Karl Heinz Roth. Παγκόσμια Κρίση - Παγκόσμια Προλεταριοποίηση Ανταπαντήσεις

Transcript

1 Karl Heinz Roth Παγκόσμια Κρίση - Παγκόσμια Προλεταριοποίηση Ανταπαντήσεις

2 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις 1 Πρόλογος... 3 Παγκόσμια Κρίση Παγκόσμια Προλεταριοποίηση Ανταπαντήσεις... 4 Εισαγωγή Η νέα παγκόσμια οικονομική κρίση Η μέχρι τώρα εξέλιξη Ουσιαστικές ιδιότητες της κρίσης Ο προηγούμενος κύκλος ( ) Χαρακτηριστικά ενός τυπικού κύματος μακράς διάρκειας (Kondratieff) Από την επίθεση της κρίσης στην υπερεκμετάλλευση της παγκόσμιας εργατικής τάξης Νέες τεχνολογίες Επανεπέκταση της παγκόσμιας αγοράς και παγκόσμιος καταμερισμός της εργασίας Ο νέος παγκόσμιος οικονομικός άξονας: Ουάσινγκτον-Πεκίνο Παγκόσμια επέκταση των χρηματοπιστωτικών αγορών Αυξανόμενη καταστροφή της υλικής βάσης για την παραγωγή και αναπαραγωγή της καπιταλιστικής κοινωνίας Διαφορές και ομοιότητες με τις προηγούμενες παγκόσμιες οικονομικές κρίσεις Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1857/ Η Μεγάλη Ύφεση των ετών 1873 έως Η παγκόσμια οικονομική κρίση του και η ύφεση του Παγκόσμια προλεταριοποίηση Ιστορικές και μεθοδολογικές προϋποθέσεις Οι διαδικασίες της παγκόσμιας προλεταριοποίησης και αποπρολεταριοποίησης Ο πολυκόσμος της παγκόσμιας εργατικής τάξης Η παρούσα κατάσταση της παγκόσμιας τάξης των εργατριών και των εργατών Οι αγροτικές οικογένειες του Νότου Μαζική μετανάστευση και μετανάστευση εργασίας Η μαζική φτώχεια και οι παραοικονομίες των παραγκουπόλεων... 32

3 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις Η νέα βιομηχανική εργατική τάξη των αναπτυσσόμενων χωρών Σχετική αποβιομηχάνιση και επισφαλειοποίηση της εργατικής τάξης στα μέχρι τώρα κέντρα Τάσεις ομογενοποίησης και διάσπασης της παγκόσμιας εργατικής τάξης Περιγράμματα ενός μεταβατικού προγράμματος Προκαταρκτικές σκέψεις Επιβολή και όξυνση των μεταρρυθμιστικών προγραμμάτων για το ξεπέρασμα της κρίσης Οι κάτοχοι των κεφαλαίων πρέπει να πληρώσουν την κρίση Νέο παγκόσμιο νόμισμα και επαναφορά σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών Εκδημοκρατισμός των οικονομικών προγραμμάτων αναδιάρθρωσης Τοπικό - διεθνές - παγκόσμιο επίπεδο: Πρώτοι ακρογωνιαίοι λίθοι ενός επαναστατικού προγράμματος μετασχηματισμού Τρεις βασικές προϋποθέσεις Τοπικά και περιφερειακά: Κοινωνική επανοικειοποίηση σε αμεσοδημοκρατική βάση Ίδρυση διεθνών εργατικών ομοσπονδιών Παγκόσμια ομοσπονδία της αυτονομίας Παγκόσμια ένωση για την αυτονομία Προοπτική Σημειώσεις της μετάφρασης Σημείωμα για τον συγγραφέα... 53

4 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις 3 Πρόλογος Το κείμενο του Karl Heinz Roth με τίτλο Globale Krise Globale Proletarisierung Gegenperspektiven αναρτήθηκε το Δεκέμβριο του 2008 στην ιστοσελίδα του γερμανικού περιοδικού Wildcat ( και αποτελεί το προσχέδιο ενός επικείμενου βιβλίου. Από το συγκεκριμένο περιοδικό προέρχεται και η προηγούμενη μετάφρασή μας "Παγκόσμια κρίση-23 θέσεις για την καπιταλιστική κρίση" την οποία εκδώσαμε τον Ιανουάριο του Το κείμενο του Roth είναι για μας σημαντικό όχι μόνο ως συνέχεια του ενδιαφέροντός μας για την εξέλιξη της κρίσης, αλλά επειδή θέτει νέα ζητήματα και οπτικές. Ο συγγραφέας ξεκινάει από μια περιγραφή της τρέχουσας κατάστασης και των αιτιών της (από το 2006 και μετά), ενώ στη συνέχεια κάνει μια ιστορική αναδρομή στον προηγούμενο οικονομικό κύκλο ( ) και στις προηγούμενες παγκόσμιες οικονομικές κρίσεις του 19ου και 20ου αιώνα, ως απαραίτητα αναλυτικά εργαλεία για την κατανόηση της τωρινής εξέλιξης. Ύστερα εξετάζει τις διαδικασίες της παγκόσμιας προλεταριοποίησης και τον πολυκόσμο της παγκόσμιας εργατικής τάξης, ξεπερνώντας τη στενότητα των θεωρητικών/ιστορικών αναλύσεων του παρελθόντος και αναδεικνύοντας το υποκείμενο που καθορίζει τη συγκρότηση της τάξης και τις ταξικές συγκρούσεις. Τέλος προχωρεί σε προτάσεις-σκέψεις τονίζοντας την επιτακτικότητα και αναγκαιότητα συλλογικών απαντήσεων στις τεράστιες προκλήσεις της εποχής! Γιατί όπως τονίζει δεν υπάρχει εναλλακτική διέξοδος.

