχοι. Αυτό ισοδυναμεί με το αίτημα για Περιβαλλοντική Ενσωμάτωση Πολιτικής και, γενικότερα, Κοινωνική και Οικονομική Ενσωμάτωση Πολιτικής. Πολιτικές της Ε.Ε. Σημειώνεται αρχικά ότι συγκεκριμένοι τομείς πολιτικής δεν καλύπτονται προς το παρόν από τις κοινές πολιτικές της Ε.Ε. (υπάρχουν στρατηγικές μόνο σε ορισμένες περιπτώσεις). Μερικοί από αυτούς είναι σημαντικοί υπό το πρίσμα της καταπολέμησης της ερημοποίησης στη Μεσογειακή Ευρώπη, συγκεκριμένα οι πολιτικές για το έδαφος, δασικές, κοινωνικές, τουριστικές, χωροταξικές. Παρόλο που οι διατάξεις των υπαρχουσών Κοινών πολιτικών της Ε.Ε. μπορεί να εξυπηρετούν έμμεσα και να ασχολούνται με κάποια από τα αντίστοιχα ζητήματα πολιτικής, υποστηρίζεται ότι το να διαμορφωθούν αυτές οι πολιτικές που «λείπουν» μπορεί να συμβάλει στην αποτελεσματικότερη διαχείριση των αναπτυξιακών θεμάτων γενικά και της ερημοποίησης ειδικότερα. Μια ποικιλία εργαλείων διατίθεται για να βοηθήσει στην τροποποίηση των υπαρχουσών πολιτικών της Ε.Ε., έτσι ώστε οι τελευταίες να συμβάλουν ουσιαστικότερα και αποτελεσματικότερα στην καταπολέμηση της ερημοποίησης (Πίνακας 3). Θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στην τροποποίηση των πολιτικών με τις πιο σοβαρές περιβαλλοντικές επιπτώσεις, όπως είναι η Κοινή Αγροτική Πολιτική, η περιφερειακή πολιτική και η πολιτική μεταφορών. Οι περιβαλλοντικές πολιτικές πρέπει επίσης να τροποποιηθούν, για να αντικατοπτρίζουν καλύτερα τα κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα 13 Πίνακας 3 Εργαλεία πολιτικής σε επίπεδο Ε.Ε. Διοικητικά Διαδικασία Λουξεμβούργου, Κολωνίας και Cardiff Διαδικασία Ενσωμάτωσης Cardiff (παύση) Νομικά/Θεσμικά Σχεδιασμού & Στρατηγική Αειφόρου Ανάπτυξης της Ε.Ε. Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης Διαδικασία Υπερβολικού Ελλείμματος Κανονισμός Περιφερειακής Ανάπτυξης Κανονισμός Αγροτικής Ανάπτυξης Πρωτοβουλία LEADER Ατζέντα Κοινωνικής Πολιτικής Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Απασχόληση Πρόγραμμα Κοινωνικού Αποκλεισμού Προγράμματα Περιβαλλοντικής Δράσης EIA, SEA, RIA Τομεακές περιβαλλοντικές οδηγίες (Οδηγία Πλαίσιο για το Νερό, Πτηνά, Οικότοποι) Στρατηγική και Σχέδια Δράσης για τη Βιοποικιλότητα της Ε.Ε. Στρατηγική Δασών της Ε.Ε. Στρατηγική Εδαφών της Ε.Ε.

