Η διαμόρφωση της ΚΕΠΠΑ: πολιτική και ιστορική ανάλυση

Transcript

1 Πηγή: το κεφάλαιο 4 του βιβλίου Διπλωματία και Στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης ενόψει της Διακυβερνητικής του 1996, Αθήνα, Παπαζήσης, 1996, 435 σελ. Copyright: Ηλίας Κουσκουβέλης Απαγορεύεται η αναπαραγωγή των σημειώσεων χωρίς την άδεια του συγγραφέα. Η διαμόρφωση της ΚΕΠΠΑ: πολιτική και ιστορική ανάλυση Η Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας (ΚΕΠΠΑ Common Foreign and Security Policy) δεν είναι απλά το αποτέλεσμα μίας διακυβερνητικής συνδιάσκεψης, αλλά απόρροια πολυετών διεργασιών στο χώρο της Ευρώπης. Η θέσπισή της είναι η αποκρυστάλλωση ισορροπιών συμφερόντων και σχέσεων ισχύος ευρωπαϊκών και μη παραγόντων στη μεταψυxροπολεμική εποχή, στα πλαίσια της διεθνούς πολιτικής και οικονομίας και υπό την επήρεια υπερεθνικών και διακυβερνητικών διαδικασιών. Είναι επίσης προϊόν της εμπειρίας και μακροχρόνιας εκμάθησης στο ψυχροπολεμικό, αλλά και στο κοινοτικό θεσμοποιημένο σκηνικό και απόφασης εξωτερικής πολιτικής των κυβερνήσεων των κρατών μελών της, κρατών που από το 1945 και μετά προσδιορίσθηκαν ως Δυτική Ευρώπη. Το παρόν κεφάλαιο θα διερευνήσει ποιοι είναι οι συντελεστές δημιουργίας τής ΚΕΠΠΑ, στη διάσταση της εξωτερικής πολιτικής και των πολιτικοοικονομικών πλευρών της ασφάλειας. Θα διευκρινίσει τις αιτίες, αλλά και τις αφορμές δημιουργίας της. Θα εξηγήσει τη χρονική στιγμή δημιουργίας της ΚΕΠΠΑ, γιατί δηλαδή προέκυψε τη δεδομένη στιγμή και όχι νωρίτερα ή αργότερα. Τέλος, θα προσπαθήσει να δώσει απαντήσεις ως προς τη διαμόρφωσή της. Α. Παράγοντες της Ευρωπαϊκής Ένωσης Όπως στο παρελθόν οι πολιτικές εκφάνσεις εξωτερικής συμπεριφοράς των κρατών μελών των Κοινοτήτων είτε άτυπα είτε υπό τη μορφή της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Συνεργασίας ήταν διακυβερνητικού χαρακτήρα, έτσι και η ΚΕΠΠΑ αποτελεί διακυβερνητική συνεργασία των κρατών μελών της Ένωσης. Καθώς, επιπλέον, αποτελεί συγκερασμό διπλωματικών και στρατηγικών συμφερόντων των κρατών μελών της, είναι απαραίτητο, για να εξετασθεί, να προσδιορισθούν αυτοί οι παράγοντες-κράτη μεταξύ των 12 που δημιούργησαν τη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση (Συνθήκη του Μάαστριχτ), οι οποίοι αφενός πρωταγωνιστούν διαχρονικά στην ευρωπαϊκή και τη διεθνή σκηνή, αφετέρου, επηρέασαν τη δημιουργία τής ΚΕΠΠΑ. Οι παράγοντες αυτοί υποδύονται εναλλασσόμενοι το ρόλο της ανεξάρτητης και της εξαρτημένης μεταβλητής, επηρέασαν δηλαδή, επηρεάζουν και, με τη σειρά τους, επηρεάζονται πλέον από τις διατάξεις της ΚΕΠΠΑ. 1. Διαχρονικοί πρωταγωνιστές στην ευρωπαϊκή διπλωματία Ο πρώτος "σταθερός" στο χρόνο παράγων/ μεταβλητή είναι ενδοσυστημικός, ενδο-δυτικοευρωπαϊκός, και δισδιάστατος. Η μία διάστασή του αφορά την εξωτερική πολιτική τού κράτους "ταραξία" στο κέντρο της Ευρώπης, αυτού που από τα μέσα του 19 ου αιώνα διεξήγε δύο παγκοσμίους και δύο ηπειρωτικούς πολέμους, και η

2 άλλη την προσπάθεια αντιμετώπισής του από τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη. 1 Πρόκειται για την προσπάθεια αντιμετώπισης του Γερμανικού προβλήματος, του κράτους που μετά την επανένωση των δύο τμημάτων του επανέρχεται προσεκτικά, 2 αλλά σφριγηλά στη διαχείριση των ευρωπαϊκών και διεθνών υποθέσεων. Ακόμη πριν την επανένωσή της και τη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση, η Γερμανία αναγνωρίζεται ως η ατμομηχανή της ευρωπαϊκής οικονομικής ενοποίησης. Πρωταγωνιστεί, συνεργαζόμενη με τη Γαλλία, στη διαδικασία της ευρωπαϊκής πολιτικής ένωσης, ενώ η επανένωσή της προσδίδει μία νέα αίγλη και διάσταση στην ικανότητα άσκησης της εξωτερικής της πολιτικής. Έκτοτε η Γερμανία θεωρείται ότι ακολουθεί όλο και περισσότερο τη δική της εξωτερική πολιτική, συμπαρασύροντας τους 12 είτε στην αποτυχία διαχείρισης της κρίσης της Γιουγκοσλαβίας 3 είτε στην διεύρυνση προς βορρά και στην πορεία προς την κατάκτηση της Ανατολικής Ευρώπης. 4 Η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο είναι οι άλλοι δύο παράγοντες του ευρωπαϊκού συστήματος. 5 Είναι τα κράτη που δημιούργησαν και διαμόρφωσαν το ευρωπαϊκό και ουσιαστικά το διεθνές σύστημα από το 1648 μέχρι το Μετά το 1945, η Γαλλία προσπαθεί να λειτουργήσει εξισορροπητικά στην Ευρώπη, να διασφαλισθεί έναντι του σοβιετικού κινδύνου και της ανανέωσης του γερμανικού επεκτατισμού και, συγχρόνως, να διατηρήσει τις απαραίτητες πολιτικές και στρατηγικές αποστάσεις από τις ΗΠΑ. Είναι η αρχική κινητήρια δύναμη της οποιασδήποτε ενοποιητικής οικονομικής και πολιτικής προσπάθειας στην Ευρώπη και στη συνέχεια μαζί με τη Γερμανία οδηγούν τις Ευρωπαϊκές Κοινότητες στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το Ηνωμένο Βασίλειο, αφού παρακολούθησε και ρύθμισε τις ισορροπίες δυνάμεων στην Ευρώπη το 19 ο και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, κερδίζει τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά χάνει την παγκόσμια ηγεμονία του. Στηρίζεται πλέον στις ΗΠΑ, αποκτά χάρη σε αυτές το πυρηνικό του οπλοστάσιο και γίνεται ο τοποτηρητής και εγγυητής του ΝΑΤΟ στην Ευρώπη. Για μερικά χρόνια στη δεκαετία του Για τη Γερμανική εξωτερική πολιτική, βλ. J. Joffe, "The foreign policy of the Federal Republic of Germany", στο R.C. Macridis (editor), Foreign policy in world politics, Prentice Hall, Englewood Cliffs, 1989, σελ Βλ. επίσης W.A. Paterson, Germany and Europe, στο J. Story (editor), The New Europe: politics, government and economy since 1945, Blackwell, Oxford UK, 1993, σελ Βλ. K. Kinkel, Peacekeeping missions: Germany can now play its part, NATO Review, Νο 5, Οctober 1994, σελ Οι 11 για να διαφυλάξουν την ενότητα της συνεργασίας τους στην εξωτερική πολιτική υποχωρούν στις στις Γερμανικές πιέσεις και θυσιάζουν την ενότητα της Γιουγκοσλαβίας. Βλ. "Λάθη και παραλείψεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη Γιουγκοσλαβία", Η Καθημερινή, , σελ "Στη μεταψυχροπολεμική εποχή και μετά τη γερμανική επανένωση, η Βόννη πιθανώς να βλέπει την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση (...) ως το μέσον για εύκολη εθνική διείσδυσή της στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη..." Βλ. Π. 'Ηφαιστος, Ευρωπαϊκή άμυνα και ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, Η Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων και κατηγοριών κατά της ευρωπαϊκής ιδέας, Αθήνα, Οδυσσέας, 1994, σελ Για τη γαλλική εξωτερική πολιτική, βλ. R.C. Macridis, "French foreign policy: the quest for rank", σελ , και για τη βρετανική R.J. Lieber, "British foreign policy: the limits of maneuver", σελ. 1-26, και τα δύο στο R.C. Macridis (editor), Foreign policy in world politics, Prentice Hall, Englewood Cliffs, NJ, Βλ. επίσης J. Story and Guy de Carmoy, "France and Europe" και Geoffrey Edwards, "Britain and Europe", στο J. Story (editor), The New Europe: politics, government and economy since 1945, Blackwell, Oxford UK, 1993, σελ και αντίστοιχα.

3 παρακολουθεί τη διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης εκ του μακρόθεν και μάλιστα δημιουργεί την Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ), 6 ως αντίβαρο στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες. Στις αρχές της επόμενης δεκαετίας επιχειρεί, μετά από προτροπή των ΗΠΑ, να εισέλθει στις Κοινότητες. Συναντά όμως την αντίδραση του De Gaulle ακριβώς γιατί θεωρείται "δούρειος ίππος" των ΗΠΑ, όντας στενά συνδεδεμένο με την υπερδύναμη. 7 Όταν τελικά το επιτυγχάνει (1973), καθώς δεν φαίνεται να έχει ξεπεράσει το δίλημμα Ατλαντικός ή Ευρώπη, λειτουργεί ως γέφυρα 8 προς τις ΗΠΑ και ως εξισορροπιστής των σχέσεών τους με την Ευρώπη. 2. Παράγοντες δημιουργίας της ΚΕΠΠΑ Ο καθορισμός των παραγόντων δημιουργίας της ΚΕΠΠΑ μπορεί να γίνει στη βάση του προσδιορισμού: Ι. των κυβερνήσεων των χωρών ή των υπερεθνικών θεσμών που είχαν την πρωτοβουλία και πέτυχαν να εμπλέξουν τους 12 στη δημιουργία της ΚΕΠΠΑ, και ΙΙ. των προτάσεων που υποβλήθηκαν στο στάδιο των διαπραγματεύσεων και συμπεριελήφθησαν τελικά στη Συνθήκη. Ι. Πρωτοβουλία δημιουργίας εξωτερικής πολιτικής α. Κυβερνήσεις/ Κυβερνητικές ελίτ Η αίσθηση της ανάγκης για την πολιτική ένωση ήταν ανέκαθεν διάχυτη σε διαφορετικούς βαθμούς έντασης στις κυβερνητικές και πολιτικές ελίτ των κρατών μελών των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, αλλά ενισχύεται στη διάρκεια της δεκαετίας τού Συνειδητοποιείται τότε πως η υπόθεση της ευρωπαϊκής ενοποίησης ναι μεν επιτυγχάνει στον τομέα της γεωργίας και του εμπορίου, αλλά δεν προοδεύει από πλευράς πολιτικής ενοποίησης και συνεπώς δεν έχει και την αναμενόμενη παρουσία στο διεθνή χώρο. Το γεγονός αυτό καταγράφεται και κατά τη διάρκεια της Α Ελληνικής Προεδρίας των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων από τον τότε Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας, Κ. Καραμανλή, όταν το Σεπτέμβριο του 1983 επισημαίνει στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο την "ασύμμετρη προώθηση των οικονομικών έναντι των πολιτικών σκοπών και την καθυστέρηση της πολιτικής σε σχέση με την οικονομική ενοποιητική πορεία". 9 Η καταγραφή και συνειδητοποίηση της ανάγκης πολιτικής ενοποίησης από τις κυβερνητικές ελίτ οδηγεί στην υιοθέτηση της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Συνεργασίας στα πλαίσια της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης και στη συνέχεια στους θεσμούς της πολιτικής ενοποίησης της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή 6 Η ΕΖΕΣ δημιουργείται στις Βλ. Π. 'Ηφαιστος, όπ. παρ. νο 5, σελ Βλ. δήλωση του John Major στην Le Monde, , σελ.6. 9 Στη σχετική παράγραφο της ομιλίας διατυπώνεται η άποψη ότι η καθυστέρηση της πολιτικής ενοποίησης έχει αρνητικές συνέπειες και στον ίδιο τον οικονομικό τομέα. Βλ. ομιλία του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωνσταντίνου Καραμανλή στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στο Γ. Κρανιδιώτης και Στ. Περράκης (επιμέλεια), Η πρώτη ελληνική Προεδρία στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, Κείμενα, Έκδοση Υπουργείου Εξωτερικών, Παρατίθεται επίσης από τον Στ. Σταθάτο, " ΕΕ: φόρουμ διαμόρφωσης της ευρωπαϊκής άμυνας;" Η Καθημερινή,

