Αφιέρωμα στους εξόριστους

Transcript

1 ÁÓÔÉÊÇ ÅÔÁÉÑÅÉÁ ÌÇ ÊÅÑÄÏÓÊÏÐÉÊÏÕ ÁÑÁÊÔÇÑÁ ÔÑÉÌÇÍÉÁÉÁ ÅÊÄÏÓÇ ÁÑ. ÖÕËËÏÕ 14 ÅÔÏÓ 5 ïí Αφιέρωμα στους εξόριστους ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΙΚΑΡΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ 1

2 ÁÓÔÉÊÇ ÅÔÁÉÑÅÉÁ ÌÇ ÊÅÑÄÏÓÊÏÐÉÊÏÕ ÁÑÁÊÔÇÑÁ ÔÑÉÌÇÍÉÁÉÁ ÅÊÄÏÓÇ ÁÑ. ÖÕËËÏÕ 14 ÅÔÏÓ 5 ïí ÌéëôéÜäïõ 3, ÊçöéóéÜ, Ôçë.: , Fax.: , info@ikarianstudies.org Η ελευθερία και η ισότητα γεννήθηκαν στη σκέψη κάποιου ανθρώπου. Στην πράξη μπορούν να βρεθούν στην Δημοκρατία, όπου όλοι οι άνθρωποι έχουν ίδια ευθύνη για τα κοινά. 3 Αγκυλωτός Σταυρός. Χριστόδουλος Ξενάκης 4 Εξόριστοι στο Αιγαίο. Πέτρος Θέμελης 5 Εξοστρακισμός. Πέτρος Θέμελης Αριστοτέλης ðåñéå üìåíá 6 Η Ικαρία ως τόπος εξορίας κατά τους Βυζαντινούς χρόνους. Θεμ. Κατσαρός 7 Με ρώτησες. Θανάσης Φροντιστής 8 Στην εξορία. Λάκης Σάντας 10 Ο συνθέτης Μίκης Θεοδωράκης. Δημήτρης Θέμελης 14 «Το σπίτι των εξορίστων». Μαμουλάκη Έλενα 18 Η Ικαρία μέσα από την οπτική του Μίκη Θεοδωράκη. Μίκης Θεοδωράκης 20 Πολιτικοί εξόριστοι της Ικαρίας. Αναστασία Μοσχόβου 23 Ικαρία - Μακρόνησος - Στρατοδικεία. Ευάγελος Μαχαίρας 26 Εξόριστοι και Ικαριώτες. Β. Βιτσαρά 28 Στα χρόνια του Eμφυλίου. Πολυμέρη Βόγλη Óôï åîþöõëëï: Ανακήρυξη του Μίκη Θεοδωράκη σε επίτιμο διδάκτορα του τμήματος Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ο καθηγητής Δημήτρης Θέμελης του απονέμει το δίπλωμα. ÓõíÜíôçóç Ìåëþí Οι φωτογραφίες είναι από το προσωπικό αρχείο του Χρήστου Μαλαχία. Εύδηλος Ικαρίας το Από αριστερά Σίμος Γεράκης, Χρήστος Μαυρογιώργης, Στέφανος Σαράφης, υπασπιστής του Σαράφη, Πέτρος Ανδριώτης και ο τελευταίος άγνωστος. Ïé ößëïé êáé ôá ìýëç ôçò Åôáéñåßáò Éêáñéáêþí Ìåëåôþí óõíáíôþíôáé ôçí 1 ç Ôñßôç êüèå ìþíá ìåôü ôéò óôç Í. Åñõèñáßá óôï åóôéáôüñéï Åõáããåëéóôñßáò 2, Ôçë.: Éäéïêôçóßá Åôáéñåßá Éêáñéáêþí Ìåëåôþí Åêäüôçò ñéóôüäïõëïò Ì. ÎåíÜêçò ÅðéìÝëåéá êäïóçò ÐÝôñïò ÈÝìåëçò Óýìâïõëïò êäïóçò ÈåìéóôïêëÞò Êáôóáñüò ÌÜêçò Öïõíôïýëçò ÓõíôáêôéêÞ ÏìÜäá Çñþ ÔóáñíÜ - Êü éëá Ãñáììáôåßá Å.Ä. ýëç ÄçìÞôñçò Ñüæïò ÂÜóù ÁíäñÝïõ Öùôïãñáößåò Êáëëéôå íéêüò Óýìâïõëïò ñéóôüäïõëïò Ó. Ìáëá ßáò ÓôáìÜôçò. Ìáëá ßáò Ó åäéáóìüò óåëéäïðïßçóç Êùí/íïò ÔñÜêáò trakask@yahoo.gr Åêôýðùóç ÃñáöéêÝò ÔÝ íåò ÄåêÜëïãïò áñ. Ôñéêïýðç 153 Ôçë ÐáñáëáâÞ Üñèñùí êáé åñãáóéþí óôá ãñáöåßá ôçò åôáéñåßáò: ÌéëôéÜäïõ 3, ÊçöéóéÜ Ôçë.: Fax.: info@ikarianstudies.org Áðáãïñåýåôáé ìå ïðïéïíäþðïôå ôñüðï, áíáäçìïóßåõóç, ðáñüöñáóç, äéáóêåõþ, ç åí ãýíç áíáðáñáãùãþ ìýñïõò Þ ïëüêëçñùí èåìüôùí ôïõ ðåñéïäéêïý, êáèþò êáé ç áíáðáñáãùãþ ôçò óôïé åéïèåóßáò êáé óåëéäïðïßçóþò ôïõ, óýìöùíá ìå ôéò äéáôüîåéò ôïõ Í. 2121/93, ôçò Äéåèíïýò Óýìâáóçò ÂÝñíçò Ðáñéóßùí êáé ôïõò êáíüíåò Äéåèíïýò Äéêáßïõ ðïõ éó ýïõí óôçí ÅëëÜäá. Ôá êåßìåíá åêöñüæïõí ôéò ðñïóùðéêýò áðüøåéò ôùí óõããñáöýùí. 2

3 Στους περισσότερους πολιτισμούς, (Μεσοποταμία 4 η χιλιετία π.χ., Τροία 3 η χιλιετία π.χ., Μυκηναϊκή περίοδος 2 η χιλιετία π.χ., στην Βοιωτία και στις Κυκλάδες του 7 ου αιώνα π.χ., στο Βυζάντιο 3 ος, 5 ος και 6 ος αιώνας μ.χ., καθώς και στους Ινδιάνους Ναβάχο της Β. Αμερικής) ο αγκυλωτός σταυρός ήταν και εξακολουθεί να είναι σύμβολο ευημερίας και καλής τύχης. Ο αγκυλωτός σταυρός ή αλλιώς «τετρακτύς» ή «γαμμάδιον», είναι ένα αρχέγονο σύμβολο, αμιγώς ηλιακό, που υποδηλώνει τον θεό Ήλιο Απόλλωνα και συμβολίζει την περιστροφή του ηλιακού τροχού. Υπάρχει σε πήλινες σφραγίδες της Λέρνας Αργολίδος της 3 ης χιλιετίας π.χ., καθώς και στην Μινωική Κρήτη και τις Μυκήνες. Χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα στην αρχαία Ελλάδα, για να αντιπροσωπεύσει ποικίλους αριθμούς θεών, ενώ συναντάται στον χιτώνα της Αθηνάς, στην ασπίδα του Φιλίππου της Μακεδονίας, όσο και σε δεκάδες ιερά του Ελλαδικού χώρου. Αγκυλωτός Σταυρός Σύμβολα, ιδεολογίες, αντιδράσεις Χριστόδουλος Ξενάκης Γεωμετρικός αμφορέας από την Αττική. Χρυσό γεωμετρικό δισκάριο από τη Σκύρο. Αυτό το σύμβολο, το οποίο επέβαλαν οι Ναζί στον Γερμανικό λαό σε μια κακή και άσχημη περίοδο της ιστορίας του, ως δήθεν σύμβολο φυλετικής καθαρότητος, τόλμησαν και ύψωσαν στον ιερό βράχο της Ακρόπολης. Με τον τρόπο αυτό, θέλησαν να μειώσουν και να φοβήσουν έναν ολόκληρο λαό, για να νοιώσουν ότι είναι οι κυρίαρχοι του κόσμου. Είχαν Μολύβδινο ειδώλιο θεάς της γονιμότητας από την Τροία. Γεωμετρικές τοξοειδείς πόρπες από τη Βοιωτία. ξεχάσει ότι από τον πολιτισμό και την ιστορία αυτού του λαού, είχαν μάθει και πάρει πολλά. Όταν οι Έλληνες ένα πρωί αντίκρυσαν στην Ακρόπολη την σημαία με τον αγκυλωτό σταυρό, δάκρυσαν, αισθάνθηκαν ντροπή και αγανάκτηση. Γιατί αυτή ήταν ύβρις! Δύο έφηβοι ωραίοι και δυνατοί, δεν άντεξαν, πήραν την Ελλάδα επάνω τους και ένα βράδυ, στις 30 του Μάη του 41, με ένα τέταρτο της σελήνης στον ουρανό, ο Λάκης Σάντας και ο Μανώλης Γλέζος, ανέβηκαν στον ιερό βράχο, για να ξεπλύνουν την ντροπή. Από μία ρωγμή στο Βόρειο μέρος του Ερεχθείου, εκεί που ήταν το σπήλαιο της Αγραύλου, το ξεροπήγαδο και το σπήλαιο του Ερεχθόνιου, αφού ανέβηκαν στην επιφάνεια και κατέβασαν τη σημαία και πριν την ρίξουν στο ξεροπήγαδο, συνοδεύοντάς την με πέτρες, χώμα και ανάθεμα, έκοψαν με ένα μαχαιράκι ο καθένας από ένα κομμάτι από τον αγκυλωτό σταυρό. «Εκεί αισθάνθηκα εγώ, αλλά και ο Μανώλης πιστεύω, ότι και 10 ζωές αν είχα, θα τις έδινα» γράφει ο Λάκης Σάντας, στο βιβλίο του «Μια νύχτα στην Ακρόπολη». Αυτά τα θαρραλέα παιδιά, αυτούς τους καλούς πατριώτες, σήμερα σεβάσμιους πολίτες της τρίτης ηλικίας, τους λέμε ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ. Να είναι ΕΥΛΟΓΗΜΕΝΟΙ. Λάκης Σάντας και Μανώλης Γλέζος μπροστά από την Ακρόπολη. 3

4 Εξόριστοι στο Αιγαίο Πέτρος Θέμελης Η επαίσχυντη κυβερνητική τακτική της εξορίας των ανεπιθύμητων πολιτικών αντιπάλων είναι πανάρχαια. Ο «οστρακισμός» για παράδειγμα που είχε στιγματιστεί ήδη στην αρχαιότητα ως διαδικασία αντιδημοκρατική, οδήγησε στην εξορία, μεταξύ 487 και 416 π.χ., προσωπικότητες της πολιτικής ζωής της Αθήνας, όπως τον Αριστείδη, το Θεμιστοκλής και τον Κίμωνα. Εξορία σήμαινε εκτοπισμό έξω από τα όρια της πόλης κράτους. Ο εκτοπισμός ωστόσο των ανεπιθύμητων στα νησιά του Αιγαίου είναι πρακτική που καθιερώθηκε, όπως φαίνεται, στα ρωμαϊκά αυτοκρατορικά χρόνια. Προξενεί, πάντως, εντύπωση ότι και νησιά του Αιγαίου μεγάλα, καταπράσινα και έφορα, περιζήτητα σήμερα για θερινές ανέμελες διακοπές, όπως η Λέσβος, η Σάμος, η Ρόδος και η Κως, ακόμα και η Kρήτη είχαν επιλεγεί ως τόποι εξορίας στα χρόνια της ρωμαιοκρατίας κυρίως από τον πρώτο αιώνα π.χ. και εξής. Όχι όμως οποιωνδήποτε ανεπιθύμητων αλλά ισχυρών και επώνυμων μελών της ρωμαϊκής αριστοκρατίας, μελών του αυτοκρατορικού οίκου, συγκλητικών, αξιωματούχων της κυβέρνησης, γυναικών της ανώτερης τάξης, καθώς επίσης ρητόρων, «επικίνδυνων» φιλοσόφων και δασκάλων. Οι διακεκριμένοι αυτοί και εύποροι κατά κανόνα Ρωμαίοι πολίτες, ακόμη και αν είχαν διαπράξει σοβαρά εγκλήματα, είχαν τη δυνατότητα να επιλέξουν την εξορία από τη φυλάκιση στην πατρίδα ή και τον θάνατο ακόμα. Οι πληροφορίες που έχουμε από Ρωμαίους συγγραφείς είναι ότι ο αριθμός των εξόριστων ήταν μεγάλος, οι συνθήκες όμως διαβίωσής τους περιγράφονται ως πολυτελείς! Οι περιορισμοί που είχαν επιβληθεί στα χρόνια του αυτοκράτορα Αυγούστου, στα χρόνια δηάδή πριν και μετά τη γέννηση του Χριστού, σε σύγκριση με αυτούς της πρόσφατης ιστορίας μας, ηχούν παράξενα στ αυτιά μας, όπως για παράδειγμα: α) να μην διαμένουν οι εξόριστοι στην ενδοχώρα των νησιών, β) να διατηρούν μόνο ένα μεγάλο πλοίο των τριάντα (30) τόννων και δύο μικρότερα σκάφη με κουπιά, γ) να μην έχουν περισσότερους από είκοσι υπηρέτες, όσο για την περιουσία τους, δεν έπρεπε απλώς να ξεπερνά το μισό εκατομμύριο σηστέρτιους! δ) Tον εξόριστο ακολουθούσαν ενίοτε η σύζυγος και τα παιδιά του. Η πολιτική αυτή της Ρώμης είναι προφανές ότι δεν αποσκοπούσε στη φυσική εξόντωση των πολιτικών αντιπάλων της, αλλά στην απομάκρυνσή τους απλώς από το προσκήνιο των πολιτικών εξελίξεων στη Ρώμη,την καρδιά της αυτοκρατορίας. Ένα από τα θετικά στοιχεία αυτής της πολιτικής ήταν ότι οι εύποροι Ρωμαίοι εξόριστοι συνέβαλαν στην οικονομική αναθέρμανση των νησιών του Aιγαίου που μαστίζονταν τότε από ολιγανθρωπία και ένδεια και απειλούνταν με πλήρη ερήμωση. Μάλιστα, ένας Pωμαίος συγκλητικός που εξορίστηκε το 65 μ.x. στην Άνδρο ως συνεργός σε συνωμοσία στη Ρώμη, καθώς και η πλούσια σύζυγός του, υπήρξαν ευεργέτες του νησιού. Στα μεγάλα νησιά εξορίας του Αιγαίου προστέθηκαν σταδιακά και άλλα μικρότερα. Nήσια, όπως η Σέριφος, η Κύθνος και κυρίως η ξερή και έρημη Γυάρος και η μικρή Δονούσα προορίζονταν για βαρυποινίτες. Ο Κάσσιος Σεβέρος, φημισμένος ρήτορας της εποχής του Αυγούστου, εξορίστηκε αρχικά, το 12 μ.x. στην Kρήτη, όπου συνέχισε να γράφει τους λιβέλους του, οπότε δικάστηκε εκ νέου και εξορίστηκε αυτή τη φορά στη Σέριφο. Ο κυβερνήτης της επαρχίας της Ασίας Γναίος Ιούνιος Σιλανός που κρίθηκε ένοχος για κατάχρηση εξουσίας και εκβιασμό καταδικάστηκε σε εξορία στην έρημη Γυάρο. Η αδελφή του, ωστόσο, γυναίκα με πλούτη και επιρροή και ιέρεια της θεάς Εστίας (Vesta) στη Ρώμη, κατάφερε να πείσει τελικά τη Σύγκλητο να εξορίσει τον σύζυγό της στην Κύθνο, όπου ζούσαν τουλάχιστον άνθρωποι. O κυβερνήτης της Ισπανίας Γναίος Βίβιος Σερένος που καταδικάστηκε για βιαιότητες το 23 μ.x., στα χρόνια του αυτοκράτορα Τιβέριου, εξορίστηκε τελικά σε ένδειξη επιοίκειας στην Αμοργό και όχι στη Γυάρο, όπως είχε αρχικά αποφασισθεί. Η Χίος είχε γίνει ιδιαίτερα δημοφιλής τόπος εξορίας κατά τον 2 ο αιώνα μ.χ. Τις συνθήκες διαβίωσης των εξόριστων στο νησί περιγράφει γλαφυρά ο Βοιωτός λόγιος Πλούταρχος στο σύγγραμμά του Περί Φυγής: Οι εύποροι εξόριστοι μπορούσαν να συνεχίσουν να απολαμβάνουν την κοσμική ζωή τους, να διαμένουν σε άνετες επαύλεις με λουτρά (βαλανεία) και δούλους, να ψαρεύουν στις θάλασσες του Αιγαίου και να κυνηγούν λαγούς, να οργανώνουν εξορμήσεις σε γραφικά τοπία. O Φαβορίνος, ένας Γαλάτης λογοτέχνης, φίλος του αυτοκράτορα Aδριανού εξορίστηκε στη Xίο, επειδή είχε κριθεί ένοχος για έλλειψη διακριτικότητας σε σχέση με κάποιο λογοτεχνικό κείμενό του! Aνάμεσα στους εξόριστους, την περίοδο της ρωμαιοκρατίας υπήρχαν και άτομα από τη μεσαία τάξη και σπανιότερα και από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, που ωστόσο είχαν κύρος και έχαιραν εκτίμησης μεταξύ των 4