15 Οικονομικά Γενικές Οδηγίες Οικονομικής Πολιτικής Κίνητρα για ανακατανομή εργασίας και κεφαλαίου σε περιοχές που υστερούν Μεταφορές τεχνογνωσίας Μέτρα στήριξης τοπικής ανάπτυξης Δημοσιονομικά/ Χρηματοοικονομικά Χρηματοδοτικές μεταβιβάσεις επιδοτήσεις (Διαρθρωτικά Ταμεία, Ταμείο Συνοχής) Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο Φυσικά (υλικά) Επικοινωνιακά Χρηματοδότηση για Έρευνα & Τεχνολογική Ανάπτυξη Φ.Π.Α. Επενδύσεις Υποδομών της Ε.Ε. Τομεακοί Δείκτες Δείκτες Ενσωμάτωσης Πολιτικής Περιβαλλοντική Εκτίμηση, αξιολόγηση και εκθέσεις Μέσα πολιτικής υποδομής EEA, EEIONET European Topic Centers, Joint Research Centre, Ispra Πολιτικές των Κρατών Μελών. Ο Πίνακας 4 παρουσιάζει τα πιο σημαντικά εργαλεία εθνικής πολιτικής, τα οποία διακρίνονται σύμφωνα με το. σχετικό χωρικό / οργανωτικό επίπεδο, που έχουν τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουν την ερημοποίηση ουσιαστικότερα και αποτελεσματικότερα 14 Πίνακας 4. Εργαλεία Πολιτικής σε Επίπεδο Χώρας Τύπος μέτρου Χωρικό/ οργανωτικό επίπεδο Εθνικό Περιφερειακό Τοπικό Διοικητικά Διοικητική Αναδιάρθρωση Εθνικές Επιτροπές Αειφόρου Ανάπτυξης Επιτροπές για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης Αρχές Διαχείρισης ΚΠΣ Δίκτυο NATURA 2000 Περιφερειακές Αρχές Αρχές Διαχείρισης Υδατικών Διαμερισμάτων Αρχές Διαχείρισης NATURA 2000 Νομικά/ Θεσμικά & Σχεδιασμού Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς [NSRF] (ΚΠΣ περιόδου ) Εθνικές Στρατηγικές & Σχέδια Αειφόρου Ανάπτυξης Σχέδια Περιφερειακής Ανάπτυξης Σχέδια Διαχείρισης Υδατικών Διαμερισμάτων Εθελοντικές (διαπραγματευόμ ενες) συμφωνίες Επιβολή επενδυσιακών

16 Μεταγραφή Νομοθεσίας Ε.Ε. Εθνική γενική & περιβαλλοντική νομοθεσία Εθνικά Προγράμματα Δράσης (για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης) Εθνικά Σχέδια Αγροτικής Ανάπτυξης Έγγραφο Αγροτικής Ανάπτυξης (με Αγρο περιβαλλοντικά προγράμματα) Εθνικά Σχέδια Δράσης για την Απασχόληση, τη Βιοποικιλότητα, Περιβαλλοντικές πρωτοβουλίες & προγράμματα Σύμπραξη Δημοσίων Ιδιωτικών Φορέων Περιφερειακά & Τομεακά Επιχειρησιακά Προγράμματα Περιφερειακά Σχέδια Αειφόρου Ανάπτυξης Σχέδια LA21 Σχέδια χρήσης γης / χωροταξικά Σχέδια Ανάπτυξης προτύπων (ποιοτικοί έλεγχοι) Οικονομικά Κατάρτιση Προϋπολογισμού Προγράμματα Σταθερότητας και Ανάπτυξης Πράσινοι Προϋπολογισμοί Τιμολόγηση πόρων, ενέργειας & υπηρεσιών Τιμές προϊόντων Πρόγραμμα Δημοσιών Επενδύσεων Ολική ανάκτηση κόστους Δημοσιονομικά /Χρηματοοικονομικά Γενική φορολογία Πράσινη φορολογία Επιδοτήσεις Χρηματοδοτικά κίνητρα Περιβαλλοντικές φορολογήσεις (φόροι, χρεώσεις κλπ. για την ενέργεια & τους πόρους) 15 Περιφερειακά αναπτυξιακά κίνητρα (περιοχές που υστερούν) Φυσικό Πράσινα δάνεια και ταμεία Πρωτοβουλία LIFE Εθνικά Διευρωπαϊκά Δίκτυα Εθνικά έργα υποδομής Περιφερειακά έργα υποδομής Δενδροφύτευση, αναδάσωση, κλπ. Τεχνικό Κώδικες Ορθής Γεωργικής Πρακτικής Ολοκληρωμένη Πρόληψη & Έλεγχος Ρύπανσης [IPPC] & Εκθέσεις Επικοινωνιακό Τομεακοί δείκτες Δείκτες Ολοκλήρωσης Πολιτικής Τομεακοί δείκτες Περιβαλλοντικός Πρόγραμμα απονομής οικολογικού

