Φιλοσοφικός Λόγος. Χαρινέλα Τουρνά A N A B P Y T A

Transcript

1 A A N A B P Y T A Φιλοσοφικός Λόγος Ερωτήσεις ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ και 1 ης Ενότητας: 1. Σε τι διαφέρει η σωκρατική αμφισβήτηση από την αμφισβήτηση των σοφιστών; 2. Σε ποια θέματα εστίασε το ενδιαφέρον του ο Σωκράτης και ποια νέα προβλήματα έφερε στη φιλοσοφική σκέψη; 3. Ορίστε τη διαλεκτική και μαιευτική. 4. Τι είναι η σωκρατική ειρωνεία; Και κατά πόσο σχετίζεται με τη δίκη και την ποινή που του επιβλήθηκε; 5. Να περιγράψετε και να σχολιάσετε τη σχέση του Πλάτωνα με την πολιτική. 6. Να περιγράψετε και να σχολιάσετε τη σχέση του Πλάτωνα με τον Πυθαγορισμό. 7. Ποια είναι τα πρόσωπα του διαλόγου Πρωταγόρας; 8. Ποιο θέμα εξετάζεται στο διάλογο αυτό; 9. Ποια είναι η αρχική θέση του Σωκράτη και ποια του Πρωταγόρα σχετικά με το διδακτό ή όχι της αρετής; 10. Πώς περιγράφονται από τον Πλάτωνα οι τρεις παρόντες σοφιστές στο σπίτι του Καλλία; 11. Ποια επιχειρήματα προβάλλει ο Σωκράτης με τα οποία αμφισβητεί την αρχική θέση του Πρωταγόρα ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ικανοί να διδαχτούν την πολιτική αρετή; Αξιολογήστε τη βασιμότητα των λόγων για τους οποίους ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι η αρετή δεν είναι διδακτή. 12. Πώς απαντάει ο Πρωταγόρας στα επιχειρήματα του Σωκράτη; 13. Πώς κρίνετε τη στάση του αθηναϊκού δήμου, όπως την περιγράφει ο Σωκράτης απέναντι στους ειδικούς όσον αφορά συγκεκριμένα τεχνικά κυρίως ζητήματα αφενός και αφετέρου απέναντι στους πολίτες που σε γενικά θέματα θέλουν να δώσουν τη γνώμη τους στην πολιτική συνέλευση; Τί ισχύει στις σύγχρονες πολιτικές κοινωνίες απέναντι στο ίδιο θέμα 1 ; 14. Όλοι οι πολίτες στην αθηναϊκή Δημοκρατία είχαν χρέος αλλά και δικαίωμα να συμμετέχουν σε όλες γενικά τις δημοκρατικές διαδικασίες και να διατυπώνουν τη γνώμη τους για ζητήματα σχετικά με το κοινό συμφέρον και αυτό είναι απαραίτητο στοιχείο της λειτουργίας της άμεσης δημοκρατίας. Ο πλουραλισμός των γνωμών και ο ολόπλευρος φωτισμός ενός θέματος έδιναν την ευκαιρία στο λαό να σχηματίσει συνολική εικόνα γι αυτό και έτσι θα ήταν ορθότερη η συλλογική απόφαση. Εξάλλου, 1 Οι Αθηναίοι ενεργούν ορθά, όταν καλούν στην εκκλησία του δήμου ειδικούς για να εκθέσουν τη γνώμη τους σε περιπτώσεις που συζητούνται θέματα της ειδικότερης κατάρτισής τους, γιατί αυτοί είναι οι μόνοι αρμόδιοι να δώσουν και σωστές συμβουλές. Στο πλαίσιο της πολιτικής συζήτησης και της δημοκρατικής ανταλλαγής η γνωμοδοτική και συμβουλευτική τους παρουσία είναι απαραίτητη για τη λήψη των αποφάσεων από το λαό ύστερα από τη σωστή ενημέρωση και το φωτισμό των θεμάτων σε βάθος από τους ειδικούς. Και στις σημερινές δημοκρατίες ζητείται η γνώμη των ειδικών οι οποίοι δεν αγορεύουν βεβαίως στη βουλή, αλλά εργάζονται σε θέσεις των υπουργείων και γενικά των δημοσίων υπηρεσιών, κοντά σε πρόσωπα που έχουν τις πολιτικές ευθύνες. Οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονται κατόπιν εισηγητικών εκθέσεων και εμπεριστατωμένων μελετών εξειδικευμένων συμβουλευτικών οργάνων. Ως προς την αναγνώριση της αρμοδιότητας όλων των πολιτών να δίνουν συμβουλή σε θέματα πολιτικής, σήμερα τα πράγματα είναι διαφορετικά, αφού η δημοκρατία δεν είναι άμεση αλλά έμμεση. Δίνουν συμβουλές και καταθέτουν τη γνώμη τους στη βουλή και στα άλλα όργανα του κράτους για λογαριασμό των πολιτών οι εκλεγμένοι εκπρόσωποι τους. Όμως και σήμερα οι πολίτες μπορούν να εκφράσουν τη γνώμη τους ως άτομα σε θέματα πολιτικά, με πολιτική υπευθυνότητα και ωριμότητα σε διάφορα συλλογικά όργανα π.χ. της τοπικής αυτοδιοίκησης ή του συνδικαλιστικού κινήματος αλλά και στον τύπο και γενικά στα Μ.Μ.Ε. Χαρινέλα Τουρνά

2 Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο Αναβρύτων η γνώμη οποιουδήποτε Αθηναίου είχε την αξία της, αφού όλοι διέθεταν σε μεγάλο βαθμό πολιτική ωριμότητα. Έχουν λοιπόν αρμοδιότητα οι Αθηναίοι πολίτες να δίνουν τη γνώμη και τη συμβουλή τους σε θέματα διοίκησης της πόλης; 15. Διατυπώστε τις επιφυλάξεις σας ως προς την πειστικότητα των επιχειρημάτων του Σωκράτη για τη στήριξη της άποψής του. 16. Να αναφερθείτε στους τρόπους που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας προκειμένου να εκθέσει τις απόψεις του. Ποιος από αυτούς γίνεται αντικείμενο ειρωνείας από το Σωκράτη και γιατί; 17. Να περιγράψετε και να σχολιάσετε τη σχέση «Ανθρωπιστικές επιστήμες» και σοφιστές. 18. Τι γνωρίζετε για τη σύζευξη λόγων και έργων ως στάση του αρχαίου Έλληνα στην 1 η ενότητα του διαλόγου 19. Το αίτημα του Σωκράτη για ακρίβεια, ανάλυση, αποσαφήνιση και αιτιολόγηση του λόγου του συνομιλητή του αποτελεί δείγμα της μαιευτικής μεθόδου του και γιατί; 20 Παρατηρούμε ότι ενώ το αντικείμενο της διδασκαλίας του Πρωταγόρα έχει δύο σκέλη ο Σωκράτης στέκεται μόνο στο δεύτερο. Γιατί συμβαίνει αυτό; 21. Ο Σωκράτης δηλώνει την αντίθεσή του στο αντικείμενο της διδασκαλίας του Πρωταγόρα ευθέως και «εξ εφόδου», οργανώνοντας την αρνητική του θέση με διττό τρόπο. Ποιος είναι αυτός; 22. Μήπως στην πραγματικότητα ο Σωκράτης αμφισβητεί τη δυνατότητα ολόκληρου του έργου του Πρωταγόρα, απορρίπτει και το περιεχόμενο της διδασκαλίας του και τον ίδιο ως δάσκαλο; 23. Σχολιάστε τον τρόπο με τον οποίο εκφράζει την αρνητική του θέση ο Σωκράτης (όχι δογματική διατύπωση, ευγένεια, μετριοφροσύνη, καλυμμένη ειρωνεία κάτω από φαινομενικές φιλοφρονήσεις, ευθεία αμφισβήτηση του κύρους του Πρωταγόρα, προσποίηση ότι κάμπτεται και συμφωνεί ) Ποια είναι η ψυχολογική λειτουργία της ειρωνείας; 24. Η αποδεικτέα θέση του Σωκράτη ενώ εμφανίζεται ως διπλή: α. Η πολιτική αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται και β. Δεν μπορούν οι άνθρωποι να μεταδώσουν την αρετή σε άλλους ανθρώπους, είναι μία και παρουσιάζεται σε σχήμα εν δια δυοίν, αφού το αντικείμενο της διδασκαλίας δεν είναι δυνατό να ξεχωριστεί από το δάσκαλο: είναι κάτι διδακτό σημαίνει ότι κάποιος μπορεί να το μεταδώσει σε κάποιον άλλον. Πώς κρίνετε αυτή την παιδαγωγικά απαισιόδοξη θέση; 25. Σχολιάστε τις αντινομίες στη σκέψη του Σωκράτη: α. στο πρώτο επιχείρημά του χαρακτηρίζει τους Αθηναίους στο σύνολό τους σοφούς, ενώ είναι γνωστή η υποτιμητική γνώμη που είχε για αυτούς. Εξάλλου, δεν μπορεί υπεραπλουστευτικά και εξιδανικευμένα να θεωρηθεί ότι όλοι οι πολίτες κοσμούνται με την πολιτική αρετή (και μάλιστα χωρίς να την διδαχτούν), όταν υπάρχουν ακόμη και διάσημοι πολιτικοί, που αποδεικνύονται διεφθαρμένοι (π.χ. ο Αλκιβιάδης και ο Κλέωνας), β. ως προς τον ισχυρισμό του ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν διδαχτεί την αρετή: οι Αθηναίοι από τη νεαρή τους ηλικία ζούσαν καθημερινά μέσα στα πολιτικά δρώμενα της άμεσης δημοκρατίας, η συμμετοχή τους στα κοινά ήταν καθημερινό βίωμα, παρακολουθούσαν λόγους (πανηγυρικούς, δικανικούς, επιδεικτικούς κ.λπ), έπαιρναν μέρος σε καθημερινές πολιτικές συζητήσεις στην εκκλησία του δήμου και στην αγορά, ήταν υποχρεωμένοι να γνωρίζουν τους νόμους, αναλάμβαναν αξιώματα και ευθύνες ( κυαμευτοί, δηλαδή μετά από κλήρωση), όλα αυτά αποτελούσαν δια βίου άτυπη διδασκαλία της πολιτικής αρετής μέσα στην Αθήνα, το μεγάλο σχολείο της δημοκρατίας γ. στο δεύτερο επιχείρημα συγχέει την ικανότητα των μεγάλων πολιτικών ηγετών με την πολιτική αρετή των απλών πολιτών: το ότι ο Περικλής δεν μπόρεσε να κάνει τους γιους του μεγάλους πολιτικούς σαν αυτόν δε σημαίνει ότι οι