5 συμπολιτών τους. Eίναι γνωστή η περίπτωση του Aγίου Iωάννη του Θεολόγου ο οποίος εξορίστηκε στην Πάτμο για να απαλλαγούν από την καυστική ρητορική του ορισμένοι μεγαλόσχημοι κληρικοί και άλλοι. Eκεί οραματίστηκε και συνέγραψε την Aποκάλυψη. Είναι γεγονός ότι οι τόποι εξορίας ήταν διαβαθμισμένοι. Χωρίς αμφιβολία η Χίος ήταν πιο ελκυστική από την Ικαρία. Η Ικαρία δεν είχε την αίγλη της Σάμου, ήταν ωστόσο προτιμότερη από την Αστυπάλαια ή τη Σέριφο και οπωσδήποτε από τη Γυάρο. Στη διάρκεια του ελληνικού εμφύλιου ( ) εξορίστηκαν στην Iκαρία πολλοί αριστεροί επώνυμοι και ανώνυμοι, συμπεριλαμβανόμενου του Μίκη Θοδωράκη, στον οποίο αφιερώνεται το τρέχον τεύχος των ΙΚΑΡΙΑΚΩΝ. Δεν έχαιραν βέβαια των ανέσεων και της ελευθερίας ορισμένων εύπορων Pωμαίων που είχαν εξορισθεί στη Νικαριά, το νησί της μακαρίτισσας της μάνας μου της Λεμονιάς Ανταράκη. Κάθε άλλο: ισχυρή αστυνομική δύναμη συγκέντρωνε τους εξόριστους του ελληνικού εμφύλιου σε ορισμένα χωριά και περιόριζε αυστηρά τις κινήσεις και τις συγκεντρώσεις τους. Xρειαζόταν άδεια για να μετακινηθεί κανείς από το ένα χωριό στο άλλο, όπως μου περιέγραφε ο μακαρίτης αδελφός της μάνας μου Kωστής Aνταράκης από τον Eύδηλο της Ικαρίας. Ο Κωστής γνώριζε τα δεινά των εξόριστων άριστα, γιατί συγκαταλεγόταν και ο ίδιος μεταξύ τους. Εξοστρακισμός Πέτρος Θέμελης Οι πολίτες της Αττικής είχαν την ευκαιρία και την ευχαρίστηση, θα έλεγα, μια φορά το χρόνο, να εξορίσουν ένα συμπολίτη τους χωρίς δίκη, καταφεύγοντας σε έναν παράδοξο τρόπο ψηφίσματος, τον γνωστό ως Οστρακισμός ή Εξοστρακισμός. Όστρακο ονομαζόταν (και ονομάζεται ακόμη σήμερα από τους αρχαιολόγους) το θραύσμα του αγγείου, πάνω στο οποίο έγραφαν το όνομα του ανεπιθύμητου πολιτικού, ο οποίος δεν ήταν αρεστός στο λαό είτε λόγω του έκλυτου και προκλητικά πολυτελούς βίου του (κάτι μου θυμίζει αυτό) είτε και για άλλους λόγους. Ο Οστρακισμός ήταν οπωσδήποτε μια διαδικασία αντιδημοκρατική, που είχε στιγματιστεί ως τέτοια ήδη στην αρχαιότητα, για αυτό το λόγο και εφαρμόστηκε για ένα σύντομο σχετικά χρονικό διάστημα εβδομήντα περίπου ετών κατά τον 5 ο αι. π.χ. Πρέπει επίσης να τονισθεί το γεγονός ότι, λόγω της αγραμματοσύνης πολλών κατοίκων της Αττικής, τα ονόματα των υποψήφιων για εξορία χάραζαν πάνω στα όστρακα ορισμένοι «εγκάθετοι» γραμματισμένοι, οπαδοί πολιτικών αντιπάλων των διακεκριμένων ανδρών της αθηναϊκής κοινωνίας. Μεταξύ 487 και 416 π.χ., προσωπικότητες της πολιτικής ζωής της Αθήνας, όπως ο δίκαιος Αριστείδης, ο Θεμιστοκλής και ο γιος του Μιλτιάδη Κίμων είχαν εξοριστεί μ αυτό τον τρόπο, ενώ ο Περικλής, ο Αλκιβιάδης και ο Νικίας είχαν κινδυνέψει να εξοριστούν. Δέκα χιλιάδες περίπου όστρακα, θραύσματα δηλαδή αγγείων με ονόματα πολιτικών έχουν έλθει στο φως στην αρχαία αγορά της Αθήνας και στην περιοχή του Κεραμεικού, πεταμένα στην κοίτη του Εριδανού ποταμού, που ρέει ακόμη σήμερα ανάμεσα στους πύργους του Δίπυλου και είναι ορατός κάτω από το γυάλινο στέγαστρο στην πλατεία Μοναστηρακίου. Τα όστρακα αυτά φέρουν χαραγμένα πάνω τους τα ονόματα των ανεπιθύμητων, στολισμένα ενίοτε με χαρακτηρισμούς που παραπέμπουν σε ροζ σκάνδαλα της εποχής. Σε ένα απ αυτά διαβάζει κάνεις: Μεγακλής Ιπποκράτους μοίχος. Η μοιχία ήταν σοβαρό ηθικό και νομικό παράπτωμα που διώκονταν δικαστικά. Δεν γνωρίζουμε πάντως με ποιαν απατούσε τη νόμιμη σύζυγό του ο αριστοκράτης Αθηναίος Μεγακλής. Η μοιχία ήταν και θέμα συχνό στις κωμωδίες (στις επιθεωρήσεις της τότε εποχής θα λέγαμε) και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως μέσο επίθεσης στην Πολιτική, όπως συχνά συμβαίνει στον κατ' εφημισμό πολιτισμένο δυτικό κόσμο μας. Σε άλλο όστρακο διαβάζουμε: Κίμων Ελπινίκην λαβών ίτω (ο Κίμων να πάρει την Ελπινίκη του και να φύγει). Υπήρχαν φήμες ότι ο Κίμων συζούσε με την ετεροθαλή αδελφή του Ελπινίκη. Ένα τρίτο όστρακο τα λέει έξω από τα δόντια: Θεμιστοκλής Νεοκλέους καταπύγων, κατηγορεί δηλαδή τον μεγάλο Θεμιστοκλή, τον εμπνευστή και συντελεστή του ελληνικού θριάμβου στη Σαλαμίνα, ως ομοφυλόφιλο, κατηγορία που εκτοξεύεται τελευταία επί δικαίων και αδίκων σε καθημερινή βάση, κυρίως από τα τηλεοπτικά παράθυρα. Η παιδεραστία στην αρχαιότητα ήταν μέρος της αριστοκρατικής αγωγής από τα αρχαϊκά ήδη χρόνια, κυρίως στις δωρικές κοινωνίες. Δεν ήταν επομένως καταδικαστέα, ο ρόλος ωστόσο που αποδίδεται στον μεγάλο πολιτικό άνδρα Θεμιστοκλή δεν συμβάδιζε, όπως φαίνεται, ούτε με τη φήμη ούτε και με την προχωρημένη σχετικά ηλικία του. Οι ηγέτες έπρεπε να έχουν καθαρό το μέτωπο, η ηθική ήταν ανέκαθεν εύκολος στόχος για σάτιρα και διασυρμό. Ο καταδικαζόμενος με εξοστρακισμό άνδρας έπρεπε τελικά να εγκαταλείψει την Αττική εντός δέκα ημερών και να ζήσει μακριά της για δέκα χρόνια, χωρίς όμως να χάσει την περιουσία του. Δήμευση περιουσιών μαρτυρείται ότι έγινε ύστερα από καταδικαστικές αποφάσεις για ιερόσυλες πράξεις ή για αποδεδειγμένες ευθύνες απώλειας ζωών σε πολεμικές συρράξεις. 5

6 Η Ικαρία ως τόπος εξορίας κατά τους Βυζαντινούς χρόνους Θεμιστοκλής Κατσαρός Το Κάστρο του Κοσκινά Οι γραπτές μαρτυρίες τις οποίες έχουμε για την βυζαντινή περίοδο στην Ικαρία, είναι πενιχρές, αποσπασματικές, συγκεχυμένες και περιστασιακές. Κατά την διαίρεση του Κράτους, η Ικαρία υπήχθη στο θέμα του Αιγαίου κατ αρχήν και φαίνεται από έμμεσες πληροφορίες ότι θεωρήθηκε και ως τόπος εξορίας μελών και συγγενών του βασιλικού οίκου, των αξιωματούχων και τιτλούχων της αυτοκρατορίας, οι οποίοι για διάφορους λόγους περιήρχοντο σε δυσμένεια. Όσοι ήταν σε δυσμένεια, γνωρίζουμε ότι ή εξορίζονταν συνήθως σε νησιά ή κλείνονταν σε μοναστήρια. Η θέση της Ικαρίας, το ορεινό του εδάφους και το αλίμενο των παραλίων της, συνετέλεσαν στην εν μέρει απομόνωσή της και ως εκ τούτου επελέγη και ως τόπος εξορίας ευγενών. Οι κάτοικοι του νησιού, πίστευαν ότι ήσαν απόγονοι βυζαντινών ευγενών. Η φήμη αυτή ήταν ευρέως διαδεδομένη και η Ικαριακή παράδοση, περί απογόνων πορφυρογέννητων στο νησί, έντονη. Η πεποίθηση αυτή, ήταν εδραιωμένη κυρίως στα χωριά της Μεσαριάς και Πέρα Μεριάς, οι οποίοι ήταν εύρωστοι, υψηλοί, ξανθοί και με μάτια γαλανά. Δυστυχώς δεν κατέχομε ακόμη σχετικά ιστορικά στοιχεία για το βάσιμο ή μη, αυτής της παράδοσης. Την πρώτη γραπτή μαρτυρία, εξ όσων σήμερα γνωρίζω, για την εξορία βυζαντινών ευγενών στην Ικαρία, την έχομε το 1665 από τον Γάλλο περιηγητή Jean de Thevenot. Λίγο αργότερα, το 1678, ο επίσκοπος Σάμου και Ικαρίας Ιωσήφ Γεωργειρήνης ο Μήλιος, μας δίνει περισσότερες πληροφορίες γι αυτό το θέμα. Ο Γεωργειρήνης, ως επίσκοπος, επισκεύθηκε το νησί και αναφέρει τις εντυπώσεις του και άλλες σημαντικές πληροφορίες για την Ικαρία, στο έργο του «A description of the present state of Samos, Nicaria, Patmos and Mount Athos». Τα σχετικά με την Ικαρία περιέχονται στις σελίδες του βιβλίου του. Γράφει: «Από όλας τας νήσους του Αρχιπελάγους, μόνον αυτοί (οι Ικάριοι) αρνούνται κάθε επιμειξία με ξένους, ούτε και δέχονται κανέναν ξένο να εγκατασταθεί εις την νήσον των. Επειδή είναι, όπως ισχυρίζονται, γόνοι του αυτοκρατορικού αίματος των πορφυρογεννήτων. Τούτo δε επιβάλλει, κατ αυτούς, να μην μολύνουν το ευγενές των αίμα με υποδεεστέραν επιμειξίαν με «χωριάτας» ή χωρικούς. Διότι έτσι χαρακτηρίζουν τους άλλους νησιώτας». [Γ. Μελάς 1958]. Ο Γάλλος περιηγητής Gilles Fermanel (πέθανε το 1672) αναφέρει για την Ικαρία: «Ένα σημείο της ακαρπίας και της αθλιότητας του νησιού αυτού, είναι ότι κατά την εποχή των Ελλήνων Αυτοκρατόρων, είχαν συνήθεια να αποστέλλουν εξορία εκεί (στην Ικαρία), εκείνους που με τις κακές τους πράξεις ή την κακή τους διαγωγή, είχαν παραβιάσει τους νόμους της χώρας ή δεν είχαν αρέσει στους ηγεμόνες τους» [Νικ. Τσαγκάς 2003]. Τις ίδιες πληροφορίες μας παραδίδει και ο Vincenzo Coronelli ( ), Βενετός χαρτογράφος. Γράφει: «Οι αυτοκράτορες της Κωνσταντινουπόλεως εξόριζαν εκεί (στην Ικαρία) τους εγκληματίες κάθε μορφής.» [Νικ. Τσαγκάς 2003]. Και ο Francesco Piacenza Napolitano (1655), περιηγητής στο Αιγαίο, αναφέρει περίπου τα αυτά. Ο Ολλανδός ιατρός και λόγιος Oliver Papper ( ) στο έργο του «Ακριβής περιγραφή των νήσων του 6