17 Περιβαλλοντικός απολογισμός απολογισμός σήματος Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης & Ελέγχου [EMAS] Περιβαλλοντική λογιστική Εκπαιδευτικό/ Ενημερωτικό/ Κατάρτισης/ Συμβουλευτικό Προγράμματα περιβαλλοντικής αγωγής Υπηρεσίες Υποστήριξης Γεωργών Προγράμματα περιβαλλοντικής αγωγής Υπηρεσίες Υποστήριξης Γεωργών Υποδομή πολιτικής Εθνικές Βάσεις Δεδομένων & Πληροφοριών Περιφερειακές βάσεις δεδομένων & πληροφοριών 16 Σε εθνικό επίπεδο και κατώτερο επίπεδο θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στην ορθή λειτουργία των συστημάτων σχεδιασμού για την παροχή των απαιτούμενων πλαισίων συντονισμού και σύνθεσης όλων των σχεδιαζόμενων παρεμβάσεων σε θέματα χωροταξικής ανάπτυξης. Τα εθνικά και περιφερειακά σχέδια αειφορικής ανάπτυξης θα πρέπει να γίνουν ουσιαστικά στρατηγικά σχέδια προικισμένα με επαρκείς χρηματικούς και ανθρώπινους πόρους, καθώς και τον απαιτούμενο διοικητικό μηχανισμό για να πραγματοποιήσουν τους σκοπούς τους. Θα πρέπει να υιοθετήσουν χωρικά συστήματα αναφοράς με βάση τις λεκάνες απορροής. Πρέπει να καθοδηγούν τη στοχοθέτηση και να ενσωματώνουν το Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης, τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα, τα Τομεακά Επιχειρησιακά Προγράμματα, τα προγράμματα διαχείρισης των υδατικών διαμερισμάτων, τα σχέδια LA21, τα προγράμματα LEADER, τα αγρο περιβαλλοντικά προγράμματα, τα προγράμματα τουριστικής ανάπτυξης και τα προγράμματα για τα δάση και για τη βιοποικιλότητα (καταρτισμένα για να εκπληρώνουν τις διεθνείς και Κοινοτικές δεσμεύσεις). Ακόμη πιο σημαντικό είναι να ενσωματώνουν τους όρους των Εθνικών Προγραμμάτων Δράσης για την καταπολέμηση της ερημοποίησης και να βοηθούν την εφαρμογή τους. Σε κατώτερα επίπεδα, ο ρόλος του σχεδιασμού χρήσεων γης θα πρέπει να ενισχυθεί ανάλογα. Επειδή η επιτυχής ενσωμάτωση μπορεί να επιτευχθεί μόνο σε τοπικό επίπεδο, οι αρμόδιοι φορείς σχεδιασμού θα πρέπει να φροντίζουν για το σχεδιασμό και την ορθή (συντονισμένη) χρήση κατάλληλων συνδυασμών εργαλείων πολιτικής επιβάλλοντας χωρικούς περιορισμούς και / ή θέτοντας προτεραιότητες όπου είναι απαραίτητο. Μια άλλη θεμελιώδης θεσμική αλλαγή είναι η καθιέρωση καθαρών, συγκεκριμένων, διαφανών και συντονισμένων συστημάτων δικαιωμάτων σε όλους τους πόρους, επειδή αυτά συνιστούν απαραίτητη προϋπόθεση για την ορθολογική διαχείριση των πόρων. Τα υπάρχοντα συστήματα δικαιωμάτων στους πόρους ιδιαίτερα όσον αφορά τους υδατικούς πόρους θα πρέπει να αναθεωρηθούν υπό το πρίσμα των σύγχρονων αναγκών για ολοκληρωμένη διαχείριση πόρων και των συγκρουόμενων αναπτυξιακών πιέσεων. Μπορούν να εξεταστούν αρκετές ρυθμίσεις για να βοηθήσουν στην καθιέρωση δομών και θεσμών διαχείρισης πόρων που να διασφαλίζουν την αειφορία της ανάπτυξης, ιδιαίτερα στις ευαίσθητες περιοχές και στις περιοχές μιας χώρας που έχουν πληγεί από την ερημοποίηση. Αυτές περιλαμβάνουν την συνδιαχείριση, τις Συμπράξεις Δημοσίων και Ιδιωτικών Φορέων, τις εθελοντικές συμφωνίες, τα σύμφωνα ανάπτυξης τη μεταβίβαση δικαιωμάτων ανάπτυξης, τα ανταλλάξιμα δικαιώματα ιδιοκτησίας και την εμπορία δικαιωμάτων εκπομπής αερίων θερμοκηπίου.

