Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία. Μαρίτα Τσαλκιτζόγλου. Φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου: Τα πρώτα χρόνια ( )

Transcript

1 Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία Μαρίτα Τσαλκιτζόγλου Φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου: Τα πρώτα χρόνια ( ) Θεσσαλονίκη, Μάιος 2009

2 Τμήμα Θεάτρου, Σχολή Καλών Τεχνών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Μεταπτυχιακό Τμήμα, Διπλωματική Εργασία Μαρίτα Τσαλκιτζόγλου Φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου: Τα πρώτα χρόνια ( ) Επόπτης: Δαμιανός Κωνσταντινίδης Θεσσαλονίκη, Μάιος 2009 II

3 Στη μνήμη του Μιχάλη Χατζηκωνσταντή III

4 Περιεχόμενα Αφιερώσεις...ΙΙΙ Περιεχόμενα.IV Ευχαριστήρια...V Εισαγωγή 1 Κεφάλαιο πρώτο: Τα πρώτα βήματα του φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου Προδρομικές κινήσεις της έναρξης του φεστιβάλ Χρηματοδότηση και θεσμικό πλαίσιο Οι παραστάσεις των πρώτων χρόνων και η αποδοχή τους από τον Τύπο της εποχής 11 Κεφάλαιο δεύτερο: Επίσημη έναρξη του Φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου Ίδρυση του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος Θεσμικό πλαίσιο του φεστιβάλ Φιλίππων- Θάσου και χρηματοδότηση Οι παραστάσεις του Φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου μέχρι τη Δικτατορία Οι παραστάσεις του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος στο Φεστιβάλ Φιλίππων- Θάσου και η αποδοχή τους από τον Τύπο της εποχής Οι παραστάσεις του φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου από θεατρικό σχήμα εκτός του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος και η αποδοχή τους από τον Τύπο της εποχής...42 Συμπεράσματα..48 Παράρτημα...53 Βιβλιογραφία 69 IV

5 Ευχαριστήρια Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον Δαμιανό Κωνσταντινίδη, την Δήμητρα Βαλεοντή, τον Θόδωρο Θεοδωρίδη, την Ιουλία Πιπινιά, την Δήμητρα Χουμέτη, την Μαρία Καβαλιώτη, την Μαρία Καραδελόγλου, τον Γιώργο Δημητριάδη και την οικογένειά μου για την πολύτιμη στήριξη και βοήθειά τους. V

6 Εισαγωγή Στόχος της μεταπτυχιακής αυτής εργασίας είναι η διερεύνηση των δυο φάσεων στις οποίες διακρίνεται η πρώτη δεκαετία λειτουργίας του φεστιβάλ αρχαίου δράματος στα θέατρα Φιλίππων και Θάσου. Η πρώτη φάση, που δεν είναι ευρύτερα γνωστή, αφορά το διάστημα , όπου η λειτουργία του φεστιβάλ στηρίχθηκε αποκλειστικά στην τοπική πρωτοβουλία παραγόντων από την περιοχή της Καβάλας και στη διαθεσιμότητα των θιάσων που έδωσαν παραστάσεις στα αρχαία θέατρα. Στην φάση αυτή περιλαμβάνονται τα επισπευσμένα έργα αναστήλωσης που έγιναν στους αντίστοιχους αρχαιολογικούς χώρους, ώστε να είναι σε θέση να φιλοξενηθούν σε αυτά παραστάσεις αρχαίου δράματος για πρώτη φορά μετά την αρχαιότητα. Η δεύτερη φάση αφορά το διάστημα , όπου το φεστιβάλ επισημοποιεί τη λειτουργία του και στηρίζεται πλέον όχι στην κοινοτική πρωτοβουλία, αλλά στην ευρύτατη κρατική στήριξη με την συμβολή και οργάνωση του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού. Η φάση αυτή ταυτίζεται χρονικά με την ίδρυση κρατικού θεατρικού οργανισμού στην Βόρεια Ελλάδα και με την θητεία του πρώτου καλλιτεχνικού διευθυντή στο νεοσύστατο Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος, του Σωκράτη Καραντινού. Η θητεία του Σωκράτη Καραντινού λήγει με την επιβολή του καθεστώτος της Χούντας και έτσι θεωρήσαμε αναγκαίο να μην συμπεριλάβουμε τις παραστάσεις του Κρατικού Θεάτρου στο φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου το καλοκαίρι του 67, επειδή η παραίτηση του Καραντινού επισημοποιείται τον Ιούνιο εκείνης της χρονιάς και οι παραστάσεις που ανεβαίνουν δεν αποτελούν δικές του σκηνοθεσίες: Εγκαταλείπω το «Κρατικόν Θέατρον Βορείου Ελλάδος» με τη συνείδηση ότι όλοι μας, και οι πρώτοι και οι τελευταίοι, και οι άξιοι και οι λιγότερο άξιοι και οι καλοί και οι λιγότερο καλοί, όλοι κάναμε ό,τι καλύτερο μπορούσαμε και πετύχαμε ό,τι ήταν δυνατόν κάτω από τις συνθήκες τις οποίες εργαστήκαμε. 1 Η δεύτερη αυτή φάση χαρακτηρίζεται επίσης από την αποκλειστική παρουσία στο φεστιβάλ παραστάσεων αρχαίου δράματος από το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος και υπό την σκηνοθεσία του ίδιου του Σωκράτη Καραντινού. Μοναδική εξαίρεση αποτελούν οι παραστάσεις 1 Απόσπασμα από την επιστολή παραίτησης του Σωκράτη Καραντινού από το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος που δημοσιεύτηκε στις 14 Ιουνίου 1967 στην εφ. Ελληνικός Βορράς στο Σωκράτης Καραντινός, Σαράντα Χρόνια Θέατρο: III. Τα πρώτα χρόνια του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος, Σωκράτης Καραντινός, Αθήνα 1971, σ