7 Αρχιπελάγους», αναφερόμενος στην Ικαρία, παραθέτει σχεδόν αυτούσιο το κείμενο του Ι. Γεωργειρήνη. Τέλος, ένας άλλος ερευνητής που κάνει μνεία στο έργο του για το θέμα που μας απασχολεί, είναι ο Γάλλος ιατρός και βοτανολόγος Joseph Pitton de Tournefort ( ). Αναφέρει στο Relation, I, β, ότι στη Μύκονο συνάντησε έναν Ικάριο ιερέα, ανυπόδητο και ρακένδυτο, ο οποίος πουλούσε ξύλα και ισχυριζόταν ότι καταγόταν από τον οίκο των Παλαιολόγων [Σ. Κατσουλέας -1985]. Τις ίδιες πληροφορίες σχετικά με το θέμα αυτό, έχουμε και από ιστορικούς, Ικάριους ή μη, των νεωτέρων χρόνων. Οι πληροφορίες που παραθέσαμε και η έντονη Ικαριακή παράδοση, συνηγορούν στο ότι η Ικαρία στα Βυζαντινά χρόνια δεχόταν εξορίστους, όπως και άλλα νησιά του Αιγαίου. Ονόματα γνωστών Βυζαντινών οικογενειών, πράγματι έχουν διασωθεί στο νησί, όπως: Μελισσηνός, Καμμύτσης, Καψάλης, Κομνηνός, Άγγελος, Βρανάς, Παλαιολόγος Κεφάλας, Λύκος, Μακρής, Μαύρος, Μαυρίκης, Χλωρός και πολλά άλλα. Πολλά από τα επίθετα αυτά έχουν εκλείψει, αλλά τα συναντάμε σε διάφορα έγγραφα (προικοσύμφωνα, διανεμητήρια, πωλητήρια κ.α.) Τέλος από τους Βυζαντινούς χρόνους, έχουν σωθεί περίλαμπρα κτίσματα, άλλα σε καλή κατάσταση και άλλα σε ερείπια, όπως ο ναός της Αγ. Ειρήνης στην Δολίχη (σημερινος Κάμπος 6 ος μ.χ. αι και 10 ος 11 ος αι.), τα λεγόμενα και «παλάτια» στην ίδια θέση (Ελληνορωμαϊκό ωδείο το οποίο υπέστη επισκευές, μετατροπές και προσθήκες στα βυζαντινά χρόνια), ο ναός του Αγ. Ιωάννη (12 ος αι.) στα Κοσοίκια, το ευκτήριο του Αρχαγγέλου στο Μηλιωπό (4 ος 5 ος αι. η α φάση του), η βασιλική του Έξω Φάρου (5 ος 6 ος αι. και 12 ος αι.), το Κάστρο ή Παλαιόκαστρο στο Μηλιωπό, το Κάστρο του Κοσκινά κ.α., χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι έργα των ευγενών εξορίστων, αλλά πιθανόν και να υπάρχει κάποια σχέση μ αυτούς. Τα διασωθέντα επώνυμα γνωστών βυζαντινών οικογενειών, πρέπει οπωσδήποτε να συνδέονται με εξορίστους βασιλικών και αριστοκρατικών οικογενειών ή ήταν φυγάδες οι οποίοι αναζητούσαν στο νησί ασφάλεια. Χρειάζεται περαιτέρω έρευνα και μελέτη των πηγών. Ελπίζουμε ότι μελετώντας προσεκτικά τα βυζαντινά αρχεία, θα ευρεθούν στοιχεία τα οποία θα στηρίξουν τις τοπικές αυτές παραδόσεις του νησιού, περί γόνων πορφυρογεννήτων. Η λαϊκή αυτή παράδοση στο νησί, έχει καταστεί σχεδόν βεβαιότητα και οφείλουμε να την σεβαστούμε. Με ρώτησες Θανάσης Φροντιστής Αφιερώνεται στη γενιά του Πολυτεχνείου που αναπτέρωσε την ελπίδα Με ρώτησες, αν ήμουν κι εγώ στη Γυάρο στον Αϊ-Στράτη, στο Μακρονήσι. Με ρώτησες, αν έζησα κι εγώ τις ματωμένες μέρες σου στη Λέρο και στην Ικαριά. Με ρώτησες, αν μ' έκλεισαν ποτέ σ' ένα κελί στον Ωρωπό, στο Εφταπύργι στην Αλικαρνασσό. Κι απάντησα, Όχι, δεν ήμουν εκεί, μα ξέρω, ξέρω πολλά, τα ξέρω όλα, γιατί 'μαι γέννημα και θρέμμα μιας πέτρας που ήταν ριζωμένη εκεί. Η ελπίδα. Βιβλιογραφία 1. Νικ. Τσαγκάς : Η νήσος Ικαρία στους Ευρωπαίους περηγητές εκδ. «Ελευσίς», Αθήνα Γιάννης Στενός: Νικαριώτικα πούλουδα Αθήνα Κ. Σιμόπουλος: Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα Αθήνα Στ. Κατσουλέας: Βυζαντινά επώνυμα στην Ικαρία Λεξικογραφικόν Δελτίον της Ακαδημίας Αθηνών (Σελ ) τ. 15, Αθήνα Ι. Μελάς: Ιστορία της νήσου Ικαρίας Αθήνα Επ. Σταματιάδης: Ικαριακά ήτοι, ιστορία και περιγραφή της νήσου Ικαρίας Σάμος Εξόριστοι στον Κουντουμά Ικαρίας. Όρθιοι από αριστερά οι: Σιδηρόπουλος (πρώτος) και Ναυπλιώτης (τέταρτος), οι λοιποί αγνώστων στοιχείων, όλοι εξόριστοι. Καθιστοί: ο Γιάννης Κοντογιάννης και ο Μάρκος Ξενάκης, Κουντουμαδιώτες που, όπως και οι άλλοι συμπατριώτες τους, άνοιξαν τα σπίτια τους και τις καρδιές τους στους εξόριστους με πολλούς από τους οποίους ανέπτυξαν φιλία που κράτησε σ όλη τους τη ζωή. 7

8 Στην εξορία Λάκης Σάντας Έτσι, ένα πρωί του Ιουλίου του 1947, αρχές του μηνός, που κοιμόμουν στην ταράτσα του πατρικού μου σπιτιού στην οδό Κολωνού, ήρθαν και μου είπαν ότι πρέπει να παρουσιαστώ μαζί τους- στο Αστυνομικό Τμήμα, για κάποια υπόθεσή μου. Την άλλη μέρα βρέθηκα μαζί με άλλους κρατούμενους στην Ψυτάλλεια, παρέα με τον Μίκη τον Θεοδωράκη, τον Μήτσο τον Παρτσαλίδη και άλλους γνωστούς. Ήταν ντάλα καλοκαίρι, αφόρητη ζέστη, είχαν μαζέψει χιλιάδες ανθρώπους και κουβαλάγανε διαρκώς. Άρχισε εν τω μεταξύ η δίψα. Ζητάγαμε νερό. Πουθενά νερό. Πουθενά κανένας αρμόδιος. Ούτε φρουρός πουθενά. Γύρω περπολικά με στραμμένα τα πολυβόλα προς το νησί. Ούτε φωνή, ούτε ακρόαση. Μας κάνανε το μαρτύριο της άλλο αρματαγωγό επήγε στον Εύδηλο). Η παραλία άγνωστη. Μετά από ώρες, φάνηκαν οι κάτοικοι, μαζί με τους χωροφύλακες και μας πληροφόρησαν ότι είμαστε στο νησί της Ικαρίας. Διψασμένοι και πεινασμένοι, αλλά και εξασθενημένοι από την αφόρητη ζέστη, είδαμε τους φτωχοφαμελίτες ντόπιους κατοίκους, τους Ικαριώτες, που μας αγκάλιασαν με τη φτωχική τους μεν, αλλά αμέριστη βοήθεια και μας δέχθηκαν στα χωριά τους, στα σπίτια τους, χωρίς ερωτήσεις, μας παραχώρησαν δωμάτια τους «θαλάμους», όπως τα ονομάσαμε εμείς- για να μείνουμε, χωριστά οι άνδρες και χωριστά οι γυναίκες. Φυσικά κι εμείς, αμέσως μόλις συνήλθαμε, οργανωθήκαμε, δημιουργήσαμε «ομάδες συμβίωσης», που μερι- Λάκης Σάντας και Δημήτρης Νταλιάνης. «δίψας» για 48 ώρες. Μετά ήρθε ένα αρματαγωγό μεγάλο, άνοιξαν τον καταπέλτη και μας είπαν: «Μέσα». Έκλεισε ο καταπέλτης. Φωνάζαμε για νερό, λιποθυμούσαν άντρες και γυναίκες, κυρίως ηλικιωμένοι, στο τέλος άρχισαν να ρίχνουν νερό με τις μάνικες από πάνω και γέλαγαν με τις σκηνές της εξαθλίωσης που έβλεπαν να εκτυλίσσονται μέσα στα αμπάρια, με ανθρώπους αφυδατωμένους, που ήτανε ημιθανείς από τη δίψα. Είμαστε όρθιοι μέσα στ αμπάρια, στη λάβρα του καλοκαιριού και ταξιδεύαμε 2 ημερόνυχτα, έτσι επίτηδες, για να μας σπάσουν τα νεύρα. Κανένας δεν ήξερε που μας πάνε. Ούτε φωνή, ούτε τίποτε. Έτσι, με τέτοια αγριότητα να φέρονται σε μας τους αγωνιστές, το άνθος του ελληνικού λαού, που μέχρι προχθές ακόμη πολεμάγαμε τους κατακτητές, που χύσαμε το αίμα μας στην πατρώα γη, να μας φέρονται χειρότερα απ ότι οι ναζί. Ξαφνικά, σταμάτησε το αρματαγωγό, άνοιξαν οι καταπέλτες κι ακούμπησαν στα βότσαλα της παραλίας του Αγίου Κηρύκου (όπως μάθαμε μετά από ώρες ενώ Εξόριστοι το 1947 στον Αγ. Κήρυκο. Από αριστερά Λάκης Σάντας, Κυριάκος Δασκαλάκης οικονομολόγος, τ. Γεν. Επιθ. Εποικισμού Υπουργείου Γεωργίας, Γεώργιος Πιτσαράς διευθ. γεωπόνος στέλεχος του Ε.Α.Μ. μνούσαν και καθοδηγούσαν όλες τις ενέργεις και δραστηριότητες των πολιτικών εξορίστων σε κάθε χωριό ή κοινότητα, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στον τομέα των σχέσεών μας με τους ντόπιους κατοίκους. Πρώτιστο μέλημα των εξόριστων, ο σεβασμός στα ήθη και έθιμα των απλοϊκών αλλά σωστών αυτών ανθρώπων και στα υπάρχοντά τους, στα κτήματά τους και λοιπά. Εμένα με τοποθέτησαν στην ομάδα του χωριού Χρυσόστομο, στην περιοχή του Αγίου Κηρύκου. Νιώθοντας ευγνωμοσύνη για την αυθόρμητη στοργή των ντόπιων κατοίκων, εμείς προσπαθήσαμε να κάνουμε ό,τι μπορούσαμε για να φανούμε χρήσιμοι. Δημιουργήσαμε φροντιστήριο για τα παιδιά του σχολείου και προσπαθούσαμε να τα μαζέψουμε σιγά σιγά και να τα βοηθήσουμε στα μαθήματά τους. Επίσης, δημιουργήσαμε σχολείο «αναλφάβητων», για όσους κατοίκους ήθελαν να παρακολουθήσουν μαθήματα και διαλέξεις, με πολιτιστικά και ιστορικά θέματα. Όταν είχαμε καλό φαΐ στην κολεκτίβα, από τα δέματα 8