18 Σχήμα 14: Ταμιευτήρας, Νοτιοανατολική Κρήτη (Ιεράπετρα), Ελλάδα Σχήμα 17:Προτεινόμενη τοποθεσία για εγκαταστάσεις γκολφ (Κάβο Σίδερο),Νοτιοανατολική Κρήτη, Ελλάδα Η συνοπτική /ολοκληρωμένη προσέγγιση Σχήμα 15: Τουριστικό θέρετρο κοντά στη Σητεία (εγκαταλελειμμένο), Κρήτη, Ελλάδα Σχήμα 16: Εγκαταλελειμμένο ξενοδοχειακό συγκρότημα κοντά στη Σητεία, Κρήτη, Ελλάδα Η συνοπτική / ολοκληρωμένη προσέγγιση ζητά να συνθέσει, να ενσωματώσει οριζόντια και κάθετα και να συντονίσει σχετικές πολιτικές για να προάγει την αειφορική διαχείριση των εδαφικών πόρων σε περιοχές που έχουν πληγεί από την ερημοποίηση αλλά και σε άλλες περιοχές. Το βασικό επιχείρημα γι αυτή την προσέγγιση στηρίζεται στην πολυπλοκότητα του φαινομένου που καθιστά τη χρήση μιας συγκεκριμένης πολιτικής ή το σχεδιασμό μιας αποκλειστικής μονολιθικής πολιτικής ανέφικτο και προβλέψιμα αναποτελεσματικό. Ταυτόχρονα, είναι αδύνατον να αγνοηθεί το απόθεμα των υπαρχουσών πολιτικών και η δομή του επικρατούντος συστήματος χάραξης πολιτικής. Οι κατάλληλοι συνδυασμοί «προσθέτουν αξία» στις υπάρχουσες πολιτικές, επιτυγχάνουν συνέργειες, αποφεύγουν τις διπλές προσπάθειες, διευκολύνουν την αποτελεσματική εφαρμογή των Εθνικών Προγραμμάτων Δράσης, τα οποία συνδέονται με διάφορους τρόπους με τις πολιτικές της Ε.Ε. και μπορούν τελικά να συνδράμουν στην αντιμετώπιση του προβλήματος. Η ενσωμάτωση των πολιτικών μπορεί να ποικίλλει, από απλές και χαλαρές έως αυστηρές και ελεγχόμενες ρυθμίσεις μεταξύ των διαφόρων πεδίων άσκησης. Η ανάπτυξη ενός Πλαισίου Στήριξης Πολιτικής για την Ερημοποίηση (DPSF) σε επίπεδο Ε.Ε. και σε εθνικό επίπεδο θα βοηθήσει στη λήψη αποφάσεων για τη χάραξη πολιτικής οι οποίες αλληλοϋποστηρίζονται και δεν συγκρούονται. Επιπλέον, θα ανταποκρίνεται στην κλήση της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για την Αντιμετώπιση της Ερημοποίησης [UNCCD], σύμφωνα με την οποία τα συμβαλλόμενα μέρη παρέχουν συνθήκες που διευκολύνουν την εφαρμογή της Σύμβασης. Η επιλογή, καταλληλότητα, δυνατότητα επίτευξης και η αποτελεσματικότητα των διαφόρων

19 παραλλαγών του εξαρτώνται από το κοινωνικοπολιτιστικό και πολιτικό πλαίσιο που επικρατεί. Το απαραίτητο σημείο εκκίνησής του είναι ότι όλες οι πολιτικές υιοθετούν αμοιβαίες κοινές αρχές, που παρέχουν τη βάση για την ανάπτυξη κοινών νοημάτων, κοινών στάσεων, προδιάθεσης και προσεγγίσεων για την επίλυση του προβλήματος πολιτικής, που στην παρούσα περίπτωση είναι η καταπολέμηση της ερημοποίησης. 4. Χρονικό πλαίσιο αναφοράς 5. Σύστημα εξεταζόμενων πολιτικών και εναλλακτικών ενσωμάτωσης πολιτικής 6. Το Δίκτυο Πολιτικής για την Ερημοποίηση (DP N) 7. Προσέγγιση και αρχές σχεδιασμού 8. Διαδικασίες λήψης αποφάσεων και μηχανισμούς εφαρμογής 9. Βάση Πληροφοριών και Σύστημα Παρακολούθησης 10. Μελλοντικά κοινωνικο οικονομικά σενάρια και σενάρια περιβαλλοντικής αλλαγής. Τέλος, θα πρέπει να γίνεται κατάλληλη σύνθεση των εργαλείων πολιτικής που παρουσιάζονται στους Πίνακες 4 και 5 και πολλών άλλων που προτείνονται στη βιβλιογραφία, για την εναρμόνιση των αντικειμένων πολιτικής, τη βελτίωση της επικοινωνίας και της συνεργασίας μεταξύ των δρώντων, τη διευκόλυνση της συμβατότητας των στόχων τους και το συντονισμό των δομών και των διαδικασιών των πολιτικών που περιέχονται στο Πλαίσιο Στήριξης Πολιτικής για την Ερημοποίηση. Σχήμα18: Νότια Κρήτη (Λασίθι), Ελλάδα 18 Επιλεγμένα χαρακτηριστικά του Πλαισίου Στήριξης Πολιτικής για την Ερημοποίηση [DPSF] Το Πλαίσιο Στήριξης Πολιτικής για την Ερημοποίηση θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη το σύνολο των πολιτικών της Ε.