7 του Θεάτρου Τέχνης, Όρνιθες και Πέρσες που δόθηκαν τον Αύγουστο του 66 στο αρχαίο θέατρο των Φιλίππων. Η εργασία αυτή χωρίζεται σε δυο κεφάλαια, τα οποία αντιστοιχούν στις παραπάνω δυο διακριτές φάσεις. Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζεται το παρασκήνιο των γεγονότων που οδήγησαν στην έναρξη του φεστιβάλ, το θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτούργησε ως το 60, οι θεατρικές παραστάσεις που συμμετείχαν στο διάστημα αυτό και η αποδοχή τους από το κοινό και τα έντυπα της εποχής. Το δεύτερο κεφάλαιο εξετάζει τις νέες συνθήκες κάτω από τις οποίες λειτούργησε το φεστιβάλ υπό την αιγίδα του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος, την ανάληψη της χρηματοδότησής του από τον Οργανισμό Τουρισμού, τις παραστάσεις που φιλοξενήθηκαν στα αρχαία θέατρα των Φιλίππων και της Θάσου, όπως επίσης το εμπορικό και καλλιτεχνικό αντίκτυπο που είχαν στην κοινωνία της εποχής. Προκειμένου να στοιχειοθετηθεί αυτή η εργασία κρίθηκε αναγκαία η χρήση ιστορικών μεθοδολογικών εργαλείων για την προσέγγιση του διαθέσιμου υλικού και των πηγών. Μετά από τη συγκέντρωση του υλικού, προχωρήσαμε στη σύγκριση και ταυτοποίηση (αναφέρεται στην εξακρίβωση της ταυτότητας μιας πηγής, αν περιέχει δηλαδή ακριβή ή παραπλανητικά στοιχεία) των αντίστοιχων πηγών (αρχειακό υλικό, προγράμματα παραστάσεων, δημοσιεύματα σε εφημερίδες και περιοδικά, κριτικές κ.α.) που συγκροτούν το ιστορικό πλαίσιο της εποχής στην οποία εντάσσεται το φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου, ώστε να προκύψουν όσο το δυνατόν πιο ασφαλή συμπεράσματα για τον χαρακτήρα του φεστιβάλ. Τα προγράμματα των αντίστοιχων παραστάσεων και το ενυπάρχον φωτογραφικό υλικό 2 που αποτελούν τις πρωτογενείς πηγές εξετάστηκαν και πιστοποιήθηκε η ακρίβεια των στοιχείων που αναφέρουν με στόχο την ανασύνθεση των παραστάσεων. Ο κύριος όγκος υλικού προέκυψε από το Αρχείο του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος και τους φακέλους παραστάσεων από το 61 ως το 67, που συμπεριλάμβαναν εκτός από τα προγράμματα και το φωτογραφικό υλικό, και μια εκτεταμένη συλλογή από αποδελτιωμένες κριτικές και δημοσιεύματα στον Τύπο της εποχής. Αναγκαία κρίθηκε, όμως, και η περαιτέρω αποδελτίωση εφημερίδων της εποχής τόσο από τον Τύπο της Καβάλας, όσο και της Θεσσαλονίκης, ώστε να βρεθεί υλικό και για τις παραστάσεις που ανήκουν στο πρώτο διάστημα λειτουργίας του φεστιβάλ. Η αποδελτίωση αυτή υπήρξε καίρια για την ανασύνθεση της εποχής, 2 Οι φωτογραφίες που παρατίθενται στην εργασία προέρχονται από τις παρακάτω εκδόσεις: Σωκράτης Καραντινός, Σαράντα Χρόνια Θέατρο: III..,ό.π. και Μάμαλη Όλγα (επιμ.), Φίλιπποι: Το Θέατρο-Οι παραστάσεις του Αρχαίου Δράματος , Ειδική έκδοση της εφημερίδας Η Έβδομη, Καβάλα

8 την ανασκόπηση των δραστηριοτήτων των τοπικών και κρατικών παραγόντων, αλλά και της συνολικής αποδοχής των παραστάσεων. Εξαιρετική πηγή αποτέλεσε και η καταγεγραμμένη μαρτυρία ενός από τους πρωτεργάτες του φεστιβάλ, του Χαράλαμπου Λαλένη, από όπου προέκυψε υλικό τόσο πρωτογενές (προγράμματα, φωτογραφίες) για τις πρώτες παραστάσεις, όσο και δευτερογενές υλικό (πλήθος από αναφορές σε δημοσιεύματα και κριτικές του ελληνικού Τύπου). Το υλικό αυτό, βέβαια, έχρηζε προσεκτικού χειρισμού, γιατί η γραφή του είχε πολύ προσωπικό χαρακτήρα και διακρινόταν σε ένα μεγάλο μέρος του από μια τάση ωραιοποίησης των γεγονότων που καταγράφονταν. Παραπλανητική πηγή στάθηκε η ειδική έκδοση της εφημερίδας Η Έβδομη, που εκδίδεται στην Καβάλα και αφορούσε το σύνολο των παραστάσεων του φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου στα πενήντα χρόνια λειτουργίας του ( ) και θα έπρεπε να προσφέρει πολύτιμο υλικό στη συγκεκριμένη έρευνα 3. Τα κείμενα αυτής της έκδοσης ήταν γεμάτα από ανακρίβειες και ασάφειες, που δυνητικά θα οδηγούσαν σε λάθος συμπεράσματα, ωστόσο εκμεταλλευτήκαμε το εκτεταμένο φωτογραφικό υλικό της έκδοσης, γιατί ανταποκρινόταν πλήρως στις απαιτήσεις αυτής της ερευνητικής εργασίας. Για τις παραστάσεις του Θεάτρου Τέχνης η διατριβή του Μάικλ Μαγιάρ αποτέλεσε εξαιρετικό και εμπεριστατωμένο οδηγό που κατηύθυνε την έρευνα και σε άλλες πηγές που αφορούσαν το υλικό των παραστάσεων. Η ερευνητική αυτή εργασία σίγουρα δεν αποτελεί μια εξαντλητική καταγραφή των πρώτων χρόνων του φεστιβάλ, αλλά αποπειράται να αποδώσει σε γενικές γραμμές το πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσεται. Η περαιτέρω ανάλυση και έρευνα του συγκεκριμένου θέματος θα μπορούσε να αποτελέσει ενδεχομένως και το αντικείμενο διατριβής. Προτού εξεταστεί ο θεσμός του φεστιβάλ στα πρώτα χρόνια λειτουργίας του, κρίθηκε αναγκαίο να δοθούν κάποια ιστορικά στοιχεία 4 για τους αρχαιολογικούς χώρους του θεάτρου των Φιλίππων και της Θάσου. 3 Βλ. Μάμαλη Όλγα (επιμ.), Φίλιπποι: Το Θέατρο-Οι παραστάσεις του Αρχαίου Δράματος , ό.π. 4 Για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με το ιστορικό πλαίσιο των θεάτρων και των αρχαιολογικών χώρων καθώς και ως βιβλιογραφική αναφορά βλ. Μάξιμος Πλάτων, Αρχαία Ελληνικά Θέατρα: 2500 χρόνια φως και πνεύμα, Πλάτων Μάξιμος, Αθήνα 1998, σ. 109, Μποσνάκης Δημήτρης, Γκαγκτζής Δημήτρης (επιμ.), Αρχαία Θέατρα-θέατρα θέας άξια, Ιτανός, Αθήνα 1996, σ , Τα αρχαία Θέατρα Φιλίππων και Θάσου στο πρόγραμμα της παράστασης Οιδίπους Τύραννος (1961) από το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος και στις ηλεκτρονικές διευθύνσεις: < < 3