4 Ένωση 10. Η πρωτοβουλία για την έναρξη των συζητήσεων σχετικά με την πολιτική ένωση παράλληλα με την οικονομική και τη νομισματική ένωση προήλθε από την κυβέρνηση του Βελγίου ( ). 11 Όμως η προώθηση της ιδέας της πολιτικής ένωσης ανήκει στους ηγέτες της Γαλλίας και της Γερμανίας. Σε επιστολή τους ( ) στον Ιρλανδό Πρωθυπουργό, οι Mitterrand και Kohl τόνισαν την ανάγκη επιτάχυνσης της διαδικασίας της ευρωπαϊκής ενοποίησης και τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ζήτησαν, για πρώτη φορά, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της να αποφασίσει τη σύγκληση νέας διακυβερνητικής για την πολιτική ένωση η οποία θα περιείχε μία "κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφαλείας". Όλες οι κυβερνήσεις των κρατών μελών, εκτός αυτών του Ηνωμένου Βασιλείου και της Πορτογαλίας, θεώρησαν την πρόταση θετική. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ζήτησε από το Συμβούλιο Υπουργών να καταθέσει λεπτομερή έκθεση στην επόμενη σύνοδό του, τον Ιούνιο 12. Η έκθεση, την οποία το Συμβούλιο Υπουργών επεξεργάστηκε στη βάση των ιδεών Mitterrand και Kohl 13, υπεβλήθη και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Δουβλίνου αποφάσισε τη σύγκληση στις διακυβερνητικής διάσκεψης για την πολιτική ένωση παράλληλα με την ήδη προγραμματισμένη για την οικονομική και νομισματική ένωση. Ο καθορισμός του περιεχομένου της διαπραγμάτευσης έγινε στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Ρώμης (Δεκέμβριος 19), στη βάση της έκθεσης του Συμβουλίου Υπουργών ( ). Οι προτάσεις αυτές ενισχύθηκαν από το γαλλογερμανικό υπόμνημα της Όπως παρατηρεί ο Ιωακειμίδης, το περιεχόμενο του υπομνήματος και της έκθεσης του Συμβουλίου ήταν σχεδόν ταυτόσημο, γεγονός που αποδεικνύει τη βαρύτητα του γαλλογερμανικού άξονα. 14 Στη βάση των προτάσεων του Συμβουλίου και παρά τις επιφυλάξεις της κυβέρνησης του Ηνωμένου Βασιλείου, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο αποδέχθηκε πέντε θεματικές για την πολιτική ένωση, μεταξύ των οποίων και η διαμόρφωση κοινής εξωτερικής πολιτικής. 15 β. Υπερεθνικοί φορείς Ο ρόλος της Επιτροπής των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων στο στάδιο της προετοιμασίας της διακυβερνητικής διάσκεψης για την πολιτική ένωση ήταν ανύπαρκτος παρά το γεγονός ότι είχε δικαίωμα υποβολής προτάσεων για την αναθεώρηση της Συνθήκης ΕΟΚ. 16 Η συμπεριφορά αυτή είναι εντελώς αντίθετη σε σχέση με αυτήν των διαπραγματεύσεων για την οικονομική και νομισματική ένωση, στις οποίες η Επιτροπή και ο πρόεδρός της J. Delors υπήρξαν η κινητήρια δύναμη. Κατά μία άποψη αυτό οφείλεται στην προτεραιότητα που έδιναν στην οικονομική και 10 Όπως προκύπτει από δημοσκοπήσεις, την ανάγκη ευρωπαϊκής παρουσίας στο διεθνή χώρο συμμερίζεται και στηρίζει η κοινή γνώμη των 12 λαών. Για το θέμα αυτό, βλ. Werner J. Feld, "Intensified economic integration in the European Community and aspirations for a 'European' defense policy", στο R.J. Jackson (editor), Europe in transition: the management of security after the cold war, Praeger, N. York, 1992, σελ Βλ. Π.Κ. Ιωακειμίδη, Ευρωπαϊκή Πολιτική Ένωση, Θεμέλιο, Αθήνα, 1993, σελ Η προσφορά του συγκεκριμένου βιβλίου στην τεκμηρίωση του παρόντος κεφαλαίου υπήρξε σημαντική. 12 Ibid., σελ Ibid., σελ Βλ. ibid., σελ Ibid., σελ Ιbid., σελ. 124.

5 νομισματική ένωση 17. Ούτε όμως το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο συμμετείχε άμεσα στην έναρξη της διαδικασίας διαπραγμάτευσης αυτής καθαυτής ή στις προπαρασκευαστικές διαβουλεύσεις. Εντούτοις, δεν πρέπει να λησμονείται ότι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο πάντα πίεζε προς την κατεύθυνση της ενίσχυσης της ευρωπαϊκής ενοποίησης και είχε επανειλημμένα εκφρασθεί υπέρ της πολιτικής ένωσης. Ιδιαίτερο ρόλο στο στάδιο της προετοιμασίας έπαιξε το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα, ο συνασπισμός δηλαδή των "Χριστιανοδημοκρατικών" κομμάτων των κρατών μελών στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Επτά από τους ηγέτες του ως πρωθυπουργοί 18, ήταν μέλη του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου 19. Πριν από κάθε σύνοδο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου οι ηγέτες τού Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος είχαν συναντήσεις για να καθορίσουν τις θέσεις τους για την ΟΝΕ και την πολιτική ένωση 20. Στη συνάντησή τους στη Ρώμη ( ) συντόνισαν τις θέσεις τους για το χρονοδιάγραμμα της οικονομικής και νομισματικής ένωσης. 21 Σε άλλη συνάντησή τους, στο Δουβλίνο ( ), υιοθέτησαν θέση για τη σύνταξη ενός "ομοσπονδιακού Συντάγματος για την Ευρωπαϊκή Ένωση" και υποστήριξαν την ανάγκη ανάπτυξης κοινής πολιτικής ασφαλείας. ΙΙ. Προτάσεις για τη διαμόρφωση της ΚΕΠΠΑ α. Κυβερνήσεις Όλες οι κυβερνήσεις των κρατών μελών εκτός της Ιρλανδίας υπέβαλαν προτάσεις για την εξωτερική πολιτική, είτε άμεσα είτε έμμεσα αναφερόμενες στην πολιτική ένωση. Στην τελευταία κατηγορία ανήκουν οι κυβερνήσεις της Δανίας και της Πορτογαλίας, οι οποίες έκαναν προτάσεις για την ΚΕΠΠΑ μόνο στα πλαίσια των γενικών υπομνημάτων τους. Εκτός από γενικά υπομνήματα, προτάσεις ειδικά για την εξωτερική πολιτική και την πολιτική ασφαλείας υπέβαλαν πριν και κατά τη διάρκεια των 17 Βλ. ibid., σελ Αυτοί ήταν οι πρωθυπουργοί του Βελγίου, Γερμανίας, Ελλάδας, Ιταλίας, Λουξεμβούργου, Ολλανδίας Πορτογαλίας. 19 Το Συντηρητικό Κόμμα του Ηνωμένου Βασιλείου προσχώρησε στο Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα το Μάιο του Βλ. Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το κοινοβουλευτικό όργανο της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, έκδοση του Γραφείου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για την Ελλάδα, Αθήνα 1993, σελ Βλ. Iωακειμίδη, όπ. παρ. νο 12, σελ Σύμφωνα με μία άποψη, το γεγονός αυτό απομόνωσε το Ηνωμένο Βασίλειο και οδήγησε στην ανατροπή της Thatcher που μεθοδεύτηκε γύρω από την ευρωπαϊκή της πολιτική. Βλ. Simon Serfaty, "Change and security in Europe: pas de deux and menage a trois", στο R.J. Jackson (editor), Europe in transition: the management of security after the cold war, Praeger, N. York, 1992, σελ H ευρωπαϊκή πολιτική ήταν θέμα που προκάλεσε (όπως και συνεχίζει) σημαντικές διαφωνίες στο εσωτερικό του συντηρητικού κόμματος και της κυβέρνησης και "έπαιξε σημαντικό ρόλο στο να υποχρεωθεί η κ. Thatcher να παραιτηθεί από το αξίωμα του Πρωθυπουργού το Νοέμβριο 19". Βλ. K.O. Morgan, "The twentieth century", στο K.O. Morgan (editor), The Oxford History of Britain, Oxford/N. York, Oxford University Press, 1992, σελ. 614.