3 γιοι του ήταν διεφθαρμένοι και δεν είχαν πολιτική αρετή ως πολίτες. Αλλά και αν δεχτούμε ότι ο Περικλής δεν μπόρεσε να διδάξει στους γιους του την αρετή του πολίτη, θα έπρεπε να πάρουμε υπόψη μας και δύο άλλους παράγοντες, την παιδαγωγική ικανότητα μετάδοσης της γνώσης και τη δεκτικότητα του μαθητή (η πολιτική αρετή του Περικλή δε συνεπάγεται ότι διαθέτει και διδακτική ικανότητα) δ. άλλη μια αντίφαση είναι φανερή: από τη μια προβάλλεται η θέση ότι την πολιτική αρετή την έχουν όλοι και από την άλλη υποστηρίζεται ότι υπάρχουν κάποιοι, οι γιοι του Περικλή, που δεν την έχουν. 26. Τα επιχειρήματα του Σωκράτη είναι εμπειρικά και περιγραφικά: δίνονται με παραδείγματα και όχι με την αλληλουχία διεισδυτικών σκέψεων και ατράνταχτων, ακαταμάχητων απόψεων. Πώς εξηγούνται οι ευάλωτες πλευρές της επιχειρηματολογίας του; 27. Πως αναδεικνύεται η αυτοπεποίθηση και η άνεση με την οποία χειρίζεται ο Πρωταγόρας τους τρόπους ανάπτυξης ενός θέματος; 28. Σύμφωνα με τα λόγια του Σωκράτη τρεις είναι οι πηγές της γνώσης του Πρωταγόρα και γενικότερα: α. η πείρα (γνώσεις που απορρέουν από τα βιώματα και τις καθημερινές εμπειρίες) β. η μάθηση (γνώσεις άλλων, που προσκώνται με τη μελέτη ή με άλλους τρόπους), γ. η έρευνα (γνώσεις που απορρέουν από τον προσωπικό μόχθο της αναζήτησης της αλήθειας). Αξιολογήστε τους. 29. Γίνεται πολύς λόγος για την ειρωνεία του Σωκράτη. Αναφερθείτε στις διαφορετικές σημασίες της Γιατί οι Αθηναίοι χαρακτηρίζονται από το Σωκράτη σοφοί 3 ; 31.Αναφερθείτε στις λειτουργίες της εκκλησίας του δήμου Ποιες κοινωνικές αξίες προσδιόριζαν τη θέση ενός Αθηναίου πολίτες; Αξιολογήστε τις. 33. Τι γνωρίζετε για το σώμα των τοξοτών 5, των πρυτάνεων 6 και των αγορητών 7 2 Στην καθημερινή γλώσσα ε ι ρ ω ν ε ί α είναι ο υποτιμητικός για τον συνομιλητή αστεϊσμός με τον οποίο δημιουργείται ένα κλίμα ανωτερότητας και επιβολής στον «αντίπαλο». Ως σχήμα λόγου είναι η προσποιητή χρησιμοποίηση λέξεων ή φράσεων που έχουν νόημα αντίθετο από εκείνο που έχει στο νου του αυτός που μιλάει: π.χ. Ωραία τέχνη κατέχεις, αντί αυτή δεν είναι τέχνη είναι τέχνημα, απάτη. Στην αρχαία τραγωδία γίνεται λόγος για τραγική ειρωνεία: η άγνοια από τον ήρωα της αλήθειας και της πραγματικότητας της θέσης του, την οποία όμως γνωρίζουν οι θεατές που αγωνιούν για την πλάνη του. Ιδιαίτερο νόημα έχει στους πλατωνικούς διαλόγους η σωκρατική ειρωνεία: προσποίηση άγνοιας και διάθεσης να διδαχτεί από το συνομιλητή του με στόχο να αποδείξει και να αποκαλύψει στη συνέχεια του διαλόγου την πλάνη του συνομιλητή του, πολλές φορές η ειρωνεία του Σωκράτη εκδηλώνεται και ως σχήμα λόγου όπως συμβαίνει στο κείμενο αυτής της διδακτικής ενότητας. 3 Η Αθήνα ήταν το κέντρο της καλλιτεχνικής δραστηριότητας, της καλλιέργειας των γραμμάτων και γενικά της θεωρητικής έρευνας, ενώ συνέρρεαν σ αυτήν είτε ως επισκέπτες είτε για μόνιμη εγκατάσταση πνευματικοί άνθρωποι, καλλιτέχνες, κ.ά. Και πολλοί αρχαίοι συγγραφείς την αναφέρουν ως κέντρο που εξέπεμπε πνευματική ακτινοβολία σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο. Έτσι οι Αθηναίοι είναι σοφώτατοι των Ελλήνων (Ισοκράτης), ενώ η Αθήνα είναι: της Ελλάδος παίδευσις (Θουκυδίδης ΙΙ, 41), πρυτανείον της σοφίας (Πλάτωνος Πρωταγόρας, 337d), εστία και πρυτανείον της Ελλάδος (Αθήναιος, VI 65, 254b), κοινόν παιδευτήριον πάσιν ανθρώποις (Διόδωρος ο Σικελιώτης, ΧΙΙΙ, 27) 4 Η εκκλησία του δήμου ήταν το ανώτατο και κυρίαρχο όργανο της άμεσης αθηναϊκής δημοκρατίας, ο κύριος φορέας της εξουσίας. Στις συνελεύσεις που γίνονταν στην Πνύκα συμμετείχαν οι ενήλικοι γνήσιοι Αθηναίοι πολίτες (που είχαν υπερβεί το τριακοστό έτος της ηλικίας) και έπαιρνε το λόγο όποιος ήθελε. Στην εκκλησία του δήμου ο λαός συζητούσε και αποφάσιζε για σημαντικά θέματα της εξωτερικής και της εσωτερικής πολιτικής (κήρυξη πολέμου, σύναψη ειρήνης κ.ά.-ψήφιση νόμων, εκλογή και έλεγχος αρχόντων κ. ά) 5 Οι τοξότες ήταν ένα σώμα δούλων ή μισθοφόρων (συνήθως Σκυθών) οι οποίοι επιτηρούσαν την τάξη στην εκκλησία του δήμου, στη βουλή, στα δικαστήρια κτλ. Υπάγονταν στη δικαιοδοσία των πρυτάνεων, από τους οποίους έπαιρναν εντολές. 6 Οι πρυτάνεις προέρχονταν από τη βουλή των 500 ήταν 50 βουλευτές μιας φυλής, οι οποίοι είχαν θητεία 36 ημερών και διηύθυναν τις εργασίες της βουλής και της εκκλησίας του δήμου: συγκαλούσαν Χαρινέλα Τουρνά

4 Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο Αναβρύτων 34. Πώς θα χαρακτηρίζατε τη συμπεριφορά του Σωκράτη που καυτηριάζει και στον Μένωνα διαπρεπείς άντρες της Αθήνας (Περικλή, Θεμιστοκλή, Αριστείδη, Θουκυδίδη) επειδή δεν φρόντισαν να δώσουν ανώτερη μόρφωση στους γιους τους; Στον Πρωταγόρα αναφέρει μόνο τον Περικλή, που παρομοιάζει τους γιους τους με ζώα που τριγυρνούν χωρίς βοσκό, άρα και αυτοί τριγυρνούν άσκοπα χωρίς δάσκαλο. Αναφέρει επίσης υποτιμητικά τον Αλκιβιάδη, που είναι και παρών. 35. Αναφερθείτε στα κύρια σημεία της ενότητας. 36. Ποια είναι για τον αρχαίο Αθηναίο τα οικεία και ποια είναι η στάση που πρέπει αυτός να κρατάει απέναντι σε αυτά; 37. Τι γνωρίζετε για το μύθο ως μέθοδο διδασκαλίας των σοφιστών; Ποιες άλλες μεθόδους χρησιμοποιούσαν οι σοφιστές; 2 η Ενότητα 1. Η φράση ήν ποτέ χρόνος σηματοδοτεί το λαϊκότροπο ύφος όλου του μύθου, το οποίο θα φανεί στη συνέχεια και με άλλα στοιχεία 8. Ποια είναι αυτά; 2. Σε σχέση με τη Θεογονία του Ησιόδου, η δημιουργία του Πρωταγόρα είναι ανθρωποκεντρική 9. Σε τί οφείλεται αυτό; 3. Αναφερθείτε στη θρησκειολογική αντίληψη ότι οι θεοί έπλασαν τα ζώα γης ένδον Αναφερθείτε στην κοσμολογία του Παρμενίδη και του Εμπεδοκλή σχετικά με την ύλη της δημιουργίας των ζώων και των θνητών όντων. 5. Αναλύστε τη σημασία των ονομάτων Επι-μηθεύς και Προ-μηθεύς σε σχέση με το μύθο. 6. Παρά την έλλειψη σύνεσης και προνοητικότητας ο Επιμηθέας μοίρασε στα ζώα ιδιότητες και εφόδια που κατατάσσονται στις ακόλουθες κατηγορίες: α. προστασία από τους εχθρούς, β. προφύλαξη από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες, γ. εξασφάλιση τροφής και δ. ισορροπία τροφής. Αναλύστε τις. τη βουλή και την εκκλησία, ετοίμαζαν και έφερναν τα θέματα που θα συζητούνταν κτλ. Κάθε μέρα εκλέγονταν ένας πρύτανης που ονομαζόταν επιστάτης των πρυτάνεων, ενώ η φυλή που πρυτάνευε ονομαζόταν πρυτανεύουσα φυλή και το διάστημα της θητείας της πρυτανεία. 7 Όποιος έπαιρνε το λόγο στην εκκλησία του δήμου πήγαινε στο βήμα να μιλήσει φορώντας στο κεφάλι στεφάνι από μυρτιά ως διακριτικό σημάδι που σήμαινε ότι αυτοί που το φορούσαν ήταν αγορητές που μιλούσαν για το δημόσιο συμφέρον 8 Σύνταξη απλή, με μικρές περιόδους, με παρατακτική σύνδεση και συχνές επαναλήψεις (νειμαι, νείμαντος, νέμει, νέμων), κυρίως ρημάτων. Παράλληλα όμως ο λαϊκός και παραμυθιακός λόγος κοσμείται με περίτεχνο ύφος, που το συνιστούν ποιητικές (πτηνόν φυγή, αϊστωθείη, αλληλοφθοριών) και ρυθμικές φράσεις αλλά και λεκτικά σχήματα: χιαστό, σχήμα μείωσης, περίφραση, υπερβατό, αντιθέσεις, μετάβαση από πλάγιο στον ευθύ λόγο, η συχνή χρήση του ουν και επειδή κ.λπ. 9 Ο αγνωστικισμός του Πρωταγόρα φαίνεται και από το γεγονός ότι δεν θεωρεί τους θεούς αιώνιους, όπως θεωρούνται στις θρησκείες και αυτό το δείχνει η φράση και τούτοις (ήλθε και για τα ζώα ο χρόνος δημιουργίας τους, όπως είχε έλθει προηγουμένως και η ώρα για τη γένεση των θεών) 10 Υπάρχει μια αρχέγονη αντίληψη ότι η Μητέρα Γη είναι παμμήτωρ, στη μήτρα της οποίας γονιμοποιήθηκαν όλα τα έμβια όντα. Η γη εξάλλου είναι εκείνη από την οποία προέρχονται τα αγαθά και τα μέσα που χρειάζεται ο άνθρωπος για να καλύψει τις ανάγκες του, ενώ η θεοποιημένη Γη είναι η πρώτη θηλυκή θεότητα, από την οποία κατάγεται το γένος των Θεών. Η ίδια φράση υποδηλώνει και τη σημασία που απέδιδαν οι αρχαίοι στην αυτοχθονία (στην «εντοπιότητα»). Μάλιστα πίστευαν ότι κάποιες φυλές ανθρώπων ξεφύτρωσαν από τη γη. Αυτή η πεποίθηση τους έδενε με την έννοια της πατρίδας,μέσα στην οποία είχαν προνόμια (πρβλ. την περηφάνεια των Αθηναίων για την αυτοχθονία τους, στην οποία αναφέρθηκε ο Περικλής στον Επιτάφιο). Πολλοί κοσμογονικοί μύθοι αναφέρουν ότι οι άνθρωποι προήλθαν από τη γη (πρβλ. και τη θρησκευτική αναφορά στη Γένεση της Παλαιάς Διαθήκης ότι ο θεός έπλασε τον άνθρωπο από το χώμα).

5 7. Ο Επιμηθέας μοιράζει τις ικανότητες και τα εφόδια με βάση κάποια κριτήρια: η επιβίωσή τους, η διαιώνιση των ειδών και η βιολογική ισορροπία 11 στον ζωικό κόσμο. Αυτή η διαρκής μέριμνά του σε ποιες φράσεις του κειμένου δηλώνεται; 8. Να συσχετίσετε τον Προμηθέα του Ησίοδου με τον του Πρωταγόρα Να εξηγήσετε την αντίφαση του Πρωταγόρα ως προς την αναφορά του στους θεούς. 3 η Ενότητα 1. Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει (Περί ζώων μορίων, IV, 10) ότι η δημιουργία του ανθρώπου ήταν τέλεια και ότι κάνουν λάθος όσοι υποστηρίζουν πως αυτός υστερεί, επειδή είναι ανυπόδητος, γυμνός και χωρίς οπλισμό για να αμυνθεί. Αλλά και η σύγχρονη φιλοσοφική ανθρωπολογία υποστηρίζει ότι αποτελεί πραγματικότητα ότι ο φυσικός οπλισμός του ανθρώπου είναι ελλιπής, όμως αναπληρώνεται από το λόγο. Επιχειρήστε να από-συμβολοποιήσετε 13 το μύθο του Πρωταγόρα Να προσδιορίσετε τον όρο έντεχνος σοφία 15 και έμπυρος τέχνη 16, αυτό που σήμερα ονομάζουμε τεχνολογία και αντιπροσωπεύουν ένα ανώτερο στάδιο πολιτισμού. 3. Να αποδώσετε το θέμα και τη δομή της ενότητας. 4. Πώς λειτουργεί στο πλαίσιο του μύθου η φράση η ειμαρμένη ημέρα 17 ; 11 Στη φύση ισχύει η αρχή, σύμφωνα με την οποία μια αδυναμία αναπληρώνεται με μια ικανότητα (νόμος της αναπλήρωσης). Έτσι τα εφόδια και οι ικανότητες που δίνει ο Επιμηθέας αντισταθμίζουν και εξισορροπούν κάποιες ελλείψεις. Αυτήν την αρχή την εξηγεί ο Πρωταγόρας τελεολογικά, δηλαδή ανάλογα με το σκοπό που εξυπηρετούν και τη λειτουργία που επιτελούν. Θα ήταν εκζήτηση και λάθος να πούμε ότι ο Πρωταγόρας αναφέρεται στην εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων στο πλαίσιο του οικοσυστήματος, γιατί α. δεν αναφέρεται καθόλου στον κόσμο των φυτών, που είναι μάλιστα ευρύτερος από εκείνον των ζώων και β. δεν αναφέρεται καν σε όλο τον κόσμο των ζώων, αφού παραλείπει ένα σημαντικό μέρος του, τα υδρόβια. Εξάλλου ο όρος οικοσύστημα αφορά το σύνολο των οργανισμών που ζουν σε μια συγκεκριμένη περιοχή καθώς και το περιβάλλον μέσα στο οποίο αυτοί ζουν. 12 Για να γίνει ο συσχετισμός παίρνουμε στοιχεία και από όλο το μύθο του Πρωταγόρα και όχι μόνο από αυτή την ενότητα: Το ένα κείμενο είναι ποιητικό, το άλλο πεζό-φιλοσοφικό παρουσιάζουν κάποιες διαφορές: α. ως προς τη δημιουργία: στο κείμενο του Ησιόδου απουσιάζει η αναφορά στη δημιουργία των ζώων και του ανθρώπου, καθώς και στη διανομή εφοδίων σ αυτά, β. ως προς το Δία: Στον Ησίοδο ο Δίας είναι σκληρός τιμωρός και εχθρικός προς τους ανθρώπους, ενώ στην αφήγηση του Πρωταγόρα είναι ευεργέτης τους βλ. ενότητα 4, ως προς τη στάση του απέναντι στον Προμηθέα αναφέρεται αόριστα ότι ο τιτάνας δικάστηκε για την πράξη του, το όνομα του Δίας δεν αναφέρεται καν, γ. ως προς τον Προμηθέα και την κλοπή της φωτιάς: Στον Ησίοδο ο Προμηθέας παρουσιάζεται ως δόλιος αλλά και ασεβής, κλέφτης και όχι ευεργέτης της ανθρωπότητας. Ο Ησίοδος αφηγείται από την πλευρά των θεών-θεοκεντρικά, αφού κυρίως σε αυτούς αναφέρεται και ευκαιριακά μόνο στους ανθρώπους. Αντίθετα ο Πρωταγόρας παρουσιάζει τον Προμηθέα ως προστάτη των ανθρώπων και ο μύθος του είναι ανθρωποκεντρικός, αφού η αφήγησή του περιστρέφεται γύρω από τα εφόδια του ανθρώπου και γύρω από την οργάνωση του πολιτισμού του. 13 Αν πάρουμε υπόψη μας ότι πρόκειται για μύθο και επομένως έχουμε να κάνουμε με συμβολισμούς θα πρέπει να νοήσουμε την παρέμβαση του Προμηθέα ως ένα σταθμό στα στάδια της προσπάθειας του ανθρώπου για την επιβίωσή του και την προσαρμογή του στο φυσικό περιβάλλον. 14 Γενικά οι σοφιστές είχαν πρωτοποριακές αντιλήψεις για την ενότητα και την ισότητα των ανθρώπων. Είναι γνωστές οι διακηρύξεις τους κατά των φυλετικών και κοινωνικών διακρίσεων: ελεύθερων και δούλων, Ελλήνων και βαρβάρων. 15 Με τον όρο έντεχνος σοφία δε νοούνται οι θεωρητικές γνώσεις, αλλά η ευφυία και η κατασκευαστική ικανότητα: πρακτικές τέχνες που καλύπτουν βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου (μεταλλουργία κ. ά) και καλές τέχνες (αρχιτεκτονική κ. ά) 16 Εδώ εννοείται η πρακτική εφαρμογή των τεχνικών γνώσεων κυρίως με την χρήση της φωτιάς ως πηγή ενέργειας, επειδή σε πολλές τεχνικές εφαρμογές χρησιμοποιούνται κάποια υλικά (κυρίως μέταλλα) που τα κατεργαζόμαστε με τη χρήση της φωτιάς. 17 Ανάλογη είναι η φράση της Αγίας Γραφής ότε ήλθε το πλήρωμα του χρόνου, ενώ τα νοούμενα στάδια της δημιουργίας μας φέρνουν στο νου τις «ημέρες» της δημιουργίας, όπως αναφέρονται στην Παλαιά Χαρινέλα Τουρνά