9 Αρχαίο Θέατρο Φιλίππων Το αρχαίο θέατρο των Φιλίππων βρίσκεται στη νοτιοανατολική πλαγιά του λόφου της Ακρόπολης, σε επαφή με το ανατολικό τείχος της πόλης, στο οποίο και στηρίζεται. Η αρχική φάση του είναι σύγχρονη με τα τείχη της πόλης των Φιλίππων και ανάγεται στα μέσα του 4ου αιώνα π.χ, κατά την βασιλεία του Φιλίππου Β, βασιλιά της Μακεδονίας. Από τη φάση αυτή σώζονται οι αναλημματικοί τοίχοι του κοίλου και των παρόδων, που είναι χτισμένοι κατά το ψευδοϊσοδομικό 5 σύστημα, ενώ γνωρίζουμε ότι η ορχήστρα είχε πεταλοειδές σχήμα. Το θέατρο αποκτά τυπική ρωμαϊκή μορφή τον 2ο αι. μ.χ.. και διασκευάζεται για να προσαρμοστεί στα νέα θεάματα της ρωμαϊκής κοινωνίας. Στον χώρο της σκηνής χτίζεται ένα μεγαλοπρεπές τριώροφο κτίριο με πέντε εισόδους και προσκήνιο. Η ορχήστρα επενδύεται με μαρμάρινες πλάκες και το κοίλο επεκτείνεται επάνω και πέρα από τις παρόδους, οι οποίες καλύπτονται με θολωτές κατασκευές. Καθώς τα θεάματα της ρωμαϊκής κοινωνίας αλλάζουν τον 3ο αιώνα μ.χ. αλλάζει και ο χώρος του θεάτρου και μετατρέπεται σε αρένα για θηριομαχίες. Στην περιφέρεια της ορχήστρας αφαιρούνται οι πρώτες σειρές των καθισμάτων του κοίλου και υψώνεται τοίχος για την προστασία των θεατών από τα θηρία. Καταργείται το προσκήνιο και αντικαθίσταται από ένα υπόγειο διάδρομο, που εξυπηρετούσε την διέλευση των ζώων για τις θηριομαχίες. Στη διάρκεια του 5 ου και 6 ου μ.χ. αιώνα με την επικράτηση του χριστιανισμού τα νέα ήθη δεν επιτρέπουν θηριομαχίες και θεατρικές παραστάσεις στο χώρο του θεάτρου. Η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή ξεκινά το την συστηματική ανασκαφή του θεάτρου, η οποία συνεχίζεται από την Αρχαιολογική Υπηρεσία με διευθυντή τον Δ. Λαζαρίδη ως το τέλος της δεκαετίας του 50. Στο διάστημα αυτό το θέατρο δέχθηκε γρήγορες και πρόχειρες επεμβάσεις για να μπορέσει να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου. Οι ερευνητικές ανασκαφές του χώρου ξανάρχισαν το 1974 από την ΙΗ ΕΠΚΑ Καβάλας και με την συνεργασία του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του Α.Π.Θ. από το 1993, ξεκίνησε πρόγραμμα συντήρησης και αναστήλωσης του θεάτρου, που βρίσκεται σε εξέλιξη έως τις μέρες μας. 5 Σύστημα τοιχοποιίας του οποίου οι στρώσεις δεν είναι ισοϋψείς, αλλά μεταξύ μιας ή περισσότερων παρεμβάλλονται χαμηλότερες. Διακρίνεται, όπως και το ισόδομο σύστημα, σε ορθογώνιο και τραπεζιόσχημο, ανάλογα με το είδος των αρμών βλ. στο λήμμα ψευδοϊσόδομη τοιχοποιία στην Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: < 4