9 που παίρναμε από τους δικούς μας, καλούσαμε όλο το χωριό να φάει μαζί μας και το μετατρέπαμε σε λαϊκή γιορτή. Τελικά φτιάξαμε, στο δικό μας το χωριό, με προσωπική εργασία των εξόριστων, το μώλο στο δρόμο δίπλα στον γιαλό.υπήρξε πλήρης συναδέλφωση με τους Ικαριώτες κατοίκους και ήταν ευχής έργο. Τα ίδια που έγιναν στο χωριό όπου ήμουν εγώ, στο Χρυσόστομο, έγιναν σε όλα τα χωριά και τις μικρές πόλεις του νησιού, όπου υπήρχαν πολιτικοί εξόριστοι. Υπολογίζεται ότι κατά την περίοδο αυτή, , πέρασαν από τη νήσο Ικαρία γύρω στις πολιτικοί εξόριστοι, ενώ ο πληθυσμός τότε του νησιού ήταν περίπου Σε πολλά χωριά της Ικαρίας, οι «ομάδες συμβίωσης» έβγαζαν χειρόγραφες μικρές εφημερίδες, τις οποίες μοίραζαν στους κατοίκους (βγάζοντας αντίγραφα με τον πολύγραφο), με διάφορα πολιτιστικά, ιστορικά και μορφωτικά θέματα. Εγώ εν τω μεταξύ, είχα την πολύ χρήσιμη, όπως απεδείχθη εκ των υστέρων, σκέψη, να γράψω στον πατέρα μου να μου στείλει αμέσως, ταχυδρομικώς, μια πλήρη λεξικού. Ήμουν όμως σε θέση να κατανοήσω το κείμενο ή να συνεννοηθώ σε καθημερινό επίπεδο. Γραμματικά δε και συντακτικά, η γαλλική είναι πολύ πιο δύσκολη από την αγγλική γλώσσα. Μπορούσα όμως να συνεννοηθώ. Αυτό είχε σημασία. Στην Ικαρία συνέβη και το εξής. Τρεις μήνες σχεδόν, που ήμουν εξόριστος, η μνηστή μου και μετέπειτα γυναίκα μου, Κλεοπάτρα Μαυροπούλου, ήρθε με το πλοίο της γραμμής για να με δει. Τα πλοία τότε έφθαναν στον Εύδηλο, που ήταν και η πρωτεύουσα του νησιού. Το λιμάνι όμως του Ευδήλου, τότε δεν είχε προβλήτα και το επιβατηγό πλοίο άφηνε ή έπαιρνε επιβάτες αρόδου, δηλαδή έξω από το λιμενοβραχίονα. Εγώ δεν ήξερα ότι έρχεται, γιατί δεν μου το έγραψε. Όταν λοιπόν το πλοίο έφθασε στην Εύδηλο, η Κλεοπάτρα προσπάθησε να κατεβεί σε μια βάρκα. Ο χωροφύλακας όμως, που έφτασε κι αυτός με μια άλλη βάρκα, είπε «όχι», όταν ρώτησε και έμαθε ότι ήρθε να επισκεφθεί εξόριστο. Τότε η Κλεοπάτρα, η οποία ήταν αγωνίστρια της ΕΠΟΝ Στα εξάχρονα του ΕΑΜ. Κουντουμάς Φωτογραφία του Ντίνου Πετρόγιαννη. αγγλική και επίσης μια γαλλική μέθοδο. Ήδη είχα κάνει αρκετά γαλλικά μαθήματα εντός του σχολείου, ως μαθητής και έξι μήνες αγγλικά σε φροντιστηριακά μαθήματα ξένων γλωσσών, στο Ινστιτούτο του Ορειβατικού Συνδέσμου, του οποίου ήμουν μέλος. Στο δε Γυμνάσιο, τότε κάναμε πλήρη μαθήματα της λατινικής γλώσσας, της οποίας ήμουν αριστούχος κάτοχος. Έτσι, στον έναν περίπου χρόνο που έμεινα στην Ικαρία εξόριστος, έμαθα πλήρως την αγγλική γλώσσα (γραμματικά ορθογραφικά και όλους σχεδόν τους ιδιωματισμούς της με την έννοιά τους, αναλόγως πώς τοποθετούνται οι ιδιωματισμοί αυτοί στα ρήματα, μπροστά ή πίσω κλπ και οι σύνδεσμοι της γλώσσας που έχουν μεγάλη σημασία). Βέβαια, είχα τη δυσκολία της ακουστικής ή της απόδοσης της έννοιας ομιλητικά. Πράγμα το οποίο χρειαζόταν εξάσκηση. Είχα όμως τη βάση. Ήμουν κάτοχος πλέον της γλώσσας. Επίσης, αρκετά καλά προχώρησα στα γαλλικά. Μπορούσα να διαβάσω και να καταλάβω κάθε γαλλικό κείμενο, τις άγνωστες δε λέξεις ή φράσεις με τη βοήθεια του Στο δρόμο από Καραβόσταμο για Αρέθουσα για το βασανιστικό προσκλητήριο και δεν καταλάβαινε από τέτοια, πήδησε από την κουπαστή του πλοίου στη βάρκα! Όταν ο χωροφύλακας άρχισε να βρίζει σκαιά και απειλούσε με βία κλπ, πρώτος ο βαρκάρης και αμέσως μετά όλοι οι επιβάτες, άρχισαν να φωνάζουν στον χωροφύλακα, ο οποίος τα έχασε, πιστεύοντας βέβαια ότι ο κόσμος θα πήγαινε με το μέρος του. Έτσι η Κλεοπάτρα αποβιβάστηκε στον Εύδηλο και έμεινε στο μοναδικό ξενοδοχείο που υπήρχε. Η ξενοδόχα, εν τω μεταξύ, έμαθε το συμβάν και τη ρώτησε σε ποιο χωριό είμαι. Όταν της το είπε, εκείνη έστειλε ένα «δικό» της παιδί, έναν έφηβο, 18 περίπου χρονών, να με ειδοποιήσει και να με φέρει από το βουνό. Και έτσι είδα την Κλεοπάτρα μαζί με τον νεαρό Ικαριώτη (του οποίου δεν θυμάμαι το πλήρες όνομα, δυστυχώς, πάντως, αν ζει, καλή του ώρα). Αυτοί είναι οι Ικαριώτες... Τον άνθρωπο αυτό, έμαθα μετά από χρόνια, τον έπιασαν οι χωροφύλακες και τον σάπισαν στο ξύλο (γιατί ήρθε και με ειδοποίησε). 9

10 Ο συνθέτης Μίκης Θεοδωράκης Δημήτρης Θέμελης αιώνα πριν- δηλαδή τον 19 ο αιώνα,απ τις αρχές του ακόμα- στο δυτικότερο γεωγραφικό άκρο του Ελληνισμού, στα Επτάνησα, που δεν γνώρισαν τουρκοκρατία και είχαν στενή πολιτιστική επικοινωνία με την Ιταλία, με αποτέλεσμα η νεοελληνική μουσική δημιουργία αυτής της εποχής να είναι προσανατολισμένη προς την ιταλική μουσική του 19 ου αιώνα και ιδιαίτερα την ιταλική όπερα, ενώ συνθέτες, όπως ο Καλομοίρης, ο Θεοδωράκης κ.α. που συνδέονται με τον ανατολικό γεωγραφικό άξωνα του ελληνισμού χαρακτηρίζονται από μια έντονη ανάγκη συνειδητής προσέγγισης και αξιοποίησης στο επίπεδο της έντεχνης μουσικής δημιουργίας, της ελληνικής μουσικής παράδοσης-αρχαίας, βυζαντινής και δημοτικής, ο καθένας βέβαια με μια δική του προσωπική αντίληψη, μ έναν δικό του διαφορετικό τρόπο. Βέβαια o Μίκης Θεοδωράκης έχει ρίζες καταγωγής τόσο στην Ιωνία, όσο και στην Κρήτη. Μάλιστα ο πρόγονος των Θεοδωράκηδων στην Κρήτη, ο Θοδωρομανόλης, υπήρξε ξακουστός λυράρης στην μεγαλόνησο. Η ενασχόληση του τιμωμένου με τη μουσική αρχίζει το 1937 στην Πάτρα, όπου, όπως αναφέρθηκε, είχε μετατεθεί ο πατέρας του. Εκεί, ο ήδη δωδεκά- Αισθάνομαι ιδιαίτερη χαρά και τιμή, που, στο πλαίσιο της σημερινής τελετής και του καθιερωμένου επαίνου, μου δίνεται η ευκαιρία να μιλήσω για τον τιμώμενο, καταξιωμένο διεθνώς Έλληνα μουσoυργό, Μίκη Θεοδωράκη. Όλοι μας - και ιδιαίτερα η γενιά μας -βιώσαμε τους ήχους των τραγουδιών του και παρακολουθήσαμε λίγο πολύ την πλούσια δημιουργική πορεία του συνθέτη και ανθρώπου Mίκη Θεοδωράκη, η οποία κάλυψε ολόκληρο το δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα- και που βέβαια συνεχίζεται- αφήνοντας στο πέρασμα της ανεξίτηλα ίχνη. Αν και είναι πολύ δύσκολο, σχεδόν αδύνατο, η πλούσια αυτή δημιουργική του πορεία και η μουσική του προσωπικότητα να παρουσιασθούν ολοκληρωμένα στα διαθέσιμα στενά χρονικά όρια της σημερινής τελετής, θα προσπαθήσω να σκιαγραφήσω όσο γίνεται πληρέστερα το δημιουργικό γίγνεσθαι του τιμώμενου. Γιος του Γεωργίου Θεοδωράκη από το Γαλατά της Κρήτης και της Ασπασίας Πουλάκη από τον Τσεσμέ της Σμύρνης, ο Μίκης Θεοδωράκης γεννήθηκε στις 29 Ιουνίου 1925 στη Χίο, όπου είχαν εγκατασταθεί οι γονείς του ύστερα από την Μικρασιατική καταστροφή. χρονος Μίκης συμμετέχει Από αριστερά:..., Φοίβος Ανωγιαννάκης, Δημήτρης Πανδής και Μίκης Θεοδωράκης. Εύδηλος στη χορωδία του Γυμνα- Λόγω μεταθέσεων του πατέρα του, ανωτέρου σίου σπουδάζοντας παράλληλα δημοσίου υπαλλήλου, από το 1925 μέχρι την οριστική του εγκατάσταση στην Αθήνα το 1943, έζησε διαδοχικά σε διάφορες πόλεις της νότιας Ελλάδας, όπως: Μυτιλήνη ( ), Σύρο και Αθήνα (1929), Γιάννενα ( ), Αργοστόλι ( ), Πάτρα ), Πύργο ( ) και Τρίπολη ( ). Όλες αυτές οι μετακινήσεις στην ελληνική επαρχία όπως ήταν φυσικό επηρέασαν την ψυχοσύνθεση του νεαρού Θεοδωράκη εμπλουτίζοντας την με αντίστοιχες εμπειρίες. Όμως ιδιαίτερα καθοριστικά για την μετέπειτα εξέλιξη του ήταν τα ερεθίσματα που δέχθηκε στην παιδική του ηλικία στο ζεστό οικογενειακό περιβάλλον της μητέρας του στη Χίο. Ο Θεοδωράκης ανήκει σε μια σειρά σπουδαίων Ελλήνων συνθετών, που, από τις αρχές ακόμα του 20 ου αιώνα αρχίζουν να ξεπροβάλουν από αυτό το ανατολικό άκρο του Ελληνισμού: όπως, ο πρωτεργάτης της Εθνικής μας Σχολής Μουσικής Μανώλης Καλομοίρης και ο Γιάννης Κωσταντινίδης, που γεννήθηκαν στη Σμύρνη, ο Πέτρος Πετρίδης κ.α. Το γεγονός αυτό αποκτά ιδιαίτερη μουσικοϊστορική σημασία, λαμβάνοντας κανείς υπόψη, ότι το πρώτο ξεκίνημα της λόγιας νεοελληνικής μουσικής πραγματοποιείται ένα βιολί και θεωρητικά στο Ωδείο. Τα έργα που θα ακούσει για πρώτη φορά από τη χορωδία του Γυμνασίου είναι κυρίως συνθέσεις του Καλομοίρη, των κλασικών της Βιέννης Χάυντν, Μότσαρτ και Μπετόβεν, του Βέρντι κ.α. Στην αυτοβιογραφία του σημειώνει σχετικά: «Δίκαια λοιπόν νομίζω, ότι θεωρώ την Πάτρα σαν την πόλη της μεγάλης στροφής στη ζωή μου, γιατί από κει και πέρα θα έμενα πιστός στην επιλογή μου για τη μουσική» ( Ι, σ. 78). Την ίδια αυτή εποχή συνειδητοποιεί την ανάγκη να συνθέσει και ο ίδιος μουσική γράφοντας στο πεντάγραμμο τις πρώτες του μελωδίες. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά περιγράφει ο ίδιος αυτή την πρωτόγνωρη γι αυτόν, εκείνη την εποχή, δημιουργική ανάγκη: «Μια ανάγκη και μια απόλαυση που δεν μπορούσα να τις εξηγήσω. Γράφω κι εγώ τις δικές μου νότες, για να βγούν οι δικοί μου ήχοι. Δημιουργώ από το τίποτα ένα μικρό κόσμο από ήχους. Αυτό με συνάρπαζε.» Το 1939 συνεχίζει τις ωδειακές του σπουδές στον Πύργο, που ήταν ο επόμενος σταθμός της οικογένειας του και έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με την ποίηση του Σολωμού και του Παλαμά και άλλων Νεοελλήνων ποιητών 10