6 Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο Αναβρύτων 5. α) Ποια σημασία έχει το ότι τα δώρα που δόθηκαν στον άνθρωπο προέρχονται από τους θεούς; β) Γιατί η Αθηνά και ο Ήφαιστος αναφέρονται μαζί 18 ; 4 η Ενότητα 1. Στη διδακτική ενότητα 1 η υπάρχει και μια τρίτη θέση, η οποία όμως δε διατυπώθηκε καθαρά από το Σωκράτη, αλλά απορρέει από την πρώτη θέση του: Όλοι οι άνθρωποι έχουν πολιτική αρετή (αυτό δείχνει η στάση των Αθηναίων στην εκκλησία του δήμου απέναντι σ εκείνους που δίνουν συμβουλές για πολιτικά θέματα). Ο Πρωταγόρας διηγείται το μύθο του Προμηθέα για να συμφωνήσει με την τρίτη θέση που αφορά την καθολικότητα της πολιτικής αρετής. Ποιο είναι το βασικό θέμα αυτού του αποσπάσματος και ποια σχέση έχει με τα προηγούμενα; 2. Στην αρχή του αποσπάσματος γίνεται λόγος για τα στάδια της εξέλιξης μερικών τομέων του πολιτισμού. Ποια είναι αυτά; 3. Κατά το μύθο του Πρωταγόρα είναι έμφυτη στον άνθρωπο η πίστη στο θείο; Αν, όχι γιατί 19 ; 4. Να αναλύσετε τη θεωρία του Πρωταγόρα για τη γένεση και εξέλιξη της γλώσσας Με ποια έννοια είναι συνώνυμη η δημιουργική τέχνη με την έντεχνον σοφίαν και ποια η σχέση της με την πολιτική τέχνη; 6. Κατά τον Πρωταγόρα οι άνθρωποι δεν είναι πλασμένοι εκ φύσεως να ζουν οργανωμένοι σε πόλεις, αλλά αυτή την οργάνωση τους την επέβαλε η ανάγκη- ο φόβος των θηρίων. Επομένως η οργάνωση των ανθρώπων σε πόλεις είναι προϊόν συμφωνίας- ν ό μ ω αυτή είναι γενικά η σοφιστική άποψη. Διαφορετική είναι η θεωρία του Αριστοτέλη σύμφωνα με τον οποίο η πόλη υπάρχει εκ φύσεως (πάσα πόλις φύσει εστίν) και προηγείται από τα μέλη της, από κάθε επιμέρους άτομο, και επομένως ο άνθρωπος είναι φύσει ζώον πολιτικόν. Με ποια άποψη συντάσσεστε και γιατί; 7. Η παρέμβαση του Δία να στείλει την αιδώ και την δίκη δείχνει το ενδιαφέρον και τη φροντίδα του πατέρα-δία για τους ανθρώπους, κάτι που μας θυμίζει τη Θεία Πρόνοια της χριστιανικής θρησκείας. Βρίσκετε ότι το σημείο αυτό βρίσκεται σε αντίφαση με τον αγνωστικισμό 21 του Πρωταγόρα; 8. Αξιολογήστε τα δώρα των δύο θεών: του Προμηθέα και του Δία. Διαθήκη και που σηματοδοτούν το πέρασμα από μια μεγάλη χρονική περίοδο σε μιαν άλλη, από μια μορφή ζωής σε άλλη. 18 Υπήρχαν κοινές γιορτές και κοινά ιερά για του δύο θεούς σε όλη την Ελλάδα. Στην Αθήνα οι δύο θεοί λατρεύονταν μαζί στις γιορτές των Απατουρείων και Χαλκείων, ενώ υπήρχε προς τιμήν τους και κοινός ναός στην Αγορά. 19 Πολλοί μελετητές έχουν τη γνώμη ότι η άποψη που εκτίθεται στο μύθο του Πρωταγόρα για τη γένεση της θρησκείας είναι πλατωνική, αφού ο σοφιστής Πρωταγόρας ήταν αγνωστικιστής και αμφέβαλλε για την ύπαρξη των θεών. 20 Η άποψη του Πρωταγόρα εντάσσεται στο πλαίσιο της γενικότερης θεωρίας των σοφιστών που υποστηρίζουν ότι η γλώσσα δημιουργήθηκε ν ό μ ω, δηλαδή πλάστηκε και διαμορφώθηκε σταδιακά από τον άνθρωπο με μακροχρόνιες προσπάθειες. Αντίθετα με αυτήν την άποψη ήταν η θεοκρατική θεωρία της οποίας ο πιο γνωστός θιασώτης ήταν ο Ηρόδοτος. Σύμφωνα με αυτήν η γλώσσα υπάρχει φ ύ σ ε ι δηλαδή τη χάρισε στον άνθρωπο ο θεός μόλις τον έπλασε. Σήμερα οι επιστημονικές έρευνες της γλωσσολογίας επιβεβαιώνουν την άποψη του Πρωταγόρα και γενικά των σοφιστών, αποδεικνύοντας ότι η δημιουργία της γλώσσας από τον άνθρωπο ακολούθησε εξελικτική πορεία σύμφωνα με τις ανάγκες της κοινωνικής ζωής. 21 Αγνωστικισμός είναι η θεωρία σύμφωνα με την οποία δεν είναι δυνατή η γνώση σχετικά με την ύπαρξη ή τη φύση οποιασδήποτε έσχατης πραγματικότητας και ιδίως του θεού. Είναι γνωστή η θέση του Πρωταγόρα : «Περί μεν θεών ουκ έχω ειδέναι, ουθ ως εισίν ούθ ουκ εισίν ουθ οποίοι τινες ιδέαν πολλά γαρ τα κωλύοντα ειδέναι ή τε αδηλότης και βραχύς ωςν ο βίος του ανθρώπου ( Για τους θεούς δεν μπορώ να γνωρίζω με βεβαιότητα ούτε ότι υπάρχουν ούτε ότι δεν υπάρχουν ούτε ποια γνωρίσματα έχουν ως προς τη μορφή τους, είναι πολλά που εμποδίζουν τη γνώση γι αυτούς, δηλαδή και η απουσία σαφών δεδομένων και η συντομία της ανθρώπινης ζωής)

7 9. Να διευκρινίσετε το σημασιολογικό περιεχόμενο των ηθικών αξιών αιδώς και δίκη και να αναλύσετε τη λειτουργία τους στη συγκρότηση βιώσιμων κοινωνικών συνόλων Όταν ο Ερμής με τρόπο «διδακτικό» θυμίζει στο Δία πώς έχει γίνει η μοιρασιά των τεχνών δημιουργείται ατμόσφαιρα θυμηδίας. Ποια λειτουργικότητα έχει η αφελής και ως ένα σημείο κωμική ερώτηση του Ερμή; 11. Στην εντολή του Δία για υποχρεωτική και καθολική συμμετοχή των ανθρώπων στην αιδώ και τη δίκη προστίθεται μια αιτιολόγηση-επιχείρημα και ένας σκληρότατος νόμος. Αναλύστε τα. 12. Σε τι συνίσταται η ευθύνη του ανθρώπου σε σχέση με την αιδώ και τη δίκη, υπάρχουν περιθώρια εκδήλωσης της ελεύθερης βούλησης (εφόσον μάλιστα τα δώρα του Δία δεν είναι έμφυτα), απαιτείται εσωτερικός αγώνας για την κατάκτηση των πιο πάνω αξιών; Ποια είναι η θέση του Πρωταγόρα σ αυτά; 13. Τι ισχύει τελικώς: Το ότι έχουν όλοι την πολιτική αρετή, σημαίνει ότι αυτή δεν είναι διδακτή (όπως ισχυρίζεται ο Σωκράτης) ή ότι είναι αναγκαίο να την έχουν όλοι γιατί αυτό αποτελεί την πρωταρχική προϋπόθεση για την ύπαρξη πόλης (αν δεν την είχαν, δεν θα υπήρχαν πόλεις) όπως ισχυρίζεται ο Πρωταγόρας; 14. Να συσχετίσετε τον Προμηθέα του Αισχύλου με εκείνον του Πρωταγόρα, ως προς το ύφος και τον τόνο Να συνδέσετε το περιεχόμενο της ενότητας με όσα έχουν προηγηθεί. 16. Να εξηγήσετε τη σημασία που έχουν οι λέξεις του κειμένου: α. έπειτα, β. ταχύ και γ. τη τέχνη 17. Να τοποθετήσετε το συμπέρασμα ούτω δη στο πλαίσιο του μύθου, συσχετίζοντάς το με όσα αναφέρονται στην 1 η ενότητα. Σε ποιο γενικό συμπέρασμα καταλήγουμε ως προς την αναγκαιότητα και την καθολικότητα της πολιτικής αρετή; 22 Αιδώς σύνθετη έννοια για τους αρχαίους που δε μπορεί να αποδοθεί στα νέα ελληνικά με μία λέξη (είναι η ηθικότητα, η ηθική συνείδηση, ο σεβασμός στους άγραφους νόμους, το φιλότιμο, ο αυτοσεβασμός). Γενικά εκφράζει το αίσθημα ντροπής την οποία νιώθει κάποιος για κάθε πράξη του που αντιβαίνει στον καθιερωμένο ηθικό κώδικα του κοινωνικού του περιβάλλοντος (αυτή η ντροπή πλησιάζει περισσότερο προς την έννοια του σεβασμού και της σεμνότητας και δεν έχει σχέση με τις ενοχές και τις τύψεις. Δίκη είναι το συναίσθημα του δικαίου και του αδίκου, ο σεβασμός των γραπτών νόμων και των δικαιωμάτων των άλλων 23 Ο λόγος του Αισχύλου ποιητικός και συγκινησιακά φορτισμένος, του Πρωταγόρα στοχαστικός και νηφάλιος, αισιόδοξος τόνος και των δύο, σε αντίθεση από την απαισιόδοξη εκδοχή του Ησιόδου. Χαρινέλα Τουρνά