10 Αρχαίο Θέατρο Θάσου Το θέατρο της Θάσου είναι χτισμένο σε μια φυσική κοιλότητα του λόφου στο βορειοανατολικό άκρο της αρχαίας πόλης και ακουμπά στο τείχος της. Οι πρώτες πληροφορίες που έχουμε για το αρχαίο θέατρο προέρχονται από τον Ιπποκράτη, που, σύμφωνα με ιστορικά στοιχεία, διέμενε στο νησί της Θάσου στα τέλη του 5 ου π.χ. αιώνα. Δεν υπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα από την πρώτη αυτή μορφή του. Τα αρχαιότερα αρχιτεκτονικά ευρήματα (αρχές του 3 ου π.χ. αιώνα) που βρέθηκαν μας δίνουν στοιχεία για την ύπαρξη διωρόφου σκηνικού οικοδομήματος με μαρμάρινη όψη και προσκήνιο αντίστοιχο με αυτό του θεάτρου των Φιλίππων, ενώ σε αυτή τη φάση δίνονταν στον χώρο θεατρικές και μουσικές παραστάσεις. Η μορφή του θεάτρου σήμερα ανήκει στα ρωμαϊκά χρόνια και πιο συγκεκριμένα στο 2 ο μ. Χ. αιώνα. Σε αυτή τη φάση η ορχήστρα του θεάτρου μετατράπηκε σε αρένα και στο χείλος της ορχήστρας ενσωματώθηκε ένα μαρμάρινο προστατευτικό θωράκειο που κατάργησε τις πρώτες σειρές εδωλίων. Ο τοίχος του σκηνικού οικοδομήματος έχει τρείς εισόδους και οκτώ τετράγωνους στύλους στο μπροστινό του τμήμα. Οι πρώτες ανασκαφικές έρευνες του αρχαίου θεάτρου στη Θάσο πραγματοποιήθηκαν από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών την περίοδο Κατά τη διάρκεια των πρώτων ανασκαφών αποκαλύφθηκε το κοίλο, η ορχήστρα, οι πάροδοί της, αλλά και μέρος του σκηνικού οικοδομήματος. Οι έρευνες και οι εργασίες συντήρησης και αναστήλωσης του θεάτρου συνεχίστηκαν υπό την επίβλεψη του διευθυντή της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας Δ. Λαζαρίδη ως το τέλος της δεκαετίας του 50 με σκοπό να φιλοξενήσει παραστάσεις για το φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου. Το θέατρο της Θάσου ωστόσο έκλεισε το 1987 για λόγους προστασίας του μνημείου και ολοκλήρωσης των μελετών και των ανασκαφικών ερευνών και επανεντάχθηκε στο φεστιβάλ το Α. Τα πρώτα βήματα του φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου 1. Προδρομικές κινήσεις της έναρξης του φεστιβάλ-χρηματοδότηση και θεσμικό πλαίσιο Αρχές Αυγούστου του 1957 ο τότε νομάρχης Καβάλας Κώστας Κουκουρίδης καλεί στο γραφείο του τον Δημήτρη Λαζαρίδη, Έφορο Αρχαιοτήτων και Πρόεδρο του Συνδέσμου Φίλων Γραμμάτων 5

11 και Τεχνών 6, και τον Χαράλαμπο Λαλένη, καθηγητή του Γυμνασίου Θηλέων και Γενικό Γραμματέα του Συνδέσμου Φίλων Γραμμάτων και Τεχνών, για να τους προτείνει την πρόσκληση του Ομίλου Αρχαίας Τραγωδίας θιάσου του ηθοποιού Κωστή Λειβαδέα, που περιόδευε με παραστάσεις αρχαίου δράματος σε αρχαία θέατρα με στόχο την αναβίωσή τους, έχοντας ήδη εγκαινιάσει στο διάστημα οκτώ αμφιθέατρα με σκοπό να δώσει παραστάσεις και στο αρχαίο θέατρο των Φιλίππων. 7 Η ιδέα της «αναβίωσης» του αρχαίου δράματος έχει τις ρίζες της στις Δελφικές Γιορτές που οργάνωσαν ο Άγγελος Σικελιανός και η Εύα Πάλμερ στο Αρχαίο Θέατρο των Δελφών, με τις παραστάσεις των έργων του Αισχύλου, Προμηθέας Δεσμώτης το 1927 και Ικέτιδες το Ωστόσο η πρωτοβουλία και η προτροπή του Νομάρχη Καβάλας στόχευε τόσο στην άνθηση της οικονομίας της πόλης, όσο και στην πνευματική και τουριστική ανάπτυξη της περιοχής, που υστερούσε σε σχέση με την πολιτιστική κίνηση της νότιας Ελλάδος. 8 Άλλωστε σε αντίστοιχες συνθήκες με αυτές που αντιμετώπισε το ξεκίνημα του φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου, είχε προηγηθεί και η έναρξη του φεστιβάλ Επιδαύρου. Η πρώτη παράσταση που πραγματοποιήθηκε στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου μετά τις παραστάσεις της αρχαιότητας ήταν η Ηλέκτρa του Σοφοκλή σε σκηνοθεσία Δημήτρη Ροντήρη στις 11 Σεπτεμβρίου του Η συνέχεια δόθηκε με το έργο του Ευριπίδη Ιππόλυτο σε σκηνοθεσία Δημήτρη Ροντήρη το 1954 και αποτέλεσε την γενική δοκιμή του φεστιβάλ. Την επόμενη χρονιά (1955) πραγματοποιήθηκε η επίσημη έναρξη του φεστιβάλ Επιδαύρου με την Εκάβη σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή. Η οργάνωση ενός φεστιβάλ, λοιπόν, αντίστοιχου με αυτό της Επιδαύρου απαιτούσε τον συγκερασμό των τοπικών δυνάμεων της Καβάλας. Συστάθηκε έτσι η Τοπική Επιτροπή Τουρισμού Καβάλας-Θάσου για να αναλάβει το εγχείρημα, με πρόεδρο τον Νομάρχη Κ. Κουκουρίδη, Γενικό Γραμματέα τον Δ. Λαζαρίδη και μέλη που συμπεριελάμβαναν τον τότε Δήμαρχο Καβάλας, τον πρόεδρο του Επιμελητηρίου Κωνσταντίνο Βλητό, όπως επίσης εκπροσώπους των ξενοδόχων 6 Ο Σύνδεσμος Φίλων Γραμμάτων και Τεχνών αποτελεί τον μακροβιότερο πολιτιστικό σύλλογο της Καβάλας. Η ίδρυση του έγινε το 1951, αλλά λόγω δυσχερών συνθηκών οδηγήθηκε σε διάλυση και επανιδρύθηκε το 1957 με πρόεδρο τον Δ. Λαζαρίδη. Η ενεργή συμμετοχή του στα πνευματικά γεγονότα της πόλης περιλάμβανε λογοτεχνικές και ποιητικές βραδιές, εκθέσεις ζωγραφικής και χορευτικές εκδηλώσεις. Ο ρόλος του στην ίδρυση του φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου, όπως θα δούμε στη συνέχεια, είναι πρωταρχικής σημασίας, ενώ η δραστηριότητά του στα πολιτιστικά γεγονότα της Καβάλας συνεχίζεται ως τις μέρες μας. 7 Λαλένης Χαράλαμπος Κ., Εορταί Φιλίππων Θάσου, Το αρχαίο δράμα, Προσωπική Μαρτυρία, Δήμος Καβάλας, Καβάλα 1994, σ Βλ. τη συνέντευξη του Κ. Κουκουρίδη, «Άνευ προηγουμένου η επιτυχία των παραστάσεων της Ηλέκτρας», εφ. Πρωϊνή Καβάλας, 10 Σεπτεμβρίου 1957, σ. 1 και 4 (συντάκτης: Ζ. Μ.). 6