11 και τους μελοποιεί. Τον επόμενο χρόνο, το καλοκαίρι του 1940, ακολουθεί η εγκατάσταση της οικογένειας του στην Τρίπολη. Είναι μια περίοδος μεταφυσικών του αναζητήσεων και μελέτης, πέρα από το χώρο της μουσικής. Διαβάζει Πλάτωνα και Γερμανούς φιλόσοφους, καθώς επίσης τους αρχαίους έλληνες τραγικούς συγγραφείς και την Παλαιά Διαθήκη κάνοντας σκέψεις για τον σύμπαντα κόσμο και την σχέση του ανθρώπου με αυτόν. Ασχολείται εντατικά με νεοελληνική ποίηση ανακαλύπτοντας μεταξύ άλλων τον Γιάννη Ρίτσο και την Εαρινή του Συμφωνία, πάνω στο κείμενο της οποίας αργότερα (το 1982) θα συνθέσει την ομώνυμη Συμφωνία του αρ. 7. Τα επόμενα δύο χρόνια (1941 και 42) νοικιάζει ένα αρμόνιο που τον βοηθάει στη σύνθεση και παίρνει μαθήματα πιάνου και μουσικής θεωρίας από τον καθηγητή του μουσικής του Γυμνασίου. Διευθύνει επίσης την εκκλησιαστική χορωδία και συνθέτει επηρεασμένος από τη βυζαντινή μουσική. Το σπουδαιότερο έργο του αυτής της εποχής είναι το «Τροπάριο της Κασσιανής» για τετράφωνη ανδρική χορωδία (Ιαν. 1943), το οποίο λίγους μήνες αργότερα παρουσίασε στην Αγία Βαρβάρα Τρίπολης. Από το 1943 και πέρα αρχίζει μια νέα περίοδος της ζωής του, που έχει επίκεντρο την Αθήνα, όπου αναγκάστηκε να διαφύγει λόγω συμμετοχής του σε διαδήλωση κατά των κατακτητών την 25 η Μαρτίου στην Τρίπολη. Η Αθήνα, μολονότι περίοδος Κατοχής, προσφέρει στον δεκαοκτάχρονο και ήδη ώριμο μουσικό Θεοδωράκη, όχι μόνο δυνατότητες για σοβαρές μουσικές σπουδές, αλλά και το κατάλληλο περιβάλλον σε σύγκριση με την τότε ελληνική επαρχία, για την διεύρυνση του μουσικού του ορίζοντα. Η δίψα του για συστηματικές σπουδές μουσικής ήταν τόσο μεγάλη, ώστε μόλις έφτασε στην Αθήνα, την ίδια κιόλας εβδομάδα κανονίστηκε από τον θείο του που τον φιλοξενούσε, συνάντηση με τον διευθυντή τότε του Ωδείου Αθηνών, Φιλοκτήτη Οικονομίδη. Ύστερα από την πρώτη αυτή τόσο σημαντική για τον νεαρό συνθέτη συνάντηση γνωριμίας, με τα ιδιαίτερα ενθαρρυντικά αποτελέσματα., δίνει εξετάσεις και κατατάσσεται απευθείας στην Πέμπτη τάξει των θεωρητικών της μουσικής και στην τάξη του Ειδικού Αρμονίας, μάλιστα αποφασίστηκε ομόφωνα να του δοθεί και υποτροφία. Παράλληλα συμμετέχει και στη χορωδία Αθηνών, έχοντας έτσι την ευκαιρία να τραγουδήσει - σε πολλές περιπτώσεις και με τη σύμπραξη της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών - και να γνωρίσει μέσα από τη μουσική πράξη τα μεγάλα έργα του κλασσικού ρεπερτορίου. Το 1945 του δίνεται για πρώτη φορά στη ζωή του η ευκαιρία να ακούσει από δίσκους έργα συνθετών του 20 ου αιώνα. Μεγάλη αποκάλυψη ήταν γι αυτόν η μουσική του Στραβίνκι. Ανάλογος είναι ο ενθουσιασμός του και για τη μουσική του Σοστάκοβιτς. Την ίδια εποχή (1945) γνωρίζεται και συνδέεται με φιλία με τον Μάνο Χατζηδάκη, τον οποίο ενθαρρύνει να σπουδάσει κι αυτός στο Ωδείο. Από δω και πέρα τόσο οι μουσικές του σπουδές στο Ωδείο Αθηνών, όσο και η δραστηριότητά του στο χώρο της μουσικής δημιουργίας, συνδέονται στενά με την πολιτική του δράση και τις διώξεις, τις οποίες υπέστη. Το 1947 για τα πολιτικά του φρονήματα βρίσκεται εξόριστος στην Ικαρία. Οδυνηρή εμπειρία για έναν νεαρό συνθέτη, ωστόσο γόνιμη για τον δημιουργό Μίκη Θεοδωράκη. Γιατί η Ικαρία, όπου εξορίστηκε και για δεύτερη φορά το 1948, αποτελεί σημαντικό σταθμό όχι μόνο στην πολιτική, αλλά και στη δημιουργική πορεία του συνθέτη. Οπωσδήποτε δεν είναι σύμπτωση το γεγονός ότι στην Ικαρία συνέλαβε και σχεδίασε ορισμένα από τα πιο σημαντικά έργα του, όπως μεταξύ άλλων την Πρώτη του Συμφωνία, την οποία ο ίδιος θεωρεί ως το πιο ολοκληρωμένο έργο του. Όμως στο σημείο αυτό επιτρέψτε μου να σταθώ λίγο περισσότερο σ αυτή την χρονική περίοδο της ζωής του τιμωμένου στην Ικαρία,γιατί με την Ικαρία, λόγω καταγωγής της μητέρας μου, με συνδέουν στενoί συγγενικοί δεσμοί. Μάλιστα πέρασα εκεί- κυρίως στον Εύδηλο- ένα σημαντικό μέρος από τα παιδικά μου χρόνια, ιδιαίτερα στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής. Φαντάζομαι λοιπόν τον τιμώμενο, νεαρό τότε συνθέτη, να περπατά σε γνώριμους δύσβατους δρόμους και μονοπάτια στα χωριά της Μεσαριάς και του Ευδήλου, με την ενοχλητική Όστρια - που του ενέπνευσε και το ομώνυμο ποίημα - να τον διαπερνά, ή να ανηφορίζει απ τον Αρμενιστή για τις Ράχες κι από εκεί για τους Βρακάδες, ή να συμμετέχει το Δεκαπενταύγουστο στο πανηγύρι Μίκης Θεοδωράκης. Προσυνάντηση του Βασίλη Ζάνου. Ράχες της Ακαμάτρας-όπως και σε άλλες χορευτικές εσπερίδες- μαζί με τους Ικαριώτες, που τραγουδούσαν και χόρευαν στους ήχους της λύρας ή του βιολιού και να δέχεται ερεθίσματα για το δικό του δημιουργικό έργο. Είναι χαρακτηριστικά τα λόγια του τιμωμένου για τον τρόπο που χόρευαν οι Ικαριώτες: «ο χορός τούς πήγαινε σε άλλες σφαίρες. Θα λεγα ιερατικές. Ήταν μια βακχική γιορτή, με την έννοια της υπέρβασης. Πολύ με είχαν επηρεάσει αυτές οι βραδιές. Κι από την Άποψη της μουσικής κι από την άποψη του χορού» (Αυτοβ. 2, σ. 111). Έτσι από τα δύο τελευταία μέρη της»συμφωνίας του σε τρία μέρη», που συνέθεσε το 1948 στον Εύδηλο Ικαρίας, το δεύτερο μέρος με τον τίτλο «Τοκάτα πάνω σ ένα νησιώτικο θέμα», στηρίζεται πάνω σ έναν ικαριώτικο χορό. Επίσης είναι ενδεικτικό, ότι ο συνθέτης για το έργο του αυτό σημειώνει τα εξής: «Με το έργο μου αυτό πραγματοποιείται η ριζική στροφή μέσα στη μουσική μου. Ανακαλύπτω την προσωπική μουσική μου ταυτότητα». Στη Ικαρία το 1948, στο χωριό Δάφνη, επηρεασμένος από τον θάνατο του αγαπημένου του φίλου Δάνη συνέθε- 11

12 Συσσίτιο εξορίστων στο Κουντουμά το Φωτογραφία του Ντίνου Πετρόγιαννη. σε τα τραγούδια «Λήθη» και «Έρως και θάνατος» σε ποίηση Λορέντζου Μαβίλη. Το «Έρως και θάνατος» είναι και τίτλος κύκλου τεσσάρων τραγουδιών, αφιερωμένων στη γυναίκα του, Μυρτώ - τα δύο πρώτα τραγούδια αυτού του κύκλου είναι σε ποίηση του ίδιου του συνθέτη. Την ίδια εποχή (1948) στα χωριά Δάφνη και Εύδηλο, πραγματοποιεί τα πρώτα σχεδιάσματα των έργων του «Ελεγείο και Θρήνος για το Βασίλη Ζαννό» -για μεγάλη συμφωνική ορχήστρα- και της περίφημης «Πρώτης του Συμφωνίας». Το «Ελεγείο και θάνατος για τον Βασίλη Ζαννό» ενσωματώθηκε ως δεύτερο μέρος αυτής της συμφωνίας. Στον Εύδηλο συνέθεσε επίσης το συμφωνικό του έργο «Πρελούντιο, πενιά-χορός». Η περιπέτεια και ταυτόχρονα γόνιμη δημιουργική πορεία του τιμωμένου συνεχίζεται. Στην Μακρόνησο το 1949 θα αναγκαστεί να ξαναγράψει από μνήμης έργα του, που είχε συνθέσει στην Ικαρία, ανάμεσα σ αυτά και τα σχέδια της «Πρώτης του συμφωνίας», γιατί μέσα στη δύνη των γεγονότων είχε χάσει όλα του τα χειρόγραφα. Στην «Πρώτη του Συμφωνία», που ολοκληρώθηκε το 1950, στη λέξη «Πρώτη» ο συνθέτης δίνει την έννοια της Μοναδικότητας. Την χαρακτηρίζει ως Πρώτη, Μοναδική, Συμπαντική με τη έννοια της συμπαντικής αρμονίας. Μετά το τέλος των περιπετειών του στη Μακρόνησο, επισκέπτεται για πρώτη φορά την Κρήτη - λόγω διαμονής εκεί της οικογένειάς του -, όπου του δίνεται η ευκαιρία να γνωρίσει και να μελετήσει την παραδοσιακή κρητική μουσική. Μια γόνιμη μουσική εμπειρία, που εκφράστηκε στα έργα του Ζορμπάς, Συρτός Χανιώτικος, Ελληνική Αποκριά κ.α. Από το 1950 διαμένει στην Αθήνα, όπου ολοκληρώνει τις μουσικές του σπουδές στο Ωδείο Αθηνών, ύστερα από μεγάλες ενδιάμεσες διακοπές, συνεχίζοντας τις μουσικές του σπουδές το 1954 με υποτροφία στο Παρίσι με τον Ολιβιέ Μεσσιάν. Όμως ήδη με την περάτωση των σπουδών του στην Αθήνα το 1950 είχε την ευκαιρία να ακούσει σε πρώτη εκτέλεση το συμφωνικό του έργο το «Πανηγύρι της Άση-Γωνιάς» από την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών με τη διεύθυνση του δασκάλου του Φιλοκτήτη Οικονομίδη. Στα χρόνια που ακολουθούν πραγματοποιούνται πρώτες εκτελέσεις και άλλων έργων του, τόσο μουσικής δωματίου, όσο και συμφωνικών, τα οποία αποσπούν θετικά κριτικά σχόλια επώνυμων συνθετών και μουσικολόγων. Για το έργο του «Ελεγείο και Θρήνος», που το 1952 παρουσιάζεται επίσης από την ΚΟΑ, ο αείμνηστος Μάνος Χατζιδάκις σε δημοσίευμά του (Προοδευτική Αλλαγή, ) γράφει μεταξύ άλλων τα εξής: «Το Ελεγείο και Θρήνος που ακούσαμε αυτή τη φορά ξεπέρασε κατά πολύ σε ενδιαφέρον πολλές σελίδες Ελληνικής Μουσικής που ακούσαμε φέτος επίσημα στις συναυλίες της Κρατικής. Εδώ έχουμε ένα έργο με ζωντάνια, με έμπνευση και με ρυθμικές και ορχηστρικές στιγμές ευρηματικές και μια καθαρά ελληνική αντίληψη στην όλη σύλληψη του. Ο Μ. Θεοδωράκης πρέπει να προσεχτεί ιδιαίτερα σαν ένας Έλληνας συνθέτης με πραγματικό ενδιαφέρον.» Ιδιαίτερη μουσικοϊστορική σημασία έχει επίσης η κριτική του Μ. Καλομοίρη για την πρώτη εκτέλεση το 1955 από την ΚΟΑ της Πρώτης Συμφωνίας του τιμωμένου (εφημερίδα «Έθνος» ). Γράφει μεταξύ άλλων: «Ο κ. Μίκης Θεοδωράκης είναι νέος συνθέτης με αληθινό, πηγαίο, δημιουργικό τάλαντο. Η Πρώτη Συμφωνία, που προχθές ο κ. Παρίδης και η Ορχήστρα παρουσίασαν στο αθηναϊκό κοινό σε πρώτη εκτέλεση, είναι ένα έργο με μεγαλύτερες προοπτικές και αξιώσεις από όσο γνωρίσαμε ως τώρα από το νέο αυτό συνθέτη. η συμφωνία αυτή δείχνει πως ο συνθέτης έχει όχι μόνο τα τεχνικά εφόδια αλλά και την ψυχική ανάταση, τη διανόηση και την καρδιά που μπορεί να ξανοιχθεί και να τραγουδήσει φυσικά και αβίαστα, έτσι που να συγκινήσει τον ακροατή.» Το χρονικό διάστημα είναι η εποχή της διαμονής του στο Παρίσι και αποτελεί την δεύτερη δημιουργική περίοδο του τιμωμένου - ενώ όλη η προηγούμενη δημιουργική του πορεία από το 1940 καλύπτει την πρώτη περίοδο- από τις πέντε συνολικά, στις οποίες ο τιμώμενος κατατάσσει το συνθετικό του έργο. Με αφετηρία τις σπουδές του στο Παρίσι στην περίοδο αυτή συνθέτει έργα μουσικής δωματίου, τις 3 Σουίτες για ορχήστρα, το Κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα με αποκορύφωμα το μπαλέτο του Αντιγόνη, που το 1959 παρουσιάσθηκε με μεγάλη επιτυχία στο Covent Garden του Λονδίνου. Με την επιστροφή του το 1960 στην Ελλάδα στρέφεται και πάλι προς την ελληνική λαϊκή μουσική, δημιουργώντας το κίνημα της έντεχνης λαϊκής μου- 12

13 σικής, γράφοντας μια σειρά από τραγούδια και άλλα έργα πάνω σε ποίηση Ρίτσου, Σεφέρη, Ελύτη, Βάρναλη κ.α. Η περίοδος αυτή σηματοδοτήθηκε από τα έργα του Επιτάφιος, Άξιον Εστί και τη συνεργασία του με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση. Το 1970, ύστερα από τις οδυνηρές και πάλι περιπέτειές του από το καθεστώς της δικτατορίας, χάρη στη διεθνή κινητοποίηση, του επιτρέπεται να φύγει στο Παρίσι, απ όπου αρχίζει μια έντονη μουσική δραστηριότητα στο εξωτερικό με συναυλίες και με νέα έργα - είναι η εποχή του Canto General. Την μουσική του αυτή δραστηριότητα από το 1974 στη μεταπολίτευση θα συνεχίσει και στην Ελλάδα. Όλη αυτή η εικοσάχρονη διαδρομή του τιμωμένου ( ) καλύπτει την τρίτη δημιουργική του περίοδο. Στο χρονικό διάστημα , που ακολουθεί και που αποτελεί την τέταρτη δημιουργική περίοδο, επιστρέφει και πάλι στη συμφωνική μουσική. Δίπλα σε κύκλους τραγουδιών συνθέτει τις Συμφωνίες Τρίτη και Εβδόμη, την πρώτη του όπερα Κώστας Καριωτάκης και το μπαλέτο Ζορμπάς. Από το 1989 ο τιμώμενος διανύει την πέμπτη δημιουργική του περίοδο, η οποία κορυφώνεται με τις τρείς όπερές του Μήδεια, Ηλέκτρα και Αντιγόνη, και χαρακτηρίζεται από δημιουργική ωριμότητα και την στροφή του συνθέτει προς την απόλυτη λυρική μουσική έκφραση. Το συνθετικό έργο του τιμωμένου είναι τεράστιο και καλύπτει όλους τους τομείς της μουσικής δημιουργίας. Ο κατάλογος των έργων του - που συντάχτηκε πριν δύο χρόνια - αριθμοί πάνω από 300 συνθέσεις, στις οποίες δεν συνυπολογίζεται ο αριθμός των τραγουδιών του, που ανέρχονται σε αρκετές εκατοντάδες. Βλέπουμε λοιπόν συμφωνικά έργα, ανάμεσα σ αυτά 7 Συμφωνίες, 3 Σουίτες για ορχήστρα, έργα μουσικής δωματίου, 4 όπερες, ορατόρια, 3 Λειτουργίες, διάφορα άλλα χορωδιακά έργα, μουσική για θέατρο και κινηματογράφο κ.α. Πολλά από τα μεγάλα έργα του Μ. Θεοδωράκη έχουν παρουσιασθεί με επιτυχία σε διεθνή μουσικά κέντρα. Στο πλαίσιο αυτό το 1957 του απενέμεται το πρώτο βραβείο για την παρουσίαση του έργου του Σουίτα αρ. 1 στο Φεστιβάλ Νέων Συνθετών της Μόσχας. Μάλιστα πρόεδρος της κριτικής επιτροπής ήταν ο Σοστάκοβιτς. Το 1965 επιτροπή, που την αποτελούν προσωπικότητες της μουσικής όπως ο Πάμπλο Καζάλς, ο Ντάριους Μιγιώ και ο Ζόλταν Κοντάι, του απονέμει το Βραβείο Σιμπέλιους. Πυρήνας και πεμπτουσία αυτού του πλούσιου, πρωτότυπου και με βαθιές ρίζες στην ελληνική μουσική παράδοση έργου του, αποτελεί το τραγούδι, τόσο σαν μελωδία όσο και σαν ενότητα λόγου και μουσικής. Έτσι και τα πολυάριθμα τραγούδια του τιμωμένου βρίσκονται στο επίκεντρο της μουσικής του δημιουργίας, όχι βέβαια λόγω του μεγάλου τους αριθμού, ούτε ακόμα λόγω της αναμφισβήτητης ποιότητάς τους, αλλά κυρίως λόγω της μεγάλης απήχησης που είχαν σ έναν ολόκληρο λαό. Τα τραγούδια του Μ. Θεοδωράκη, όπως είναι γνωστό, τραγουδήθηκαν από το σύνολο του ελληνικού λαού, έγιναν κτήμα του. Όμως ο Μίκης Θεοδωράκης προσέφερε και μεγάλες υπηρεσίες τόσο στον ελληνικό λαό, που του έδωσε την ευκαιρία να τραγουδήσει τραγούδια ποιότητας, όσο και στην νεοελληνική ποίηση, κάνοντας την με τη μουσική του πιο άμεσα προσιτή και ευρύτερα γνωστή. Με την απλή, αλλά συναρπαστική μελωδία του κατόρθωσε να μεταπλάσει τον νεοελληνικό ποιητικό λόγο στην ενότητα τραγούδι, δηλαδή να του ξαναδώσει αυτό που κάποτε είχε, και με την πάροδο του χρόνου έχασε: την μουσικότητα. Μέσω της μελωδίας του μεταδίδονται και συλλαμβάνονται άμεσα τα ποιητικά μηνύματα, τα ποιητικά νοήματα. Προς αυτή την κατεύθυνση ο τιμώμενος επηρέασε πολλούς νεώτερους Έλληνες συνθέτες δημιουργώντας «Σχολή». Ο Μίκης Θεοδωράκης είναι ένας σκεπτόμενος συνθέτης. Όχι βέβαια με την έννοια του εγκεφαλικού καλλιτέχνη, πράγμα αντίθετο με το αισθητικό του πιστεύω και γενικά τις αντιλήψεις του για τη μουσική δημιουργία, για την οποία πιστεύει, ότι ο επιδιωκόμενος στόχος της πρέπει πάντοτε να είναι η ισορροπία ανάμεσα στην καρδιά και το νου, στο συναίσθημα και τη λογική. Είναι σκεπτόμενος συνθέτης, γιατί έχει κάνει σε βάθος σκέψεις-τις οποίες μάλιστα έχει διατυπώσει και σε διάφορα βιβλία και άρθρα του- για τα προβλήματα της σύγχρονης μουσικής δημιουργίας, της παγκόσμιας και πιο ειδικά της ελληνικής, καθώς και για την ίδια τη μουσική γενικά και την σύνδεση της όχι μόνο με τις διάφορες εκφάνσεις της ζωής, αλλά και τη σχέση της με τον σύμπαντα κόσμο. Δάφνη O διάσημος μουσικοσυνθέτης Mίκης Θεοδωράκης με συνεξόριστό του. O Eμφύλιος φουντώνει και καίει στην ηπειρωτική Eλλάδα. (Πηγή: 7ημέρες Καθημερινή ) Τελειώνοντας θέλω να προσθέσω, ότι ο πραγματικός καλλιτέχνης - δημιουργός ξεπερνά τις αντιθέσεις και τις μετατρέπει σε μία ανώτερη καλλιτεχνική ενότητα, όπου η έκφραση του υποκειμένου και της ατομικής μοίρας μεταφέρονται στη σφαίρα του πανανθρώπινου. Σ αυτή την κατεύθυνση βρίσκεται και ο συνθέτης Μίκης Θεοδωράκης, δίνοντας βέβαια μεγαλύτερη έμφαση στον Έλληνα άνθρωπο και στην ελληνική του υπόσταση. 13