5 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις 4 Παγκόσμια Κρίση Παγκόσμια Προλεταριοποίηση Ανταπαντήσεις Εισαγωγή Σύνοψη των πρώτων συμπερασμάτων: Κινούμαστε προς μια κοσμο-ιστορική κατάσταση, όπου όλες οι εξελίξεις της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής ζωής καθορίζονται εκ νέου. Για τη γενιά μου, αυτό που ζούμε σήμερα, θα είναι μια δεύτερη αλλαγή εποχής μετά τα χρόνια 1967 έως Όλα τα σημαντικά γεγονότα και οι δείκτες των τελευταίων εβδομάδων δείχνουν, ότι έχει ξεκινήσει μια παγκόσμια οικονομική κρίση, η οποία ξεπερνά ήδη σε έκταση την κρίση του 1973 και τις ενδιάμεσες κρίσεις του 1982 και 1987, ενώ πλησιάζει τις διαστάσεις της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης και της ακόλουθης ύφεσης του Με ποιο τρόπο πρέπει να απαντήσουμε σ' αυτήν την τεράστια πρόκληση; Το ερώτημα αυτό έχει γίνει εν τω μεταξύ αποφασιστικής σημασίας, και γι' αυτό το λόγο έχω συντάξει εντελώς από την αρχή μια πραγματεία που βρίσκεται στα σκαριά και με την οποία ήθελα να απαντήσω στην κριτική που δέχτηκαν οι υποθέσεις, τις οποίες δημοσίευσα το 2005 στο βιβλίο μου «Η κατάσταση του κόσμου» (Der Zustand der Welt). Παρουσιάζω τα μέχρι τώρα επεξεργασμένα ερευνητικά αποτελέσματα και τις σκέψεις μου σαν μια ανολοκλήρωτη έκθεση, διότι αυτές οι σκέψεις πρέπει να αναθεωρηθούν, να διορθωθούν και ασφαλώς να διευρυνθούν κατά τον τρέχοντα διάλογο πριν τη δημοσίευση του βιβλίου. Στην έκθεση εξετάζονται επίσης τα πρώτα άρθρα της συζήτησης που έγινε σε μια εκδήλωση στις 27 Νοεμβρίου στο Schorndorf Manufaktur, αλλά και τα συμπεράσματα μιας διαδικτυακής συζήτησης του Wildcat, ενός σεμιναρίου της Interventionistische Linke (Παρεμβατικής Αριστεράς) που πραγματοποιήθηκε στις 13 Δεκεμβρίου καθώς και τα συμπεράσματα των συζητήσεων με μεμονωμένα άτομα από το φιλικό μου περιβάλλον. Μέσα απ' αυτές τις συζητήσεις μπόρεσαν να ξεπεραστούν πολλά αδύνατα σημεία, ασάφειες και ελλείψεις. Για λόγους οικονομίας χρόνου και εργασίας θα αναφερθώ σε κάποιες σημαντικές αντιρρήσεις μόνο στο βιβλίο μου. Και γι' αυτό ζητάω την επιείκειά σας. Ελπίζω ότι παρόλα αυτά

6 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις 5 οι θέσεις μου επαρκούν προκειμένου να γίνουν ξεκάθαρες οι βασικές γραμμές της αναλυτικής προσέγγισης και των αρχικών μου προτάσεων. Ευχαριστώ όλους όσους ενεπλάκησαν στη συζήτηση: όχι μόνο με βοήθησαν με την κριτική τους, αλλά και με ενθάρρυναν. Διότι είχα να ζήσω έναν τέτοιο ευρύ, αλληλέγγυο και δομημένο διάλογο για πολλά χρόνια.

7 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις 6 1. Η νέα παγκόσμια οικονομική κρίση 1.1 Η μέχρι τώρα εξέλιξη Η πρώτη παγκόσμια οικονομική κρίση του 21ου αιώνα ξεκίνησε κατά το έτος 2006 ως κρίση πλεονάσματος και ως δομική κρίση στην αυτοκινητοβιομηχανία και ως κρίση των ακινήτων στις ΗΠΑ, Μ. Βρετανία, Ιρλανδία και Ισπανία. Αποτέλεσε το τέλος ενός πρωτοφανούς εξάχρονου παγκόσμιου μπουμ, το οποίο είχε οδηγήσει σε μια (ανέφικτη κατά τα φαινόμενα) περαιτέρω επέκταση της κεφαλαιακής σχέσης με όλες τις κλασικές αλλά και κάποιες νέες κερδοφόρες συνοδευτικές μορφές της. Οι φουσκωμένες τιμές για σπίτια, ιδιόκτητα διαμερίσματα και επαγγελματικά ακίνητα άρχισαν να πέφτουν ραγδαία. Και αυτή η πτώση τιμών κατέστησε επισφαλείς τις υποθήκες και τα παράγωγά τους που διασφαλίζονταν από τα ακίνητα. Επιπροσθέτως η χαρακτηριστική απότομη πτώση των πωλήσεων στους τρεις αμερικανικούς, αλλά και σε ευρωπαϊκούς και ιαπωνικούς ομίλους αυτοκινητοβιομηχανιών, σήμαναν την έναρξη μιας παγκόσμιας κλαδικής κρίσης στον πιο εντατικό, από πλευράς κεφαλαίου, τομέα της βιομηχανικής παραγωγής [1]. Από τα τέλη του 2006 και τις αρχές του 2007 η κρίση μεταδόθηκε στον χρηματοοικονομικό τομέα. Η πτώση των τιμών στα σπίτια και στα επαγγελματικά ακίνητα επεκτάθηκε σε μια παγκόσμια κρίση ενυπόθηκων δανείων. Εξαιτίας μαζικών διαγραφών (επισφαλών δανείων) κάποιες περιφερειακές τράπεζες υποθηκών εισήλθαν στην περιοχή των οικονομικών ζημιών, και τον Ιούνιο του 2007 η αμερικανική επενδυτική τράπεζα Bear Stearns αναγκάστηκε να ρευστοποιήσει για πρώτη φορά δύο από τα hedge funds της (κεφάλαια αντιστάθμισης κινδύνου) [2]. Αφού τα επισφαλή αμερικανικά ενυπόθηκα δάνεια είχαν πακεταριστεί σε σημαντικό βαθμό σε αδιαφανή παράγωγα δάνεια (Collateralized Debt Obligations = CDO, στμ: τίτλοι εγγυημένων δανειακών υποχρεώσεων) [3], και αφού στη συνέχεια είχαν πουληθεί έξω από τις ΗΠΑ σε όλο τον κόσμο, η κατάρρευση των τιμών τους και η συνδεδεμένη μ' αυτήν μαζική άνοδος της απόδοσης λόγω επιχειρηματικού κινδύνου προκάλεσαν μια παγκόσμια αλυσιδωτή αντίδραση, που συνέπεσε με τις κρίσεις των ενυπόθηκων δανείων σε Μ. Βρετανία, Ιρλανδία και Ισπανία. Η κρίση των