6 διαπραγματεύσεων: το Βέλγιο, 22 η Ελλάδα, 23 η Ισπανία, 24 η Ολλανδία 25 και η Ιταλία που προήδρευσε στο προπαρασκευαστικό στάδιο (Ιούλιος - Δεκέμβριος 19) της διακυβερνητικής. 26 Οι κυβερνήσεις της Γαλλίας και της Γερμανίας υπέβαλαν από κοινού τέσσερις προτάσεις. Η πρώτη ήταν η επιστολή Mitterrand-Kohl στον Ιρλανδό προεδρεύοντα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Η δεύτερη στη διάρκεια της προπαρασκευαστικής περιόδου με το μήνυμα Mitterrand-Kohl. 27 Ο γαλλογερμανικός άξονας εμφανίστηκε δύο ακόμη φορές στη διάρκεια της διακυβερνητικής: με κοινή πρόταση το ν Φεβρουάριο 1991 για την ανάπτυξη της πολιτικής για την ασφάλεια και την άμυνα στα πλαίσια του δεύτερου "πυλώνα" 28 και πάλι με επιστολή Mitterrand- Kohl για την κοινή εξωτερική πολιτική, την ασφάλεια και την άμυνα. 29 Αντιτιθέμενη στο γαλλογερμανικό άξονα, η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου έκανε τρεις παρεμβάσεις στο θέμα. 30 Τέλος, η κυβέρνηση του Λουξεμβούργου ως ασκούσα την Προεδρία (Ιανουάριος-Ιούνιος 1991) επεξεργάσθηκε δύο διαδοχικά σχέδια συνθήκης 31 και μεγάλο αριθμό προτάσεων πριν καταλήξει στο σχέδιο που απετέλεσε τη βάση της Συνθήκης. 32 Το ίδιο έκανε και η κυβέρνηση της Ολλανδίας ως Προεδρία (Ιούλιος- Δεκέμβριος 1991). 33 β. Υπερεθνικοί φορείς Η Επιτροπή συμμετείχε ενεργότερα στο στάδιο των διαπραγματεύσεων και έκανε προτάσεις στον τομέα της κοινής πολιτικής εξωτερικών υποθέσεων και ασφαλείας. 34 Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αν και είχε μόνο το δικαίωμα συμβουλευτικής γνώμης, διεκδίκησε την ενεργότερη συμμετοχή του στις διαπραγματεύσεις. 35 Τελικά τα κράτη μέλη αποδέχτηκαν να εκφράσει ο Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου τις απόψεις του σώματος πριν από ορισμένες συναντήσεις της διακυβερνητικής και να υποβληθεί το αποτέλεσμα των διαπραγματεύσεων της διακυβερνητικής στο σώμα μόνο για ενημέρωση. Έτσι, το Κοινοβούλιο προήγε μόνον εμμέσως τις θέσεις του είτε μέσω της συμμετοχής του στις διοργανικές διασκέψεις είτε μέσω επισκέψεων στις εθνικές πρωτεύουσες είτε, τέλος, μέσω της συμμετοχής του Προέδρου του, Egon Klepsch, στο Ευρωπαϊκό 22 Νon-paper της και γενικό υπόμνημα της 21.3., 5519/, βλ. Ιωακειμίδη, όπ. παρ. νο 12, σελ και Έγγραφο SΝ 5248/ της και γενικό υπόμνημα σε έγγραφο Συμβουλίου 6457/. 24 Έγγραφο 10356/ ADD1, , βλ. Ιωακειμίδη, όπ. παρ. νο 12, σελ Έγγραφο ADD και CONF-UP 1725/91, Δύο προτάσεις: στις έγγραφο 9333/ADD1 και στις CONF-UP 1720/91, βλ. Iωακειμίδη, όπ. παρ νο 12, σελ SN 24119/, , Βλ. Ιωακειμίδη, όπ. παρ. νο 12, σελ Νon-paper, CONF-UP 1718/91, , βλ. ibid., σελ Europe Agence Internationale d'information pour la presse (θα αναφέρεται ως Europe Agence), no. 1738, , και Ιωακειμίδης, όπ. παρ. νο 12, σελ Νon-paper στις , κοινή δήλωση με Ιταλία στις και έγγραφο 3283/ στις Βλ. Ιωακειμίδη, όπ. παρ. νο 12, σελ CONF-UP 1800/91, και CONF-UP-UEM 2008/91, Βλ. Ιωακειμίδη, όπ. παρ. νο 12, σελ CONF-UP-UEM, Βλ. Ιωακειμίδη, όπ. παρ. νο 12, σελ Ιbid., σελ. 124.

7 Συμβούλιο του Μάαστριχτ. 36 Η συμμετοχή επομένως του Κοινοβουλίου ήταν πολύ μικρή και επηρέασε έμμεσα, καθώς μόνο κάποιες ιδέες που διατυπώθηκαν σε ψηφίσματα υιοθετήθηκαν με τη στήριξη των κρατών μελών και κυρίως της Γερμανίας στη Συνθήκη. 37 Το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα επανεμφανίστηκε λίγο πριν το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Maastricht. Στη σύνοδό του στη Χάγη ( ) υιοθέτησε σειρά εξειδικευμένων θέσεων για κάθε κεφάλαιο της πολιτικής ένωσης. Γενικά παρουσίασε μία "έντονα ενοποιητική προσέγγιση ομοσπονδιακού περιεχομένου" και λόγω των θεσμικών δυνατοτήτων που είχαν οι ηγέτες του επηρέασε αποτελεσματικότερα τη διαπραγμάτευση". Ανάλογες θέσεις υιοθέτησαν και οι φιλελεύθεροι. 38 Συναντήσεις είχε και η Συνομοσπονδία των Σοσιαλιστικών Κομμάτων της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Σε δύο κυρίως συναντήσεις της (Λουξεμβούργο στις και στις πριν το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Maastricht) καθόρισε τις θέσεις της για την πολιτική ένωση αποφεύγοντας την οποιαδήποτε αναφορά στην ομοσπονδιακή προοπτική. Μπορεί οι θέσεις της να χαρακτηρίζονται "διστακτικές" ως προς την ομοσπονδιακή προοπτική και να εκτιμάται ότι λόγω της αναποφασιστικότητας και της μικρής αριθμητικά (αν και σημαντικής) εκπροσώπησης (Mitterand και Gonzalez) δεν μπόρεσε να επηρεάσει σημαντικά τη διαπραγμάτευση στο σύνολό της, 39 όμως στον τομέα του δεύτερου "πυλώνα" οι θέσεις των Γάλλων και των Ισπανών σοσιαλιστών ήταν ξεκάθαρα θετικές και μάλλον καταλυτικές. Στη διαπραγμάτευση παρενέβησαν και ομάδες πίεσης, όπως οι Ευρωπαίοι Φεντεραλιστές (European Federalists) χωρίς σημαντικά αποτελέσματα. Τέλος, οι ομάδες οικονομικών συμφερόντων και τα συνδικάτα παρενέβησαν κυρίως στην οικονομική και νομισματική ένωση και στην κοινωνική πολιτική 40 αντίστοιχα 41 και δεν είχαν ανάμειξη στη διαπραγμάτευση της ΚΕΠΠΑ. Για αυτό είναι μάλλον σωστό να αποδεχθούμε το συμπέρασμα του Ιωακειμίδη, ότι γενικά η Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση είναι σε σημαντικό βαθμό έργο των Χριστιανοδημοκρατικών κομμάτων της κεντρικής Ευρώπης. 42 Στην ΚΕΠΠΑ όμως, 36 Βλ. R. Ramsay, "Η άποψη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου", στο Ν. Φραγκάκης, Α.Δ. Παπαγιαννίδης, Ρ. Αποστολίδου (επιμέλεια), Η τρίτη ελληνική Προεδρία του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Αθήνα, Εστία, 1994, σελ. 87. Ο ίδιος, αναφερόμενος όμως μόνο σε τρεις περιπτώσεις, εκτιμά ότι οι θέσεις του Κοινοβουλίου βρήκαν απήχηση στη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Καμία από τις τρεις περιπτώσεις όμως δεν εμπίπτει στον τομέα του δεύτερου "πυλώνα". 37 Βλ. Iωακειμίδη όπ. παρ. νο 12, σελ και για τις θέσεις του Κοινοβουλίου, σελ Ιbid., σελ Ιbid., σελ Για την κοινωνική πολιτική, βλ. Η. Νικολακοπούλου-Στεφάνου, Ευρωπαϊκή κοινωνική πολιτική: κατευθύνσεις και προοπτικές", στο Χριστοδουλίδης-Στεφάνου, Η Συνθήκη του Μάαστριχτ: συνθετική θεώρηση, Σιδέρης, Αθήνα, 1993, σελ Βλ. Ιωακειμίδη, όπ. παρ. νο 12, σελ. 183, 186, ο οποίος δεν κάνει εκτίμηση της βαρύτητας του ρόλου αυτών των ομάδων. Στην ανάλογη περίπτωση της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης, κατά τον Moravcsik, ο ρόλος των ομάδων επιχειρηματικών συμφερόντων οι οποίες πίεσαν προς την εκπόνηση και υιοθέτηση της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης ήταν μικρός. Βλ. Andrew Moravcsik: "Negotiating the single European Act: national interests and conventional statecraft in the European Community", International Organization, 45, I, Winter Ibid., σελ. 186.

8 οι συμμαχίες δεν έγιναν στη βάση των κομματικών συνασπισμών αλλά κυρίως, όπως θα δούμε, στη βάση της άποψης που είχαν οι κυβερνήσεις των κομμάτων αυτών ξεχωριστά σχετικά με την εξωτερική πολιτική και με τη μελλοντική σχέση της Ένωσης με το ΝΑΤΟ και τη ΔΕΕ. Προκύπτει λοιπόν ότι οι υπερεθνικοί φορείς, εκτός φυσικά των κομμάτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, δεν είχαν συμμετοχή στην έναρξη της διαδικασίας τής διακυβερνητικής για την πολιτική ένωση. 43 Επίσης, έμμεσα προκύπτει ότι στον τομέα του δεύτερου "πυλώνα" δεν υπήρξε "ηγεμονική" δύναμη η οποία να επιβάλει ένα "ηγεμονικό" καθεστώς. Αντίθετα καταδείχθηκε ότι την έναρξη της διαδικασίας της διακυβερνητικής προώθησαν η γαλλική και η γερμανική κυβέρνηση (οι Γάλλοι σοσιαλιστές και οι Γερμανοί Χριστιανοδημοκράτες) και οι προτάσεις που υιοθετήθηκαν ήταν κυρίως οι γαλλικές, εν μέρει οι γερμανικές και σε ένα μικρό βαθμό οι βρετανικές. Επομένως, οι παράγοντες δημιουργίας της ΚΕΠΠΑ είναι οι κυβερνήσεις της Γαλλίας, της Γερμανίας και του Ηνωμένου Βασιλείου ή καλύτερα οι ηγέτες τους, δηλαδή οι κύριοι Mitterrand, Kohl και Major. 44 Η σύμπτωση λοιπόν μεταξύ των κυριοτέρων παραγόντων της δυτικοευρωπαϊκής διεθνούς σκηνής και των παραγόντων δημιουργίας της ΚΕΠΠΑ είναι πλήρης. Και βέβαια, καθώς οι ίδιοι παράγοντες συνέβαλαν και στη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Συνεργασίας της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης, 45 παρατηρούμε την ανάδυση ενός μοντέλου ως προς τα κράτη που έπαιξαν ρόλο στη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Συνεργασίας της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης και της ΚΕΠΠΑ στα πλαίσια της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση. 46 Β. Αίτια ή ανάγκη δημιουργίας της ΚΕΠΠΑ 1. Πυκνότητα δραστηριοτήτων του τομέα ή μείωση του κόστους των συναλλαγών ή έντονη αλληλεξάρτηση. Καθεμία από τις τρεις παραπάνω συγγενείς στη θεωρία των Διεθνών Σχέσεων έννοιες είναι αναγκαία αλλά όχι ικανή συνθήκη για τη δημιουργία ενός διεθνούς καθεστώτος όπως, στην περίπτωσή μας, η ΚΕΠΠΑ. Η μείωση του κόστους των συναλλαγών είναι δεδομένη αν λόγω της υψηλής πυκνότητας των δραστηριοτήτων ενός τομέα δημιουργηθεί ένα διεθνές καθεστώς. Κατά τον Keohane "σε έναν τομέα του οποίου η πυκνότητα (δραστηριοτήτων) είναι χαμηλή, η προσφυγή σε συμφωνίες ad hoc είναι αρκετά ικανοποιητική 43 Το ίδιο διαπίστωσε και ο Μοravcsik (όπ. παρ. νο 41) στη μελέτη του για τη δημιουργία της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης. 44 Ο ρόλος των κυβερνητικών ελίτ ("intergovernmentalism") στη δημιουργία της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης ήταν πολύ σημαντικός κατά τους Moravcsik (όπ. παρ. νο 41,) και τους Wayne Sandholz & John Zysman, "1992: Recasting the European bargain", World Politics, 42, 1989, October, σελ Ο Κ. Στεφάνου παρατηρεί: "για να περιοριστούμε στα τρία μεγαλύτερα κράτη μέλη, η ΕΠΣ εξυπηρετούσε το στόχο της Γαλλίας να τελεί υπό παρακολούθηση η εξωτερική πολιτική της Ομοσπονδιακής Γερμανίας, ταυτόχρονα όμως εξυπηρετούσε και την πολιτική της τελευταίας να αντιμετωπίζονται με εποικοδομητικό πνεύμα οι σχέσεις Ανατολής-Δύσης. Τέλος, μέσω ΕΠΣ, η Βρετανία μεγιστοποιούσε το μεσολαβητικό ρόλο (broker) μεταξύ ΗΠΑ και Δυτικής Ευρώπης". Βλ. Κ.Α. Στεφάνου, Ευρωπαϊκή Πολιτική Συνεργασία μετά την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη, ΕΕυρΚ 5/1988, σελ Για το ρόλο των τριών κρατών και των κυβερνήσεών τους στην ευρωπαϊκή πολιτική, βλ. S. Serfaty, όπ. παρ. νο 22, σελ