12 Καβάλας και εκπροσώπους του ΚΤΕΛ Καβάλας. Η επιτροπή είχε τυπικό χαρακτήρα, αφού δεν διέθετε «την δυνατότητα να στηρίξει την προσπάθεια ουσιαστικά, αντιμέτωπη με τρομερές δυσχέρειες, κυρίως την έλλειψη οικονομικών πόρων». 9 Μετά από τηλεφωνική επικοινωνία του Κ. Κουκουρίδη με τον Κ. Λειβαδέα η παράσταση του θιάσου ορίστηκε για τις 8 Σεπτεμβρίου του Από τις 19 Αυγούστου και με οργανωτικό υπεύθυνο και καθοδηγητή τον Δ. Λαζαρίδη άρχισαν οι εργασίες στο αρχαίο θέατρο των Φιλίππων με τη συνδρομή του στρατού ως σκαπανείς του μνημείου. Η συστηματική ανασκαφή του κοίλου του θεάτρου αποκάλυψε τις οκτώ πρώτες σειρές εδωλίων. Παράλληλα άρχισε η αναστήλωση του περιφερειακού τοίχου της ορχήστρας με την επανατοποθέτηση των μαρμάρινων εδωλίων που είχαν διασωθεί. Πάνω από τα μαρμάρινα εδώλια κατασκευάστηκαν οκτώ σειρές ξύλινων εδωλίων, ενώ το πιο ψηλό κατηφορικό τμήμα του κοίλου αναδιαμορφώθηκε με μικρούς αναβαθμούς ώστε να είναι κατάλληλο να φιλοξενήσει θεατές. Τέλος διευθετήθηκε ο χώρος της ορχήστρας και των παρόδων για την διευκόλυνση της μετακίνησης των ηθοποιών και του χορού. 10 Μετά το τέλος των προπαρασκευαστικών εργασιών το αρχαίο θέατρο έφτασε σε χωρητικότητα περίπου 5000 ατόμων. 11 Με την κινητοποίηση του Δήμου Καβάλας και της Κοινότητας Κρηνίδων, την συνδρομή της Χωροφυλακής Καβάλας και του Σώματος Ελλήνων Προσκόπων που φρόντισαν για την οργάνωση της προσέλευσης των θεατών στο θέατρο, αλλά και τις εφημερίδες Έρευνα, Πρωϊνή και Ταχυδρόμος που ανέλαβαν την προώθηση και διαφήμιση του επερχόμενου γεγονότος πραγματοποιήθηκαν οι παραστάσεις στις 8 Σεπτεμβρίου. Αν και υπήρξε φόβος αναβολής των παραστάσεων λόγω καταρρακτώδους βροχόπτωσης τις προηγούμενες μέρες, 12 τελικά δόθηκε η απογευματινή παράσταση στις 6:30μ.μ. με το φως της ημέρας, ενώ για την βραδινή παράσταση (9:00μ.μ.) η Μεραρχία Καβάλας παραχώρησε μια γεννήτρια που συνδέθηκε με φανάρια αυτοκινήτων και λάμπες ώστε να φωτιστεί, έστω και πρόχειρα, ο χώρος της σκηνής. 13 Το 1958 ο Κ. Κουκουρίδης μετατίθεται στην Νομαρχία της Κομοτηνής και την θέση του στην Νομαρχία Καβάλας αναλαμβάνει ο Θεόδωρος Μπαγλανέας. Ενημερωμένος για τα γεγονότα της 9 Λαλένης Χαράλαμπος Κ.., ό.π. 10 Βλ. τη συνέντευξη του Δ. Λαζαρίδη, «Το Αρχαίον Θέατρον Φιλίππων», εφ. Ταχυδρόμος Καβάλας, 8 Αυγούστου 1959, σ. 1 και 4 (ανυπόγραφο). 11 Βλ. «Το αρχαίον μεγαλείον ξαναζή στους Φιλίππους», εφ. Πρωϊνή Καβάλας, 11 Σεπτεμβρίου 1957, σ. 1 και 4 (συντάκτης: Δημήτρης Λαζαρίδης). 12 Βλ. «Αύριον εις το θέατρον των Φιλίππων δίδεται η παράστασις της Ηλέκτρας», εφ. Πρωϊνή Καβάλας, 7 Σεπτεμβρίου 1957, σ. 1 (συντάκτης: Ζ. Μ.). 13 Λαλένης Χαράλαμπος Κ.., ό.π., σ