8 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις 7 subprime (δανείων χαμηλής εξασφάλισης) έφτασε στο αποκορύφωμά της το καλοκαίρι του Ο παγκόσμιος χαρακτήρας της εκφράστηκε ξαφνικά, όταν οι πρώτες ενέργειες στήριξης των υπό κατάρρευση τραπεζών έλαβαν χώρα στην περιφέρεια των γεγονότων. Η προβληματική κατάσταση των τραπεζών, όπως για παράδειγμα η έλλειψη ρευστότητας της Internationale Kreditbank του Ντύσελντορφ (ΙΚΒ) ή της σαξονικής SachsenLB, αλλά και οι μαζικές διαγραφές απλήρωτων δανείων και οι επιχειρηματικές ζημίες της ελβετικής UBS, προήλθε από τα αγγλοσαξονικά κέντρα της κρίσης. Από το καλοκαίρι του 2007 η κρίση των ενυπόθηκων δανείων επεκτάθηκε με πέντε έως έξι κύματα σε μια παγκόσμια πιστωτική κρίση. Και μέχρι τον Σεπτέμβρη του 2008 μεταδόθηκε στο σύνολο του τραπεζικού συστήματος. Τον Μάρτιο του 2008 κατέρρευσαν η αμερικανική επενδυτική τράπεζα Bear Stearns και η βρετανική τράπεζα υποθηκών Northern Rock. Στη συνέχεια, μετά τις πρώτες ενέργειες διάσωσης στη Γερμανία το καλοκαίρι του προηγούμενου έτους, ακολούθησαν για πρώτη φορά μαζικές κρατικές παρεμβάσεις στην Αγγλία και στις ΗΠΑ: η Northern Rock δέχτηκε μια εκτεταμένη κρατική εγγύηση στήριξης και η Bear Stearns εξαγοράστηκε από την παγκόσμια τράπεζα JP Morgan Chase, ενώ η Federal Reserve Bank (Fed), η κεντρική εκδοτική τράπεζα των ΗΠΑ, οργάνωσε το διαχωρισμό και την αναχρηματοδότηση των επισφαλών χρεογράφων. Τον Σεπτέμβρη ακολούθησε ένα ακόμη κύμα κλονισμού: στις αρχές του μήνα οι δύο μεγαλύτερες τράπεζες υποθηκών των ΗΠΑ, οι Fannie Mae και Freddie Mac, βρέθηκαν στα πρόθυρα κατάρρευσης, ενώ μπόρεσαν να διασωθούν και να επανακεφαλαιοποιηθούν μόνο μέσα από ένα εκτεταμένο κρατικό σχέδιο σωτηρίας. Μετά από αυτό ακολούθησε στα μέσα του μήνα η κατάρρευση της επενδυτικής τράπεζας Lehman Brothers, ενώ η τράπεζα Merrill Lynch διασώθηκε με μια αναγκαστική πώλησή της στην παγκόσμια τράπεζα Bank of America. Όμως αυτό που συνέβει δεν ήταν μόνο ότι επλήγησαν θανάσιμα οι επενδυτικές τράπεζες και ότι τους επόμενους μήνες εξαφανίστηκαν από το προσκήνιο, με το να μετατραπούν ή να συγχωνευθούν με εμπορικές τράπεζες. Απειλήθηκε επίσης η περαιτέρω επιβίωση ηγετικών επιχειρήσεων του ασφαλιστικού κλάδου, όπως έδειξε μια βδομάδα αργότερα η πραγματική καταστροφή του μεγαλύτερου αμερικανικού ασφαλιστικού ομίλου American International

9 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις 8 Group (AIG). Στην περίπτωση της AIG έγιναν επισφαλή τα ειδικά παράγωγα δάνεια (Credit Default Swaps = CDS, στμ: δηλαδή το σύνολο των τιτλοποιημένων χρεών μιας τράπεζας). Με τα CDS ασφαλίζονται σε παγκόσμιο επίπεδο οι αγοραστές ομολόγων έναντι κινδύνων μη πληρωμής που διατρέχουν οι εκδότες τίτλων σε εξωχρηματιστηριακά διμερή συμβόλαια. Επειδή δεν υπάρχει κάποιος κεντρικός αντισυμβαλλόμενος και τα συμβόλαια CDS συνάπτονται έξω από τους παραδοσιακά συνηθισμένους όρους αντασφάλισης, παρουσιάζουν υψηλά ρίσκα. Εν τω μεταξύ τα CDS που ανέρχονται σε τουλάχιστον 60 τρισ. δολάρια και τα οποία έχουν κατανεμηθεί σε παγκόσμιο επίπεδο, θα μπορούσαν να προκαλέσουν μια μοιραία αλυσιδωτή αντίδραση σε περίπτωση οικονομικής αποτυχίας ενός από τους κύριους πυλώνες τους, στους οποίους ανήκει η AIG. Πράγματι η AIG στηρίχτηκε μέχρι τώρα με την παροχή αρκετών κρατικών πακέτων σωτηρίας, που ανέρχονται ήδη σε 153 δισ. $. Παρόλα αυτά η επίδραση της παγκόσμιας κρίσης ενυπόθηκων δανείων (που ακολούθησε τον Σεπτέμβριο του 2008) πάνω σε ένα στοιχείο-κλειδί των παγκόσμιων αγορών παραγώγων, των οποίων ο συνολικός όγκος εκτιμάται τουλάχιστον σε 600 έως τρισ. $, έδειξε ότι ο χρηματοπιστωτικός κλάδος ως κύρια κινητήρια δύναμη του προηγούμενου αναπτυξιακού κύκλου κινείται προς την άβυσσο. Τον Σεπτέμβριο του 2008 ταρακουνήθηκε το σύνολο του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος, δηλαδή οι εμπορικές τράπεζες και τα αμοιβαία κεφάλαια (Hedge Funds, Private Equity Funds και συνταξιοδοτικά ταμεία) που έχουν δημιουργηθεί από τη δεκαετία του Όμως τα κύματα κλονισμού συνεχίστηκαν ασταμάτητα μέχρι και σήμερα, όπως δείχνουν στην πράξη οι μαζικές διαγραφές δανείων και οι λειτουργικές ζημιές όλων των τραπεζών που δραστηριοποιούνται παγκοσμίως. Οι ενέργειες διάσωσης που ουσιαστικά ξεκίνησαν σε όλες τις μητροπολιτικές χώρες με τη μορφή κρατικών εγγυήσεων για τα υποθηκευμένα "τοξικά ομόλογα", οι δημόσιες ενέσεις κεφαλαίων για την κάλυψη των ιδίων κεφαλαίων, καθώς και οι αυξανόμενες κρατικές κεφαλαιακές συμμετοχές (στμ: σε ιδιωτικές εταιρίες) θα παραμείνουν για πολύ καιρό ακόμη στην ατζέντα των κυβερνήσεων. Οι τελευταίες προσπαθούν από το καλοκαίρι του 2007 να κρατήσουν σε λειτουργία τις