9 οι διάφορες συμφωνίες δεν θα συγκρούονται μεταξύ τους και οι σχετικές με τη δημιουργία καθεστώτος συμφωνίες θα είναι λιγότερες. Αντίθετα, στους τομείς στους οποίους η πυκνότητα δραστηριοτήτων είναι υψηλή, ένας στόχος μπορεί να συγκρούεται με έναν άλλο. Σε αυτή την περίπτωση, τα καθεστώτα θα μπορούσαν να δημιουργήσουν σημαντικές οικονομίες, για παράδειγμα, με τη δημιουργία διαδικασιών διαπραγμάτευσης που θα εφαρμόζονται σε μία ποικιλία πιθανών συμφωνιών στα πλαίσια σημαντικών τομέων παρομοίων δραστηριοτήτων" 47. H έννοια της πυκνότητας ενός τομέα δραστηριοτήτων είναι συγγενής με την έννοια της "έντονης αλληλεξάρτησης". Αυτή μπορεί να προκαλέσει τη δημιουργία καθεστώτων στους τομείς δραστηριοτήτων στους οποίους είναι πολύ έντονη, εκεί δηλαδή όπου υπάρχει ένα σημαντικό πλέγμα δεσμών ή και προβλημάτων που πρέπει να αντιμετωπισθούν. Η ευρωπαϊκή συνεργασία στα θέματα εξωτερικής πολιτικής υπάρχει από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 και, εντεινόμενη, κωδικοποιείται μόλις το 1987 με την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη ως Ευρωπαϊκή Πολιτική Συνεργασία. Στα πλαίσια των "Γενικών Υποθέσεων", οι Υπουργοί συναντώνται για την Ευρωπαϊκή Πολιτική Συνεργασία τουλάχιστον μία φορά το μήνα. Οι συναντήσεις ετοιμάζονται από την Πολιτική Επιτροπή της οποίας τα μέλη βρίσκονται σε διαρκή επικοινωνία. Υπάρχουν τουλάχιστον 20 ομάδες εργασίας που φέρνουν σε επαφή τμηματάρχες των Υπουργείων Εξωτερικών αρκετές φορές το χρόνο στις Βρυξέλλες. Και βέβαια υπάρχει το COREU μέσω του οποίου διαβιβάζονται τουλάχιστον μηνύματα το χρόνο. Στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Συνεργασίας ασχολούνται με όλα τα κλασσικά θέματα διπλωματίας (πραξικοπήματα, πολιτικές κρίσεις, ανθρώπινα δικαιώματα) και υπάρχουν δεκάδες ανακοινωθέντα, δηλώσεις, αλλά και διαβήματα. Τουλάχιστον 150 από αυτά ετησίως αφορούν υποθέσεις παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων 48. Επομένως στα πλαίσια της ευρωπαϊκής συνεργασίας στα θέματα εξωτερικής πολιτικής υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός προβλημάτων και σημαντική πυκνότητα δραστηριοτήτων σε θέματα αλληλεξαρτώμενα, που αρχικά οδηγούν και αιτιολογούν μία πρώτη θεσμοποίηση της διπλωματικής συνεργασίας μέσω της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Συνεργασίας. Η αύξηση της πυκνότητας δραστηριοτήτων του τομέα, που παρατηρήθηκε στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Συνεργασίας κατά το 1989 και 19, 49 δεν εξηγεί γιατί μετά την Ευρωπαϊκή Πολιτική Συνεργασία - που προσφέρει πληροφόρηση και συντονισμό για την αντιμετώπιση των κοινά αντιμετωπιζόμενων προβλημάτων - τα κράτη μέλη οδηγούνται στη δημιουργία της ΚΕΠΠΑ, δηλαδή σε μία περισσότερο θεσμοποιημένη διαδικασία. Αυτό ερμηνεύεται από τον επόμενο παράγοντα που έχει σχέση όχι μόνο με την αντιμετώπιση των προβλημάτων, αλλά και με το πόσο αποτελεσματική και συνολικά ωφέλιμη είναι η συνεργασία. 47 R.O. Keohane, "The demand for international regimes", International Organization, 36, 2, Spring 1982, (σελ ), σελ Βλ. Simon J. Nuttall, European Political Cooperation, Clarendon Press, Oxford, 1992, σελ Bλ. Desmond Dinan, "European Political Cooperation", στο L. Hurwitz & Ch. Lequesne (editors), The state of the European Community, Lynne Rienner Publishers, Longman, 1991, σελ. 403 και Γ. Βαληνάκης, Η ευρωπαϊκή πολιτική και αμυντική συνεργασία, Παπαζήσης, 1991, σελ. 34.

10 1. Ενδυνάμωση του διεθνούς ρόλου των Κοινοτήτων και ανάγκη για ΚΕΠΠΑ (διάχυση από την οικονομική στην πολιτική ισχύ) ή η "παράξενη υπερδύναμη" Η πλουραλιστική θεώρηση αναγνωρίζει τη σημασία του ρόλου των διεθνών οργανισμών και καθεστώτων και, βέβαια, δέχεται ότι η δύναμη δεν προκύπτει μόνο από τις παραδοσιακές πηγές, αλλά και από τις οικονομικές διαστάσεις, την οικονομική συνεργασία και την αλληλεξάρτηση που προκύπτει από αυτήν. Η εμφάνιση αυτών των νέων πηγών δύναμης δημιουργεί και την ανάγκη διαχείρισής τους. Οι Ευρωπαϊκές Κοινότητες, και ιδιαίτερα η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, δημιούργησαν αρχικά σχέσεις οικονομικής και, στη συνέχεια, πολιτικής αλληλεξάρτησης που αλλοίωσαν και εξουδετέρωσαν σε μεγάλο βαθμό τα συγκρουσιακά αποτελέσματα των ανταγωνισμών μεταξύ των κρατών μελών της στη Δυτική Ευρώπη. Παράλληλα λειτούργησαν ως χώρος σταθερότητας και, μετά το 1989, ως παράδειγμα προς μίμηση και πόλος έλξης για τα υπόλοιπα κράτη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Σήμερα, η Ευρωπαϊκή Ένωση μέσω της Ευρωπαϊκής Κοινότητας ελέγχει πλήρως μία τεράστια αγορά 370 περίπου εκατομμυρίων και χαράσσει εμπορική πολιτική για 15 κράτη. 50 Λόγω του μεγέθους και της γεωγραφικής γειτνίασης επηρεάζει άμεσα μία εξίσου μεγάλη αγορά στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, στη Μεσόγειο, στη Μέση Ανατολή αποκομίζοντας άμεσα τεράστια εμπορικά, οικονομικά, δημοσιονομικά, τεχνολογικά και, έμμεσα, πολιτικά οφέλη. Η Ευρωπαϊκή Ένωση κατέχει την πρώτη θέση από πλευράς εξαγωγών αλλά και εισαγωγών στο παγκόσμιο εμπόριο. Με αυτή της την ιδιότητα και λόγω της μεγάλης αγοράς η Ένωση, μαζί με τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία, προσδιορίζει μέσω των διαπραγματεύσεων της GATT το μέλλον του παγκόσμιου εμπορίου. Ο πολιτικός της ρόλος αναγνωρίζεται από τις άλλες υπερδυνάμεις ή μεγάλες δυνάμεις του διεθνούς συστήματος. Συμμετέχει στην "ομάδα των επτά" πιο αναπτυγμένων κρατών (G-7) με τέσσερα κράτη-μέλη της 51 και τον Πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και ανέλαβε για λογαριασμό τους, με απόφαση τη συνόδου του 1989 στο Παρίσι, την προώθηση της βοήθειας των 24 κρατών του ΟΟΣΑ στα κράτη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Παράλληλα, αναγνωρίζεται και τυπικά ως εταίρος από τις ΗΠΑ καθώς οι σχέσεις τους τυποποιούνται στη βάση δήλωσης που υπογράφεται στα πλαίσια της Συνόδου κορυφής της ΔΑΣΕ στο Παρίσι ( ) 52. Στη συμφωνία προβλέπονται μία σειρά τακτικών υποχρεωτικών επαφών ανά εξάμηνο, όπως η συνάντηση του Προέδρου των ΗΠΑ με τον αρχηγό του κράτους ή τον πρόεδρο της κυβέρνησης του κράτους που ασκεί την Προεδρία, του Υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ με τον προεδρεύοντα ευρωπαίο ομόλογό του, ενώ οι Επίτροποι συναλλάσσονται με την κυβέρνηση των ΗΠΑ σε επίπεδο 50 Η διαφορά της με τη NAFTA (North America Free Trade Area) είναι τεράστια καθώς η τελευταία είναι μία διακυβερνητική συνεργασία κυριάρχων κρατών, δεν υπάρχει δυνατότητα "κοινής" πολιτικής, ούτε εκπροσώπησής της έναντι των τρίτων. 51 Γαλλία, Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο, Ιταλία. 52 Η δήλωση αντανακλά την πρόταση Baker (Δεκέμβριος 1989) και τη συμφωνία του προέδρου Bush και του Ιρλανδού προεδρεύοντος Πρωθυπουργού Haughey ( ).