13 προηγούμενης χρονιάς που αφορούσαν το θέατρο Φιλίππων, αποφασίζει να συνεχίσει την προσπάθεια με στόχο την καλύτερη οργάνωση των Εορτών Αρχαίου Δράματος. Μετά από σύσκεψη του Νομάρχη με τον Δ. Λαζαρίδη, τον Χ. Λαλένη και των αρμόδιων κρατικών λειτουργών αποφασίζουν να καλέσουν στο θέατρο των Φιλίππων την Αττική Σκηνή με καλλιτεχνικό διευθυντή, τον Σωκράτη Καραντινό. Ο κ. Καραντινός που είχε επισκεφτεί την ίδια χρονιά την πόλη της Καβάλας με μια σειρά παραστάσεων στο θέατρο Αίγλη δέχτηκε να αναλάβει την παρουσίαση δυο παραστάσεων στο αρχαίο θέατρο των Φιλίππων, τον Αίαντα του Σοφοκλή και τον Πλούτο του Αριστοφάνη. Οι ημερομηνίες που ορίζονται είναι 19 και 20 Ιουλίου του Η επίσκεψη του Καραντινού στο θέατρο των Φιλίππων δυο μήνες νωρίτερα από την πρεμιέρα των παραστάσεων, πυροδοτεί μια νέα εντατική προσπάθεια αναστήλωσης του θεάτρου. Οι προηγούμενες αναστηλωτικές προσπάθειες υπήρξαν ελλιπείς και με το πέρασμα του χρόνου η κατάσταση του θεάτρου το καθιστούσε ανέτοιμο για παραστάσεις. Ο Δ. Λαζαρίδης, με την συνδρομή της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής και της Διεύθυνσης Αναστηλώσεως του Υπουργείου Προεδρίας, ξεκινά μια συστηματική προσέγγιση στην αρχαιολογική αποτύπωση του μνημείου και μια πιο οργανωμένη αναστηλωτική προσπάθεια που θα ολοκληρωθεί σε τρεις φάσεις: Ι. Από τον Μάιο έως τον Ιούλιο του 1958 ΙΙ. Από τον Νοέμβριο έως τον Δεκέμβριο του 1958 ΙΙΙ. Από τον Ιούνιο έως τον Αύγουστο του 1959 Στην διάρκεια αυτής της προσπάθειας αναστηλώνεται ολόκληρο το θέατρο των Φιλίππων και ανακατασκευάζονται όλα τα εδώλια του κοίλου, ώστε το θέατρο να φτάνει σε χωρητικότητα άνω των 7000 ατόμων. Η αρχαιολογική έρευνα του μνημείου φέρνει στην επιφάνεια νέα στοιχεία για την αρχική μορφή του θεάτρου, σύμφωνα με τα οποία το θέατρο ανασκευάζεται, και τέλος ο χώρος αποκτά μόνιμη ηλεκτρική εγκατάσταση και περίφραξη. 14 Η ενθουσιώδης υποδοχή των παραστάσεων του 58 και η παρουσία στο κοινό ισχυρών προσωπικοτήτων έδωσε την ευκαιρία για μια έκκληση προς κοινωνικούς και πολιτικούς παράγοντες μέσα από δημοσιεύματα και ομιλίες τόσο του Δ. Λαζαρίδη, του Χ. Λαλένη, αλλά και 14 Βλ. τη συνέντευξη του Δ. Λαζαρίδη, «Το Αρχαίον Θέατρον Φιλίππων».., ό.π. 8

14 τοπικών δημοσιογράφων 15 για την στήριξη και την χρηματοδότηση της αποπεράτωσης των αναστηλώσεων των μνημείων των Φιλίππων και της Θάσου, αλλά και της οργάνωσης και επισημοποίησης του φεστιβάλ. Τον επόμενο χρόνο, ωστόσο, δεν είχε ακόμα ανταποκριθεί το κράτος στην έκκληση των τοπικών παραγόντων. Με πρωτοβουλία και οικονομική στήριξη, αυτή την φορά, της Μαλαίνας Ανουσάκη και του νεοσύστατου θιάσου της προσπάθεια που επιδοκιμάστηκε και ενισχύθηκε από τον Σύνδεσμο Φίλων Γραμμάτων και Τεχνών ορίστηκε να παιχτεί η Μήδεια του Ευριπίδη στο αρχαίο θέατρο Φιλίππων στις 8 Αυγούστου του Οι παραστάσεις του θιάσου της Μαλαίνας Ανουσάκη δεν έχουν μεγάλη εμπορική επιτυχία λόγω της έλλειψης οικονομικών πόρων που θα στήριζαν την προώθηση του γεγονότος. Η προοπτική μονιμοποίησης του φεστιβάλ καθιστούσε απαραίτητη την περαιτέρω στήριξη από το κράτος. Το 1960 στάθηκε κρίσιμη χρονιά για την πορεία του φεστιβάλ. Ο Σύνδεσμος Φίλων Γραμμάτων και Τεχνών σε μια ακόμα προσπάθεια να κεντρίσει το ενδιαφέρον του κράτους κάνει μια στρατηγική κίνηση καλώντας το Πειραϊκό Θέατρο του Δημήτρη Ροντήρη να δώσει παραστάσεις στους Φιλίππους και την Θάσο. Το Πειραϊκό Θέατρο στο διάστημα είχε πραγματοποιήσει μια περιοδεία σε Ελλάδα και εξωτερικό με τις παραστάσεις της Ηλέκτρας και των Χοηφόρων και Ευμενίδων με την βράβευση μάλιστα της ηθοποιού, Ασπασίας Παπαθανασίου με το Βραβείο Ηθοποιίας τον Ιούλιο του 1960 στο Παρίσι. 16 Μετά από συστηματικές επαφές με τους Υπουργούς Α. Θεολογίτη, Ν. Μάρτη και τον βουλευτή Κωνσταντίνο Βενέτη καταφέρνουν να βρουν απήχηση στον Υπουργό Προεδρίας Κωνσταντίνο Τσάτσο και να εξασφαλίσουν επιχορήγηση ύψους δραχμών. 17 Οι παραστάσεις ορίστηκαν για το διάστημα Αυγούστου του Το 15 Βλ. «Αι Εορταί Φιλίππων», εφ. Ταχυδρόμος Καβάλας, 22 Ιουλίου 1958, σ. 1 (συντάκτης: Β. ), «Αι παραστάσεις αρχαίου δράματος εις Φιλίππους», εφ. Πρωϊνή Καβάλας, 22 Ιουλίου 1958, σ. 1 και 4 (ανυπόγραφο), Νεγρεπόντης Λευτέρης, «Ο Αίας του Σοφοκλή στο θέατρο Φιλίππων», 23 Ιουλίου 1958, σ. 1-2, «Μεγαλόπρεπη και επιβλητική η παράσταση του Αίαντα στο αρχαίο θέατρο της Θάσου», εφ. Ταχυδρόμος Καβάλας, 30 Ιουλίου 1958, σ. 1 (συντάκτης: Χαράλαμπος Λαλένης), Λαλένης Χαράλαμπος Κ.., ό.π., σ Βλ. σχετικά «Το έπος του Πειραϊκού Θεάτρου» στο Θεόδωρος Κρίτας, 50 Χρόνια Καλλιτεχνικές Ανταλλαγές , Εστία, Αθήνα 2002, σ Βλ. εφ. Πρωϊνή Καβάλας, 16 Ιουλίου 1960, σ. 1, Ρουτζούνη-Λαζαρίδου Θάλεια, «Εις Θάσον και Φιλίππους, Οι Παραστάσεις του Πειραϊκού Θεάτρου», εφ. Ταχυδρόμος Καβάλας, 31 Αυγούστου 1960, σ. 1 και 4, Λαλένης Χαράλαμπος Κ.., ό.π., σ