10 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις 9 αγορές χρήματος και κεφαλαίων μέσω συντονισμένων μειώσεων στα βασικά επιτόκια των κεντρικών τραπεζών τους, μέσω της παροχής ρευστότητας στις καταρρέουσες διατραπεζικές αγορές και μέσω της ανάληψης επισφαλών ομολόγων και χρεογράφων στη δημόσια σφαίρα διακανονισμού. Όπως δείχνουν τα πιο πρόσφατα στοιχεία, μέχρι τώρα δεν έχουν καταφέρει να σταματήσουν την παγκόσμια πιστωτική έλλειψη και τη φυγή των κατόχων κεφαλαίων από τα αμοιβαία κεφάλαια προς τα «ασφαλή λιμάνια» των «σκληρών» νομισμάτων και των κρατικών ομολόγων. Ο λόγος της αποτυχίας είναι απλός: την πτώση των ενυπόθηκων τίτλων και των δανειακών παραγώγων ακολουθούν τα όλο και πιο "επισφαλή" χρέη των πιστωτικών καρτών, των χρηματοδοτικών μισθώσεων (leasing) και των καταναλωτικών δανείων, το μέγεθος των οποίων είναι ακόμα άγνωστο και έχει προκαλέσει την de facto κατάρρευση της Citigroup, της άλλοτε μεγαλύτερης αμερικανικής επιχειρηματικής τράπεζας. Δεν προβλέπεται κάποιο τέλος στην παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, και αυτό σε μια κατάσταση, όπου η τελευταία έχει ενισχύσει τις παράλληλα εξελισσόμενες δομικές και κλαδικές κρίσεις, ενώ επεκτείνεται σαν υποβόσκουσα φωτιά σε όλα τα συστατικά μέρη του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος. Τα γεγονότα του «μαύρου» τριμήνου, από τον Σεπτέμβριο έως το Νοέμβριο του 2008, παρέσυραν και τις παγκόσμιες χρηματιστηριακές αγορές ως επακόλουθο της εξάπλωσης του πιστωτικού περιορισμού και των κινήσεων φυγής κεφαλαίων. Δηλαδή εκείνους τους τομείς της αναπαραγωγής του κεφαλαίου, στους οποίους οι μακροπρόθεσμες πιστώσεις εμπορεύονται στα χρηματιστήρια ως εταιρικές μετοχές και παράγωγα μετοχών (δικαιώματα αγοράς/πώλησης, δάνεια και προθεσμιακά ομόλογα). Η πτώση των χρηματιστηριακών τίτλων παρέσυρε αρχικά τις τιμές των δομικά αδύναμων επιχειρηματικών κλάδων, ιδίως της αυτοκινητοβιομηχανίας, και έπειτα επεκτάθηκε διαρθρωτικά και γεωγραφικά στο σύνολο του εισηγμένου κεφαλαίου. Από την αρχή του έτους (2008) οι μετοχικοί δείκτες των αμερικανικών, ευρωπαϊκών και ιαπωνικών χρηματιστηρίων έπεσαν κατά μέσο όρο 35-40%, ενώ οι αναταράξεις του Σεπτεμβρίου και του Οκτωβρίου έφεραν όλο και περισσότερο στη μνήμη τα γεγονότα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του περασμένου αιώνα. Τους φθινοπωρινούς μήνες όμως

11 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις 10 παρασύρθηκαν πλήρως και τα χρηματιστήρια των αναπτυσσόμενων χωρών. Και εδώ οι κεφαλαιακές απώλειες αυξήθηκαν τόσο, που όχι μόνο εξαφάνισαν τις κερδοσκοπικές υπερτιμήσεις, αλλά εισήγαγαν επίσης μια φάση μαζικής καταστροφής κεφαλαίων. Στο μεταξύ από τα χρηματιστήρια των λεγόμενων κρατών BRIC (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία και Κίνα) ανακοινώθηκαν ετήσιες απώλειες μεταξύ 60 και 70%. Ένας τρίτος αποφασιστικός παράγοντας που οδήγησε στην παγκόσμια οικονομική κρίση ήταν η παγκόσμια κατάρρευση στις τιμές των πρώτων υλών, η οποία άρχισε τον Ιούλιο του 2008 μετά από μία ακόμη έντονη αύξηση στις τιμές των τροφίμων και της ενέργειας, και σημάδεψε με σχεδόν κλασικό τρόπο την απότομη αλλαγή από την κερδοσκοπική υπερεπέκταση στην πτώση λόγω κρίσης. Στο μεταξύ η τιμή του πετρελαίου έχει μειωθεί από την ανώτατη τιμή των 147 $/βαρέλι (ένα βαρέλι = 159 λίτρα) σε 40 $/βαρέλι, οι τιμές των βιομηχανικών μετάλλων και των αγροβιομηχανικών πρώτων υλών (βαμβάκι κ.λπ.) έχουν χάσει πάνω από τη μισή τιμή τους, όπως και οι τιμές βασικών τροφίμων (ρύζι, καλαμπόκι, σιτηρά) έχουν υποχωρήσει κατά μέσο όρο στο ένα τρίτο. Τα πολύτιμα μέταλλα κατορθώνουν ακόμη να κρατούν τις τιμές τους στα χρηματιστήρια πρώτων ύλων, αλλά ακόμη και η τιμή του χρυσού παρουσίαζε μέχρι τώρα μια πτωτική τάση. Ενόψει αυτών των εξελίξεων δεν αποτελεί έκπληξη, ότι τα έξοδα μεταφοράς που σε πολλές περιπτώσεις αποτελούν έναν σημαντικό παράγοντα των τιμών των πρώτων υλών, έχουν πέσει δραστικά. Κυρίως οι θαλάσσιες μεταφορές, ο κύριος φορέας της παγκόσμιας μεταφορικής αλυσίδας, έχουν υποστεί αποπληθωριστικές τάσεις, όπου σε μερικούς τομείς οι τιμές υπολείπονται πολύ του συνολικού κόστους. Η έκταση και η ταχύτητα με την οποία πέφτουν οι τιμές, ξεπερνάει μάλιστα τα δεδομένα σύγκρισης της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του περασμένου αιώνα. Π.χ. οι τιμές των ναύλων ανά container (εμπορευματοκιβώτιο) στις ακτοπλοϊκές γραμμές Ρότερνταμ-Ταϊβάν μειώθηκαν από $ ανά εμπορευματοκιβώτιο στην αρχή του έτους στα 400 $ μέχρι τα τέλη Οκτωβρίου (2008). Και τα ναύλα για τους μεγαλύτερους τύπους πλοίων που μεταφέρουν φορτίο χύδην, υποχώρησαν μέχρι τα τέλη Νοεμβρίου στο ένα ενδέκατο της μέγιστης τιμής τους κατά τη φάση της ακμής το 2007.