11 υπουργών. 53 Παρόμοια συμφωνία υπάρχει και με τον Καναδά, ενώ ο πολιτικός διάλογος προβλέπεται στη συμφωνία του 1994 με τη Ρωσία. Ο πρόεδρος της Ρωσίας, στα πλαίσια του πολιτικού διαλόγου θα συναντάται τουλάχιστον μία φορά το χρόνο με τον πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και τον πρόεδρο της Επιτροπής. Επιπλέον τα δύο μέρη θα επιδιώκουν τη σύγκλιση των απόψεών τους επί διεθνών θεμάτων κοινού ενδιαφέροντος 54. Η Ευρωπαϊκή Ένωση διαθέτει και ένα ευρύ πλαίσιο εξωτερικών, οικονομικών κυρίως, σχέσεων με τα περισσότερα κράτη του κόσμου, όπως, στη βάση των Συμβάσεων της Λομέ, με 69 κράτη της Αφρικής, Καραϊβικής και του Ειρηνικού (χώρες ΑΚΕ), με 14 από τις 16 Μεσογειακές χώρες, με τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης μέσω των "συμφωνιών της Ευρώπης" ("Εurope agreements"), με τις χώρες της Λατινικής Αμερικής, της νοτιοανατολικής Ασίας και της Ωκεανίας. Αυτό το πλέγμα διασυνδέσεων δίνει σημαντικά διεθνή ερείσματα και πολιτικο-οικονομικά πλεονεκτήματα. Τέλος στο διεθνές σύστημα και ιδιαίτερα στον τρίτο κόσμο, ο ρόλος της Ένωσης ενισχύεται από το γεγονός ότι μέσω του προϋπολογισμού της και των αντιστοίχων των κρατών-μελών της εμφανίζεται ως πρώτη στην παροχή αναπτυξιακής βοήθειας σε αυτές τις χώρες. 55 Οι Ευρωπαϊκές Κοινότητες ήταν λοιπόν εξαρχής ένας οικονομικός οργανισμός, ο οποίος μάλιστα εμποδιζόταν από τη Συνθήκη της Ρώμης να διαδραματίσει κάποιο στρατιωτικό ρόλο. Οι Κοινότητες μπορεί να μη διέθεταν (όπως και σήμερα η Ευρωπαϊκή Ένωση) κάποια Διεύθυνση για ζητήματα ασφαλείας και στρατιωτικά θέματα, όμως όλα τα ανωτέρω χαρακτηριστικά και το διεθνές πλέγμα σχέσεων που διαμορφώθηκαν από τις Ευρωπαϊκές Κοινότητες από το 1952 και εντεύθεν δίνουν σήμερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση την εικόνα μίας οικονομικής και εμπορικής κυρίως υπερδύναμης, μίας "παράξενης υπερδύναμης". 56 Η πρώτη διαπίστωση ήταν ότι όλο αυτό το πλέγμα χρειαζόταν μία συνολική και αποτελεσματικότερη διαχείριση από αυτήν της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Συνεργασίας καθώς ήταν φανερό ότι στη δεκαετία του 19 και μετά η διεθνής πολιτική θα παιζόταν όλο και περισσότερο στη σκακιέρα της οικονομικής αλληλεξάρτησης. Άρα δεν ήταν δυνατό οι οικονομικές διαπραγματεύσεις να διεξάγονται, για παράδειγμα, από την Επιτροπή ξεχωριστά χωρίς την ύπαρξη μίας γενικότερης εξωτερικής πολιτικής κατεύθυνσης/ γραμμής και συνολικότερης πολιτικής επίβλεψης που να αποτρέπει συγχρόνως τη σύγχυση του διαχωρισμού μεταξύ εξωτερικών οικονομικών σχέσεων και Ευρωπαϊκής Πολιτικής Συνεργασίας. Πόσο μάλλον που αυτός ο διαχωρισμός χανόταν καθώς τα κράτη μέλη, αισθανόμενα 53 Βλ. Επιτροπή των ΕΚ, Η Ευρώπη παγκόσμιος εταίρος, Βρυξέλλες, 1991, σελ Βλ. επίσης Κρεμλή-Κωνσταντόπουλο, Η Προεδρία του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Σάκκουλας, Αθήνα, 1994, σελ. 29, και D. Dinan, όπ. παρ. νο., σελ Για τη συμφωνία, αλλά και γενικότερα για τις σχέσεις ΗΠΑ/ΕΟΚ βλ. Roy H. Ginsberg, "EC-US political/institutional relations", στο L. Hurwitz & Ch. Lequesne, The state of the European Community, Lynne Rienner Publishers, Longman, 1991, σελ Βλ. Ευρωπαϊκή Επικαιρότητα, Νο 32, , σελ Η βοήθεια προς τις αναπτυσσόμενες χώρες επταπλασιάσθηκε το 1994 σε σχέση με το 19, βλ. Η Καθημερινή, , σελ Buchan D.: The strange superpower, Dartmouth, Aldershot/ European Communities, 1993, 181 σελ. Για τους συντελεστές δύναμης της Κοινότητας βλ. ιδιαίτερα το κεφάλαιο 2, "The roots of power", σελ Για μία πρόσφατη σχετικά εκτίμηση της δύναμης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, βλ. "Εμπορική και Οικονομική Υπερδύναμη", Οικονομικός, , σελ

12 την ανάγκη δράσης, έπαιρναν πρωτοβουλίες οικονομικής πολιτικής που ανήκαν θεσμικά στην Επιτροπή (π.χ., χορήγηση οικονομικής βοήθειας στις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης). 57 Επιπλέον, η άποψη ότι οικονομία και πολιτική διασυνδέονται και μία ισχυρή οικονομία αποτελεί από μόνη της την προϋπόθεση για μία ισχυρή πολιτικά και στρατιωτικά δύναμη, 58 οδήγησε στη δεύτερη διαπίστωση: οι Κοινότητες ήταν πράγματι ένας γίγαντας που είχε τις δυνατότητες να επεμβαίνει πολιτικά και ίσως και στρατιωτικά, αλλά που δεν μπορούσε να το κάνει κυρίως λόγω έλλειψης των καταλλήλων διαδικασιών. Η δημιουργία των κατάλληλων μηχανισμών για την ενεργοποίηση της "παράξενης υπερδύναμης" ικανοποιούσε επιπλέον τα συμπληρωματικά σημαντικά συμφέροντα των κρατών μελών της Κοινότητας. Με το μανδύα της ΚΕΠΠΑ καθένα από αυτά, μικρό ή μεγάλο, πολλαπλασίαζε τη δύναμή του, οικονομική και πολιτική, στα πλαίσια του διεθνούς συστήματος. Το χαρακτηριστικό παράδειγμα δύο κρατών, της Γερμανίας και της Ελλάδας να εμφανίζονται στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη και στα Βαλκάνια, αντίστοιχα, ως φορείς της Ευρωπαϊκής Ένωσης, διαγράφει τα αναμενόμενα από τους εταίρους κοινά οφέλη. Η οικονομική ανάπτυξη, οι οικονομικές σχέσεις, η οικονομική δύναμη των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων δημιούργησαν τις βάσεις και τις προϋποθέσεις της πολιτικής δύναμης, προκάλεσαν τη διάχυση των πιέσεων για περαιτέρω ολοκλήρωση από τον οικονομικό στον πολιτικό τομέα και οδήγησαν στην υιοθέτηση της ΚΕΠΠΑ. 3. Θεσμική και πολιτική ενδυνάμωση (Build-up) της ευρωπαϊκής συνεργασίας στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής Η ιδέα της κοινής εξωτερικής πολιτικής των κρατών μελών των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων ταυτίζεται με την ιδέα της πολιτικής ένωσης. Η πολιτική ένωση συζητείται για πρώτη φορά παράλληλα με τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Αμυντικής Κοινότητας, όταν προτείνεται η δημιουργία μίας Ευρωπαϊκής Πολιτικής Κοινότητας στην περίοδο και από τότε επανέρχεται περιοδικά. Στη βάση της "Ευρώπης των πατρίδων" του De Gaulle, 60 το 1961 και 1962, οι εκθέσεις (Σχέδιο 1 και Σχέδιο 2) επιτροπής πρεσβευτών, γνωστής ως Επιτροπής Fouchet, προτείνουν 57 Για τη σύγχυση αρμοδιοτήτων στον τομέα της εξωτερικής δράσης, Βλ. D. Dinan, όπ. παρ. νο 50, σελ. 404 και Βλ. J.A. Caporaso, "Has Europe changed? Neorealism, institutions, and domestic politics in the New Europe", στο R.J. Jackson (editor), Europe in transition, N. York, Praeger, 1992, σελ Βλ. για το σχέδιο της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Κοινότητας, J.-C. Masclet, L'Union politique de l'europe, στη σειρά Que sais-je?, Presses Universitaires de France, Paris, 5eme edition, 1993, σελ Στις δήλωσε: "Nous ferons, en 1961, ce que nous avons a faire: aider a construire l'europe qui, en confederant ses nations, peut et doit etre pour le bien des hommes la plus grande puissance politique, economique, militaire et culturelle qui ait jamais existe", Βλ. Le Monde, No special des Dossiers et Documents, L'Europe de Yalta a Maastricht, 1993, στο άρθρο του Andre Fontaine (Le Monde, ) "Le general De Gaulle contre le federalisme" σελ

13 μία κοινή εξωτερική και αμυντική πολιτική στα πλαίσια μίας πολιτικής ένωσης. 61 Η επιθυμία για τη μελέτη των δυνατοτήτων της πολιτικής ένωσης και της συντονισμένης εξωτερικής έκφρασης της Κοινότητας εκφράζεται για πρώτη φορά επίσημα από τη Σύνοδο κορυφής της Χάγης ( ). Οι αρχηγοί των κρατών και κυβερνήσεων αναθέτουν στους υπουργούς εξωτερικών να μελετήσουν τον καλύτερο τρόπο πραγματοποίησης προόδου στον τομέα της πολιτικής ενοποίησης και να κάνουν τις προτάσεις τους πριν τον Ιούλιο Η έκθεση συντάσσεται από την επιτροπή Davignon 63 υιοθετείται από τη Σύνοδο κορυφής του Λουξεμβούργου ( ). 64 Στη βάση της δημιουργείται η πολιτική επιτροπή και αρχίζουν οι τακτικές συναντήσεις των υπουργών εξωτερικών 65 που θα οδηγήσουν στην Ευρωπαϊκή Πολιτική Συνεργασία. 66 Η Ευρωπαϊκή Πολιτική Συνεργασία ενισχύεται από την έκθεση Vedel (1972) την έκθεση της Επιτροπής για την Ευρωπαϊκή Ένωση (1972), 67 την απόφαση της Κοπεγχάγης ( ), 68 την απόφαση του 1974 για τη δημιουργία του Συμβουλίου των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων, 69 την έκθεση Tindemans, 70 την έκθεση των τριών σοφών (Bieheuvel, Dell, Marjolin 1979), 71 την έκθεση του Λονδίνου ( ) που τη βελτιώνει ως προς την ικανότητα αντίδρασης με την υιοθέτηση μηχανισμού διαχείρισης κρίσεων, 72 από τη Διακήρυξη για την Ευρωπαϊκή Ένωση της Στουτγκάρδης ( ) που στηρίχθηκε στην Πράξη Genscher- Colombo του 1981, 73 και από το Σχέδιο Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση του 61 Le Monde, "Le plan Fouchet et son echec", , στην Le Monde, Dossiers et Documents, ibid., σελ. 47. Eπίσης για τα σχέδια Fouchet, βλ. Masclet, όπ. παρ. νο 60, σελ , Ιωακειμίδη, όπ. παρ. νο 12, σελ και J.-L. Quermonne, Le systeme politique europeen, Montchretien, Paris, σειρά Clefs, 1993, σελ Le Monde, , σελ. 1, στην Le Monde, Dossiers et Documents, όπ. παρ. νο 61, σελ Είναι γνωστή ως 1 η έκθεση Davignon, στις Τα κράτη δεσμεύονται ότι "θα εξασφαλίσουν με την ενημέρωση και τακτικές επαφές μία καλύτερη αμοιβαία κατανόηση στα μεγάλα προβλήματα της διεθνούς πολιτικής θα ενισχύσουν την αλληλεγγύη τους προωθώντας μία εναρμόνιση των απόψεών τους, το συντονισμό της συμπεριφοράς τους και, όταν αυτό φαίνεται δυνατό, των κοινών δράσεών τους". Βλ. J.-L. Quermonne, όπ. παρ. νο 62, σελ. 108, και Μasclet, όπ. παρ. νο 60, σελ H πρώτη συνάντηση έγινε στις στο Μόναχο. Βλ. Philippe de Schoutheete, La cooperation politique europeenne, Labor, Bruxelles, 1986, σελ Για την εξέλιξη προς την Ευρωπαϊκή Πολιτική Συνεργασία, βλ. S.J. Nuttall, European Political Cooperation, όπ. παρ. νο 49. Βλ. επίσης Κ. Στεφάνου, όπ. παρ. νο 46, σελ , Ιωακειμίδης, όπ. παρ. νο 12, σελ , Γ.Ν. Κρανιδιώτης, Ευρωπαϊκή πολιτική συνεργασία και ελληνική εξωτερική πολιτική, Διδακτορική διατριβή (αδημοσίευτη), Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, 1987, σελ Βλ. J.-L. Quermonne, όπ. παρ. νο 62, σελ Στηρίζεται στη 2 η έκθεση Davignon, και προβλέπει: "στα θέματα εξωτερικής πολιτικής, κάθε κράτος δεσμεύεται κατά γενικό κανόνα να μην οριστικοποιεί τη θέση του χωρίς να έχει συζητήσει με τους εταίρους του". Δημιουργεί την ομάδα ευρωπαίων ανταποκριτών και το σύστημα COREU. Βλ. J.-L. Quermonne, ibid. 69 Βλ. Masclet, όπ. παρ. νο 60, σελ Η έκθεση δημοσιεύεται στις , Le Monde, "Le rapport Tindemans", , στη Le Monde, Dossiers et Documents, όπ. παρ. νο 61, σελ. 80. Βλ. και Ιωακειμίδη, όπ. παρ. νο 12, σελ Βλ. Quermonne, όπ. παρ. νο 62, σελ Βλ. Στεφάνου, όπ. παρ. νο 46, σελ Βλ. Ιωακειμίδη, όπ. παρ. νο 12, σελ