8 Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο Αναβρύτων Διαγώνισμα Τετραμήνου Ομάδα Α. 4 η ενότητα Α. Από το διδαγμένο κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στη νεοελληνική το τμήμα «επειδή δε ο άνθρωπος δεσμοί φιλίας συναγωγοί». Μονάδες 10 Β. Να απαντήσετε στις παρακάτω ερωτήσεις: 1. α) Να διευκρινίσετε το σημασιολογικό περιεχόμενο των ηθικών αξιών αιδώς και δίκη και να αναλύσετε τη λειτουργία τους στη συγκρότηση βιώσιμων κοινωνικών συνόλων και β) Τι ισχύει τελικώς: Το ότι έχουν όλοι την πολιτική αρετή, σημαίνει ότι αυτή δεν είναι διδακτή (όπως ισχυρίζεται ο Σωκράτης) ή ότι είναι αναγκαίο να την έχουν όλοι γιατί αυτό αποτελεί την πρωταρχική προϋπόθεση για την ύπαρξη πόλης (αν δεν την είχαν, δεν θα υπήρχαν πόλεις) όπως ισχυρίζεται ο Πρωταγόρας; Μονάδες α) Να αναλύσετε τη θεωρία του Πρωταγόρα για τη γένεση και εξέλιξη της γλώσσας και β) Η παρέμβαση του Δία να στείλει την αιδώ και την δίκη δείχνει το ενδιαφέρον και τη φροντίδα του πατέρα-δία για τους ανθρώπους, κάτι που μας θυμίζει τη Θεία Πρόνοια της χριστιανικής θρησκείας. Βρίσκετε ότι το σημείο αυτό βρίσκεται σε αντίφαση με τον αγνωστικισμό του Πρωταγόρα; Μονάδες Σε τι διαφέρει η σωκρατική αμφισβήτηση από την αμφισβήτηση των σοφιστών; Μονάδες Ορίστε τη διαλεκτική και μαιευτική. Μονάδες Οι απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας είναι αντίθετες προς την εποχή του, για την οποία η τιμωρία είναι αλληλένδετη με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή των συγγενών του θύματος. Αυτή η στάση των ανθρώπων που αδικούνται είναι κατανοητή, αν πάρουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτησή τους (εξάλλου η ίδια στάση χαρακτηρίζει και τους ανθρώπους της δικής μας εποχής). Το ίδιο ίσχυε και για τον ηθικό κώδικα των λαών αλλά και για τους νόμους των κρατών: Η τίσις (εκδίκηση των θεών) ως αποκατάσταση της ηθικής τάξης, σύμφωνα με τους αρχαίους ποιητές, ακόμη και το γνωστό οφθαλμόν αντί οφθαλμού του μωσαϊκού νόμου, που ίσχυε για τους Εβραίους. Πώς κρίνετε τις απόψεις αυτές περί του παιδευτικού και παιδαγωγικού χαρακτήρα της τιμωρίας του Πρωταγόρα

9 Ομάδα Β. Ενότητα 5 η Α. Από το διδαγμένο κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στη νεοελληνική το τμήμα «ίνα μη οίη μη είναι ανθρώποις» Μονάδες 10 Β. Να απαντήσετε στις παρακάτω ερωτήσεις: 1.α) Ο Πρωταγόρας κάνει κάποιες κοινωνιολογικές παρατηρήσεις, βλέποντας με ρεαλισμό την κοινωνική πραγματικότητα, εισδύοντας στη νοοτροπία του κόσμου που ενδιαφέρεται περισσότερο για την εικόνα παρά για τη δεοντολογία, και προσπαθώντας να αποδείξει ότι την αρετή την έχουν όλοι και καταλήγει στο ότι π ρ έ π ε ι να την έχουν όλοι, μάλιστα πρέπει να δείχνουν ότι την έχουν όλοι. Το ύφος του δεν είναι αποφαντικό είναι δεοντολογικό. Αναφερθείτε σ αυτήν την αντίφαση του λόγου του β) Αξιολογήστε τη συλλογιστική ορθότητα του τεκμηρίου. Μονάδες α) Με τις λέξεις αισχρούς, μικρούς, ασθενείς υπονοούνται εκ του αντιθέτου οι κατεξοχήν σωματικές αρετές που συνιστούσαν το ιδανικό σώμα κατά τους αρχαίους: η ομορφιά, το επιβλητικό παράστημα και η ευρωστία. Αναφερθείτε στο ιδανικό της καλοκαγαθίας και σχολιάστε το. β) Αν αφαιρέσουμε τα παραδείγματα και κρατήσουμε μόνο τις καθαρά αποδεικτικές σκέψεις του Πρωταγόρα, θα έχουμε τον ακόλουθο συλλογισμό: α. Τα μειονεκτήματα που οφείλονται στη φύση και στην τύχη δεν διορθώνονται και β. όμως τα ελαττώματα που δεν προέρχονται από τη φύση και την τύχη μπορούν να διορθωθούν: επιδέχονται διδασκαλία για να γίνουν αρετές γ. Επομένως η αρετή διδάσκεται. Είναι πειστική η απόδειξη αυτή; Μονάδες Τι γνωρίζετε για το μύθο ως μέθοδο διδασκαλίας των σοφιστών; Ποιες άλλες μεθόδους χρησιμοποιούσαν οι σοφιστές; Μονάδες Τι είναι η σωκρατική ειρωνεία; Και κατά πόσο σχετίζεται με τη δίκη και την ποινή που του επιβλήθηκε; Μονάδες Να περιγράψετε και να σχολιάσετε τη σχέση του Πλάτωνα με την πολιτική. Μονάδες 10 Χαρινέλα Τουρνά

10 Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο Αναβρύτων 5 η Ενότητα 1. Για να αποδείξει ο Πρωταγόρας την καθολικότητα της πολιτικής αρετής χρησιμοποιεί σε συσχετισμό μεταξύ τους δύο ενισχυτικά παραδείγματα από την εμπειρία του καθημερινού βίου. Αναλύστε τα. 2. Εκτός από τα παραδείγματα υπάρχουν δυο φράσεις που στηρίζουν όλη τη συλλογιστική πορεία του Πρωταγόρα: α. πάντας δειν φάναι είναι δικαίους και β. αναγκαίον ουδένα όντιν ουχί αμώς γε πως μετέχειν αυτής. Ερμηνεύστε τις. 3. Ο Πρωταγόρας δείχνει να αποδέχεται την εννοούμενη άποψη του Σωκράτη ( ότι η πολιτική αρετή δε διδάσκεται επειδή είναι καθολική και αναγκαία σε όλους), να τη στηρίζει με το τεκμήριον και να στηρίζει έτσι και τον ίδιο το Σωκράτη («να είσαι σίγουρος και να μη νομίζεις ότι πέφτεις έξω»). Παρατηρούμε επίσης ότι ο Πρωταγόρας θεωρεί την πολιτική αρετή σύνθετη, καθόσον εμπεριέχει δικαιοσύνη και ευσέβεια. Πώς θα χαρακτηρίζατε τον Πρωταγόρα σε σχέση με τη στάση του απέναντι στο Σωκράτη; 4. Ο Πρωταγόρας κάνει κάποιες κοινωνιολογικές παρατηρήσεις, βλέποντας με ρεαλισμό την κοινωνική πραγματικότητα, εισδύοντας στη νοοτροπία του κόσμου που ενδιαφέρεται περισσότερο για την εικόνα παρά για τη δεοντολογία, και προσπαθώντας να αποδείξει ότι την αρετή την έχουν όλοι και καταλήγει στο ότι π ρ έ π ε ι να την έχουν όλοι, μάλιστα πρέπει να δείχνουν ότι την έχουν όλοι. Το ύφος του δεν είναι αποφαντικό είναι δεοντολογικό. Αναφερθείτε σ αυτήν την αντίφαση του λόγου του Ποιο χωρίο από την 5 η ενότητα αποτελεί από άποψη δομής την κατακλείδα της πραγμάτευσης του θέματος, συνδέει το συμπέρασμα με τους Αθηναίους και με όσα είχε πει ο Σωκράτης; 6. Ο Πρωταγόρας δέχεται την άποψη του Σωκράτη ότι οι Αθηναίοι δέχονται οποιονδήποτε για σύμβουλο σε θέματα πολιτικής αρετής, επιπλέον τη δικαιολογεί: συμβαίνει αυτό, επειδή οι Αθηναίοι έχουν τη γνώμη ότι όλοι έχουν μερίδιο στην πολιτική αρετή. Όμως αυτό το παράδειγμα το ανέφερε ο Σωκράτης για να δείξει ότι η πολιτική αρετή δεν είναι κάτι που διδάσκεται, ενώ ο Πρωταγόρας για να δείξει ότι την πολιτική αρετή την έχουν όλοι. Ασκείστε κριτική και στους δύο. 7. Αξιολογήστε τη συλλογιστική ορθότητα του τεκμηρίου Ο Πρωταγόρας προτάσσει στην αποδεικτική διαδικασία την αποδεικτέα θέση. Όμως σ αυτήν κάνει μία προσθήκη: πρώτα θ αποδείξει από πού δεν προέρχεται η αρετή και στη συνέχεια θα αποδείξει από πού προέρχεται. Έτσι, με το σχήμα της άρσης και θέσης και με τα δύο σκέλη, η απόδειξη θα είναι πιο ολοκληρωμένη και πιο πειστική. Πρώτα λοιπόν θα αποδείξει ότι η αρετή δεν προέρχεται από τη φύση ούτε έρχεται από μόνη της, χωρίς την προσπάθεια του ανθρώπου. Και αφού 24 Υπάρχει ένα αδύνατο σημείο σ αυτό το χωρίο: στη φράση εάντε ώσιν εάντε μη υποδηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι, κάτι που έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής, η οποία αποδεικνύεται σ αυτό το τεκμήριον (αυτή βέβαια η αντίφαση αίρεται, αν θεωρήσουμε την καθολικότητα ως δυνατότητα). Και μια δεύτερη παρατήρηση: η ομολογία ή η απόκρυψη της αδικίας και η προσποίηση της δικαιοσύνης γίνεται και εξετάζεται εδώ από την πλευρά της γνώμης του κόσμου, διαφορετική θα ήταν η εκτίμηση από την πλευρά της ηθικής δεοντολογίας η της λειτουργίας των κοινωνικών θεσμών. 25 Ως προς τη λογική ορθότητα του συλλογισμού έχουμε να παρατηρήσουμε ότι: ενώ η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση (ηγούνται μετέχειν), στις δύο αιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση (δειν φάναι και αναγκαίον μετέχειν), η οποία δεν έχει αποδεικτική ισχύ. Δεν μπορούμε να πούμε: «όλοι έχουν πολιτική αρετή, επειδή όλοι πρέπει να ισχυρίζονται πως είναι δίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σ αυτήν», το ζητούμενο είναι τι συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει. Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός, αν είχε ως συμπέρασμα τη φράση: ηγούνται πάντες άνθρωποι πάντα άνδρα δειν μετέχειν δικαιοσύνης, που είναι δεοντολογική και συμφωνεί με τις αιτιολογήσεις.