15 ίδιο χρονικό διάστημα μαθαίνουμε από δημοσιεύματα στον τοπικό τύπο 18 ότι ο Κωστής Λειβαδέας παρουσιάζει με τον Όμιλο Αρχαίας Τραγωδίας την Ιφιγένεια εν Αυλίδι του Ευριπίδη στο αρχαίο θέατρο Φιλίππων στις 23 και 24 Ιουλίου Τα στοιχεία που έχουμε προκύπτουν από την περιοδική έκδοση του Θ. Κρίτα, Θέατρο 60, όπου στο κεφάλαιο «Θίασος Τραγωδίας» αναφέρονται οι συντελεστές της παράστασης, η έκταση της περιοδείας και το χρονικό διάστημα που κράτησε 19. Η παράσταση του Ομίλου Αρχαίας Τραγωδίας δεν εντάσσεται στις Εορτές Φιλίππων-Θάσου, καθώς ο θίασος δεν θέλησε να συνεργαστεί με την διοργάνωση του φεστιβάλ, όπως φαίνεται από το δημοσίευμα. Δεν υπάρχει μάλιστα κανένα τεκμήριο για τις παραστάσεις και την αποδοχή τους από τον κοινό, παρά μόνο η προτροπή του δημοσιογράφου της Πρωϊνής: Το κοινόν μας με την υψηλή πνευματική στάθμη, το ενδιαφέρον του για τα τοπικά θέματα και την απεριόριστη εκτίμηση στο έργο του Συνδέσμου Φίλων Γραμμάτων και Τεχνών Καβάλας θα δώσει στον κ. Λειβαδέα με την απουσία του, την απάντηση που του χρειάζεται. 20 Παράλληλα οι προετοιμασίες 21 για την υποδοχή του Πειραϊκού Θεάτρου στα αρχαία θέατρα Φιλίππων και Θάσου συνεχίζονταν πυρετωδώς. Το Υπουργείο Βορείου Ελλάδος με πρωτοβουλία του κ. Θεολογίτη συνέβαλε στις προετοιμασίες με τη συνεχή παρουσία του Γενικού Γραμματέα του Υπουργείου κ. Παπαγεωργίου στην Καβάλα. Εκτός από την περιοχή του αρχαίου θεάτρου των Φιλίππων, η ΔΕΗ ανέλαβε να ηλεκτροφωτίσει τις δεντροστοιχίες από τον Αμυγδαλεώνα ως τις Κρηνίδες και το αρχαίο θέατρο της Θάσου με την βοήθεια μιας ηλεκτρογεννήτριας. Επιπλέον στο θέατρο της Θάσου, με πρωτοβουλία και φροντίδα του Εφόρου Αρχαιοτήτων Δ. Λαζαρίδη, διευθετήθηκαν οι τρεις πρώτες σειρές εδωλίων, οριοθετήθηκε η πρόσβαση προς το θέατρο και καθαρίστηκε ο χώρος της σκηνής. 22 Το επερχόμενο γεγονός των παραστάσεων, που ταυτίστηκε με την καθιέρωση του φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου, χαιρετίζεται και προωθείται από εφημερίδες όχι 18 Βλ. εφ. Πρωϊνή Καβάλας, 20 Ιουλίου 1960, σ Θεόδωρος Κρίτας(εκδ.), περ. Θέατρο 60, Οκτώβριος 1959-Σεπτέμβριος 1960, σ «Το φεστιβάλ αρχαίου δράματος και ο θίασος Κωστή Λειβαδέα», εφ. Πρωϊνή Καβάλας, 23 Ιουλίου 1960, σ. 1 (συντάκτης: Θεατρικός). 21 Βλ. Λαλένης Χαράλαμπος Κ.., ό.π., σ Βλ. «Η Θάσος ετοιμάζεται πυρετωδώς δια τας εορτάς αρχαίου δράματος», εφ. Ταχυδρόμος Καβάλας, 14 Αυγούστου 1960, σ. 1 και 4 (συντάκτης: Σ. Κ.). 10