14 A. Spinelli που υιοθετείται με μεγάλη πλειοψηφία στις 14 Φεβρουαρίου 1984 από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. 74 Τέλος, στη βάση των προτάσεων της Επιτροπής Dooge, η Ευρωπαϊκή Πολιτική Συνεργασία θα θεσμοθετηθεί στο Άρθρο 30 της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης, που τίθεται σε ισχύ το 1987, και έτσι θα παύσει να είναι "ο φτωχός συγγενής της Κοινότητας". Τα κράτη, με σκοπό να εκφράζεται η Ευρώπη "όλο και περισσότερο με μια φωνή και να δρα με συνοχή και αλληλεγγύη ώστε να υπερασπίζεται αποτελεσματικότερα τα κοινά της συμφέροντα και την ανεξαρτησία της" 75, προσπαθούν με την "Ευρωπαϊκή Συνεργασία" στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής όχι απλά να συντονίζουν τις θέσεις τους, αλλά "να διατυπώνουν και να εφαρμόζουν από κοινού μία ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική". 76 Τα κράτη επιδιώκουν να εξασφαλίζουν τη συντονισμένη τους επιρροή σε εξωτερικά θέματα με το συντονισμό, τη σύγκλιση θέσεων, και την πραγματοποίηση κοινών δράσεων. Οι "κοινές θέσεις" που υιοθετούνται από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ή το Συμβούλιο Υπουργών (Εξωτερικών) 77 συνιστούν σημείο αναφοράς για τις πολιτικές των κρατών. 78 Με την κοινή στάση, όπως παρατηρεί ο Κ. Στεφάνου, πολλαπλασιάζεται η επιρροή των κρατών-μελών στη διεθνή σκηνή και αντισταθμίζεται "το πολιτικό κόστος που τυχόν προκύπτει από τον περιορισμό της εθνικής κυριαρχίας και ειδικότερα του δικαιώματος άσκησης αυτόνομης εξωτερικής πολιτικής". 79 Η συνεργασία στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής ενδυναμώνεται ( is building-up") και αυξάνεται βαθμιαία καταλήγοντας προοδευτικά στην Ευρωπαϊκή Πολιτική Συνεργασία. Η δυναμική αυτή συνεχίζεται, κλιμακώνεται και καταλήγει σε ευθεία γραμμή στη δημιουργία της ΚΕΠΠΑ. Άλλωστε, όπως έχει ήδη παρατηρηθεί στο πρώτο κεφάλαιο, η διαδικασία των "κοινών θέσεων" δεν είναι παρά η αυτούσια συνέχιση της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Συνεργασίας στα πλαίσια της ΚΕΠΠΑ. 4. Αίτιο και αφορμή: οι "αποτυχίες" της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Συνεργασίας Στην κρίσιμη μεταψυχροπολεμική περίοδο , οι Κοινότητες κατέγραψαν μία περιορισμένης σημασίας συμμετοχή στον Πόλεμο του Κόλπου και, όπως οποιοσδήποτε άλλος διεθνής κρατικός φορέας ή οργανισμός, μία αδυναμία διαχείρισης της γιουγκοσλαβικής κρίσης 80. Για αυτούς που παραμένουν σκεπτικοί ή που αμφισβητούν την ικανότητα ενός περιφερειακού οικονομικού οργανισμού να αποκτήσει πολιτικές και στρατιωτικές προεκτάσεις και ικανότητες, οι δύο αυτές "αποτυχίες" περιφέρονται στα διεθνή πολιτικά, οικονομικά και πανεπιστημιακά fora ως η απόδειξη της ανικανότητας μετεξέλιξης των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων σε μία αξιόπιστη πολιτική ένωση ή ολοκληρωμένο παράγοντα του διεθνούς 74 Le Monde, "L'Union Europeenne", , στην Le Monde, Dossiers et Documents, όπ. παρ. νο 61, σελ. 92. Για το σχέδιο βλ. Ιωακειμίδη, όπ. παρ. νο 12, σελ Για τα διάφορα στάδια εξέλιξης προς την Ευρωπαϊκή Ένωση, βλ. επίσης Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Η Ευρωπαϊκή Ένωση, Βρυξέλλες, 1992, σ Προοίμιο της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης. 76 Άρθρο Άρθρο 30.3γ. 78 Άρθρο 30.2.γ.εδ Βλ. όπ. παρ. νο 46, σελ Για την κρίση βλ. D. Buchan, όπ. παρ. νο 57, κεφάλαιο 6, "Yugoslavia: a tragic failure", σελ

15 συστήματος. Για μία άλλη ομάδα όμως, οι κρίσεις αυτές επέτρεψαν την εξαγωγή χρήσιμων πολιτικών και επιστημονικών συμπερασμάτων. Κατέδειξαν τις πολιτικές και στρατιωτικές αδυναμίες του προ του Μάαστριχτ ευρωπαϊκού ενοποιητικού εγχειρήματος και συγχρόνως ενίσχυσαν τα επιχειρήματα για την ανάγκη ευρωπαϊκής πολιτικής ένωσης. Ως αιτίες προσδιορίσθηκαν η έλλειψη ισχυρής ευρωπαϊκής κοινής συνείδησης και η έλλειψη ομοσπονδιακής οργάνωσης και αρχών, η ανεπάρκεια μηχανισμών τής Ευρωπαϊκής Πολιτικής Συνεργασίας, η ανυπαρξία ευρωπαϊκής διάστασης ασφάλειας και άμυνας. Όμως δεν πρέπει κανείς να ξεχνά ότι η διαχείριση των ανωτέρω κρίσεων ήταν πάνω και πέρα από τους στόχους της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Συνεργασίας 81. Μία επιφανειακή ανάγνωση του άρθρου 30 της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης επιτρέπει αυτή τη διαπίστωση. Δεν πρέπει επίσης να διαφεύγει ότι η ανάγκη για πολιτική ένωση είχε διατυπωθεί από δεκαετιών και ότι η γιουγκοσλαβική κρίση ξέσπασε τον Ιούνιο του 1991, στα μέσα ακριβώς της διαπραγμάτευσης της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ακριβώς το καλοκαίρι του 1991, οι 12 έφθασαν να συζητήσουν την αποστολή δυνάμεων της Δυτικοευρωπαϊκής Ένωσης στην περιοχή και, συγχρόνως, ξεπερνώντας τις ρυθμίσεις της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης και τις θεωρητικές αντιρρήσεις του D. Hurd, απέστειλαν ευρωπαίους παρατηρητές. 82 Πώς λοιπόν θα μπορούσε να χρεωθεί η ΚΕΠΠΑ ή η Ευρωπαϊκή Ένωση μία αποτυχία τη στιγμή που η ΚΕΠΠΑ διαμορφώθηκε ακριβώς για να μπορεί η Ευρωπαϊκή Ένωση να αντιδράσει σε τέτοιες καταστάσεις; Οι υποστηρικτές βεβαίως των αναλύσεων που στηρίζονται αποκλειστικά στην έννοια της ισχύος μπορούν να αντιτείνουν ότι δεν είναι θέμα μηχανισμών και θεσμικής διάρθρωσης, αλλά πρόκειται για την ικανότητα παρέμβασης ή μη. Θα συμφωνήσουν όμως στη διαφοροποίηση μεταξύ "δυνάμει" και ενεργοποιημένης ισχύος, ένα κλασσικό διαχωρισμό της έννοιας της ισχύος που διδάσκεται στους νεοφώτιστους της πολιτικής επιστήμης. Με απλούς όρους, άλλο είναι να διαθέτεις πηγές ισχύος ή να έχεις δύναμη και άλλο να έχεις τη δυνατότητα να ενεργοποιήσεις την ισχύ και να παράγεις αποτελέσματα. Η παραδοχή του αντιθέτου θα σήμαινε ότι οι ΗΠΑ, στην προ του 1914 και στη μεσοπολεμική περίοδο λόγω απομονωτισμού ή η Ρωσία, για μία σύντομη μετά το 1989 περίοδο, εστερούντο δύναμης. Γ. Αφορμές δημιουργίας της ΚΕΠΠΑ ή η χρονική στιγμή (1991) της δημιουργίας 1. Διεθνές σύστημα: Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη Καθώς εξετάζουμε το διεθνές σύστημα θα πρέπει να αναφερθούμε στους δύο σημαντικότερους μεταπολεμικούς παράγοντές του. Ο πρώτος, αν και ευρωπαϊκός, λειτούργησε μακροχρόνια και συνεχίζει να λειτουργεί εξωσυστημικά για τη Δυτική Ευρώπη. Πρόκειται για το "ισχυρότερο εθνοκρατικό σύστημα στην 81 Την συγκεκριμένη περίοδο ο Sir Leon Brittan δήλωσε ότι "η Kοινότητα δεν πρέπει να γίνεται αντικείμενο επιθέσεων επειδή δεν είναι αυτό που τα μέλη της δεν θέλησαν να γίνει", στον Buchan, ibid., σελ Ibid., σελ. 47.