12 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις 11 Αυτό όμως δεν ενισχύει μόνο την περαιτέρω πτώση στις τιμές των πρώτων υλών, αλλά προκαλεί και σημαντικά επακόλουθα. Η ναυτιλιακή αλυσίδα λιμανιών και εφοδιασμού (logistics) που μέχρι το καλοκαίρι του 2008 διαμόρφωνε μια έντονη επέκταση της χωρητικότητας και της υποδομής της, έχει κλονισθεί συθέμελα. Και στη διάρκεια των τελευταίων εβδομάδων έχει ακυρωθεί παγκοσμίως τουλάχιστον το 80% των συμβολαίων ναυπήγησης νέων πλοίων στα ηγετικά ναυπηγεία της Κίνας, της Νότιας Κορέας, της Ιαπωνίας και του Βιετνάμ. Παράλληλα, η κρίση πλεονάσματος και δομών στην αυτοκινητοβιομηχανία, στις κατασκευαστικές και στον τομέα των ακίνητων έχει εμβαθύνει κι άλλο. Οι δύο από τις «μεγάλες τρεις» αμερικανικές αυτοκινητοβιομηχανίες, η General Motors και η Chrysler, είναι έτοιμες να χρεοκοπήσουν. Ωστόσο την εβδομάδα πριν τα Χριστούγεννα του 2008, με τη χορήγηση έκτακτων δανείων, η κυβέρνηση Bush τούς έδωσε μια τελευταία προθεσμία μέχρι το Μάρτιο του 2009, απαλείφοντας συγχρόνως τα τελευταία επιτεύγματα των εργατών της αμερικανικής αυτοκινητοβιομηχανίας. Αλλά η κλαδική κρίση έχει παρασύρει ήδη όλες τις επιχειρήσεις που σχετίζονται με την αυτοκινητοβιομηχανία. Ακόμη και ο κύκλος εργασιών των επιχειρήσεων οι οποίες είναι εντάσεως εργασίας, τεχνολογικά καινοτόμες και ποντάρουν σε προϊόντα χαμηλών ρύπων, έχει μειωθεί ήδη 20-30% παγκοσμίως. Στις περισσότερες περιπτώσεις το λεγόμενο συμπληρωματικό προσωπικό - εποχικοί εργαζόμενοι, δανεικοί εργάτες κ.λπ. - έχει ήδη εξαφανιστεί από τα εργοστάσια, ενώ ο πυρήνας του προσωπικού στάλθηκε σε παρατεταμένες διακοπές Χριστουγέννων με την προοπτική μιας μακράς περιόδου εργασίας με μειωμένο ωράριο. Εν τω μεταξύ τέτοιες μεταβατικές λύσεις αναζητούνται μάταια στα κατώτερα επίπεδα της αλυσίδας προστιθέμενης αξίας στην αυτοκινητοβιομηχανία. Αλλά οι ειδήσεις που αναφέρουν ξαφνικό κλείσιμο επιχειρήσεων στους μικρούς και μεσαίους προμηθευτές, αρχίζουν να είναι όλο και περισσότερες. Όλες αυτές οι τάσεις εξέλιξης ενισχύονται αμοιβαία και γενικεύονται με την παγκόσμια ανατίμηση των δανείων. Από το τρίτο τρίμηνο του 2008 οι περιοχές της Βόρειας Αμερικής, της Ευρώπης και της Ιαπωνίας βρίσκονται σε ύφεση. Η μαζική ανεργία έχει αυξηθεί δραματικά στις

13 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις 12 ΗΠΑ, την Αγγλία και την Ισπανία και έχει μεταδοθεί ήδη από την υπερατλαντική περιφέρεια προς όλες τις αναπτυγμένες εθνικές οικονομίες. Ο οικονομικός τους αντίπαλος είναι τα πτωτικά επιτόκια και ποσοστά κέρδους, που μαζί με τα όλο και πιο ακριβά δάνεια και τη ραγδαία επιδείνωση των παραγγελιών, έχουν οδηγήσει σε μια δραστική υποχώρηση των επενδυτικών σχεδίων. Αυτό πάλι έχει σαν συνέπεια μια ταχύτερη συρρίκνωση του εξωτερικού εμπορίου, όπου κυρίως οι πιο εξαγωγικές χώρες της τριάδας - Ιαπωνία, Γερμανία και Ελβετία - αντιδρούν στη μείωση των εξαγωγών τους με μια δυσανάλογη επιβράδυνση των εισαγωγών, δημιουργώντας κατά συνέπεια ένα σπιράλ παγκόσμιας οικονομικής παρακμής. Λόγω αυτών των μαζικών περιορισμών στις εισαγωγές, η κρίση που είχε εξελιχθεί πλήρως στην τριάδα από τον Οκτώβριο του 2008, μεταδόθηκε με μεγάλη ορμή στις αναπτυσσόμενες και αναπτυγμένες χώρες. Οι χώρες αυτές επλήγησαν και πλήττονται από αυτήν την εξέλιξη, αφού η οικονομική τους ανάπτυξη στηρίζεται στις εξαγωγές τους προς τις χώρες της τριάδας, ενώ οι σχετικές εθνικοοικονομικές ανισορροπίες στο ισοζύγιο πληρωμών είχαν αντισταθμιστεί μέσω της συσσώρευσης μεγάλων συναλλαγματικών αποθεμάτων. Αυτή η ασταθής κατάσταση διακόπηκε απότομα. Ο παγκόσμιος οικονομικός περιορισμός των δανείων, η κατάρρευση των τιμών των μετοχών και η πτώση στις τιμές των πρώτων υλών, προστέθηκαν μαζί με τις απώλειες στον τομέα των εξαγωγών, σε ένα εκρηκτικό μίγμα, το οποίο ξεπεράστηκε προσωρινά από την προσφυγή στα συναλλαγματικά αποθέματα και στην αύξηση του κρατικού χρέους. Αλλά τα κράτη BRIC και ακόμη λιγότερο οι αναπτυσσόμενες χώρες [4] του δεύτερου «σετ» όπως το Μεξικό, η Νότια Κορέα, η Ινδονησία, η Ουγγαρία ή η Ουκρανία δεν είναι σαν τις ΗΠΑ, που λόγω του αδιαφιλονίκητου (ακόμη και σήμερα) παγκόσμιου αποθεματικού νομίσματός τους μπορούν να αντέξουν τεράστια ελλείμματα στο ισοζύγιο πληρωμών και υπερχρέη χωρίς να απολογούνται στους πιστωτές τους. Οι διεθνείς επενδυτές απέσυραν τα κεφάλαιά τους μόλις είδαν ότι τα συναλλαγματικά αποθέματα των αναπτυσσόμενων χωρών ελαττώθηκαν, ότι το ισοζύγιο πληρωμών τους επιδεινώθηκε και ότι το χρέος των

