Διαταραχή Ελλειµµατικής Προσοχής - Υπερκινητικότητα (ΔΕΠ-Υ)

Transcript

1 Διαταραχή Ελλειµµατικής Προσοχής - Υπερκινητικότητα (ΔΕΠ-Υ)

2 Εισαγωγικά για ΔΕΠ-Υ Αφορά είτε σε υψηλό επίπεδο είτε σε ανεπαρκές επίπεδο ελέγχου συµπεριφορών που οι ενήλικες αναµένουν σε συγκεκριµένα πλαίσια Πρόκληση για γονείς, εκπαιδευτικούς, συµµαθητές: Αρνητικές επιδράσεις στη µάθηση Αύξηση πιθανοτήτων µη-ικανοποιητικών αλληλεπιδράσεων µε άλλους

3 Ιστορικά στοιχεία «Η ΔΕΠ-Υ ξεχωρίζει ως η πιο εκτενώς µελετηµένη ψυχική διαταραχή και συγχρόνως η πιο αντιφατική» (Wolraich, 1999) Ελάττωµα του ηθικού ελέγχου (1902) Διαταραχή µετά από εγκεφαλίτιδα (1920) Σύνδροµο εγκεφαλικής βλάβης (1940) Ελάχιστη εγκεφαλική δυσλειτουργία (1960) Παιδική υπερκινητική παρορµητική διαταραχή (1970) Διαταραχή ελλειµµατικής προσοχής υπερκινητικότητα (1980)

4 Συµπτώµατα & κλινική εικόνα Εκδήλωση συµπτωµάτων απροσεξίας και/ή υπερκινητικότητας/ παρορµητικότητας σε βαθµό δυσανάλογο µε την ηλικία τους µε αποτέλεσµα να εµφανίζουν περιορισµένες ικανότητες για συγκέντρωση της προσοχής τους, αναστολή των παρορµήσεών τους και ρύθµιση της συµπεριφοράς τους σύµφωνα µε συγκεκριµένους κανόνες Ανήσυχα Ακατάστατα, αδέξια Νευρικά Εκδηλώνουν ανυποµονησία Τραβούν την προσοχή µε προκλητικό τρόπο Αδιαφορία για τις συνέπειες της συµπεριφοράς τους Απουσία παραδειγµατισµού από προηγούµενες εµπειρίες Απρόσεκτα, αφηρηµένα Επαναλαµβάνουν τα ίδια λάθη Δυσκολία συγκέντρωσης Μεταπηδούν από τη µία ασχολία στην άλλη

5 Ορισµός Το βασικό έλλειµµα στη ΔΕΠ-Υ αφορά στην ελλειµµατική ικανότητα αναστολής ή αυτοελέγχου, οδηγώντας σε ένα σύνολο σχετικών συµπτωµάτων Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειριδίο Ψυχικών Διαταραχών (DSM- IV-TR): το βασικό γνώρισµα της ΔΕΠ-Υ είναι ένα επίµονο πρότυπο απροσεξίας και/ή υπερκινητικότητας-παρορµητικότητας υψηλότερης συχνότητας και σοβαρότητας συγκριτικά µε το πρότυπο που παρατηρείται σε άτοµα αντίστοιχου αναπτυξιακού επιπέδου

6 Διάγνωση 1. Εµφάνιση επαρκών συµπτωµάτων (6/9) που αφορούν είτε στην απροσεξία είτε στην υπερκινητικότητα-παρορµητικότητα 2. Συµπτώµατα εµφανίζονται πριν την ηλικία των 7 ετών και είναι παρόντα τους τελευταίους 6 µήνες 3. Η έκπτωση εξαιτίας των συµπτωµάτων είναι παρούσα σε δύο ή περισσότερα πλαίσια 4. Σαφής απόδειξη κλινικά σηµαντικής έκπτωσης στην κοινωνική, σχολική ή επαγγελµατική λειτουργικότητα 5. Τα συµπτώµατα δεν εµφανίζονται αποκλειστικά στη διάρκεια της πορείας µία Διάχυτης Αναπτυξιακής Διαταραχής, Σχιζοφρένειας, ή άλλης Ψυχωτικής Διαταραχής και δεν εξηγούνται καλύτερα µε άλλη Ψυχική Διαταραχή