14 «Το σπίτι των εξορίστων» Κέντρο Έρευνας και Τεκμηρίωσης στους Βρακάδες Ικαρίας Μαμουλάκη Έλενα, Υπ. Διδάκτωρ. Ε.Μ.Π. Ιστορικό πλαίσιο Η Ικαρία υπήρξε ένας από τους τόπους εξορίας κατά την περίοδο του εμφυλίου από το Η ιδιαιτερότητα της περίπτωσης της Ικαρίας έγκειται αφενός στο μεγάλο αριθμό των εξορίστων που στάλθηκαν στο νησί και αφετέρου στη θερμή υποδοχή που τους επεφύλαξαν οι ντόπιοι κατά την άφιξη και διαμονή τους. Μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα στάλθηκαν στο νησί περίπου εξόριστοι τη στιγμή που οι ντόπιοι αριθμούσαν περί τους 9.000, σε αντίθεση με άλλα νησιά που είχαν αναλογικά με τον ντόπιο πληθυσμό πολύ λιγότερους εξόριστους οι οποίοι κατά κανόνα έμεναν έξω από τους υπάρχοντες οικισμούς, σε καταυλισμούς που είχαν οριστεί για τη διαμονή τους. Στην Ικαρία, οι κάτοικοι όχι μόνο παραχώρησαν στους εξόριστους τα σπίτια τα οποία ήταν ακατοίκητα αλλά και σε πολλές περιπτώσεις τους φιλοξένησαν μέσα στα ίδια τα σπίτια στα οποία διέμεναν με τις οικογένειές τους αίροντας τον κοινωνικό αποκλεισμό και προστατεύοντας τη ζωή των εξορίστων. Υπάρχουν αμέτρητες ιστορίες για τις εκδηλώσεις αλληλεγγύης, όπως το φαγητό που τους προσέφεραν, καθώς και η βοήθεια, περίθαλψη και ηθική συμπαράσταση μια φιλοξενία που δεν προέρχονταν μόνο από τους αριστερούς ή κεντρώους του νησιού αλλά ακόμα και από αρκετούς δεξιούς. Από την άλλη πλευρά, οι εξόριστοι πρόσφεραν τις γνώσεις και τις υπηρεσίες τους σε πολλούς τομείς της καθημερινής ζωής στο νησί. Αυτός ήταν ένας τρόπος να «ανταποδώσουν» τη φιλοξενία των ντόπιων και να κάνουν πράξη το όραμα μιας κοινωνία ισότητας και αλληλεγγύης. Υπήρχαν πολλοί εκπαιδευτικοί που έκαναν μαθήματα στα παιδιά του νησιού, γιατροί που πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους στους ντόπιους, άνθρωποι του θεάτρου που ανέβασαν παραστάσεις τις οποίες παρακολουθούσαν και οι ντόπιοι, μουσικοί και ζωγράφοι που δίδαξαν και δημιούργησαν, αλλά και ένας τεράστιος αριθμός εργαζομένων από όλα τα επαγγέλματα που πρόσφερε εργασία σε κοινωφελή τεχνικά έργα όπως πλακοστρώσεις δρόμων, έργα ύδρευσης, κατασκευές κ.α. Έχουμε λοιπόν έναν εντυπωσιακό βαθμό αυτοοργάνωσης των ντόπιων και των εξορίστων, με πρακτικές, που στο πλαίσιο της φιλοξενίας, οδήγησαν σε κοινωνικές και πολιτισμικές ζυμώσεις που επηρέασαν τη ζωή τόσο των μεν όσο και των δε. Σήμερα 60 χρόνια μετά το τέλος της εξορίας οι φυσικοί πρωταγωνιστές της ιστορίας (ντόπιοι και εξόριστοι) είναι ηλικίας άνω των 80 ετών. Οι αναμνήσεις των ανθρώπων αυτών αποτελούν κομμάτι τόσο της πολιτισμικής κληρονομιάς του νησιού όσο και της πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας της Ελλάδας του 40. Η τοπική κοινωνία δικαίως αγωνιά για τη διαφύλαξη μιας τέτοιας σπουδαίας παρακαταθήκης ανθρωπιάς και πολιτισμού για τις επόμενες γενιές. Σκοποί - πρόγραμμα Η οικία Πλάκα αποτελεί ένα ιστορικό τεκμήριο της περιόδου της εξορίας στην Ικαρία μιας και είχε παραχωρηθεί από τους τότε ιδιοκτήτες της στους εξόριστους για να μείνουν τη δύσκολη εκείνη περίοδο της διαμονής τους στο νησί. Εκεί, μεταξύ άλλων, έμεινε και ο Μίκης Θεοδωράκης, νεαρός μουσικός τότε, όπου συνέθεσε και 14

15 ορισμένα από τα έργα του. Αυτό το σπίτι, όπως και τα υπόλοιπα στα οποία διέμειναν οι εξόριστοι αποτέλεσαν εκτός από φυσικά κατάλυμματα, τόπους ανάπτυξης της κοινωνικότητας και του πολιτισμού. Μέσα σε αυτά τα σπίτια, οι εξόριστοι, με την οργάνωση και τις δραστηριότητές τους, επιχείρησαν να αντισταθούν στην απομόνωση και τον αποκλεισμό από την παραγωγική διαδικασία. Το εργατικό, επιστημονικό και καλλιτεχνικό ανθρώπινο δυναμικό που φιλοξενήθηκε σε αυτά τα σπίτια, παρήγαγε κατά την περίοδο της εξορίας ένα πολύ σημαντικό έργο σε όλους τους τομείς το οποίο μοιράστηκε τόσο με τους συνεξόριστούς του όσο και με την τοπική κοινωνία. Αν για τους Ικαριώτες η περίοδος του εμφυλίου ήταν μία αφορμή για να φανερωθεί στους πολιτικούς κρατούμενους από όλη την Ελλάδα ένας πολιτισμός που χαρακτηρίζεται από την ανθρωπιά, τη φιλοξενία και την αλληλεγγύη, για τους πολιτικούς εξόριστους ήταν μία ευκαιρία για να εφαρμόσουν στην πράξη πολλές από τις ιδέες τους μέσα από την κοινωνική τους οργάνωση και προσφορά. Θεωρούμε ότι η λειτουργία ενός τέτοιου χώρου μνήμης θα πρέπει αφενός να είναι συμβατή με την ιστορία του ως μια κατοικία που παραχωρήθηκε στο πλαίσιο της φιλοξενίας των εξορίστων και αφετέρου να ανταποκρίνεται στη σύγχρονη ιδιότητά του ως δημόσιο κτίριο σύμβολο της ιστορικής περιόδου του εμφυλίου στο νησί. Η συμβολική αξία του κτιρίου έγκειται στο γεγονός ότι μέσα σε αυτό το σπίτι (όπως και στα περισσότερα σπίτια του νησιού) εξαιτίας του πολιτισμού της φιλοξενίας και της αλληλεγγύης τόσο των Ικαριωτών όσο και των εξορίστων παράχθηκε ένα σημαντικό πνευματικό, πολιτιστικό και κοινωνικό έργο. Στο πολύτιμο αρχείο του Χρήστου Μαλαχία (και άλλων συλλεκτών/δωρητών) τεκμηριώνονται τα γεγονότα της εποχής μέσα από τις φωτογραφίες, την αλληλογραφία, τις χειρόγραφες εφημερίδες των εξορίστων αλλά και τις τοπικές εφημερίδες της Ικαρίας, τα επίσημα έγγραφα της χωροφυλακής και του Υπουργείου αλλά και τα αντικείμενα των εξορίστων. Μέσα από αυτό το εξαιρετικό αρχειακό υλικό ξεδιπλώνονται όλες οι πτυχές της ζωής των εξορίστων, αναπόσπαστο κομμάτι της συνολικής ιστορίας του εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα. Επίσης αναδεικνύονται οι ιδιαιτερότητες της Ικαρίας: οι άνθρωποι, τα τοπία, οι συνθήκες ζωής και οι κοινωνικές αξίες. Στο αρχείο αυτό συμπεριλαμβάνεται οπτικοακουστικό υλικό με συνεντεύξεις από ντόπιους και εξόριστους που αφηγούνται τις αναμνήσεις τους αλλά και μαγνητοσκοπήσεις από τις εκδηλώσεις μνήμης για την περίοδο που έχουν λάβει στο παρελθόν στο νησί. Η μνήμη των γεγονότων είναι ακόμα ζωντανή στην Ικαρία. Οι φυσικοί πρωταγωνιστές αφηγούνται ακόμα τις αναμνήσεις τους σε άτυπες συναντήσεις γύρω από το οικογενειακό τραπέζι, στο καφενείο, στις εκδηλώσεις μνήμης που διοργανώνονται κάθε χρόνο. Πολλοί από τους εξόριστους εξακολουθούν να επισκέπτονται την Ικαρία, οι ίδιοι με τα παιδιά και τα εγγόνια τους και να συναντούνται με τους ανθρώπους με τους οποίους συμβίωσαν τα χρόνια εκείνα. Υπάρχει ακόμα πολύ υλικό που αξίζει να καταγραφεί μέσα από την προφορική ιστορία. Βασικός στόχος της μελέτης είναι να εντάξει στο κοινό του κέντρου τόσο τους μόνιμους κάτοικους όσο και τους επισκέπτες, στο πλαίσιο μιας επικαιροποιημένης φιλοξενίας με σκοπό τόσο την ανάδειξη όσο και την περαιτέρω καλλιέργεια του πολιτισμού. Σύμφωνα με τα παραπάνω προτείνεται ένα κέντρο με τρεις βασικές λειτουργίες: αρχείο, εκθετήριο και «ξενώνας». Το αρχείο Το προτεινόμενο κέντρο έρευνας και τεκμηρίωσης θα στεγάσει το υπάρχον αρχείο αλλά θα έχει ως βασική προτεραιότητα την περαιτέρω καταγραφή μαρτυριών και τη συλλογή ντοκουμέντων. Αυτό σημαίνει ότι κύριες αποστολές του κέντρου είναι να: Στεγάζει το αρχείο σε ασφαλές μέρος και μεριμνά για τη συντήρησή του. Αποκαθιστά, τεκμηριώνει και ψηφιοποιεί το αρχείο. Μεριμνά για τη διεύρυνση του αρχείου μέσω προγραμμάτων συλλογής και καταγραφής ντοκουμέντων και προφορικών μαρτυριών. Εξασφαλίζει την άνετη πρόσβαση του ενδιαφερόμενου κοινού στο εν λόγω αρχείο. Πραγματοποιεί εκπαιδευτικά προγράμματα. Στις ελιές του Φάνη Λουκάτσου. Κουντουμάς Φωτογραφία του Ντίνου Πετρόγιαννη. Εκθεσιακός χώρος Οι εκθέσεις θα διοργανώνονται σε ετήσια βάση αλλά κυρίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, από τα μέλη της δημιουργικής ομάδας του κέντρου. Κάποιες εκθέσεις θα εστιάζουν ειδικά στην περίοδο της εξορίας στην Ικαρία, ενώ άλλες θα είναι για σχετικά θέματα όπως η εμπειρία της πολιτικής εξορίας στην Ελλάδα και σε άλλα μέρη του κόσμου. Στις εκθέσεις θα παρουσιάζεται το υλικό από το φυσικό και οπτικοακουστικό αρχείο σε συνδυασμό με άλλες πηγές (π.χ. αρχεία από άλλα ιδρύματα που έχουν παραχωρηθεί στο κέντρο για τις ανάγκες συγκεκριμένης εκδήλωσης). Κάποιες από τις εκθέσεις θα παρουσιάζουν τη δουλειά που έχουν πραγματοποιήσει κατά τη διάρκεια του χρόνου οι φιλοξενούμενοι του ξενώνα (βλ. παρακάτω). Οι εκθέσεις στοχεύουν: 15