14 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις 13 δημόσιων προϋπολογισμών τους αυξήθηκε ξανά. Οι έντονες νομισματικές υποτιμήσεις που ήταν σαν επακόλουθο, προκάλεσαν εκρηκτικές αναταράξεις στις διεθνείς αγορές συναλλάγματος. Επιπλέον τώρα γίνονται ορατά τα διαρθρωτικά ελλείμματα και οι ποικίλες συνθήκες υπερχρέωσης, στις οποίες είναι κολλημένες οι αναπτυσσόμενες οικονομίες της Νοτιοανατολικής Ασίας, της Νότιας Αμερικής και της Κεντρικής- Ανατολικής Ευρώπης. Από τα τέλη του φθινοπώρου (του 2008) οι συνθήκες αυτές έχουν οδηγήσει στις πρώτες πραγματικές πτωχεύσεις κρατών, επηρεάζοντας εκτός από την Ουγγαρία, το Πακιστάν, τη Λετονία και την Ουκρανία, και τη βορειοατλαντική νησιωτική δημοκρατία της Ισλανδίας. Σε αυτές τις χώρες οι κοινωνικές συνέπειες οξύνονται δραματικά. Αλλά και στις ΗΠΑ ολόκληρες συνοικίες έχουν "αδειάσει" λόγω της εκδίωξης των οικογενειών από τα ιδιόκτητα σπίτια και τα νοικιασμένα διαμερίσματά τους. Στην πολιτεία της Καλιφόρνια, ένα πρόγραμμα οικονομικής εξυγίανσης για να αποτραπεί η επικείμενη αδυναμία πληρωμών μόλις έχει αποτύχει. Από παγκόσμια σκοπιά, μέχρι τώρα απετράπη μια δραματική μείωση του ΑΕΠ μέσω των μαζικών δημοσιονομικών μέτρων στήριξης των χωρών και των μπλοκ εξουσίας του καπιταλιστικού κέντρου (το ύψος των ενισχύσεων εκτιμάται σε τουλάχιστον 7 τρισ. δολάρια), και μέσω των ευρέως εκκινούμενων αντικυκλικών οικονομικών προγραμμάτων σταθεροποίησης (Κίνα, ΕΕ, ΗΠΑ και Ιαπωνία). Επίσης οι νομισματικές αναταράξεις διατηρήθηκαν κατά κάποιον τρόπο υπό έλεγχο, το δολάριο παρέμεινε μέχρι τώρα απροσδόκητα σταθερό (αν και αυτό θα μπορούσε να αλλάξει πολύ γρήγορα). Αυτό αποτελεί προϋπόθεση για την περαιτέρω λειτουργία του στρατηγικού άξονα οφειλέτη-πιστωτή του παγκόσμιου συστήματος, δηλαδή του άξονα Κίνας και ΗΠΑ, που προέκυψε τη δεκαετία του Παρόλα αυτά η κρίση έχει υπερβεί ήδη την κλίμακα της κρίσης του 1973 και θα προκαλέσει έναν νέο κύκλο εκμετάλλευσης και μια νέα εποχή στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα, ακόμα κι αν περιορισθεί επιτυχώς μέσα στους επόμενους μήνες. Ωστόσο μια βραχυπρόθεσμη σταθεροποίηση είναι μάλλον απίθανη. Η πρώτη φάση των δημοσιονομικών επιχειρήσεων διάσωσης που εξαρτώνται από τη μονεταριστική σκέψη, έχει αποτύχει. Διότι αυτή η φάση ήταν πολύ κοντά στα συμπεράσματα του πρωτοπόρου της οικονομικής αντεπανάστασης,

15 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις 14 Milton Friedman, ο οποίος είχε καταλογίσει την εξάπλωση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 1929 σχεδόν αποκλειστικά στη λανθασμένη νομισματική πολιτική της αμερικανικής εκδοτικής τράπεζας. Η κλιμακούμενη πιστωτική και επενδυτική αποχή των ιδιοκτητών κεφαλαίων και των (ελεγχόμενων απ' αυτούς) μάνατζερ επιχειρήσεων, τραπεζών και χαρτοφυλακίων, δεν μπορεί να σταματήσει με μια πολιτική φτηνού χρήματος και υπεραφθονίας στις αγορές δανείων και κεφαλαίων με άτοκη ρευστότητα. Είναι εξίσου αβέβαιο, εάν τα κεϋνσιανής κατεύθυνσης οικονομικά σχέδια σταθεροποίησης αποδώσουν, αφού δεν έχουν συντονισθεί σε παγκόσμιο επίπεδο και θα έπρεπε να προωθηθούν με μεγαλύτερη επιτάχυνση και έκταση κυρίως από τις ισχυρότερες πιστώτριες και εξαγωγικές χώρες (Ιαπωνία, Κίνα, χώρες της ευρωζώνης). Ακόμα και η (περισσότερο ή λιγότερο) πλήρης ενσωμάτωση των επισφαλών δανείων και των ιδιωτικών χρεών στα δημόσια ταμεία και στους δημόσιους προϋπολογισμούς δεν πείθει τους επενδυτές, για όσο διάστημα αυτή δεν επιδρά στα φανερά διαρθρωτικά ελλείμματα και στα στρατηγικά λάθη των μάνατζερ (κεφαλαίων και τραπεζών), και τα κουκουλώνει. Εκτός αυτού μ' αυτόν τον τρόπο ο μηχανισμός της κρίσης αναβάλλεται, αλλά δεν περιορίζεται. Διότι οι κεφαλαιούχοι αντιλαμβάνονται εδώ και καιρό την Federal Reserve Bank των ΗΠΑ ως ένα τεράστιο ταμείο αμοιβαίων κεφαλαίων (hedge fund), στο οποίο το αμερικανικό Υπουργείο Οικονομικών (Treasury Department) παρέχει τα μέσα, ενεργώντας σαν γιγαντιαίος μεσίτης επενδύσεων. Είναι λοιπόν θέμα χρόνου, μέχρις ότου οι κάτοχοι κεφαλαίων αξιολογήσουν και τον «Θείο Σαμ» ως πιστοληπτικά αφερέγγυο. Αλλά τότε πού θα επενδύουν; Αυτή τη στιγμή δεν φαίνεται στον ορίζοντα κανένας νέος στρατηγικός τομέας της οικονομίας. Ακόμα και η ελπίδα ότι οι αναπτυσσόμενες χώρες θα μπορούσαν να σύρουν το κάρο από τη λάσπη με τη βοήθεια του πρωτοπόρου καβαλάρη και στρατηγικού πιστωτή των ΗΠΑ, δηλαδή της Κίνας, έχει σβήσει από καιρό. 1.2 Ουσιαστικές ιδιότητες της κρίσης Προσπαθήσαμε να αναδείξουμε τον σταδιακά εξελισσόμενο συγχρονισμό των διαφόρων παραγόντων του νέου κύκλου της κρίσης. Ποιες ήταν όμως οι ουσιαστικές αιτίες για την υποβόσκουσα πυρκαγιά, η οποία ξεκίνησε