7 Διαγνωστικά κριτήρια ΔΕΠ-Υ (1/2) Απροσεξία 1. Συχνά αποτυγχάνει να προσέξει τις λεπτοµέρειες ή κάνει λάθη απροσεξίας στη µελέτη, την εργασία ή άλλες δραστηριότητες 2. Συχνά δυσκολεύεται να διατηρήσει την προσοχή του σε έργα ή δραστηριότητες παιχνιδιού 3. Συχνά δείχνει να µην ακούει όταν του µιλούν 4. Συχνά δεν ακολουθεί οδηγίες και αποτυγχάνει να ολοκληρώσει τη µελέτη, δουλειές ή καθήκοντα στο χώρο εργασίας (όχι λόγω εναντίωσης ή αποτυχίας κατανόησης οδηγιών) 5. Συχνά δυσκολεύεται να οργανώσει έργα και δραστηριότητες 6. Συχνά αποφεύγει, απεχθάνεται ή είναι απρόθυµο να εµπλακεί σε έργα που απαιτούν παρατεταµένη πνευµατική προσπάθεια (όπως η εργασία στο σχολείο ή η µελέτη στο σπίτι) 7. Συχνά χάνει πράγµατα απαραίτητα για έργα ή δραστηριότητες (π.χ. παιχνίδια, σχολικές εργασίες, µολύβια, βιβλία ή εργαλεία) 8. Συχνά διασπάται εύκολα από εξωτερικά ερεθίσµατα 9. Συχνά είναι απρόσεκτο σε καθηµερινές δραστηριότητες

8 Διαγνωστικά κριτήρια 2/2 Υπερκινητικότητα 1. Συχνά κουνά νευρικά τα χέρια ή τα πόδια του ή στριφογυρίζει στη θέση του 2. Συχνά σηκώνεται από τη θέση του στην τάξη ή σε άλλες περιστάσεις που αναµένεται να παραµείνει καθιστό 3. Συχνά τρέχει ή σκαρφαλώνει µε τρόπο που είναι υπερβολικός σε περιστάσεις που τέτοιες συµπεριφορές δεν ταιριάζουν 4. Συχνά δυσκολεύεται να παίξει ή να εµπλακεί ήσυχα σε δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου 5. Συχνά βρίσκεται σε συνεχή κίνηση ή µοιάζει να «κινείται µε µοτεράκι» 6. Συχνά µιλά υπερβολικά Παρορµητικότητα 7. Συχνά απαντά απερίσκεπτα πριν ολοκληρωθεί η ερώτηση 8. Συχνά δυσκολεύεται να περιµένει τη σειρά του 9. Συχνά διακόπτει ή ενοχλεί τους άλλους (παρεµβαίνει σε συζητήσεις ή παιχνίδια)

9 Υποκατηγορίες ΔΕΠ-Υ 1. ΔΕΠ-Υ συνδυασµένος τύπος 2. ΔΕΠ-Υ µε προεξέχοντα τον απρόσεκτο τύπο 3. ΔΕΠ-Υ µε προεξέχοντα τον υπερκινητικό-παρορµητικό τύπο ΔΕΠ-Υ µη-προσδιοριζόµενη αλλιώς ΔΕΠ-Υ σε µερική ύφεση Προβληµατισµοί για θεώρηση της υποκατηγορίας «ΔΕΠ-Υ µε προεξέχοντα τον απρόσεκτο τύπο» ως ξεχωριστή διαταραχή Συµπτωµατολογία: παιδιά εξαιρετικά αφηρηµένα, ντροπαλά, κοινωνικά αποµονωµένα, αγχώδη

10 Συχνότητα διάγνωσης Τα διαγνωστικά κριτήρια είναι εξαιρετικά υποκειµενικά Συχνότητα εµφάνισης: 3%-5% του παιδικού πληθυσµού Lapouse & Monk (1958): 57% των αγοριών και 42% των κοριτσιών χαρακτηρίστηκαν υπερδραστήρια Μεγαλύτερη συχνότητα εµφάνισης της ΔΕΠ-Υ στα αγόρια συγκριτικά µε τα κορίτσια (3:1)

11 Ακαδηµαϊκή επίδοση και σύνοδα προβλήµατα Καθυστέρηση στη νοητική ανάπτυξη Χαµηλή βαθµολογία σε τεστ νοηµοσύνης Μειωµένες σχολικές επιδόσεις Δυσκολίες ανάπτυξης λόγου και οµιλίας