16 να γνωστοποιήσουν την ιστορία της εξορίας στην Ικαρία. να προβάλλουν τη σημασία της προφορικής ιστορίας και της συλλογικής μνήμης της τοπικής κοινωνίας. να προωθήσουν την περαιτέρω διερεύνηση των ιστορικών και κοινωνικών ζητημάτων που αναδεικνύει το παράδειγμα της Ικαρίας. να γνωστοποιήσουν το έργο των φιλοξενούμενων ερευνητών-καλλιτεχνών που πραγματοποιείται κατά τη διάρκεια του χρόνου στο κέντρο. να προωθήσουν τη διεύρυνση του αρχείου μέσω της διάδρασης των επισκεπτών με τα οπτικοακουστικά μέσα του μουσείου («τράπεζα» προφορικών μαρτυριών εντός του χώρου του μουσείου). να διατηρήσουν την αίσθηση του σπιτιού ώστε βιωματικά ο επισκέπτης να κατανοεί τις συνθήκες της εξορίας και να βάλουν τον επισκέπτη στη θέση του ερευνητή του παρελθόντος ώστε πέρα από το να μάθει τί συνέβη στο παρελθόν, να κατανοήσει τους τρόπους διαχείρησης των ντοκουμέντων προκειμένου να «συγκροτηθεί» το παρελθόν. να διοργανώσουν εκπαιδευτικά προγράμματα μέσα από τα οποία οι μαθητές θα καλούνται να διοργανώσουν «τη δική τους» έκθεση υπό την επίβλεψη των καθηγητών τους. Για παράδειγμα βάση μιας θεματικής θα δίνεται στους μαθητές πρόσβαση στο υλικό του αρχείου αλλά και σε οπτικοακουστικά μέσα (κάμερες, μαγνητόφωνα), ώστε να συλλέξουν μαρτυρίες από το συγγενικό ή φιλικό περιβάλλον, να τις συζητήσουν με τους συμμαθητές και τους καθηγητές και να συναποφασίσουν με ποιο τρόπο μπορούν να παρουσιαστούν στο κοινό. Καθώς σκοπός του κέντρου δεν είναι μόνο να στεγάσει αλλά να συλλέξει τις μαρτυρίες από την περίοδο του εμφυλίου, βασική συνεισφορά του θα είναι η διοργάνωση προγραμμάτων καταγραφής αυτών των μαρτυριών και συλλογής των τεκμηρίων. Έτσι το κέντρο προωθεί τη διεύρυνση της συλλογής των μαρτυριών που αφορούν την εμπειρία της εξορίας στην Ικαρία και άλλα μέρη της Ελλάδας κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου αλλά και γενικά την ιστορία της δεκαετίας του 40. Αυτό το οπτικοακουστικό υλικό θα χρησιμοποιείται για εκθέσεις στο χώρο του κέντρου καθώς και για ειδικές προβολές που θα οργανώνονται από το κέντρο στην Ικαρία ή και σε άλλα μέρη. Το υλικό θα συγκεντρωθεί και θα εκδοθεί σε σειρά DVD που θα διατίθεται σε ενδιαφερόμενα ιδρύματα, βιβλιοθήκες και οργανισμούς καθώς και σε ιδιώτες. Ξενώνας Ενώ η αποκατάσταση του κτιρίου και η ασφαλής φύλαξη του αρχείου είναι μία μορφή διατήρησης των υλικών αποτυπωμάτων του παρελθόντος, η σημασία της διαφύλαξής του έγκειται στις πρακτικές και τις κοινωνικές αξίες που ανέδειξαν τα ιστορικά υποκείμενα της περιόδου. Η συγκεκριμένη κληρονομιά αφορά τόσο έναν πολιτισμό της φιλοξενίας και της αλληλεγγύης, όσο και έναν πολιτισμό της ανταπόδοσης βασισμένο στις αξίες του φιλότιμου και του σεβασμού προς την τοπική κοινωνία. Θεωρώντας τα γεγονότα της συμβίωσης και της φιλοξενίας ως τα σημαντικότερα ζητήματα που πρέπει να διαφυλαχτούν και να αναδειχθούν προτείνεται η καθιέρωση ενός προγράμματος φιλοξενίας στο οποίο θα καλούνται ερευνητές, ακαδημαϊκοί και καλλιτέχνες -για καθορισμένο χρονικό διάστημα (από έναν έως έξι μήνες)- κατά τη διάρκεια του χρόνου. Οι αιτούντες, που μπορεί να προέρχονται από διαφορετικά γνωστικά πεδία (π.χ. ιστορικοί, εκπαιδευτικοί κτλ.), θα πρέπει να καταθέτουν πρόταση με ένα συγκεκριμένο έργο-μελέτη το οποίο θέλουν να εκπονήσουν κατά τη διαμονή τους. Ενώ η δουλειά τους δεν θα πρέπει αναγκαστικά να σχετίζεται άμεσα με την εξορία και την περίοδο του εμφυλίου στην Ικαρία, εντούτοις θα πρέπει με κάποιο τρόπο να εμπλέκει ή να αφορά και την τοπική κοινότητα. Για παράδειγμα ένας καλλιτέχνης (εικαστικός, συγγραφέας, μουσικός) μπορεί να παρουσιάσει δημόσια το έργο του, ένας επαγγελματίας στο χώρο της υγείας μπορεί να οργανώσει ένα σύντομο ενημερωτικό πρόγραμμα για τους κατοίκους του νησιού. Συμμετέχοντες μπορεί επίσης να είναι κοινωνικοί επιστήμονες (ιστορία, ανθρώπινα δικαιώματα, πολιτική ανθρωπολογία κα.), που επιθυμούν να κάνουν μία συγκεκριμένη δουλειά με το υπάρχον αρχείο και που θα την παρουσιάσουν σε δημόσια εκδήλωση στο νησί ή εκπαιδευτικοί που θέλουν να πραγματοποιήσουν ένα πρόγραμμα με τους μαθητές των σχολείων. Η πρόταση για τον ξενώνα βασίζεται στα πρόπυπα παρόμοιων προγραμμάτων διαμονής (residency) που πραγμα- 16

17 τοποιούνται με εξαιρετική επιτυχία σε διαφορετικές χώρες ανά τον κόσμο. Κάθε χρόνο θα δημοσιοποιείται μία πρόσκληση ενδιαφέροντος για το πρόγραμμα διαμονής το οποίο θα ακολουθείται από μία διαδικασία αιτήσεων και επιλογής από μια ειδικά συγκροτημένη ομάδα. Με τη σειρά του κάθε συμμετέχων που έχει επιλεχθεί έρχεται για το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα που έχει προγραμματιστεί στο κέντρο όπου διαμένει και εργάζεται. Η λειτουργία αυτού του προγράμματος διαμονής στο πλαίσιο του κέντρου στοχεύει στο να: Τονώσει την πνευματική και πολιτιστική ζωή του νησιού καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου Ενεργοποιήσει τη μνήμη της συμβίωσης, επικαιροποιώντας την στη σημερινή ζωή του νησιού. Τοποθετήσει την Ικαρία σε έναν ευρύτερο «πολιτιστικό χάρτη». Εξασφαλιστεί η διαρκής λειτουργία του κέντρου όλους τους μήνες του χρόνου. Φέρει σε άμεση επαφή τους νέους με δραστηριότητες και έργα (κυρίως πνευματικά και καλλιτεχνικά) που δεν έχουν έντονη παρουσία στο νησί. Δώσει τη δυνατότητα σε ερευνητές και καλλιτέχνες να παρουσιάσουν δημόσια τη δουλειά τους. Προσφέρει το πλαίσιο οργάνωσης προγραμμάτων για τους μαθητές των σχολείων του νησιού σε συνεργασία με την εκπαιδευτική κοινότητα. Κατόπιν συνεννόησης, ομάδες μαθητών με τους καθηγητές τους θα μπορούν να επισκέπτονται το χώρο του κέντρου και να ενημερώνονται από τους διαμένοντες για τη φύση και τις διεργασίες της δουλειάς τους. Ενώ οι φιλοξενούμενοι θα έχουν αρκετό χώρο και χρόνο να πραγματοποιήσουν το έργο τους, το γεγονός ότι θα δουλεύουν στο πλαίσιο της τοπικής κοινότητας και θα απευθύνονται σε αυτήν, ενισχύει την ανάπτυξη σχέσεων συνεργασίας και αμοιβαιότητας. Για τους λόγους αυτούς θα δίνεται ουσιαστική έμφαση στην αλληλεπίδραση μεταξύ των φιλοξενούμενων με τους μόνιμους κατοίκους, πράγμα που θα αποτελεί και βασικό κριτήριο κατά τη διαδικασία αξιολόγησης των αιτήσεων. Το κοινό στο οποίο απευθύνεται το προτεινόμενο κέντρο το αποτελούν: Κάτοικοι του νησιού, όλων των ηλικιών αλλά κυρίως μαθητές των σχολείων του δήμου και άλλων περιοχών, οι οποίοι επιθυμούν να μάθουν για την ιστορία της Ικαρίας και γενικότερα της περιόδου. Επισκέπτες της Ικαρίας (Έλληνες και ξένοι) οι οποίοι θέλουν να ενημερωθούν για θέματα ιστορίας και πολιτισμού του νησιού. Ερευνητές, επιστήμονες και καλλιτέχνες. Τα οφέλη του κέντρου Σε τοπικό επίπεδο: Ενεργοποιεί και διαχειρίζεται δημιουργικά τη συλλογική μνήμη εντάσσοντάς την στις ευκαιρίες και τις προ- κλήσεις της σύγχρονης ζωής. Φέρνει σε επαφή τους κατοίκους του νησιού με έργα και ιδέες από τα πεδία της επιστημης και της τέχνης. Δίνει την προοπτική μίας - πέρα των ορίων της στενά τουριστικής - ανάπτυξης του νησιού. Κάνει γνωστή την Ικαρία σε εθνικό και διεθνές επίπεδο τόσο για την ιστορία και τον πολιτισμό της όσο και για τη σύγχρονη δυναμική της. Σε εθνικό επίπεδο Προσφέρει προνομιακές συνθήκες έρευνας και δημιουργίας σε ερευνητές και καλλιτέχνες. Αναδεικνύει ένα σημαντικό κομμάτι της πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας της Ελλάδας που σχετίζεται με την εξορία και τον εμφύλιο πόλεμο. Σε διεθνές επίπεδο Γνωστοποιεί μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περίπτωση από πολιτικής, ιστορικής και κοινωνιολογικής σκοπιάς, συμμετέχοντας στον ευρύτερο προβληματισμό γύρω από θέματα συλλογικής μνήμης, ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κοινωνικής ειρήνης. Φωτογραφία του Στέλιου Κασιμάτη. Εύδηλος Προοπτικές Η παρούσα πρόταση έχει στόχο να συνδεθεί τόσο με το Λαογραφικό Μουσείο στους Βρακάδες όσο και με το δίκτυο των παραδοσιακών μονοπατιών στο νησί. Η αποκατάστασή του κτιρίου ως ένα κομμάτι της ιστορίας της Ικαρίας σε συνδυασμό με άλλα σημεία στο χώρο που έχουν εντοπισθεί και αναδειχθεί μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία μιας ευρύτερης ενότητας ανάδειξης της ιστορίας και του πολιτισμού που απευθύνεται σε ένα διευρυμένο κοινό γιατί αποκτά ιστορικό, λαογραφικό, αρχαιολογικό αλλά και φυσιολατρικό ενδιαφέρον. Το κέντρο φιλοδοξεί να αποτελέσει έναν κόμβο αυτής της ενότητας που με τη συνεργασία των αντίστοιχων οργανισμών, συλλόγων και φορέων μπορεί να δημιουργήσει την υποδομή για μια συνολική πρόταση ξενάγησης των επισκεπτών και των ενδιαφερομένων για ποικίλα θέματα της τοπικής παράδοσης αλλά και της σύγχρονης ζωής και δραστηριότητας της Ικαρίας. 17