16 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις 15 πριν δύο χρόνια από κάποια ρετιρέ του παγκόσμιου οικονομικού οικοδομήματος και τώρα έχει παρασύρει όλους τους τομείς και τα εδάφη της παγκόσμιας οικονομικής κυκλοφορίας; Μια επιφανειακή ματιά στις ουσιαστικές επαφές αυτής της διαδικασίας κάνει ξεκάθαρο, ότι οι αιτίες οφείλονται σε τρία κύρια χαρακτηριστικά. Πρώτον, πρόκειται για μια κρίση της παγκόσμιας υπερσυσσώρευσης του κεφαλαίου σε όλες τις μορφές και μεταμορφώσεις του: Η υπερσυσσώρευση στο βιομηχανικό τομέα είναι κατά μέσο όρο 25% (πολύ περισσότερο στην αυτοκινητοβιομηχανία), στην παγκόσμια αλυσίδα των μεταφορών 30-35%, ενώ στον τραπεζικό και χρηματοοικονομικό τομέα τουλάχιστον 50%. Δεύτερον, αυτή η υπερσυσσώρευση συμβαδίζει με μια μαζική παγκόσμια υποκατανάλωση, επειδή κατά τον προηγούμενο καπιταλιστικό κύκλο το κεφάλαιο μείωσε δραστικά τα εισοδήματα των μισθωτών και των εργατών στα μητροπολιτικά κέντρα, επειδή στις αναπτυσσόμενες χώρες πραγματοποίησε δυσανάλογα ποσοστά ανάπτυξης που βασίστηκαν σε κατώτατους μισθούς και οδήγησε τη μαζική φτώχεια του Νότου (παραγκουπόλεις, παραοικονομία) σε κατάσταση επικείμενης λιμοκτονίας. Αν και οι κατώτερες τάξεις εκείνων των ανεπτυγμένων περιοχών του κόσμου, από τις οποίες ξεκίνησε η κρίση, κατόρθωσαν να αντισταθμίσουν τις εισοδηματικές τους απώλειες μέσω διαφόρων τεχνικών δανεισμού, τα κατώτατα τμήματά τους παρέμειναν σταθερά αποκλεισμένα από το δανεισμό. Σε σύγκριση όμως με τις τεράστιες αυξήσεις στην παραγωγικότητα της κοινωνικής εργασίας, η ψαλίδα μεταξύ παραγωγικότητας και εισοδήματος από εργασία διευρύνθηκε μαζικά εις βάρος της εργατικής τάξης ακόμη και στις ΗΠΑ, τη Μεγάλη Βρετανία και την Ισπανία. Τρίτον, εντούτοις στα ανεπτυγμένα κέντρα του παγκόσμιου συστήματος η εναλλαγή μεταξύ πλεονασμάτων και υποκατανάλωσης αντισταθμίστηκε προσωρινά μέσα από την πολιτική του φτηνού χρήματος και των φτηνών δανείων, αλλά αυτό απλώς καθυστέρησε το ξέσπασμα της κρίσης για μερικά χρόνια. Ενώ οι τομείς των χαμηλόμισθων επεκτείνονταν και η επισφαλειοποίηση των όρων απασχόλησης έφθανε όλο και περισσότερο μέχρι τα μεσαία στρώματα, αρκετά εκατομμύρια ανθρώπων παγκοσμίως χρεώθηκαν ένα συνολικό ποσό τουλάχιστον 12 τρισ. $ (στεγαστικά δάνεια χωρίς ίδια κεφάλαια, χρέη πιστωτικών καρτών, αγορών και leasing,

17 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις 16 φοιτητικά δάνεια κ.λπ.). Αυτός ο μηχανισμός λειτούργησε για καιρό, γιατί η παροχή πιστωτικών χρεών στις κατώτερες τάξεις διαφοροποιήθηκε παγκοσμίως. Αλλά κατά τη διάρκεια του 2006 έφθασε στα εξωτερικά του όρια και παρέσυρε απότομα ολόκληρο το οικονομικό σύστημα στον πάτο. Κατά συνέπεια ο μηχανισμός αυτός ενίσχυσε τις ήδη υπάρχουσες δομικές διαστρεβλώσεις και τα πλεονάσματα σε βασικούς οικονομικούς τομείς (κατασκευαστικές επιχειρήσεις, αυτοκινητοβιομηχανία και στους τομείς των προμηθευτών της, αλλά και στον κλάδο της πληροφοριακής τεχνολογίας και στη χαλυβουργία), ενώ σε συνδυασμό με την πτώση των τιμών στις πρώτες ύλες προκάλεσε τη νέα παγκόσμια οικονομική κρίση στον τομέα της κυκλοφορίας και στις αγορές μετοχών, καθώς και τον κλιμακούμενο πιστωτικό περιορισμό. Αποτέλεσμα ήταν μια παγκόσμια αποχή επενδύσεων από τους ιδιοκτήτες κεφαλαίων, η οποία στο μεταξύ μεταδίδεται σε όλες τις βασικές σφαίρες του κεφαλαίου, αφού εντός λίγων μηνών τα επιτόκια και τα ποσοστά κέρδους σ' αυτούς τους τομείς κατέρρευσαν το ένα μετά το άλλο.

18 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις Ο προηγούμενος κύκλος ( ) Για να μπορέσουμε να εκτιμήσουμε την εσωτερική δυναμική, την προοπτική εξέλιξης και τις πιθανές συνέπειες της τρέχουσας παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, είναι απαραίτητη μια σύντομη ανασκόπηση των κύριων χαρακτηριστικών του προηγούμενου παγκόσμιου οικονομικού κύκλου των ετών 1973 έως Κατ' αρχήν πρέπει να περιοριστούμε στην επεξεργασία των κύριων χαρακτηριστικών του οικονομικού κύκλου Χαρακτηριστικά ενός τυπικού κύματος μακράς διάρκειας (Kondratieff) [5] Ο κύκλος άρχισε με την παγκόσμια οικονομική κρίση του 1973, που οδήγησε σε μια πολυετή ύφεση. Αυτή η κρίση είχε προκληθεί από τις παγκόσμιες εργατικές και κοινωνικές εξεγέρσεις των ετών 1967 έως 1973, από μια παγκόσμια νομισματική κρίση (αποσύνδεση του δολαρίου από τον χρυσό, μετάβαση σε ελαστικές συναλλαγματικές ισοτιμίες) και από την πετρελαϊκή κρίση του 1973 (πόλεμος του Yom Kippur), ενώ τα επόμενα χρόνια είχε αποκτήσει το χαρακτήρα του λεγόμενου στασιμοπληθωρισμού επειδή επικρατούσε η χρήση της πληθωριστικής πολιτικής ενάντια στη μισθολογική ακαμψία των εργαζόμενων τάξεων. Στη διάρκεια των επόμενων 35 ετών ακολούθησαν αρκετοί πενταετής οικονομικοί κύκλοι, που διακόπτονταν από σοβαρές τμηματικές κρίσεις: το 1982 (δεύτερη πετρελαϊκή κρίση), το 1987 (ΗΠΑ), το 1992/93 (κρίση της Ιαπωνίας), το (κρίση στην Ανατολική Ασία και στη Ρωσία), και το 2000/2001 (κατάρρευση της «Νέας Οικονομίας»). Μια αποφασιστική τομή αποτέλεσαν τα έτη 1989 έως 1991, όταν κατέρρευσε η σοβιετική αυτοκρατορία και άρχισε η άνοδος της Κίνας. Χωρίς την απότομη και ισχυρή επεκτατική ώθηση που προέκυψε από αυτά τα γεγονότα, το τελευταίο «μακρύ κύμα» θα είχε τελειώσει πολύ νωρίτερα. Εδώ προστέθηκε η πιστωτική επέκταση της τελευταίας οικονομικής περιόδου από το 2001 έως το 2006, η οποία κάλυψε για άλλη μια φορά τις αλληλεπιδράσεις της υπερσυσσώρευσης και του συρρικνούμενου μαζικού εισοδήματος μισθωτών και εργατών, και καθυστέρησε τον ερχομό της κρίσης για αρκετά χρόνια.