16 μόνο της Καβάλας και της Θεσσαλονίκης, 23 αλλά και της Αθήνας. Το φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου ολοκληρώνεται εορταστικά με δυο συναυλίες (27Αυγούστου 1960 στην Θάσο, 28 Αυγούστου 1960 στους Φιλίππους) της Συμφωνικής Ορχήστρας Βορείου Ελλάδος με μαέστρο τον κ. Μιχαηλίδη. 24 Ο απολογισμός του φεστιβάλ 25 εκείνης της χρονιάς κάνει λόγο για την αρτιότερη οργάνωση, αναφορικά με την διαφήμιση και προώθηση των παραστάσεων, την μετακίνηση των θεατών από όλη τη Βόρεια Ελλάδα στα αρχαία θέατρα και την κρατική χρηματοδότηση. Το εγχείρημα του Συνδέσμου Φίλων Γραμμάτων και Τεχνών στέφεται με απόλυτη επιτυχία, καθώς οι παραστάσεις γεμίζουν τα θέατρα με πλήθος κόσμου Οι παραστάσεις των πρώτων χρόνων και η αποδοχή τους από τον Τύπο της εποχής Όμιλος Αρχαίας Τραγωδίας: Ευριπίδη, Ηλέκτρα (1957) Στο περιοδικό Θέατρο 57, που εξέδιδε ο Θεόδωρος Κρίτας, υπάρχει ένα μικρό αφιέρωμα στον Όμιλο Αρχαίας Τραγωδίας που ιδρύθηκε: με σκοπό να παρουσιάζει αρχαία δράματα στην ελληνική ύπαιθρο και να μυήσει το κοινό της επαρχίας στα δημιουργήματα της αττικής Θυμέλης Βλ. «Το Φεστιβάλ Θάσου-Φιλίππων», εφ. Ταχυδρόμος Καβάλας, 13 Αυγούστου 1960, σ. 1 και 4 (συντάκτης: Νίκος Πάτρας), «Καθιερούται φεστιβάλ εις τα αρχαία θέατρα Φιλίππων-Θάσου», εφ. Δράσις, 27 Ιουνίου 1960, σ. 2 (ανυπόγραφο), εφ. Ελληνικός Βορράς, 19 Ιουλίου 1960, σ Βλ. «Η αναβίωσις του αρχαίου κλέους εις τα θέατρα Θάσου και Φιλίππων», εφ. Ταχυδρόμος Καβάλας, 23 Αυγούστου 1960, σ. 1 και 4 (ανυπόγραφο). 25 Βλ. εφ. Πρωϊνή Καβάλας, 30 Αυγούστου 1960, σ. 1 και 4, Ρουτζούνη-Λαζαρίδου Θάλεια, «Εις Θάσον και Φιλίππους, Οι Παραστάσεις του Πειραϊκού Θεάτρου», εφ. Ταχυδρόμος Καβάλας, 31 Αυγούστου 1960, σ. 1 και Βλ. σχετικά εφ. Πρωϊνή Καβάλας, 19 Αυγούστου, σ. 1, 20 Αυγούστου, σ. 1 και 23 Αυγούστου 1960, σ. 1 και 4, «Έληξαν αι παραστάσεις αρχαίου δράματος με καταπληκτικήν επιτυχίαν», εφ. Ταχυδρόμος Καβάλας, 23 Αυγούστου 1960, σ. 1 και 4 (ανυπόγραφο). 27 Θεόδωρος Κρίτας (εκδ.),περ. Θέατρο 57, Οκτώβριος 1956-Σεπτέμβριος 1957, σ

17 Ο θίασος αυτός οργάνωσε μια αξιοθαύμαστη περιοδεία δίνοντας 72 παραστάσεις αρχαίου δράματος σε 31 επαρχιακές πόλεις σε διάστημα τριών χρόνων. Έντεκα από τις παραστάσεις αυτές δόθηκαν σε αρχαία θέατρα, άγνωστα ακόμα και στη Διεύθυνση Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας που γνώριζε την ύπαρξη μόνο 18 ελληνικών και 3 ρωμαϊκών θεάτρων σε όλη την Ελλάδα, χωρίς να συμπεριλαμβάνεται σε αυτά το αρχαίο θέατρο Φιλίππων. 28 Σύμφωνα με τον Θ. Κρίτα ο Κωστής Λειβαδέας στις παραστάσεις του υιοθετεί στοιχεία ρεαλισμού, διασκευάζοντας το κείμενο της αρχαίας τραγωδίας σε σύγχρονο δραματικό λόγο και καταργώντας την σχηματικότητα του χορού και το μελικό μέρος των χορικών. 29 Η παράσταση της Ηλέκτρας δόθηκε στα πλαίσια της περιοδείας του θιάσου στην επαρχία που κράτησε από τις 6 Ιουλίου ως τις 16 Σεπτεμβρίου του Η μοναδική κριτική της παράστασης του Ομίλου Αρχαίας Τραγωδίας συντάχθηκε από τον καθηγητή Ιωάννη Σχινά στην εφημερίδα Έρευνα 30. Από αυτή την κριτική διαπιστώνουμε ότι η παράσταση αποτέλεσε «μια υπερμοντέρνα εκδοχή της Ηλέκτρας» με την μετάφραση-διασκευή του αρχαίου ποιητικού λόγου σε πεζό από τον Κ. Λειβαδέα. Ο Κ. Λειβαδέας επιλέγει να διασκευάσει την τραγωδία της Ηλέκτρας σε κοινωνικό δράμα με τόνους ρεαλισμού. Τα σκηνικά της παράστασης ήταν ανύπαρκτα και έτσι οι ηθοποιοί έπαιζαν ανάμεσα στα αρχαία ερείπια του θεάτρου. Η Μ. Ανουσάκη ως Ηλέκτρα και ο Κ. Λειβαδέας ως Ορέστης από την παράσταση της Ηλέκτρας (1957) σε σκηνοθεσία Κ.Λειβαδέα και κοστούμια Γ. Βακαλό Όσον αφορά την ερμηνεία των ηθοποιών ο κριτικός είναι αρκετά αναλυτικός. Πιο συγκεκριμένα αναφέρει για την Μαλαίνα Ανουσάκη ότι διέθετε τα προσόντα μιας αρχαίας τραγωδού, «πλούσια κλίμακα φωνής και υποκριτικής τέχνης», αλλά χαρακτηριζόταν από υπερβολικές κινήσεις και μονοτονία στο λόγο. Ο κριτικός βρίσκει, σε γενικές γραμμές, ικανοποιητική την απόδοση των ηθοποιών Μάκη Πρωτοπαπά, Μπέμπης Μωραϊτοπούλου, Κωστή Λειβαδέα και Νίκου Δενδρινού, αλλά χωρίς να φτάνει σε ένα υψηλό επίπεδο ερμηνείας. Ο Σχινάς διαχωρίζει τον Αλέξη Δαμιανό από τους υπόλοιπους ηθοποιούς, γιατί θεωρεί ότι ήταν ο μόνος που ξέφυγε από το «ρεαλιστικό καλούπι» 28 Βλ. την ειδική έκδοση για την Νέα Σκηνή Κωστή Λειβαδέα, σ. 6 [στην έκδοση δεν αναγράφεται εκδότης, χρονολογία και τόπος έκδοσης]. 29 Θεόδωρος Κρίτας (εκδ.), περ. Θέατρο 57.., ό.π. 30 Βλ. Σχινάς Γιάννης, «Αρχαίο Θέατρο Φιλίππων, Ευριπίδου Ηλέκτρα, Από τον Όμιλο Αρχαίας Τραγωδίας», εφ. Έρευνα, 16 Σεπτεμβρίου 1957, σ