18 Η Ικαρία μέσα από την οπτική του Μίκη Θεοδωράκη Μίκης Θεοδωράκης, Αθήνα Στις Ράχες Ακριβώς πίσω από τον Θεοδωράκη ο Μένιος Τσερώνης. «Στην Ικαρία έζησα πυκνά, βαριά και δυνατά χρόνια που χαράκτηκαν στην ψυχή µου. Το πιο βαρύ και αβάσταχτο φυσικά ήταν ότι δεν ήµουν ελεύθερος και επί πλέον κάθε στιγµή υπήρχε µέσα µου η σκιά του φόβου για την επόµενη µέρα. Εν τούτοις όταν σκέπτοµαι την Ικαρία, ένα κύµα από φως και οµορφιά µε πληµµυρίζει. Τι να συµβαίνει άραγε; Η απάντηση είναι απλή: είναι η οµορφιά του νησιού σε συνδυασµό µε την ανθρώπινη ζεστασιά των κατοίκων. Με το ρίσκο που έπαιρναν για να είναι µαζί µας γενναιόδωροι, πράγµα που µας βοηθούσε όσο τίποτα άλλο να αντέξουµε την δοκιµασία. Χωρίς να φοβηθούν τους δεσµώτες µας, µας άνοιγαν τις καρδιές και τα σπίτια τους. Μας καλούσαν επίµονα να µοιραστούµε τα φτωχά υπάρχοντά τους. Σε κάθε στιγµή µας φέρνονταν σαν να ήµαστε αδέλφια και συγγενείς τους. Στο τέλος του 1948 µια φούχτα γενναίοι βγήκαν ένοπλοι στα βουνά. Ακούγαµε τη βοή της µάχης κλεισµένοι στα σπίτια µας τότε έµενα στην Ακαµάτρα και τους θαυµάζαµε για την τόλµη τους χωρίς να υπολογίζουµε τι µας περίµενε την επόµενη καθώς βρισκόµασταν ανυπεράσπιστοι στα νύχια των κοινών διωκτών µας. Στην πρώτη εξορία στο νησί, στα 1947, ήµασταν ελεύθεροι να πηγαίνουµε από το ένα µέρος στο άλλο. Έτσι µπόρεσα να δω και να ανακαλύψω τις φυσικές οµορφιές του νησιού. Ανέβηκα και κατέβηκα πολλές φορές από τον Άγιο Κήρυκο στις Οξιές. Τότε πρέπει να πούµε, ο µοναδικός δρόµος που υπήρχε σε όλο το νησί ήταν λίγα χιλιόµετρα κόκκινος χωµατόδροµος. Φυσικά αυτοκίνητα δεν υπήρχαν, ούτε αµάξια ή κάρα.έπρεπε τότε να είχες γερά πόδια και καλά πνευµόνια. Από τον Άγιο Κήρυκο στον Εύδηλο µε σταθµό το Καραβόσταµο η απόσταση αυτή για µένα ήταν τότε παιχνιδάκι και την είχα κάνει πολλές φορές. Θυµάµαι πως όταν φτάναµε στην κορυφή, τότε ξαπλώναµε µε τα απέραντα πελάγη στα πόδια µας. Ποτέ ξανά δεν είδα ένα τέτοιο γαλάζιο. Ποτέ ξανά δεν ένιωσα στο πρόσωπό µου µια τέτοια φρεσκάδα. Ο δροσερός πελαγίσιος άνεµος µε µεθούσε, µου άλλαζε τη διάθεση και µε έκανε ανεξήγητα ευτυχισµένο. Αυτό το συναίσθηµα είχα την τύχη να το ζήσω αγναντεύοντας το Αιγαίο από διαφορετικά µέρη. Τους Βρακάδες ή την Ακαµάτρα. Μέσα στο καΐκι που µας πήγαινε στον Άγιο Κήρυκο Εύδηλο Αρµενιστή, µια παρέα Πειραιώτες τραγουδούσαν τον «Καπετάν Ανδρέα Ζέππο», το πρώτο λαϊκό που άκουσα στη ζωή µου και µε µιας όλα άλλαξαν µέσα µου. Αργότερα ακούγοντας τους συνεξόριστους από λαϊκές περιοχές κατέγραψα δεκάδες λαϊκά τραγούδια. Τα πρώτα µουσικά αποθέµατα λαϊκής µουσικής άρχισαν να στοιβάζονται µέσα µου. Αργότερα πρώτοι εµείς οι «Ικαριώτες» µεταφέραµε στην Μακρόνησο τα λαϊκά τραγούδια κα τους λαϊκούς χορούς. Όµως δεν ήξερα ακόµα ότι την εποχή εκείνη γινόταν µέσα µου κοσµογενικές µεταλλάξεις. Από συµφωνιστής άλλαξα σε λαϊκό. Καινούργια, µυστηριώδη και άγνωστα µουσικά αποθέµατα στοιβάζονταν µέσα µου, που µε αφορµή τον «Επιτάφιο» άρχισαν να βγαίνουν ορµητικά παίρνοντας τη µορφή των τραγουδιών. Και όλα αυτά ξεκίνησαν -το θυµάµαι καλάεκείνη τη µαγική µέρα που αρµενίζαµε πλάι στις ακτές της Ικαρίας ένα καΐκι φορτωµένο αµούστακους επαναστάτες που δεν γνώριζαν τι τους επιφυλάσσει η µοίρα Αρµενιστής Ράχες Βρακάδες! Υπέροχη φύση! Υπέροχοι άνθρωποι! Που σε έκαναν να ξεχάσεις πως ήσουνα ξεριζωµένος και εξόριστος και νόµιζες πως βρισκόσουνα µέσα σε συγγενείς, µέσα στη δική σου οικογένεια. Στην δεύτερη εξορία στα 1948, µετά από ένα δύσκολο ταξίδι όπου µας είχανε δεµένους δύο-δύο και που έξω από τη Μύκονο κοντέψαµε να πνιγούµε στοιβαγµένοι στο κατάστρωµα µιας µικρής κορβέτας, την άλλη µέρα Το «σπίτι» που έμενε ο Μίκης Θεοδωράκης κατά την εξορία του στην Ικαρία 18

19 λίγο πιο έξω από τον Εύδηλο µας λέει ο κ. Αλυσανδράκης, ιοικητής της Φρουράς: «Θα σας στείλω στην άφνη. Εκεί είναι όλοι δικοί σας». Σε αυτήν την εξορία οι συνθήκες είχαν αλλάξει. Το σύστηµα ονοµαζόταν «πειθαρχηµένη διαβίωση». ηλαδή κλεισµένοι στα σπίτια µε δικαίωµα εξόδου µόνο για να πάµε στο Τµήµα να δώσουµε οµαδικά το παρόν. Εµείς της άφνης έπρεπε να πηγαίνουµε όλοι µαζί (ήµασταν περίπου διακόσιοι) για να την κατοικούν οι αγαπηµένοι των θεών.έτσι εξηγείται αυτό το βαθύ αίσθηµα χαράς και πληρότητας κάθε φορά που θα φέρω στη σκέψη µου την Ικαρία». "...Βράχο, βράχο τον καημό μου..." το έγραψα αναφέρεται στην βραχώδη Ικαριά Στίχοι: Δημήτρης Χριστοδούλου Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης Πρώτη εκτέλεση: Γρηγόρης Μπιθικώτσης Άλλες ερμηνείες: Στέλιος Καζαντζίδης Είναι βαριά η μοναξιά είναι πικρά τα βράχια παράπονο η θάλασσα και μου πνιξε τα μάτια Βράχο βράχο τον καημό μου τον μετράω και πονώ κι είναι το παράπονο μου πότε μάνα θα σε δω Πάρε με θάλασσα πικρή πάρε με στα φτερά σου πάρε με στο γαλάζιο σου στη δροσερή καρδιά σου Βράχο βράχο τον καημό μου τον μετράω και πονώ κι είναι το παράπονο μου πότε μάνα θα σε δω στην Ακαµάτρα να δίνουµε το παρόν σε τρεις Χωροφύλακες που ήταν όλη κι όλη η τοπική φρουρά. Μια φορά το πρωί και µια το απόγευµα. Έξω από τη άφνη είχε µια µεγάλη πηγή µε πλατάνια. Εκεί µαζευόµασταν για να ξεκινήσουµε όλοι µαζί. Στην Ακαµάτρα µας περίµεναν οι τριακόσιοι παλιότεροι από µας εξόριστοι. Κάναµε βόλτες, ψωνίζαµε και µετά κατηφορίζαµε προς τ ο χωριό µας. Αργότερα εγώ και η οµάδα µου βρήκαµε ένα σπίτι λίγο πιο έξω από την Ακαµάτρα, της κυρίας Φανής και µείναµε για λίγους µήνες πριν µας κατεβάσουν όλους στον Εύδηλο, τελευταίο σταθµό πριν την Μακρόνησο. Ξαναγύρισα στην Ικαρία πριν λίγα χρόνια και µάλιστα διηύθυνα την ορχήστρα µου και τραγούδησα µαζί µε το κοινό όπως κάνω πάντα. Όµως αυτή τη φορά ένοιωθα διαφορετικά. Σαν να ξαναγυρνούσα σε µια µήτρα που µε ξαναγέννησε τούτη τη φορά µπόρεσα να δω το νησί µε άλλα µάτια. εν υπήρχε πια το αλλοτινό άγχος. Ο αλλοτινός φόβος Και είδα µιαν Ικαρία εκατό φορές ωραιότερη. Θεέ µου, είπα µέσα µου, τι οµορφιά είναι τούτη! Ναι, η Ικαρία είναι ένα νησί θεϊκό. Φτιαγµένο από θεούς Πάρε με να μην ξαναδώ τα βράχια και το χάρο κάνε το κύμα όνειρο και τη σιωπή σου φάρο Βράχο βράχο τον καημό μου τον μετράω και πονώ κι είναι το παράπονο μου πότε μάνα θα σε δω Γίνε αστέρι κι ουρανός γίνε καινούργιος δρόμος να μην βαδίζω μοναχός να μην πηγαίνω μόνος Βράχο βράχο τον καημό μου τον μετράω και πονώ κι είναι το παράπονο μου πότε μάνα θα σε δω. Πηγές 1. Ανώτατο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Ηρακλείου Κρήτης. Σχολή Διοίκησης & Οικονομίας, Τμήμα Τουριστικών Επιχειρήσεων. Διπλωματική εργασία με θέμα: Διερεύνηση της δυνατότητας ανάπτυξης εναλλακτικού τουρισμού στην Ικαρία βάσει των φυσικών της πόρων. Ομάδα εργασίας: Κρόκου Ελένη, Λάρδα Στυλιανή. Επιβλέπων καθηγητής: Φραγκούλης Αντώνιος. Κρήτη, Νοέμβριος 2005 (Μίκης Θεοδωράκης, Αθήνα ) nefeli.lib.teicrete.gr/browse/sdo/tour/2005/krokou/.../2005krokou.pdf 2. Ε.Μ.Π. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Αρχιτεκτονική Σχεδιασμός του χώρου. Κατεύθυνση: Πολεοδομία & Χωροταξία. Mάθημα: Γεωγραφικές δυναμικές και σύγχρονοι μετασχηματισμοί του ελληνικού χώρου. Θέμα εργασίας: Η ιστορική - κοινωνική γεωγραφική διάσταση του ιδιότυπου διαχρονικού μετασχηματισμού της Ικαρίας. Υπεύθυνη μαθήματος: Σ. Αυγερινού Κολώνια. Διδακτική ομάδα: Σ. Αυγερινού Κολώνια, Π. Ηλιοπούλου, Ε. Χανιώτου, Ν. Μπελαβίλας, Ε. Κλαμπατσέα. Εκπόνηση εργασίας: Σπυρίδων Παπαγιαννάκης. Αθήνα 2010 (Μίκης Θεοδωράκης, Αθήνα ) courses.arch.ntua.gr/fsr/131714/s_papagiannakis_ikaria_av.pdf 19

20 Πολιτικοί εξόριστοι της Ικαρίας Κυψέλες ζωής και δημιουργίας μέσα στην εξορία Αναστασία Μοσχόβου Πώς οι πολιτικοί εξόριστοι της Ικαρίας μετέτρεψαν την πίστη στον αγώνα τους, πίστη που ο φασισμός επιδίωξε λυσσαλέα να «λυγίσει», σε πηγή πολιτισμού και παιδείας; Πώς η λαχτάρα για έναν καλύτερο κόσμο έγινε θέατρο και λογοτεχνία, πώς το πείσμα για ελευθερία και δημοκρατία πυροδότησε μια πρωτόγνωρη, για τις συνθήκες μέσα στις οποίες εξελίχθηκε και τη σημασία που αποκτούσε τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, εκπαιδευτική δραστηριότητα; Πώς οι πολιτικοί κρατούμενοι αντάμωσαν με τους ντόπιους και έστησαν ένα ακόμα μετερίζι πολιτικού και πολιτιστικού φρονηματισμού; Πώς, τελικά, αυτοί οι άνθρωποι κατόρθωσαν να θριαμβεύσουν ως πρωτοπόροι υπερασπιστές της κοινωνικής προκοπής και αναγέννησης, στα ίδια τα χώματα που προορίζονταν ουσιαστικά για να... «θάψουν» τα ιδανικά και τους αγώνες τους; Ολα τα παραπάνω αποτέλεσαν το επίκεντρο του συνεδρίου με τίτλο «Το πολιτιστικό ταξίδι των εξορίστων στο Αιγαίο», με επίκεντρο το χρονικό διάστημα , το οποίο πραγματοποιήθηκε το περασμένο Σαββατοκύριακο στον Εύδηλο της Ικαρίας, μετά από πρωτοβουλία του Πολιτιστικού Οργανισμού του Δήμου Ευδήλου (ΠΟΔΕ). διώξεων που επιστράτευσε η αστική τάξη, προκειμένου να αντιμετωπίσει τη ριζοσπαστικοποίηση της εργατικής τάξης, που ασφαλώς επιτάχυνε η Οχτωβριανή Επανάσταση. Έτσι, δεκάδες χιλιάδες αγωνιστές βρέθηκαν στην εξορία (πολλοί, πριν καν δικαστούν), φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν, εκτοπίστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης (αναφέρθηκε μάλιστα ότι στα στρατόπεδα συγκέντρωσης γυναικών οι κρατούμενες διακρίνονταν σε «Ρωσίδες» - οι οποίες δήλωναν από μόνες τους τις πεποιθήσεις τους - και «Βουλγάρες» - οι οποίες είχαν συλληφθεί με την κατηγορία της συνεργασίας με τους αντάρτες), εκτελέστηκαν. Την περίοδο υπολογίζεται ότι στην Ικαρία βρίσκονταν πολιτικοί εξόριστοι, όταν ο ντόπιος πληθυσμός ήταν γύρω στις Οι πολιτικοί κρατούμενοι έφταναν στο νησί χωρίς να γνωρίζουν τον προορισμό τους, χωρίς να υπάρχει γι αυτούς εξασφαλισμένη στέγη ή κάποια ελάχιστα εφόδια. «... Άνοιξαν οι καταπέλτες των αρματαγωγών κι ακούμπησαν στα βότσαλα της παραλίας του Ευδήλου... Ταξιδεύαμε τρία μερόνυχτα. Έτσι επίτηδες για να μας σπάσουν τα νεύρα. Τρία μερόνυχτα όρθιοι στα αμπάρια σαν τα πρόβατα. Είχαν προηγηθεί άλλα τρία μερόνυχτα στην Ψυττάλεια, χωρίς νερό μέσα στη λάβρα του καλοκαιριού. Κανένας δεν ήξερε πού μας πάνε...», διηγήθηκε ο δημοσιογράφος Δημ. Σέρβος, ο οποίος βρέθηκε 16 μήνες εξόριστος στο χωριό Ακαμάτρα. Εκείνοι που μερίμνησαν για τη διαμονή των εξορίστων δεν ήταν άλλοι από τους ντόπιους και τις Ομάδες Συμβίωσης Πολιτικών Εξορίστων (ΟΣΠΕ), που είχαν συγκροτήσει όσοι βρίσκονταν ήδη στο νησί. Η "Σπίθα" όργανο των πολιτικών εξορίστων Αη Δημήτρη. Η Ικαρία «ανοίγει την αγκαλιά της» στους εξόριστους Όπως ανέπτυξε στην εισήγησή του ο φιλόλογος Γ. Πλακίδας, η εξορία ήταν μία μόνο από τις μεθόδους πολιτικών ΟΣΠΕ: Κυψέλες ζωής και δημιουργίας «Κάθε Ομάδα Συμβίωσης, που τη συγκροτούσαν οι πολιτικοί εξόριστοι του κάθε χωριού, είχε το γραφείο της που καθοδηγούσε και ευθυνόταν για όλες τις δραστηριότητες, δίνοντας βάρος στον τομέα των σχέσεών μας με τους ντόπιους. Πρώτιστο μέλημα ο σεβασμός απέναντί τους, στα υπάρχοντά τους, στα λίγα κτήματά τους...». Ο "Αλύγιστος" όργανο των πολιτικών εξορίστων Μαντριών Ραχών Ικαρίας. 20