19 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις Από την επίθεση της κρίσης στην υπερεκμετάλλευση της παγκόσμιας εργατικής τάξης Η επίθεση του κεφαλαίου μέσω της κρίσης ανάγκασε την εργατική τάξη να υποχωρήσει σε παγκόσμιο επίπεδο μέχρι το τέλος της δεκαετίας του '70. Στην περιφέρεια, στις αναπτυσσόμενες χώρες και στα ανεπτυγμένα κέντρα αυτή η επίθεση υπέβαλλε την εργατική τάξη κατά τη δεκαετία του 1980 σε διαδικασίες (επανα)προλεταριοποίησης, παρά τις σφοδρές ταξικές συγκρούσεις. Πάνω σ' αυτό θα αναφερθώ ακόμη πιο λεπτομερώς παρακάτω. Εδώ μας ενδιαφέρουν μόνο οι οικονομικές συνέπειες: τα εισοδήματα των μισθωτών και των εργατών μειώθηκαν σχετικά και απόλυτα ως προς το σχηματισμό του κεφαλαίου και της κεφαλαιακής περιουσίας. Κι αυτή η διαδικασία διατηρήθηκε σε λειτουργία μέχρι το τέλος του κύκλου μέσα από τη συστηματική στρατηγική της υποαπασχόλησης. Τα κέντρα δράσης του κεφαλαίου κατόρθωσαν να έχουν υψηλά επιτόκια και κέρδη στις περιόδους οικονομικής ανάκαμψης, παρ όλες τις προσωρινές και περιφερειακές πτώσεις τιμών και παρά τους βίαιους αγώνες συγκρότησης της νέας βιομηχανικής εργατικής τάξης σε κάποιες αναπτυσσόμενες χώρες (κυρίως στη Νότια Κορέα και σε μερικές νοτιοαμερικανικές χώρες). Επομένως η τιθάσευση και η υπέρμετρα ισχυρή εκμετάλλευση της εργατικής τάξης και η φτωχοποίηση ουσιαστικών τμημάτων της προς την κατεύθυνση της «εργασιακής φτώχιας», αποτέλεσαν παρόλες τις αντίθετες τάσεις, ουσιαστικό χαρακτηριστικό του προηγούμενου κύματος μακράς διάρκειας. Ήταν όμως και η αιτία της αναβληθείσας κατάρρευσής του λόγω του πιστωτικού μπουμ της πρώτης "τρελής" δεκαετίας του 21ου αιώνα. 2.3 Νέες τεχνολογίες Ένας επιπλέον αποφασιστικός ενδογενής παράγοντας ήταν η ενδυνάμωση της τεχνολογικής κυριαρχίας του κεφαλαίου. Το κύμα "Kondratieff" του οικονομικού κύκλου βοήθησε το κεφάλαιο στην αύξηση των ποσοστών κέρδους μέσω μαζικών τεχνολογικών καινοτομιών, μειώνοντας την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου σε στρατηγικούς τομείς (ταυτόχρονα με μια προοδευτική μείωση του σχετικού ποσοστού

20 Karl Heinz Roth - Παγκόσμια Κρίση, Παγκόσμια Προλεταριοποίηση, Ανταπαντήσεις 19 συμμετοχής των μισθών στο εθνικό εισόδημα): Ριζική αλλαγή και τυποποίηση της αλυσίδας μεταφορών με τη βοήθεια του εμπορευματοκιβωτίου (container), μετατροπή των δομών επικοινωνίας μέσω της πληροφορικής και της πληροφοριακής τεχνολογίας, σμίκρυνση και ρομποτοποίηση των εγκαταστάσεων παραγωγής, και προσαρμογή των μηχανημάτων σε αριθμητικά ελεγχόμενες μονάδες. Μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν ασφαλή στοιχεία για την αύξηση του ποσοστού της εκμετάλλευσης, που επετεύχθη στον προηγούμενο οικονομικό κύκλο μέσω της περαιτέρω συμπίεσης των τεχνικών διαδικασιών της εργασίας, της εισαγωγής νέων τεχνολογικών εργαλείων για την πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο [6], της υποδούλωσης και αξιοποίησης της υποκειμενικής δημιουργικότητας των εκμεταλλευόμενων, όπως και μέσω της συνάθροισης της επιχειρηματικής κυριαρχίας μέσα από την οργάνωση της εργασίας ("συγκεντρωτικό παραγωγικό μάνατζμεντ" κ.λπ.). Μπορούμε όμως να είμαστε σίγουροι, ότι η παραγωγικότητα του κοινωνικού εργάτη (που αφαιρείται κατά την αναδιανομή του εισοδήματος) διπλασιάστηκε στη διάρκεια του προηγούμενου κύκλου με ετήσια ποσοστά αύξησης μεταξύ 2,5 και 3% τουλάχιστον. 2.4 Επανεπέκταση της παγκόσμιας αγοράς και παγκόσμιος καταμερισμός της εργασίας Όπως αναφέρθηκε και πριν, η επέκταση της σφαίρας των επενδύσεων και των αγορών που έφτασε στο αποκορύφωμά της στις αρχές της δεκαετίας του 1990, αποδείχτηκε πρωταρχικής σημασίας ως καθοριστικός εξωγενής παράγοντας. Ένα μόνο παράδειγμα από τα πολλά: Εκείνα τα χρόνια ο γιος ενός εμπόρου παλιοσίδερων από την Καλκούτα κατάφερε να δημιουργήσει μια αυτοκρατορία χάλυβα μέσα από τα επενδυτικά ερείπια της Ανατολικής Ευρώπης και εντός των προνομιακών οικονομικών ζωνών της περιφέρειας [7]. Αποφασιστικής σημασίας ήταν η σύνδεση αυτής της γεωγραφικής επεκτατικής διαδικασίας με τις νέες μορφές του διεθνούς καταμερισμού της εργασίας. Η σύνδεση κατέστη δυνατή μέσα από τη σμίκρυνση των πάγιων κεφαλαίων, τις νέες τεχνολογίες πληροφοριών και την έντονη μείωση του κόστους μεταφοράς: Το στήσιμο παγκόσμιων δικτυακών επιχειρήσεων, των οποίων οι αλυσίδες προστιθέμενης αξίας ελέγχονται κυρίως στα κέντρα ανάπτυξης, σχεδίασης και διαχείρισης που