11 αποκλείσει αυτές τις δύο πηγές (στη συνέχεια θα προστεθεί και η τύχη), θα αποδείξει ότι πηγές της αρετής είναι η διδασκαλία και η επιμέλεια. Σχολιάστε τους εκφραστικούς τρόπους που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας. 9. Αναλύστε τα καλά και τα κακά που προέρχονται από τη φύση και την τύχη, που είναι ανεξάρτητα από τη βούληση και την ευθύνη του ανθρώπου και αντιδιαστείλετέ τα με τα ηθικά καλά και κακά που οφείλονται στη βούληση και στην ευθύνη του. 10. Με τις λέξεις αισχρούς, μικρούς, ασθενείς υπονοούνται εκ του αντιθέτου οι κατεξοχήν σωματικές αρετές που συνιστούσαν το ιδανικό σώμα κατά τους αρχαίους: η ομορφιά, το επιβλητικό παράστημα και η ευρωστία. Αναφερθείτε στο ιδανικό της καλοκαγαθίας και σχολιάστε το. 11. Αναλύστε και ερμηνεύστε την ανιούσα σημασιολογική κλιμάκωση που παρατηρείται στα ρήματα του κειμένου: ουδείς θυμούται ουδέ νουθετεί ουδέ διδάσκει ουδέ κολάζει. 12. Στην 4 η ενότητα είχαμε παρατηρήσει ότι η θεωρία για τη θεϊκή προέλευση της αιδούς και της δίκης έρχεται σε αντίφαση με τον αγνωστικισμό του Πρωταγόρα. Όμως εδώ ο μεγάλος σοφιστής αποστασιοποιείται καθαρά από θεοκρατικές ερμηνείες: δέχεται την ύπαρξη τελεολογικής αρχής στη φύση (υπάρχουν προκαθορισμένες επιλογές και σκοπιμότητες), ωστόσο προβάλλει και τον αστάθμητο παράγοντα του τυχαίου, όπου όλα οφείλονται σε μια αυτοτελή μηχανιστική αιτιοκρατία και εξελίσσονται αυτόνομα και πουθενά δεν γίνεται λόγος για παρουσία ή επέμβαση του θείου-θεία πρόνοια. Σχολιάστε τη διαφορά στην προσέγγιση της αλήθειας. 13. Να αναλύσετε τις τρεις όψεις της διαδικασίας της αγωγής στην εκπαίδευση: επιμέλεια, άσκηση και διδασκαλία. Και να διατυπώσετε τη γνώμη σας σε σχέση με την τιμωρία και τη νουθεσία ως βοηθητικά στοιχεία, που αποβλέπουν στην ενίσχυση της μαθησιακής διαδικασίας. 14. Ο Πρωταγόρας διακρίνει στους ανθρώπους προτερήματα και ελαττώματα, τα οποία κατατάσσει σε δύο κατηγορίες, στα φυσικά 26 και επίκτητα. Αναλύστε τα. 15. Αν αφαιρέσουμε τα παραδείγματα και κρατήσουμε μόνο τις καθαρά αποδεικτικές σκέψεις του Πρωταγόρα, θα έχουμε τον ακόλουθο συλλογισμό: α. Τα μειονεκτήματα που οφείλονται στη φύση και στην τύχη δεν διορθώνονται και β. όμως τα ελαττώματα που δεν προέρχονται από τη φύση και την τύχη μπορούν να διορθωθούν: επιδέχονται διδασκαλία για να γίνουν αρετές γ. Επομένως η αρετή διδάσκεται. Είναι πειστική 27 η απόδειξη αυτή; 16. Οι δύο φράσεις του κειμένου: α. ώ αν παραγίγνηται και β. εάν τις ταύτα μη έχη έρχονται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής, επειδή υποδηλώνουν πως υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι δεν έχουν αρετή. Όμως το ίδιο υποδηλώνει γενικά και η όλη προσπάθεια του Πρωταγόρα για την απόδειξη του διδακτού της αρετής: υπάρχουν δηλαδή άνθρωποι που δεν έχουν αρετή και την αποκτούν με τη διδασκαλία. 26 Το ότι οι άνθρωποι αισθάνονται οίκτο και συμπόνια για εκείνους τους ανθρώπους που η φύση στάθηκε μαζί τους σκληρή και δεν τους ευνόησε η τύχη είναι μια στάση ανθρωπιστική, που βρίσκεται μακριά από τη χλεύη και που δεν απέχει από τη στάση των σημερινών πολιτισμένων κοινωνιών (με την ιδιαίτερη περίθαλψη σε άτομα αδικημένα από τη φύση και με την αναγνώριση των δικαιωμάτων τους) 27 Δεν είναι πειστική, επειδή η αποδεικτέα θέση χρησιμοποιείται παράλληλα και ως αποδεικτικό επιχείρημα. Δηλαδή η βασική φράση που χρησιμοποιείται για την απόδειξη του διδακτού της αρετής (όσα δε εξ επιμελείας και ασκήσεως και διδαχής οίονται γίγνεσθαι αγαθά ανθρώποις) είναι η ίδια η αποδεικτέα θέση (πρέπει να αποδειχθεί αυτό ακριβώς: ότι όσα (οι επιμέρους αρετές) εξ επιμελείας και ασκήσεως και διαδαχής γίγνονται ανθρώποις. Αυτός ο τρόπος απόδειξης είναι ένα είδος σοφίσματος, που λέγεται λήψις του ζητουμένου. Χαρινέλα Τουρνά

12 Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο Αναβρύτων Αν όμως δώσουμε αυτές τις θεωρίες καταρρέει είτε η μία θεωρία για την καθολικότητα της αρετής, είτε η άλλη για το διδακτό της αρετής. Εσείς τι πιστεύετε 28 ; 17. Να αποδώσετε το θέμα και τη δομή της ενότητας. 18. Στο χωρίο εν ταις άλλαις αρεταίς ως μαινόμενον να δώσετε το περιεχόμενο της λέξης αρετή και να σχολιάσετε τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζει ο Πρωταγόρας το παράδειγμα του Σωκράτη για εκείνους που έχουν άλλες ικανότητες (πέρα από την πολιτική αρετή). 19. Να σχολιάσετε το χωρίο εν δε τη δικαιοσύνη τον μη προσποιούμενον και να επισημάνετε τα αδύνατα σημεία ως προς την πειστικότητά του. 20. Γιατί θεωρεί ο Πρωταγόρας έν την αδικία και την ασέβεια; 6 η Ενότητα 1. Στην προηγούμενη διδακτική ενότητα δόθηκε η πρώτη απόδειξη για το διδακτό της αρετής και τώρα δίνεται η δεύτερη. Ποια είναι αυτή, εντοπίστε τη συγκεκριμένη φράση. 2. Αναφέρατε τις συγκεκριμένες φράσεις του κειμένου που αντιστοιχούν στην παρακάτω δομή της ενότητας: 1. Συμπέρασμα της προηγούμενη απόδειξης και σύνδεση με την επόμενη. 2. Το θέμα και η αποδεικτέα θέση. 3. Η απόδειξη: Ο διττός στόχος της έλλογης τιμωρίας 4. Το συμπέρασμα. 5. Συγκεφαλαίωση για την καθολικότητα και το διδακτό της αρετής. 3. Με το δεύτερο πρόσωπο και με την κλητική προσφώνηση ει εθέλεις, ω Σώκρατες, ο Πρωταγόρας απευθύνεται στο Σωκράτη και του δηλώνει ότι θα χρησιμοποιήσει τη σκοπιμότητα της τιμωρίας για να αποδείξει ότι η αρετή είναι διδακτή. Να αναφερθείτε στη λειτουργία του ευθέως λόγου και στην ορθότητα του δεύτερου επιχειρήματος του Πρωταγόρα για την απόδειξη της ίδιας θέσης. 4. Ο Πρωταγόρας διευκρινίζει τη σημασία του κολάζειν για να αποκλείσει απ αυτή την έννοια του τιμωρείσθαι 29, δηλαδή η έννοια της τιμωρίας δε θα χρησιμοποιηθεί εδώ με τη σημασία της άλογης και τυφλής εκδίκησης, για την ανταπόδοση ενός αδικήματος που έχει γίνει. Αναφερθείτε στη σημασιολογική τροπή που έχουν υποστεί τα παραπάνω ρήματα στη νέα ελληνική και τη θέση τους στη σύγχρονη παιδαγωγική αντίληψη Αναφερθείτε στο γνωμικό χαρακτήρα της φράσης ου γαρ αν το γε πραχθέν αγένητον θείη (ή το γινόμενον ουκ απογίγνεται). Στο ίδιο θέμα αναφέρονται με διαφορετικές φραστικές διατυπώσεις και άλλοι αρχαίοι, ποιητές και στοχαστές (Σιμωνίδης, Πίνδαρος, Σοφοκλής, Αριστοτέλης κ. ά). Η ίδια αντίληψη επικρατεί και στις μέρες μας και γιατί; 6. Οι απόψεις του Πρωταγόρα περί τιμωρίας είναι αντίθετες προς την εποχή του, για την οποία η τιμωρία είναι αλληλένδετη με την εκδίκηση και με την ικανοποίηση του ίδιου του παθόντος ή των συγγενών του θύματος. Αυτή η στάση των ανθρώπων που 28 Αν θεωρήσουμε ότι τα δώρα του Δία, η αιδώς και η δίκη υπάρχουν στους ανθρώπους εν δυνάμει, τότε μπορούμε να έχουμε ένα συγκερασμό των θεωριών. 29 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει σχετικά στη Ρητορική του: Διαφέρει δε τιμωρία και κόλασις η μεν γαρ κόλασις του πάσχοντος ένεκα έστιν, η δε τιμωρία του ποιούντος, ίνα αποπληρωθή. 30 Αν παρατηρήσουμε τι συμβαίνει στην πραγματικότητα, θα διαπιστώσουμε ότι η παιδαγωγική τιμωρία των παιδιών από τους γονείς, τους δασκάλους και γενικά από όσους ασκούν έργο αγωγής, πάρα πολλές φορές επιβάλλεται υπό το κράτος έντονων αρνητικών συναισθημάτων, επομένως ο σκοπός δεν είναι πια παιδαγωγικός, αλλά η παιδαγωγική δεοντολογία εκτρέπεται σε ψυχική εκτόνωση του «παιδαγωγού». Όμως και όταν υπάρχει ψυχική ηρεμία, πολλές φορές η τιμωρία παίρνει το χαρακτήρα εκφοβισμού ή επίδειξη ισχύος του μεγαλύτερου. Και οι δύο αυτές περιπτώσεις τιμωρίας είναι απαράδεκτες, ιδιαίτερα για τη σύγχρονη παιδαγωγική, η οποία μάλιστα απορρίπτει γενικά τη τιμωρία ως σωφρονιστικό μέσο.

13 αδικούνται είναι κατανοητή, αν πάρουμε υπόψη τον πόνο και την αγανάκτησή τους (εξάλλου η ίδια στάση χαρακτηρίζει και τους ανθρώπους της δικής μας εποχής). Το ίδιο ίσχυε και για τον ηθικό κώδικα των λαών αλλά και για τους νόμους των κρατών: Η τίσις (εκδίκηση των θεών) ως αποκατάσταση της ηθικής τάξης, σύμφωνα με τους αρχαίους ποιητές, ακόμη και το γνωστό οφθαλμόν αντί οφθαλμού του μωσαϊκού νόμου, που ίσχυε για τους Εβραίους. Πώς κρίνετε τις απόψεις αυτές περί του παιδευτικού και παιδαγωγικού χαρακτήρα της τιμωρίας του Πρωταγόρα 31 ; 7. Ο Πρωταγόρας έχει ήδη αναφέρει ότι όποιος δε συμμετέχει στην αιδώ και στη δίκη πρέπει να φονεύεται, ενώ τώρα κάνει λόγο για βελτιωτική τιμωρία και φαίνεται να αντιφάσκει 32. Ποια είναι η γνώμη σας; 8. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Πρωταγόρας το γενικεύει σε όλους τους ανθρώπους και στον ιδιωτικό βίο (στους γονείς και στους παιδαγωγούς που τιμωρούν τα παιδιά και τους μαθητές τους) και στο δημόσιο (στα θεσμικά όργανα του κράτους που επιβάλουν ποινές σε όσους παραβιάζουν τους νόμους). Έτσι μέσα στο σύνολο περιλαμβάνει και τους Αθηναίους για να φτάσει στο παράδειγμα του Σωκράτη: ο Σωκράτης είχε φέρει ως παράδειγμα τους Αθηναίους για να δείξει ότι η αρετή δεν είναι διδακτή, αλλά τώρα ο Πρωταγόρας αποδεικνύει ότι οι Αθηναίοι περιλαμβάνονται σ εκείνους που δέχονται το δίκαιο της αρετής. Πώς θα χαρακτηρίζατε τον Πρωταγόρα 33 στην προσπάθειά του να ανασκευάσει την άποψη του Σωκράτη; 9. Αναφέρατε τους λόγους για τους οποίους θα μπορούσε να θεωρηθεί αυθαίρετο 34 το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Πρωταγόρας. 10. Διατυπώστε το συλλογισμό της απόδειξης με προκείμενες και συμπέρασμα Διατυπώστε τις σκέψεις σας σχετικά με την αποτελεσματικότητα των ποινών, ιδιαίτερα στην εποχή μας Από αυτά φαίνεται πόσο φωτισμένη και ρηξικέλευθη για την αρχαία εποχή είναι η παιδαγωγική αντίληψη του Πρωταγόρα, η οποία μόλις στα νεότερα χρόνια έχει αναχθεί σε αρχή των επιστημών του δικαίου και της παιδαγωγικής. 32 Η αντίφαση αίρεται, αν πάρουμε υπόψη την ακόλουθη φράση της ενότητας 7: πρέπει να εκδιώκουμε από την πόλη ή να σκοτώνουμε ως ανίατο όποιον δεν υπακούει σε αυτό το πράγμα ακόμα και μετά τη διδασκαλία και την τιμωρία. Αυτό σημαίνει ότι η αποπομπή ή η θανάτωση επιβάλλονται, όταν μετά τη διδασκαλία και την τιμωρία δεν καρποφορήσει η παιδευτική αυτή διαδικασία. 33 Παρατηρούμε ότι ο Πρωταγόρας ολοκληρώνει την επιχειρηματολογία του με αυτοπεποίθηση και κάποια αυταρέσκεια (ικανώς), για να τη μετριάσει ευγενικά με τη φράση αμέσως παρακάτω (ως γε μοι φαίνεται) 34 α. Η ίδια η θέση που χρειάζεται απόδειξη χρησιμοποιείται ταυτόχρονα και ως αποδεικτικό επιχείρημα. Πρόκειται και πάλι για το σόφισμα της λήψεως του ζητουμένου: ο Πρωταγόρας προσπαθεί να αποδείξει τη θέση ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή. Και το επιχείρημά του είναι αυτό: οι άνθρωποι με το να επιβάλλουν την τιμωρία για σωφρονισμό και παραδειγματισμό πιστεύουν ότι μπορεί να διδαχτεί η αρετή. Αυτό σημαίνει ότι η αρετή είναι διδακτή. Δηλαδή ήδη πριν από τη διατύπωση του συμπεράσματος: ότι η αρετή είναι διδακτή, αυτή η θέση γίνεται δεκτή και θεωρείται δεδομένη, έτσι χρησιμοποιείται ως αποδεικτικό στοιχείο, β. Η θέση του Πρωταγόρα για το σκοπό της τιμωρίας (επιβάλλεται για σωφρονισμό και παραδειγματισμό), που αποτελεί τη βάση της απόδειξης, θεωρείται δεδομένη (μάλιστα διατυπώνεται απόλυτα: ουδείς κολάζει ). Όμως η «έλλογη τιμωρία» ανήκει μάλλον στη σφαίρα της δεοντολογίας, χωρίς να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα της εποχής. 35 Προκείμενη 1: Η τιμωρία επιβάλλεται για αποτροπή επανάληψης της αδικίας. Προκείμενη 2: Αυτό στηρίζεται στην πεποίθηση ότι θα επιτευχθεί σωφρονισμός και παραδειγματισμός (και έτσι θα επιτευχθεί βελτίωση, θα αποκτηθεί αρετή) Συμπέρασμα: Άρα: Η αρετή είναι διδακτή. 36 Υπάρχει μια σημαντική παράμετρος της τιμωρίας και ειδικά της ποινής που επιβάλλει ένα κράτος: αυτή είναι η αυστηρότητα ή η επιείκεια της φύσης του νόμου (που εξαρτάται από τη νομοθετική λειτουργία) και η αυστηρότητα ή η επιείκεια της ερμηνείας και της εφαρμογής του νόμου με την επιβολή και τον τρόπο εκτέλεσης των ποινών (που εξαρτάται από τη δικαστική λειτουργία). Ως προς Χαρινέλα Τουρνά