16 Ευρώπη". 83 Είναι το κράτος που εμφανίζεται, αρχικά, ως "αγία" και "αυτοκρατορική" Ρωσία, με την ορθοδοξία στο ένα χέρι και τον πανσλαβισμό στο άλλο. 84 Στη συνέχεια, παραμένοντας αυτοκρατορική, 85 παρουσιάζεται ως ελευθερώτρια των αλλοτριωμένων και καταπιεσμένων κοινωνικών ομάδων, κραταιά, διεθνιστική και πυρηνική Σοβιετική Ένωση με αιχμή του δόρατος την κομμουνιστική ιδεολογία. 86 Και πάλι σήμερα όπως και πρώτα, ως Ρωσία με τα ίδια χαρακτηριστικά, αλλά και με το πυρηνικό οπλοστάσιο, καθόρισε και συγκαθορίζει τη συμπεριφορά τής εξωτερικής πολιτικής των Δυτικοευρωπαίων, αλλά και το συνολικό προφίλ της πολιτικοστρατιωτικής αρένας στην Ευρώπη 87. Η ΕΣΣΔ για να αντιμετωπίσει το Γερμανικό πρόβλημα, αλλά και για να ικανοποιήσει τις δικές της αυξητικές τάσεις επιμένει στο διαμελισμό της Γερμανίας και στην εγκαθίδρυση φιλικού προς αυτήν καθεστώτος στο έδαφος της Ανατολικής Γερμανίας, αλλά και σε όλα τα κράτη στα οποία είχε βρεθεί ο ερυθρός στρατός κατά στο τέλος του Β' παγκοσμίου πολέμου. Με τη συμπεριφορά της αυτή η ΕΣΣΔ δημιουργεί το δικό της σύστημα, το ανατολικό μπλοκ, στο οποίο αντιδρούν οι δυτικοί με την οργάνωση της δικής τους πλευράς, μέσω της συμμαχίας του ΝΑΤΟ και με επικεφαλής τον δεύτερο συστημικό παγκόσμιο παράγοντα, τις ΗΠΑ. Οι ΗΠΑ λοιπόν, εκτός από το σύστημα ασφαλείας, συμβάλλουν αποφασιστικά στην ανοικοδόμηση της Δυτικής Ευρώπης, αρχικά με το Σχέδιο Marshall και, στη συνέχεια, με την ενθάρρυνση δημιουργίας των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Είναι χαρακτηριστικό ότι η φιλοσοφία του σχεδίου Marshall στηρίζεται στην άποψη ότι η οικονομική ανάπτυξη θα περιορίσει την εξάπλωση του κομμουνισμού. 88 Από τη στιγμή που η ΕΣΣΔ ολοκλήρωσε περί το 1948 τον έλεγχο των ανατολικοευρωπαϊκών χωρών και το 1949 δημιουργήθηκε το ΝΑΤΟ, η συμπεριφορά πλέον των παραγόντων διαμορφώνεται στα πλαίσια ενός διαρθρωμένου και οργανωμένου διεθνούς συστήματος. Οι νεορεαλιστές θεωρούν ότι ο διπολισμός στην Ευρώπη επέτρεψε στους δυτικοευρωπαίους να αναπτύξουν τις Κοινότητες καθώς τους αφαίρεσε το φορτίο και τις ανησυχίες για την ασφάλειά τους. Στο Theory of International Politics, o Kenneth Waltz ισχυρίζεται ότι "για πρώτη φορά στη σύγχρονη ιστορία, οι καθοριστικοί παράγοντες του πολέμου και της ειρήνης 83 Βλ. Π. Ήφαιστος, όπ. παρ. νο 5, σελ. 22, σημ Bλ. Marx K. & Engels F., The Russian menace to Europe, Free Press, N. York, Βλ. επίσης Kennan, G. F., "The sources of Soviet conduct", Foreign Affairs, XXV, July 1947, σελ Ο Γιαλλουρίδης υπογραμμίζει την αυτοκρατορική διάσταση της Ρωσίας/ΕΣΣΔ και κάνει σκέψεις για το μέλλον της εξωτερικής πολιτικής της σημερινής Ρωσίας στο "Η πολιτική της Ρωσίας στα Βαλκάνια και οι επιπτώσεις στην ελληνική εξωτερική πολιτική", στο Δ.Κ. Κώνστα και Π.Ι. Τσάκωνα, Ελληνική εξωτερική πολιτική, Εσωτερικές και διεθνείς παράμετροι, Αθήνα, Οδυσσέας, 1994, σελ Bλ. Επίσης Le Monde, "Le retour imperial de la Russie", , σελ. 1, Για τη σοβιετική εξωτερική πολιτική βλ. Gromyko, A.A, & Ponomarev B.N. (editors), Soviet foreign policy , Progress Publishers, Moscow, 4 th edition, 1981, 2 vols. Brzezinski Z.K., The Soviet bloc, Harvard University Press, Cambridge, Mass., Sokolovsky V.D., Soviet military strategy, MacDonald & Janes, London, 3 rd edition, Βλ. Le Monde, Les Supergrands sont de retour, , σελ. 1, Le Monde/Το Βήμα της Κυριακής, , σελ. Α33, "Η Ρωσία σε αναζήτηση μιας νέας διπλωματίας - Ξυπνούν παλιές αυτοκρατορικές νοσταλγίες". Επίσης, Η Καθημερινή, , σελ. 3, "Η μεταμόρφωση της Ευρώπης": "Η Μόσχα επανεμφανίζεται δυναμικά στην ευρωπαϊκή σκηνή..." 88 Βλ. Kaplan, L.S., NATO and the United States, The enduring Alliance, Twayne Publishers, Boston, 1988, σελ

17 βρίσκονται εκτός του χώρου των Ευρωπαϊκών κρατών". 89 Αυτό επέτρεψε στα ευρωπαϊκά κράτη να ευημερήσουν χωρίς να ασχολούνται με τα οφέλη εις βάρος της άλλης πλευράς. Παράλληλα, για όσο καιρό η σταθερότητα στην Ευρώπη εξαρτιόταν από τις εγγυήσεις των υπερδυνάμεων, όλα τα ευρωπαϊκά κράτη μπορούσαν να δεχθούν και τον κίνδυνο πιθανών απωλειών λόγω των χειρισμών των υπερδυνάμεων. Ίσως η νεορεαλιστική προσέγγιση να εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τα γεγονότα μέχρι το 1989 ή καλύτερα να μην είναι δυνατόν να διαψευσθεί η ερμηνεία που προσφέρει για τη συγκεκριμένη περίοδο. Και αυτό επειδή, όπως παρατηρεί ο Caporaso, η σταθερότητα στην Ευρώπη καθοριζόταν από πολλούς παράγοντες τους οποίους δεν μπορούσαμε να διαχωρίσουμε για να προσδιορίσουμε σε ποιους από αυτούς οφειλόταν η κατάσταση στην Ευρώπη: στο διπολισμό, στα πυρηνικά όπλα, στις αλλαγές των εσωτερικών δομών των κρατών, στα μεταλλαγμένα πιστεύω της κοινής γνώμης σχετικά με τον πόλεμο και την ευρωπαϊκή ενοποίηση; Γεγονός είναι πάντως ότι η υποχώρηση της δύναμης της ΕΣΣΔ/Ρωσίας δημιούργησε ένα σημαντικό πολιτικό, θεσμικό, ακόμη και οικονομικό κενό στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Το κενό αυτό απαιτούσε, αφενός, σημαντικές μεταρρυθμίσεις από πλευράς των κρατών και, αφετέρου, προσπάθεια διαχείρισης από κάποιον. Η ανάθεση από την "Ομάδα των Επτά" κατά τη διάσκεψη στο Παρίσι (Ιούλιος 1989) του συντονισμού της προσφερόμενης βοήθειας προς τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης στην ΕΟΚ, προδιέγραψε το ρόλο τής ΕΟΚ/ Ευρωπαϊκής Ένωσης στην περιοχή αυτή 91 και συγχρόνως ώθησε τους 12 προς τη δημιουργία της πολιτικής ένωσης. Επιπλέον της εντολής της "Ομάδας των Επτά", οι ΗΠΑ, διαπιστώνοντας προφανώς μία μη ανταγωνιστική, αλλά συμπληρωματική σχέση με την ΕΟΚ στον τομέα αυτό, ενθάρρυναν συγχρόνως την προς ανατολάς διεύρυνση της επιρροής της ΕΟΚ/Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και την εμβάθυνσή της. Το 1989, μιλώντας στο Βερολίνο, ο Υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ James Baker εξήρε την ΕΟΚ ως μοντέλο ελευθερίας, οικονομικής ευημερίας και ανάπτυξης, και συνύπαρξης των εθνών που θα μπορούσε να χρησιμεύσει στους λαούς της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Πρότεινε την ενίσχυση των "θεσμικών και διαβουλευτικών συνδέσμων" μεταξύ των ΗΠΑ και ΕΟΚ και προέτρεψε τους 12 προς την εμβάθυνση και παράλληλα στη συνεργασία με τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Κατά την άποψή του, οι ΗΠΑ δεν έβλεπαν "σύγκρουση" μεταξύ των δύο στόχων, το αντίθετο μάλιστα: "η έλξη της ΕΟΚ προς τις ανατολικές χώρες εξαρτάται κυρίως από τη συνεχή της ζωτικότητα". 92 Έτσι λοιπόν οι αλλαγές στο διεθνές σύστημα μετά το 1989 και η επιδίωξη για προσέγγιση της Κοινότητας από τα κράτη της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ) και από τα κράτη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, οδήγησαν τα κράτη μέλη της Κοινότητας να αναζητήσουν στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης τους μηχανισμούς για την άσκηση διπλωματίας στα πλαίσια των νέων διεθνών συνθηκών και υπό την πίεση για κάποιο βαθμό θεσμικής 89 Kenneth Waltz, Theory of international politics, Reading MA, Addison-Wesley, Bλ. όπ. παρ. νο 59, σελ Bλ. Θ.Α. Χριστοδουλίδης, "Το μετέωρο βήμα: Η κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφαλείας στην Ευρωπαϊκή Ένωση", στο Χριστοδουλίδης, Θ.Α. & Στεφάνου, Κ.Α. (επιμέλεια), Η Συνθήκη του Μάαστριχτ: συνθετική θεώρηση, Σιδέρης, Αθήνα, 1993, σελ Δήλωση του Baker, , στον Buchan, όπ. παρ. νο 57, σελ. 141.

18 εμβάθυνσης πριν από οποιαδήποτε διεύρυνση. 93 Κατά μία άποψη, στο διεθνές σύστημα παρατηρούνται μετά το 1989 τάσεις κατατεμαχισμού σε εθνική/κρατική βάση. 94 Όμως η ίδια περίοδος δεν είναι μόνο η περίοδος της διάσπασης, αλλά και της ολοκλήρωσης σε νέους σχηματισμούς πάνω σε νέες βάσεις. Η διάσπαση της ΕΣΣΔ δεν δείχνει απόρριψη της ενοποίησης, δείχνει απόρριψη της ενοποίησης υπό συνθήκες καταναγκασμού ή της άποψης ότι η ισορροπία και η σταθερότητα είναι αποτέλεσμα της ηγεμονίας. Η ισορροπία και η σταθερότητα όμως μπορούν να επιτευχθούν και μέσα από τις σχέσεις μίας ισότιμης σχετικά και αμοιβαία επωφελούς αλληλεξάρτησης. Πώς εξηγείται αλλιώς το ότι όλα τα κράτη του πρώην ανατολικού μπλοκ, αλλά ακόμη και κράτη της Κοινοπολιτείας Ανεξαρτήτων Κρατών (π.χ., το Καζακστάν) χτυπούν την πόρτα της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Είναι η ώρα του κατατεμαχισμού ή η ώρα της ενοποίησης στη βάση μίας διαφορετικής φιλοσοφίας; Η διάγνωση αυτής της διαφορετικής φιλοσοφίας από τους ευρωπαίους ηγέτες είναι που τους οδηγεί στην εκπόνηση και προώθηση της πολιτικής ένωσης. 2. Διεθνές σύστημα: η γερμανική επανένωση Η αναστάτωση της δομής του συστήματος είχε και μία άλλη συνέπεια για την Ευρώπη: την επανένωση της Γερμανίας και την ανανέωση των φόβων αναβίωσης του Γερμανικού επεκτατισμού. Το πρόβλημα αυτό αντιμετωπίσθηκε στη βάση της παλιάς καλής συνταγής η οποία στη μεταπολεμική Ευρώπη δεν συνίσταται στη σύναψη συμμαχίας με τρίτους εναντίον του κοινού αντιπάλου, αλλά στη δημιουργία δεσμών αλληλεξάρτησης μέσω των διαδικασιών συνεργασίας στα πλαίσια ενός διεθνούς καθεστώτος. 95 Η αλληλεξάρτηση λειτουργεί σταθεροποιητικά καθώς επιτρέπει τις διαδικασίες αλληλοενημέρωσης και αλληλοεπίβλεψης ή, αντίστροφα, αυξάνει το κόστος διάρρηξης των δεσμών της συνεργασίας σε επίπεδα απαγορευτικά. Η δημιουργία των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων είναι ένα πρώτο και πολύ καλό δείγμα αυτής της τακτικής. Με τη δημιουργία της ΕΚΑΧ, τα ευρωπαϊκά κράτη ναι μεν δεν εγκατέλειψαν την εθνική κυριαρχία τους, παραιτήθηκαν όμως από το αδιαίρετό της και από μερικά τμήματά της σε συγκεκριμένους τομείς. Σε αντάλλαγμα διεύρυναν αντίστοιχα την εθνική κυριαρχία τους καθώς απέκτησαν δικαίωμα 93 O Delors είχε δηλώσει σε ομιλία του στη Bruges, το Δεκέμβριο 1989: "η ιστορία επιταχύνει (το βήμα της), το ίδιο πρέπει και εμείς ", στον Dinan, όπ. παρ. νο., σελ Για την επίδραση των διεθνών εξελίξεων, βλ. επίσης Θ. Α. Χριστοδουλίδη, Εξωτερική πολιτική και ασφάλεια στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ΕΠΕΕΣ, Ερευνητικά Δοκίμια, Νο 2, 1992, σελ Κατά τον Ιωακειμίδη "η ουσιαστική αλλοίωση του κοινοτικού συστήματος, ή ακόμη και η διάλυσή του, εμφανίστηκε ως πραγματική απειλή μετά τις ανακατατάξεις στην Ανατολική Ευρώπη"... και "αυτό έπρεπε να αποτραπεί", βλ. όπ. παρ., νο 12, σελ Βλ. Π. 'Ηφαιστος, "Υπερεθνικότητα πριν και μετά το Μάαστριχτ και θεωρία των διεθνών σχέσεων", στην ΕΕυρΚ 11/1993, σελ Την προσπάθεια ελέγχου της Γερμανίας μέσω των ευρωπαϊκών οργανισμών περιγράφει ο Π. Ήφαιστος, όπ. παρ. νο 5, σελ