12 Αίτια Πολυπαραγοντική αιτιολόγηση Γενετικοί παράγοντες Νευρολογικοί παράγοντες Περιβαλλοντικοί παράγοντες επίδραση στην εξέλιξη των δυσκολιών Ελλείµµατα σε γνωστικούς µηχανισµούς εκτελεστικού ελέγχου: µνήµη εργασίας εσωτερίκευση λόγου αυτοκαθοδήγηση αναλυτική και συνθετική ικανότητα κινητικό έλεγχο

13 Συννοσηρότητα µε άλλες ασθένειες Η ΔΕΠ-Υ συνυπάρχει µε άλλες διαταραχές σε ποσοστό 50%-80% Συναισθηµατικές διαταραχές Νοητική καθυστέρηση Μαθησιακές δυσκολίες Πολλές φορές η συννοσηρότητα της ΔΕΠΥ δεν είναι άλλο παρά το αποτέλεσµα σε επίπεδο συµπεριφοράς του συνδυασµού των συµπτωµάτων της ΔΕΠΥ µε τις αρνητικές επιδράσεις του περιβάλλοντος σε αυτά. ΔΕΠ-Υ & Διαταραχές Διασπαστικής Συµπεριφοράς Διαταραχή της Διαγωγής (επιθετικότητα, καταστροφή περιουσίας, απάτες ή κλοπές, παραβιάσεις κανόνων) Εναντιωτική Προκλητική Διαταραχή (ξεσπάσµατα θυµού, καβγάδες µε ενηλίκους, έντονη εκδικητικότητα)

14 Θεραπευτική Αντιµετώπιση Συµβουλευτική µέθοδος Πρόγραµµα συνολικής αντιµετώπισης Όχι θεραπεία (αφού το οργανικό υπόστρωµα διαταραχής δεν εξαφανίζεται) αλλά θεραπευτική παρέµβαση µε στόχο: Περιορισµός της εκδήλωσης των πρωτογενών συµπτωµάτων Πρόληψη δευτερογενών συµπτωµάτων Μέθοδοι που εγκαταλείφθηκαν τον 20 ο αιώνα ως αναποτελεσµατικές Φαρµακοθεραπεία Τροποποίηση συµπεριφοράς και εκπαίδευση γονέων Γνωσιακή Συµπεριφορική θεραπεία

15 Φαρµακοθεραπεία Διεγερτικά φάρµακα ως τα πιο αποτελεσµατικά για τον περιορισµό των συµπτωµάτων Συντηρούµενη προσοχή Έλεγχος παρορµήσεων Μείωση άσκοπης δραστηριότητας Καλύτερη συνεργασία και συµµόρφωση µε κανόνες Ελάχιστη επίδραση στην ακαδηµαϊκή επίδοση των µαθητών Προβληµατισµοί για τις παρενέργειες των φαρµάκων

16 Τροποποίηση συµπεριφοράς Χρήση µεθόδων τροποποίησης συµπεριφοράς ιδιαίτερα σε παιδιά µε ήπια συµπτώµατα Στόχοι: Μείωση ανεπιθύµητων µορφών συµπεριφοράς Άυξηση επιθυµητών µορφών συµπεριφοράς Ανάπτυξη νέων λειτουργικών µορφών συµπεριφοράς Τεχνική: διαφορική ενίσχυση Αρνητική ενίσχυση για αρνητική συµπεριφορά (αγνόηση συµπεριφοράς, αποκλεισµός, απώλεια ή διακοπή προνοµίων) Θετική ενίσχυση για θετική συµπεριφορά (έπαινος, ανταµοιβές)

17 Εκπαίδευση γονέων Απαραίτητη εκπαίδευση γονέων (και εκπαιδευτικών) στη διαφορική ενίσχυση γιατί η γενίκευση µεθόδων από το κλινικό πλαίσιο στο σχολικό και οικογενειακό πλαίσιο δεν είναι αυτόµατη Οδηγίες για γονείς και εκπαιδευτικούς: Ορισµός σαφών κανόνων Απλές και σύντοµες οδηγίες Ορισµός αυτού που θέλουµε να κάνει και όχι αυτού που ΔΕΝ θέλουµε Εντοπισµός και ενίσχυση των στιγµών που εκδηλώνει θετική συµπεριφορά Αναγνώριση της προόδου ακόµα και αν είναι µικρή