14 Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο Αναβρύτων 7 η Ενότητα 1. Ας θυμηθούμε ότι κύρια μεθοδολογικά εργαλεία των σοφιστών είναι ο μύθος και ο λόγος, στην ενότητα αυτή ο Πρωταγόρας χρησιμοποιώντας το λόγον, η σκέψη θα γίνει πυκνότερη, θα κινητοποιηθεί η λογική και θα βασιστεί σε πραγματικά γεγονότα. Ξεκινάει την πορεία της διατύπωσης της απόδειξης του ο Πρωταγόρας με μια βέβαιη προϋπόθεση: ότι είναι αναγκαία η καθολικότητα της πολιτικής αρετής για να υπάρχει πόλη. Γιατί ονομάζεται ανδρός αρετή και από ποια «μόρια» συνίσταται; 2. Παρατηρούμε ότι επανέρχεται ο Πρωταγόρας στη θανάτωση όσων δεν έχουν συμμετοχή στην αρετή και στην παρομοίωσή τους με σωματική νόσο, σύμφωνα με το μύθο του Δία (βλ. ενότητα 4: τον μη δυνάμενον αιδούς και δίκης μετέχειν κτείνειν ως νόσον πόλεως). Εδώ προστίθενται στο θάνατο και άλλες ποινές, βαρύτατες, γιατί για τον αρχαίο πολίτη η εξορία είναι κι αυτή, πέρα από την ατίμωση, μια μορφή θανάτου, αφού η ζωή του πολίτη μπορεί να νοηθεί μόνο στο πλαίσιο της πόλης. Αλλά και η δήμευση της περιουσίας ή η κατεδάφιση του σπιτιού, που θα ανάγκαζαν τον πολίτη να περιφέρεται ανέστιος και πένης ήταν όχι μόνο οδυνηρές οικονομικά αλλά και ταπεινωτικές για έναν πολίτη. Σχολιάστε την ιδιαίτερη στάση του πολίτη απέναντι στην απομάκρυνση από την πόλη του ως ποινή και μάλιστα βαρύτατη όσο ο θάνατος. 4. Η απόδειξη της θέσης ότι οι άριστοι άντρες μπορούν να διδάξουν και διδάσκουν στα παιδιά τους την πολιτική αρετή γίνεται με τη χρήση α) μιας ρητορικής ερώτησης (από την οποία νοείται απορρέουσα η απάντηση: ναι, υπάρχει η αρετή, στην οποία είναι αναγκαίο να μετέχουν όλοι ) και β. επτά διαδοχικών υποθετικών προτάσεων, οι οποίες διατυπώνονται μόνο ρητορικά ως υποθέσεις ( και δημιουργούν την εντύπωση ανανταπόδοτου), ενώ νοούνται ως προτάσεις αποφαντικές, ως δεδομένες θέσεις. Ποιο αποτέλεσμα επιτυγχάνεται με αυτούς τους εκφραστικούς τρόπους 37 ; 5. Ο Πρωταγόρας καταλήγει στο συμπέρασμα: οι μεγάλοι πολιτικοί είναι «απίστευτο» (αδύνατο, παράλογο, ακατανόητο) να μη διδάσκουν την πολιτική αρετή στους γιους τους (ενώ τους διδάσκουν άλλα, λιγότερα σημαντικά), γιατί αλλιώς θα τους άφηναν εκτεθειμένους στον κίνδυνο της θανάτωσης ή άλλων βαρυτάτων ποινών. Ασκείστε κριτική στην απόδειξη του Πρωταγόρα 38. το πνεύμα με το οποίο πρέπει η πολιτεία να θεσπίζει τους νόμους και να τους εφαρμόζει με την επιβολή ποινών, στην εποχή μας επικρατέστερη είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία: ο νόμος πρέπει να περιφρουρεί τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίζει το κοινωνικό σύνολο από τους παρανομούντες, όταν παραβιάζεται ο νόμος πρέπει να γίνεται εξαντλητική διερεύνηση της ενοχής ενός προσώπου για την αποφυγή επιβολής άδικης ποινής, η πολιτεία πρέπει να σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα εκείνων που εκτίουν ποινές σε σωφρονιστικά καταστήματα, εξασφαλίζοντας γι αυτούς ανάλογες συνθήκες διαβίωσης, μετά την έκτιση της ποινής να λαμβάνεται μέριμνα για την ομαλή επανένταξη τους στο κοινωνικό σώμα. Βεβαίως, όμως το πνεύμα της αντιμετώπισης των παραβατών του νόμου είναι ζήτημα γενικότερης ιδεολογικής στάσης και πολιτικών επιλογών εκείνων που ασκούν κάθε φορά την εξουσία. 37 Ο λόγος γίνεται πιο εντυπωσιακός, υπάρχει ωστόσο και η γνώμη ότι ο Πλάτωνας θέλει να παρουσιάσει έναν Πρωταγόρα που βρίσκεται σε αμηχανία και δυσκολεύεται να διατυπώσει την απόδειξή του, γι αυτό φλυαρεί, έχει ανακόλουθα και επαναλήψεις και γενικά χρησιμοποιεί λόγο χαλαρό και πλατειαστικό. 38 Ο Πρωταγόρας στο συμπέρασμα χρησιμοποιεί το συλλογισμό εκ του ελάσσονος προς το μείζον: από τη διδασκαλία της ανάγνωσης, των μαθηματικών κ. ά στο πιο σημαντικό στη διδασκαλία της αρετής. Ο Πρωταγόρας, όπως παρουσιάζεται σ αυτό το τμήμα του κειμένου από τον Πλάτωνα, φέρνει επιχειρήματα που δεν απορρέουν από λογική αναγκαιότητα και δεν είναι απόλυτα πειστικά, ενώ ο λόγος του παρεκκλίνει από το στοχαστικό ύφος και έχει ρητορικά στοιχεία εντυπωσιασμού (ρητορικές ερωτήσεις και αλλεπάλληλες υποθέσεις). Συγκεκριμένα ο Πρωταγόρας: αλλοιώνει τη θέση του Σωκράτη για να αποδείξει αυτό που θέλει ο ίδιος και όχι αυτό που πρέπει, προχωρεί στην αποδεικτική διαδικασία με δεοντολογικές διατυπώσεις (έχει τέσσερα «πρέπει να»), οι οποίες βέβαια δεν είναι πειστικές (οι αποδεικτικές προτάσεις έχουν λογική ισχύ, όταν είναι αποφαντικές και όχι δεοντολογικές,

15 6. Οι αντίθετες απόψεις των δύο συνομιλητών συγκεφαλαιωτικά είναι οι ακόλουθες: α. Ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι οι σπουδαίοι πολιτικοί άντρες δεν μπορούν να διδάξουν στα παιδιά τους την πολιτική. Όμως δε διευκρινίζει αν εννοεί την πολιτική αρετή που έχουν όλοι οι Αθηναίοι πολίτες οι οποίοι μιλούν στην εκκλησία του δήμου ή τις ικανότητες των μεγάλων πολιτικών ηγετών, που δεν μπορούν να τις μεταδώσουν στους γιους τους (υποθέτουμε ότι εννοεί το δεύτερο, γιατί αλλιώς θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι γιοι των πολιτικών δεν έχουν αρετή και, ούτε λίγο ούτε πολύ, είναι βουτηγμένοι στην παρανομία) β. Ο Πρωταγόρας αντίθετα αποφαίνεται ότι η πολιτική αρετή μπορεί να διδαχτεί και διδάσκεται από τους μεγάλους πολιτικούς στους γιους τους και αυτό το αποδεικνύει αρνητικά: Αν κάποιος δεν έχει την πολιτική αρετή, του επιβάλλονται βαρύτατες ποινές. Είναι αδύνατον λοιπόν οι σπουδαίοι άντρες να αφήνουν τα παιδιά τους στον κίνδυνο αυτό- επομένως τους διδάσκουν την πολιτική αρετή. Το αντίθετο, θα ήταν παράλογο και αδιανόητο. Οι συλλογισμοί των δύο συνομιλητών διαγράφουν διαφορετικές αλλά όχι ασύμπτωτες τροχιές, παρανοούν ο ένας τον άλλο, αλλά παρόλα αυτά η συζήτησή τους είναι γόνιμη; 7. Αν συγκρίνατε τη στάση του Σωκράτη στη φυλακή, όταν αρνήθηκε να αποδράσει με τις απόψεις του Πρωταγόρα για την τιμωρία τι θα παρατηρούσατε 39 ; 8. Από τη νηπιακή ηλικία γίνεται μια πλατιά και μακροχρόνια προσπάθεια διάπλασης μιας ηθικής προσωπικότητας τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο τομέα στην αθηναϊκή κοινωνία. Η ίδια η πραγματικότητα λοιπόν αποδεικνύει ότι η αρετή είναι δυνατό να διδαχτεί. Αυτό είναι το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Πρωταγόρας. Πώς το κρίνετε 40 ; 9. Ποια είναι τα τρία στάδια αγωγής στα οποία εκτείνεται το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας σύμφωνα με τον Πρωταγόρα και ποια ιδιαίτερα γνωρίσματα παρουσιάζει 41 ; ευχετικές κ.τλ.), δεν αποδεικνύει την αντίθετη δική του θέση, αλλά τη θεωρεί δεδομένη και την αιτιολογεί, μάλιστα με τρόπο όχι απόλυτα πειστικό (οι μεγάλοι πολιτικοί διδάσκουν στα παιδιά τους την αρετή, επειδή το αντίθετο θα ήταν αδιανόητο). 39 α. Ο Σωκράτης αρνείται να αποδράσει από τη φυλακή για την αποφυγή εκτέλεσης της θανατικής ποινή που του είχε επιβληθεί, γιατί ήθελε να δείξει με τη στάση του αυτή ότι πρέπει ο πολίτης να αποδέχεται την τιμωρία που του επιβάλλει η πολιτεία με τους νόμους, στους οποίους πρέπει να υπακούει, ανεξάρτητα από το αν η τιμωρία είναι ή θεωρείται δίκαιη ή άδικη β. Για τον Πρωταγόρα η τιμωρία λειτουργεί ως μέσο που θα οδηγήσει στη βελτίωση του πολίτη και στη συμμετοχή του στην αρετή. Η στάση συνεπώς του Σωκράτη είναι σχετική με την αποδοχή της ποινής και συναρτάται με το κύρος των νόμων, ενώ οι απόψεις του Πρωταγόρα είναι σχετικές με τη σκοπιμότητα της τιμωρίας και συναρτώνται με την πολιτική αρετή. 40 Το συμπέρασμα του Πρωταγόρα διατυπώνεται με τρόπο έντονο και σχεδόν θριαμβικό (με ρητορική ερώτηση, όπως και το προηγούμενο). Ο μεγάλος σοφιστής παρουσιάζεται γεμάτος αυτοπεποίθηση και βέβαιος ότι ολοκλήρωσε με επιτυχία την απόδειξη για την ορθότητα της θέσης του. Πράγματι το συμπέρασμα του καθώς στηρίζεται στην πραγματικότητα, είναι πειστικό, όσο κι αν δεν απορρέει από λογικές κατασκευές που θα ακολουθούσαν κανόνες της τυπικής λογικής (ασθενές σημείο του συμπεράσματος είναι ότι στηρίζεται σε όσα πρέπει να αποδειχτούν).υπάρχουν μελετητές οι οποίοι θεωρούν το συμπέρασμα ολωσδιόλου αστήριχτο, λειτουργώντας στο πλαίσιο της συνολικά αρνητικής στάσης και παραδοσιακής προκατάληψης απέναντι στους σοφιστές. 41 α. Σύμφωνα με τις πληροφορίες του αποσπάσματος η εκπαιδευτική αγωγή ήταν μια διαδικασία που ακολουθούσε τον Αθηναίο σε όλη του τη ζωή. Βέβαια ως ενήλικος δε φοιτούσε σε σχολείο, αλλά η πολιτεία με τα δικά της μέσα λειτουργούσε ως «δάσκαλος» των πολιτών, β. ένα άλλο γνώρισμα ήταν ο ιδιωτικός χαρακτήρας της εκπαίδευσης, οι δαπάνες επιβάρυναν την οικογένεια, αλλά και πολιτεία δίδασκε όχι μόνο με τους νόμους, αλλά και με παιδευτικούς θεσμούς (γιορτές, τελετές, θεατρικές παραστάσεις κ. α., γ. ως προς στους στόχους η αγωγή σε όλες τις βαθμίδες ήταν η ηθική διαπαιδαγώγηση. Χαρινέλα Τουρνά