Ε. (και το εθνικό στην περίπτωση των Κρατών Μελών) που έχουν σχέση με την αντιμετώπιση της ερημοποίησης. Θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στους υδατικούς πόρους και στις πολιτικές για το έδαφος. Σε εθνικό επίπεδο θα πρέπει να δοθεί βαρύτητα στις χωροταξικές, τουριστικές και αναπτυξιακές πολιτικές. Θα πρέπει να προσδιοριστεί το Δίκτυο Πολιτικής για την Ερημοποίηση. Αυτό θα περιλαμβάνει όλους τους επίσημους και ανεπίσημους δρώντες, από όλα τα χωρικά / οργανωτικά επίπεδα, οι οποίοι συμμετέχουν στη διαμόρφωση και στην εφαρμογή των επιλεγμένων πολιτικών, και θα πρέπει να χαρτογραφήσει και να παρακολουθεί στενά τις επίσημες και ανεπίσημες σχέσεις τους., Ο σχεδιασμός του Πλαισίου Στήριξης Πολιτικής για την Ερημοποίηση θα πρέπει να περιλαμβάνει τα εξής στοιχεία: 1. Υπηρεσία Συντονισμού και διοικητική δομή 2. Νομική βάση και θεσμική μορφή 3. Χωρικό επίπεδο αναφοράς και σύστημα χωρικής ταξινόμησης

20 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ & ΠΗΓΕΣ Anderson, J. E. (1984) Public Policy Making. 3 rd edition. New York: Holt, Reinhart and Winston. Briassoulis, H. (2005) Policy Integration for Complex Environmental Problems: The Example of Mediterranean Desertification. Ashgate, London. CEC (1998), Partnership for Integration. A Strategy for Integrating Environment into EU Policies, Cardiff, June 1998, Communication from the Commission to the European Council, COM(98) 333, CEC, Brussels. CEC (2000), Bringing our needs and responsibilities together Integrating environmental issues with economic policy, Communication from the Commission to the European Council, COM (2000) 576 final, CEC, Brussels. CEC (2004), Integrating environmental considerations into other policy areas a stocktaking of the Cardiff process, Commission Working Document, COM(2004)394 final, Brussels. IDGEC (1999) Science Plan. Institutional Dimensions of Global Environmental Change ( Johnson, P.M., Maynard, K. and M. Paquin (2006) Governing Global Desertification; Linking Environmental Degradation, Poverty and Participation. Ashgate, London. Lenschow, A. (ed.) (2002a), Environmental Policy Integration: Greening sectoral Policies in Europe, Earthscan, London. MEDACTION, (2004a), Module 4: Design of a Desertification Policy Support Framework, Deliverables 33&34, European Commission, DG- XII, Contract No. ENVK2-CT , ( MEDACTION, (2004b), Module 4: Design of a Desertification Policy Support Framework, Deliverables 36, European Commission, DG-XII, Contract No. ENVK2-CT , ( MEDALUS III (1998) Mediterranean Desertification and Land use. Final Report to the European Commision. Contract numbers ENV4 CT /0118/0119/0121 Meyer, W.B. and B.L. Turner, II, eds. (1994) Changes in Land Use and Land Cover: A Global Perspective. Cambridge: Cambridge University Press. Reynolds, J.F. and Stafford Smith, M. (2002a), Global Desertification: Do Humans Cause Deserts?, Dahlem University Press, Berlin. Turner, B.L. II, D. Skole, S. Sanderson, G. Fischer, L. Fresco, and R. Leemans (1995) Land Use and Land Cover Change; Science/Research Plan. IGBP Report No.35, HDP Report No.7. IGBP and HDP, Stockholm and Geneva. UNCCD (1994), United Nations Convention to Combat Desertification and Drought ( Wilson, G.A. and M. Juntti (2005) Unravelling Desertification: Policies and Actor Networks in Southern Europe. Wageningen Academic Publishers, Wageningen, The Netherlands. ΑΚΡΩΝΥΜΙΑ CAP Common Agricultural Policy CF Cohesion Fund CSF Community Support Framework CTP Common Transport Policy EIA Environmental Impact Assessment EMAS Environmental Management and Audit System NSRF National Strategic Reference Framework EWFD European Water Framework Directive IPPC Integrated Pollution Prevention and Control MS Member State NAP National Action Programme (to Combat Desertification) PIP Public Investment Programme PPP Public Private Partnership RIA Regulatory Impact Assessment ROP Regional Operational Programme SEA Strategic Environmental Assessment SF Structural Fund 19 SOP Sectoral Operational Programme TEN Trans European Network UNCCD United Nations Convention to Combat Desertification