18 Γνωσιακή-Συµπεριφορική Θεραπεία Επέκταση των κλασικών µεθόδων τροποποίησης της συµπεριφοράς που περιλαµβάνει κατανόηση των αντιλήψεων, των στάσεων και των πεποιθήσεων των ατόµων που δέχονται θεραπεία αλλά και των σηµαντικών προσώπων του περιβάλλοντός τους. Στόχος να βοηθήσει παιδιά και οικογένειες να ασκούν έλεγχο στις σκέψεις και τα συναισθήµατά τους ως µέσο για την αλλαγή της συµπεριφοράς τους. Οδηγίες Βοηθήστε τα να διαχειριστούν το χρόνο τους αφήνοντάς τα να συµµετέχουν στη διαµόρφωση του προγράµµατός τους Μειώστε την άµεση επιτήρηση σταδιακά ώστε να γίνουν τα ίδια υπεύθυνα για την εργασία τους Δίνετε εποικοδοµητική ανατροφοδότηση και ορίζετε λογικές συνέπειες των πράξεών τους

19 Δικαίωµα για υπηρεσίες ειδικής αγωγής Το 40%-50% των περιπτώσεων δικαιούνται υπηρεσίες ειδικής αγωγής Οι µαθητές µε ΔΕΠΥ µπορεί να δεχτούν υπηρεσίες λόγω υπαγωγής στην κατηγορία των άλλων προβληµάτων υγείας, αν το αποτέλεσµα της διαταραχής είναι «υψηλό επίπεδο εγρήγορσης σε περιβαλλοντικά ερεθίσµατα που οδηγεί σε περιορισµένη εγρήγορση σε σχέση µε το εκπαιδευτικό περιβάλλον η οποία επηρεάζει αρνητικά την ακαδηµαϊκή επίδοση» Νοµοθετική πράξη για αποκατάσταση: προγράµµατα διευκόλυνσης σχεδιασµένα να βοηθήσουν τους µαθητές µε ΔΕΠ-Υ

20 Προγράµµατα Διευκόλυνσης Περισσότερος χρόνος εξέτασης Κατάλληλη θέση στην τάξη Επιπρόσθετο έλεγχο από εκπαιδευτικό Μειωµένη ή τροποποιηµένη εργασία Έλεγχος επίδοσης της φαρµακευτικής αγωγής Έλεγχος αποτελεσµάτων ειδικής παρέµβασης για παιδιά µε ΔΕΠ-Υ

21 Μέθοδος αυτοεπιτήρησης Διαδικασία κατά την οποία ένα άτοµο παρατηρεί συστηµατικά τη συµπεριφορά του και καταγράφει την εκδήλωση ή µη της συµπεριφοράς στόχου. Τροποποιεί τη συµπεριφορά κατευθύνοντάς τη στη συµπεριφορά στόχο. Αναθέτει στους µαθητές την ευθύνη της µάθησής τους. Ένας µαθητής που ξεχνάει, που δεν µπορεί να ελέγξει τη συµπεριφορά του µπορεί να επιτύχει σε ένα τέτοιο έργο;

22 Αυτορρύθµιση της συµπεριφοράς Τα παιδιά µε ΔΕΠ-Υ µπορούν να µάθουν να αυτορρυθµίζουν τη συµπεριφορά τους (Reid, Trout, Schartz, 2005) Τα παιδιά µε ΔΕΠ-Υ µπορούν να καλλιεργήσουν τον αυτοέλεγχο όταν η θεραπευτική αγωγή συνδέεται άµεσα µε την αξιολόγηση (Neef, Bicard, Endo, 2002) Τα παιδιά µε ΔΕΠ-Υ µπορούν να µάθουν να ακολουθούν κανόνες και να µιλούν για τη συµπεριφορά τους εφόσον λάβουν σαφείς οδηγίες (Bicard & Neef, 2002) Εκπαίδευση στη λεκτική µη λεκτική ανταπόκριση

23 Η αυτοεπιτήρηση στην τάξη 1. Καταστήστε σαφή και συγκεκριµένη τη συµπεριφορά-στόχο και τους στόχους επίδοσης 2. Επιλέξτε ή δηµιουργήστε υλικά που διευκολύνουν την αυτοεπιτήρηση 3. Παρέχετε συµπληρωµατικές ενδείξεις για άσκηση αυτοπαρατήρησης 4. Παρέχετε σαφή διδασκαλία 5. Ενισχύστε την ακριβή και ορθή αυτοεπιτήρηση 6. Ανταµείψτε τις βελτιώσεις της συµπεριφοράς-στόχου 7. Ενθαρρύνετε την αυτοαξιολόγηση 8. Αξιολογήστε το πρόγραµµα

24 Έντυπο αυτοελέγχου