16 Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο Αναβρύτων 10. Οι σωφρονιστικές μέθοδοι της αρχαιότητας εφαρμόζονταν μέχρι τα νεώτερα χρόνια, μάλιστα ο ξυλοδαρμός θεωρούνταν απαραίτητος όρος για την κατάκτηση των αγαθών της παιδείας (πρβλ. Ο μη δαρείς άνθρωπος ου παιδεύεται κ.λπ.). Από τις μεθόδους αυτές οι ραβδισμοί συνιστούν ολοφάνερα άσκηση σωματικής βίας, ενώ οι εκφοβιστικές απειλές και οι κάθε λογής καταναγκασμοί συνιστούν άσκηση ψυχολογικής βίας. Αυτές οι μέθοδοι προσβάλλουν την προσωπικότητα του παιδιού, ενώ ειδικά ο ξυλοδαρμός απαγορεύεται σήμερα και από το νόμο. Είναι λοιπόν φανερό ότι στην αρχαία Αθήνα χρησιμοποιούνταν αυταρχικές 42 μέθοδοι αγωγής. Υπάρχει άραγε αντίφαση ανάμεσα στα μέσα και τις μεθόδους και στους στόχους της αγωγής της αρχαίας Αθήνας που ήταν να δημιουργήσει δημοκρατικούς πολίτες με ελεύθερη προσωπικότητα και υψηλό φρόνημα (καλούς καγαθούς); 11. Αναλύστε την παρομοίωση που χρησιμοποιείται, όταν το παιδί παρεκκλίνει από τα όρια που του επιβάλλονται από εκείνους που ασκούν το έργο της αγωγής (ευθύνουσιν). Η παρομοίωση αυτή προετοιμάζει την ετυμολογική ερμηνεία που θα δοθεί στη λέξη ευθύναι. Ποια είναι η σημασία τους; 12. Ποιος ήταν ο ρόλος του παιδαγωγού στην αρχαιότητα και ποιος είναι σήμερα 43 ; 13. Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτιζαν την πολιτική και την προσωπική αρετή, επειδή ο πολίτης της αρχαίας πόλης-κράτους δεν νοείται παρά μόνο ως μέλος του συνόλου. Στην εποχή μας θα μπορούσαν να ταυτιστούν αυτές οι έννοιες και γιατί 44 ; 14. Να υποβάλλετε σε κριτικό έλεγχο την απόδειξη του Πρωταγόρα ως προς την πειστικότητά της. 15. Το θέμα που συζητείται από το Σωκράτη και τον Πρωταγόρα είναι αν οι μεγάλοι πολιτικοί μπορούν να διδάξουν ή όχι στα παιδιά τους την πολιτική αρετή. Να διατυπώσετε συγκεφαλαιωτικά τις αντίθετες απόψεις των δύο συνομιλητών Πολιτεία. 11 η Ενότητα 1. Ο Πλάτων δηλώνει φανερά ότι η παρουσίαση της εικόνας του σπηλαίου 45 συνδέεται με όσα έχει εκθέσει στα προηγούμενα 46 για το σύστημα της εκπαίδευσης 42 Αυταρχικός είναι αυτός που προσπαθεί να επιβάλλει τη θέληση του με τρόπο απόλυτο, χωρίς να δέχεται αντιρρήσεις, αυτός που απαιτεί με αυστηρότητα την απόλυτη συμμόρφωση των άλλων στις επιθυμίες του. 43 Ο παιδαγωγός ήταν συνήθως δούλος ο οποίος συνόδευε το παιδί (παις+άγω) στους περιπάτους και αργότερα στο σχολείο. Ο ρόλος του δεν ήταν μόνο συνοδευτικός, συμβούλευε το παιδί, επέβλεπε τη μελέτη των μαθημάτων του και τη συμπεριφορά του, συχνά το έδερνε και γενικά ασκούσε μεγάλη επίδραση σ αυτό. Σήμερα παιδαγωγός ονομάζεται ο εκπαιδευτικός ο οποίος ύστερα από ειδικές σπουδές ασκεί το έργο της αγωγής στα σχολεία των πρώτων κυρίως βαθμίδων της εκπαίδευσης ακολουθώντας τα πορίσματα της ειδικής σχετικής επιστήμης. 44 Η πολιτική αρετή ενός ανθρώπου εκδηλώνεται με τη στάση του απέναντι στα δημόσια πράγματα, που αντανακλούν στο σύνολο γενικά των ανθρώπων μέσα στο οποίο ζει. Αν εκτός από αυτό, νοήσουμε την πολιτική αρετή στο πρόσωπο εκείνου που έχει αναλάβει πολιτικό αξίωμα, έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής: αν ένας πολίτης ασκεί πολιτική εξουσία δεν αποβάλλει τις προσωπικές του αρετές, οι οποίες εξακολουθούν να τον διακρίνουν, να διέπουν το πολιτικό του ήθος και να ρυθμίζουν τη στάση και τη δράση του ως πολιτικού άντρα. 45 Στην αρχαία ελληνική γραμματεία υπάρχουν πολλές αναφορές σε λατρευτικά και μυστηριακά σπήλαια, σε στίχους του Ομήρου και σε κείμενα του Ηροδότου. Η περίπτωση του σπηλαίου, όπου λέγεται ότι ο κρητικός Επιμενίδης κοιμήθηκε για πολλά χρόνια «ύπνω βαθεί» είναι ιδιαίτερη, γιατί κατά μια παράδοση το σπήλαιο αυτό ταυτίζεται με το «Δικταίον άντρον» στην Κρήτη, αφιερωμένο στο Δία και γιατί εκεί ο Επιμενίδης είδε όραμα ότι συνομιλούσε με τους θεούς και συνδιαλέχτηκε απευθείας με την Αλήθεια και τη Δίκη, που είναι λόγοι των θεών, γεγονός που συνδέεται με την ψυχή που γνωρίζει τις ιδέες στον υπερουράνιο χώρο πριν έλθει στη γήινη ζωή. 46 Έχει προηγηθεί η τετραμερής διαίρεση όλων των ορατών και νοητών αντικειμένων: το πρώτο τμήμα παριστάνει τις εικόνες και τα κάθε λογής ομοιώματα, το δεύτερο τα αντικείμενα του ορατού κόσμου,

17 που η ιδεατή πολιτεία του θα παρέχει στους πολίτες της και ακόμη πιο ξεχωριστά στους λειτουργούς της και στους άρχοντες. Αιτιολογήστε τη σύνδεση. 2. Όρα τοίνυν: Μια ακόμη συνέχεια της προτροπής του Σωκράτη, που είναι σαν να λέει στο Γλαύκωνα: Ο σκηνικός χώρος διευθετήθηκε. Μπορείς πια να παρακολουθήσεις την παράσταση. Στο δρόμο υπάρχει κίνηση 47, στο σπήλαιο παρουσιάζεται θέαμα. Λοιπόν κοίταζε (όρα τοίνυν). Αναλύστε τι βλέπει ο Γλαύκων και εσείς μέσα από τα μάτια του. 3. Να αναλύσετε τη/τις σημασία/ες των λέξεων ζώα και παραφερόντων. 4. -Άτοπον, έφη, λέγεις εικόνα και δεσμώτας ατόπους. Ομοίους ημίν, ήν δ εγώ. Με την τελευταία αυτή φράση προοικονομείται η συνέχεια της περιγραφής, αλλά και η νοηματοδότηση όλης της αλλόκοτης αυτής εικόνας από τον ίδιο το δημιουργό της. Ο Πλάτων μετά την περιγραφή περνάει στην αποκρυπτογράφηση της εικόνας, όπου θα μας αποκαλυφθεί πως νοείται η ομοιότητα της επίγειας ανθρώπινης περιπέτειας με την κατάσταση των δεσμωτών. Πώς κρίνετε την εξήγηση του συμβολικού της νοήματος; 5. Αλληγορία ή μύθος; Οι φιλόλογοι διχογνωμούν: Για να μην υπάρχει ειδολογική σύγχυση ο Frutiger εισηγήθηκε μια διάκριση των πλατωνικών μύθων σε α. αλληγορίες β. μύθους γενετικούς και γ. μύθους παρα-επιστημονικούς, με βάση τα εξής τρία κριτήρια: α. Η αλληγορία «είναι σαν ένας ακινητοποιημένος παραστατικός πίνακας» και αποτυπώνει μια κατάσταση, στην οποία «τίποτε δεν εξελίσσεται, αφού όλα είναι δεδομένα από την αρχή». Αντίθετα, ο μύθος έχει εξέλιξη, κινείται σε μια «δυναμική διάσταση» και δεν περιγράφει απλώς κάποια «κατάσταση», αλλά εκθέτει μια «ιστορία» και συναρμολογεί μιαν αλληλουχία συμβάντων, β. Η αλληγορία παρουσιάζει τυπικές ανθρώπινες καταστάσεις, όπως και η παραβολή, και έχει την αξία μιας γενικότητας. Ο μύθος παριστάνει πρόσωπα σε δράση, εξατομικευμένα, που τα τοποθετεί όπως και ο θρύλος σε συγκεκριμένες περιστάσεις χρονικά και τοπικά προσδιορισμένες, γ. Η αλληγορία παρέχει σαφείς ενδείξεις του αυθεντικού της νοήματος, που ο ίδιος ο συγγραφέας μας δίνει το κλειδί να το διερμηνεύσουμε και μας δείχνει για καθεμιά γενική ιδέα ποιο είναι το συγκεκριμένο σύμβολο που την εκφράζει. Ο μύθος κρατά το διδακτικό νόημα του προστατευτικά συγκαλυμμένο με έμμεσες υποδηλώσεις. Η τοποθέτηση του Frutiger δημιούργησε παράδοση και από τότε στην πλατωνική απεικόνιση του σπηλαίου δόθηκε ο χαρακτηρισμός αλληγορία. Ο Gregory Vlastos την χαρακτηρίζει επίσης αλληγορία, ενώ ο W.K. C. Guthrie την χαρακτηρίζει μύθο. Ποιο συμπέρασμα 48 εξάγεται από την παραπάνω συζήτηση; 6. Ποια συνήθεια της καθημερινής ζωής του σύγχρονου ανθρώπου προσομοιάζει με την κατάσταση των πλατωνικών δεσμωτών 49 ; το τρίτο τα διανοητικά αντικείμενα της μαθηματικής επιστήμης, το τέταρτο όσα αποτελούν το θέμα της διαλεκτικής. Σε αυτά αντιστοιχούν οι τέσσερις ενέργειες της ψυχής: εικασία, πίστη, διάνοια, νόηση. 47 Κίνηση υπάρχει πίσω από έναν τοίχο, όχι ψηλό που παρομοιάζεται από τον Πλάτωνα με σκηνικό προκάλυμμα, σαν αυτά που τοποθετούσαν στις επιδείξεις λαϊκών θεαμάτων, για να κινούνται οι εκτελεστές πίσω από αυτά αθέατοι στο κοινό. 48 Μπορούμε να θεωρήσουμε τους χαρακτηρισμούς μύθος, αλληγορία και ακόμη και παραβολή ως επιστημονικά νομιμοποιημένους. Η σχέση εξάλλου μύθου-αλληγορίας είναι σχέση γένους προς είδος. Ο ίδιος ο Frutiger θεωρεί τις αλληγορίες υποείδος του μύθου και μιλάει μάλιστα για «αλληγορικούς μύθους», ενώ επίσης παραλληλίζει την αλληγορία και με την παραβολή. Ο Πλάτων μιλάει πάντως για εικόνα. Όπως κι αν έχει αυτές οι απεικονίσεις αποτελούν έξοχο χαρακτηριστικό γραφής του ποιητή/ φιλοσόφου Πλάτωνα. 49 Πολλοί κοινωνιολόγοι έχουν χαρακτηρίσει τον σύγχρονο άνθρωπο δεσμώτη των Μ.Μ.Ε., ιδιαίτερα της τηλεόρασης. Καθηλωμένος μπροστά στη μικρή οθόνη, ο άνθρωπος του σύγχρονου ηλεκτρονικού πολιτισμού βλέπει να προβάλλονται σ αυτήν από διαφημίσεις που εξιδανικεύουν προϊόντα και υπηρεσίες, έως και κάθε λογής τηλεοπτικές σειρές που παραποιούν την πραγματικότητα. Η Χαρινέλα Τουρνά