19 ελέγχου των υποθέσεων των εταίρων στους ίδιους τομείς. 96 Δεύτερο, πιο πρόσφατο παράδειγμα, διασυνδεδεμένο με το Γερμανικό πρόβλημα, είναι η θεσμοποίηση της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Συνεργασίας στα πλαίσια της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης. Παρατηρώντας τις διαδικασίες της Γερμανικής επανένωσης, τη γερμανοσοβιετική προσέγγιση και τον κίνδυνο ενός νέου γερμανικού ηγεμονισμού, "η Γαλλία αντέδρασε κατά τον ίδιο τρόπο που είχε αντιδράσει στις αρχές της δεκαετίας του 1950 με τα σχέδια Schuman και Pleven για την ΕΚΑΧ και την ΕΑΚ αντίστοιχα, ζητώντας τώρα τη σταδιακή υπαγωγή της εξωτερικής πολιτικής στην κοινοτική αρμοδιότητα, αλλά με παράλληλη κατοχύρωση του διακυβερνητικού της χαρακτήρα ώστε οι επιπτώσεις στην εθνική κυριαρχία να είναι όσο το δυνατό λιγότερο επώδυνες. Στην ουσία αυτό που επεδίωκε η Γαλλία ήταν η άσκηση εποπτείας (γαλλ. droit de regard) στη γερμανική εξωτερική πολιτική" μέσω της "συνάσκησης" ("exercice en commun") των κυριαρχικών δικαιωμάτων στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής" 97. Το τρίτο παράδειγμα είναι αυτό της ΚΕΠΠΑ, καθώς πολλοί μελετητές θεωρούν ότι επαναλήφθηκε το ίδιο σενάριο. Η επανένωση της Γερμανίας θεωρείται ως ένας από τους λόγους που επέσπευσαν τη δημιουργία της πολιτικής ένωσης. Η αμφιβολία για τους μελλοντικούς προσανατολισμούς και την πορεία της ενωμένης, οικονομικά ισχυρής, και με δυνατότητες επέκτασης προς ανατολάς Γερμανίας οδήγησε τους εταίρους να θέλουν να την προσδέσουν ακόμη περισσότερο στην ευρωπαϊκή ενοποιητική διαδικασία μέσω της προώθησης της πολιτικής ένωσης. Την άποψη αυτή στήριξαν όλες οι κυβερνήσεις των κρατών μελών (εκτός του Ηνωμένου Βασιλείου), η Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. 98 Όλες οι κυβερνήσεις όμως συμφώνησαν στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Στρασβούργου (Δεκέμβριος 1989) ότι η γερμανική ενοποίηση "οφείλει να εντάσσεται στην προοπτική ολοκλήρωσης της Ευρώπης". 99 Η ίδια η Γερμανία θέλοντας να καθησυχάσει τους εταίρους επιβεβαίωσε τον προσανατολισμό αυτό. Σε αυτήν την προσπάθεια εφησυχασμού εντάσσεται η πρωτοβουλία του καγκελαρίου Κohl να ζητήσει μαζί με τον πρόεδρο Μitterrand από την προεδρεύουσα Ιρλανδία (Απρίλιος 19) τη σύγκληση, παράλληλα με την συνδιάσκεψη για την οικονομική και νομισματική ένωση, διακυβερνητικής συνδιάσκεψης για την πολιτική ένωση. 100 Η συστημική προσέγγιση μπορεί μεν να έχει κάποια προβλήματα ακόμη και ως προς την περίοδο , εντούτοις όμως μας εξηγεί γιατί η ΚΕΠΠΑ δημιουργήθηκε μετά το 1989 (όχι όμως και γιατί δεν έγινε πιο πριν). Αν δεν υποχωρούσε η δύναμη της ΕΣΣΔ/Ρωσίας δεν θα υπήρχε η ανάγκη διαχείρισης του κενού ισχύος και σταθεροποίησης των πολιτικο-οικονομικών συστημάτων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, ούτε φυσικά θα προέκυπτε η επανένωση της Γερμανίας που επαναδραστηριοποίησε τις ψυχολογικές αντιδράσεις των εταίρων της. 96 Για παράδειγμα ο Kaplan διατείνεται ότι με τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα, : "...the French relented as demands for dismantling of German plants were replaced in the spring of 1950 by the European Coal and Steel Community, which would intertwine German and French industry in a supranational structure. This... would be a means of controlling Western Germany while rebuilding Europe and appeasing America's concern for integration", βλ. Kaplan, όπ. παρ. νο 89, σελ Κ. Στεφάνου, "Προς την ομοσπονδιακή οργάνωση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας ΙΙ", ΕΕυρΚ 8/19, σελ. 62. Επίσης, βλ. Εισαγωγή των Χριστοδουλίδη & Στεφάνου στο Η Συνθήκη του Μάαστριχτ: συνθετική θεώρηση, Σιδέρης, Αθήνα, 1993, σελ Βλ. Ιωακειμίδη, όπ. παρ. νο 12, σελ Ιbid., σελ Βλ. Χριστοδουλίδη, όπ. παρ. νο 92. σελ

20 3. Συμφωνία πακέτο ("package deal"): διάχυση ("spill-over") από την οικονομική και νομισματική ένωση στην ΚΕΠΠΑ Οι ρίζες της οικονομικής και νομισματικής ένωσης 101 βρίσκονται τόσο στις συνέπειες δημιουργίας της ενιαίας αγοράς που εγκαθίδρυσε η Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη όσο και στη νομισματική συνεργασία που πρόβλεψε η ίδια. 102 Την πρωτοβουλία δημιουργίας της ανέλαβε η Γαλλία, με υπόμνημα του Υπουργού Οικονομικών Εdouard Balladur σχετικά με το ευρωπαϊκό νομισματικό οικοδόμημα που θα αντικαθιστούσε το Ευρωπαϊκό Νομισματικό Σύστημα, και στόχευε στην εξισορρόπηση της δύναμης που είχε στα πλαίσιά του η Γερμανία. Η κυβέρνηση της τελευταίας αντέδρασε θετικά προτείνοντας να εξετάσει το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Ανοβέρου τη σύγκληση ομάδας σοφών που θα μελετήσει τη δημιουργία νομισματικής ένωσης. Ορισμένες χώρες (Ιταλία, Ισπανία, Βέλγιο, Ελλάδα και Ολλανδία) και ο Πρόεδρος της Επιτροπής δέχτηκαν θετικά τη σκέψη. 103 Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ( ) δημιούργησε την επιτροπή Delors, η οποία τον Απρίλιο 1989 κατέθεσε τις προτάσεις της. 104 Για την υιοθέτηση αυτών, δηλαδή την ολοκλήρωση της οικονομικής και νομισματικής ένωσης σε τρία στάδια, προβλέφθηκε η σύγκληση διακυβερνητικής διάσκεψης για την τροποποίηση της Συνθήκης ΕΟΚ. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Στρασβούργου ( ) αποφάσισε η διακυβερνητική αυτή να συγκληθεί πριν το τέλος του 19. Αρχικά λοιπόν η αναθεώρηση περιοριζόταν μόνο στα νομισματικά και δεν υπήρχε καμία αναφορά στην πολιτική ένωση. 105 Πρώτο το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ζήτησε με ψήφισμά του ( ) τη διεύρυνση της αναθεώρησης ώστε να ενισχυθούν οι θεσμοί και να μειωθεί το δημοκρατικό έλλειμμα, χωρίς όμως να γίνει αναφορά στο ψήφισμα ή στην παρουσίασή του στην εξωτερική πολιτική. Και αυτό παρά το γεγονός ότι "η πολιτική διασύνδεση της νομισματικής ένωσης και του εξωτερικού ρόλου της Κοινότητας είχε ήδη επισημανθεί ως κατάσταση που επέβαλε την ανάπτυξη κοινής εξωτερικής πολιτικής από την Κοινότητα". 106 Έτσι το 19 άνοιξε η συζήτηση για τη διεύρυνση της αρμοδιότητας αναθεώρησης της διακυβερνητικής προς την πολιτική ένωση με πρωτοβουλία της κυβέρνησης του Βελγίου ( ) και του Προέδρου της Επιτροπής και τη στήριξη των κυβερνήσεων ορισμένων χωρών (Γαλλίας, Γερμανίας, Ισπανίας, Ιταλίας, Ελλάδας). 107 Η έναρξη της διαδικασίας για την ΟΝΕ δημιούργησε σχεδόν αυτόματα πιέσεις για τη διαδικασία της πολιτικής ενοποίησης. Στο Συμβούλιο Υπουργών της οι κυβερνήσεις του Βελγίου, Γαλλίας, Γερμανίας, Ισπανίας, Ελλάδας, Ολλανδίας και Δανίας υποστήριξαν την ανάγκη διεύρυνσης της αναθεώρησης και πέραν της οικονομικής και νομισματικής ένωσης, ενώ οι κυβερνήσεις του Ηνωμένου Βασιλείου και της Πορτογαλίας ήταν αντίθετες Για την ΟΝΕ, βλ. Γ. Δημόπουλος, "Η Οικονομική και Νομισματική Ένωση" στο Χριστοδουλίδης Θ.Α. & Στεφάνου, Κ.Α., _Η Συνθήκη του Μάαστριχτ: συνθετική θεώρηση, Σιδέρης, Αθήνα, 1993, σελ Άρθρο 20 που δημιούργησε το άρθρο 102 Α Συνθήκης ΕΟΚ. 103 Βλ. Ιωακειμίδη, όπ. παρ. νο 12, σελ Ibid., σελ Ibid., σελ Ibid., σελ Ibid., σελ. 101, Ibid., σελ. 117.