18 Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο Αναβρύτων 7. «Η εικόνα του σπηλαίου δεν είναι για τον Πλάτωνα μια απλή μεταφορική εξεικόνιση αναφερόμενη στην ανθρώπινη γνώση, αλλά συνδέεται με τις γεωγραφικές του φιλοσόφου αντιλήψεις. Ο Πλάτων φρονεί ότι το μέρος της γης, επάνω στο οποίο ο άνθρωπος κατοικεί, δεν είναι η αληθινή της επιφάνεια» Κ. Γεωργούλης, Πλάτωνος Πολιτεία, σχόλια, σελ. 472). Πολλοί μελετητές δέχονται ότι η εικόνα του σπηλαίου ανάγεται στους προσωκρατικούς φιλοσόφους και στους Ορφικούς ύμνους. Στους Καθαρμούς του Εμπεδοκλή βρίσκουμε την παράσταση της γήινης περιοχής η οποία μοιάζει με σπήλαιο. Στους Ορφικούς ύμνους απαντά η φράση (αυτά τα δημιούργησε ο πατέρας μέσα σε σκοτεινή σπηλιά). Σχολιάστε τα. 8. Ο Πλάτων συσχετίζει εδώ την ελευθερία του ανθρώπου με την έξοδό του από το σκοτάδι. Η ελευθερία δεν είναι μόνο απελευθέρωση από τα δεσμά των αισθήσεων, αλλά και ελευθερία για την κατανόηση των όντων. Οι αναβαθμοί από το σκοτάδι του σπηλαίου προς το φως είναι κατά τον Πλάτωνα οι εξής: οι δεσμώτες ατενίζοντας τις σκιές, τα είδωλα βρίσκονται στον κόσμο της δόξας (=γνώμης) ή της εικασίας. Ο ελευθερωμένος δεσμώτης αντικρίζει τα ίδια τα αισθητά πράγματα, έχει δηλαδή μια πρώτη αβέβαιη προεπιστημονική γνώση, την πίστη. Από τη βαθμίδα αυτή ανέρχεται στο χώρο της επιστημονικής γνώσης, την οποία ο Πλάτων ονομάζει διάνοια. Τέλος, κάποιοι φιλόσοφοι- διαλεκτικοί κατορθώνουν να κοιτάξουν κατάματα τον ίδιο τον ήλιο, την πηγή του φωτός και του Αγαθού. Τότε, κατά τον Πλάτωνα, θα έχουν κατακτήσει το μέγιστον μάθημα, γιατί αυτό αποτελεί τον υψηλότερο αναβαθμό. 9. Τα δύο ποιήματα του Καβάφη «Τα παράθυρα» και «Τείχη» είναι συμβολικά και συνιστούν ό,τι ονόμασαν οι κριτικοί της λογοτεχνίας «Σχήμα Πολιορκίας» (Γ. Θέμελη, Η διδασκαλία των Νέων Ελληνικών, τόμ. Β, σελ. 239). Η πολιορκία νοείται σ αυτά ως εγκλεισμός, στέρηση της ελευθερίας και αποκλεισμός. Ιδιαίτερη σημασία έχει ότι ο ποιητής διατηρεί την αξιοπρέπεια του με σιωπηλή εγκαρτέρηση μπροστά στο αδιέξοδο. Συσχετίστε τον με το δεσμώτη. 10. Στη χριστιανική Γραμματεία γίνεται λόγος για σπέρματα χριστιανικής αλήθειας στη φιλοσοφία του Πλάτωνα- Σωκράτη. Μπορείτε να βρείτε τέτοια στοιχεία στην αλληγορία του σπηλαίου; 11. Επιχειρήστε ερμηνεία των συμβόλων: σπήλαιον 50, δεσμώτης 51, πυρ 52, ανδριάντες Ως παράλληλο κείμενο μπορείτε να εξετάσετε την Ιερά Οδό του Α. Σικελιανού. Η οδός προς τα άνω στην αλληγορία και η Ιερά Οδός προς την Ελευσίνα έχουν τον ίδιο στόχο. 13. Η αλληγορία μπορεί να χωριστεί σε πέντε βαθμίδες από τις οποίες οι τέσσερις πρώτες είναι παράλληλες με τα ανοδικά γνωστικά επίπεδα της ψυχής. Περιγράψτε τα και αντιστοιχήστε τα στην εικασία, πίστη, διάνοια και νόηση. διαστρέβλωση της αλήθειας, η διασπορά ψευδών ειδήσεων, η μεροληψία για πρόσωπα και γεγονότα καθιστούν τα ΜΜΕ δυνάστη της ανθρώπινης σκέψης, που εθίζεται να αποδέχεται τις πλαστές σκηνές βίας ως φαινόμενα φυσιολογικά στη ζωή. 50 Ο Πορφύριος την ονομάζει σύμβολο του σύμπαντος. Είναι τόπος συνάντησης του θείου και του ανθρώπου, τόπος μύησης και δεύτερης γέννησης. Οι τελετουργίες μύησης πολύ συχνά γίνονταν μέσα σε σπηλιές. Ως τόπος μύησης είναι τόπος ιερός. Η είσοδος και η έξοδος στη σπηλιά σημαίνει αλλαγή επιπέδου, αλλαγή κατάστασης. 51 Ο άνθρωπος που βρίσκεται σε πνευματική νάρκη, που ζει στο κατώτερο γνωστικό, συνειδησιακό επίπεδο 52 σημαίνει τη μεταμόρφωση, τον εξαγνισμό. Είναι η αόρατη ενέργεια στην ύπαρξη. Το πυρ ως φλόγα συμβολίζει πνευματική ισχύ, υπέρβαση και φώτιση και είναι μια εκδήλωση της θερμότητας της ψυχής. Εδώ έχουμε το φως πυρός σε αντίθεση με το φως ηλίου, που είναι το αληθινό, ενώ το άλλο είναι η σκιά του. 53 Το άγαλμα συμβολίζει την απουσία ζωής, το απατηλό και ψεύτικο.

19 14. Διακυμάνσεις γνωρίζει η ανθρώπινη ψυχή στην ανοδική της πορεία στο φως της αλήθειας, γιατί η τελείωσή της δεν είναι ουρανόσταλτο δώρο, αλλά κατόρθωμα προσωπικό, ύστερα από μακρύ και επίπονο αγώνα. Πώς κρίνετε την άποψη αυτή του Πλάτωνα, κάτι τέτοιο ισχύει και σήμερα; 12 η Ενότητα 1. Η πολιτεία, όπως ο Πλάτων τη σχεδιάζει είναι ένα πραγματικό κράτος παιδείας. Όλοι οι θεσμοί και οι λειτουργίες του ρυθμίζονται με βάση την παιδεία. Αυτό είναι το κριτήριο με το οποίο αναδεικνύονται τελικά και οι «επιτροπεύοντες την πόλιν» οι πολιτικοί ταγοί, που είναι ταυτόχρονα και πνευματικοί ηγέτες. Δεν εξουσιάζουν, επιτροπεύουν. Οι «απαίδευτοι» δεν είναι δυνατόν να ανταποκριθούν σ αυτό το καθήκον. Σύμφωνα με το πλατωνικό λεκτικό ιδίωμα ποιοι είναι οι απαίδευτοι 54 ; 2. εν παιδεία δια τέλους. Ποια σχέση έχει η φράση αυτή με τη «δια βίου παιδεία» που αποτελεί αίτημα της εποχής μας, γιατί χρησιμοποιείται αρνητικά 55 από τον Πλάτωνα, που είναι μια κατεξοχήν θεωρητική διάνοια; Ο Πλάτων καταδικάζει τον φιλοσοφικό αναχωρητισμό ως άρνηση και παραίτηση από τη δράση και τον αγώνα; 3. Η λέξη οικιστής αρχικά σημαίνει τον αρχηγό μιας αποστολής πολιτών που «εκπέμπονται» από την πόλη τους για να ιδρύσουν μια αποικία. Ο Σωκράτης και οι συνερευνητές του στο διάλογο- δηλαδή ο ίδιος ο Πλάτων με τον κύκλο των συνεργατών του- αυτοχαρακτηρίζονται «οικισταί» -θεμελιωτές δηλαδή της ιδεώδους πολιτείας,- με την έννοια ότι επιτυχημένη ίδρυση αρχίζει με σωστό σχεδιασμό. Τι είδους σχεδιασμός είναι αυτός; 4. ιδείν το αγαθόν: Η ιδέα του αγαθού είναι το ίδιο το αγαθό. Και το ιδείν έχει εδώ τη σημασία της άμεσης εποπτείας του αγαθού, της εμπειρίας της προσωπικής «θέας». Ποια σχέση έχει με τη φράση αναβήναι εκείνην την ανάβασιν Αναφέρατε μια σειρά από λόγους για τους οποίους άνθρωποι ανώτερης μόρφωσης δεν επιθυμούν την «κάθοδο» τους στην πολιτική 57, σε αντίθεση με τον Πλάτωνα που έδωσε έμπρακτο παράδειγμα με τη στάση του, για το πώς μπορεί να συνδυαστεί δημιουργικά η πνευματική παραγωγή εξαιρετικά υψηλής στάθμης με την προσωπική συμμετοχή στους πολιτικούς κινδύνους, που του επιφύλαξαν τα ταξίδια του στη Σικελία προκειμένου να υλοποιήσει τα πολιτικά του οράματα. Ποια είναι η γνώμη σας: πρέπει οι πνευματικοί άνθρωποι να αναλαμβάνουν την ευθύνη του ηθικού και κοινωνικού τους χρέους; 54 Οι απόκληροι του πνεύματος και της αυθεντικής ζωής. 55 Όλοι οι απόκοσμοι και μοναχικοί στοχαστές που κρατιούνται μακριά από την τύρβη της πολιτικής και κοινωνικής καθημερινότητας 56 Πρόκειται για μια ανύψωση από τα ορατά ή αισθητά στα νοητά, για πνευματική άσκηση και αναζήτηση που είναι αναγκαία στο θεωρητικό στοχασμό. 57 Υπεροψία, έλλειψη αλληλεγγύης για τους συμπολίτες τους, οξυδέρκεια με την οποία διέκριναν ότι η εξουσία διαφθείρει συνειδήσεις και χαρακτήρες ή σεβασμός και προσήλωση στο πνευματικό τους έργο, την επιτέλεση του οποίου θεωρούν ανώτερο χρέος τους., η επειδή γνωρίζουν ποιες είναι οι τεράστιες ευθύνες και οι δυσκολίες να ανταποκριθούν στο έπακρον στον ορθό τρόπο διοίκησης δείχνουν απροθυμία. Είναι μάλιστα χαρακτηριστική η περίπτωση φιλοσόφων και σοφιστών που εξέτασαν πολιτικά θέματα ή συνέγραψαν νόμους, χωρίς να αναμειχθούν με την πολιτική (π.χ. Σόλων, Ηράκλειτος, Αναξαγόρας, Πρωταγόρας, Αντιφών, Ιππίας, Ισοκράτης, Αριστοτέλης κ.ά). Υπήρξαν όμως και σοφοί όπως ο Περίανδρος ο Κορίνθιος και ο Πιττακός ο Μυτιληναίος, οι οποίοι κατήλθαν στην πολιτική και εφάρμοσαν τις πολιτικές θεωρίες τους. Ο Σόλων ο Αθηναίος και ο Σπαρτιάτης Λυκούργος έγραψαν τους περίφημους νόμους και έφυγαν από την πατρίδα τους. Στη Ρώμη ο Κιγκινάτος αφού έσωσε την πατρίδα του, επέστρεψε στις αγροτικές ασχολίες. Χαρινέλα Τουρνά

20 Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο Αναβρύτων 6. σκοπόν εν τω βίω ουκ έχουσιν: Αναφερθείτε στη σημασία του σκοπού κατά τον Πλάτωνα 58 και στη σημερινή έννοιά του. 7. τας βελτίστας φύσεις αναγκάσαι: φύσις είναι αυτό που ο άνθρωπος δεν διαμορφώνει, αλλά το βρίσκει να προϋπάρχει. Για τον Πλάτωνα, η φύση παίζει καθοριστικό ρόλο στην εκλογή του αρίστου βίου. Βέλτισται Φύσεις είναι οι άνθρωποι οι προικισμένοι με εξαιρετικό νου και ικανότητες, που απελευθερωμένοι από τις άλογες διαθέσεις της ψυχής, ως φιλόσοφοι φτάνουν στην ενόραση του αγαθού και υπακούοντας στο καθήκον και στη συνείδηση της ανώτερης αποστολής γίνονται άρχοντες της πολιτείας. Σχολιάστε την παραπάνω θέση. 8. το αγαθόν: ο Πλάτων δεν δίνει σαφή ερμηνεία του όρου αγαθόν, αλλά αρκείται σε ορισμένους υπαινιγμούς, όπως: α. το είναι και ό,τι διατηρεί το είναι. β. η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα γ. ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη (Πολιτεία, 508e-509a), δ. η υψίστη αρχή και η πηγή του όντος και της γνώσης, όπως λέει στην Πολιτεία: Εν τω γνωστώ τελευταία η του αγαθού ιδέα και μόγις οράσθαι (517b-c- πρβλ. και 509a). Πώς συσχετίζεται το αγαθόν με την ηγεσία της πολιτείας; 9. Γιατί στην αλληγορία του σπηλαίου ο Πλάτων άλλοτε κάνει λόγο για τους φιλοσόφους και άλλοτε για τους φύλακες σχεδόν με την ίδια έννοια; 13 η Ενότητα 1. Ο χαρακτήρας της σχεδιαζόμενης ιδανικής πολιτείας σύμφωνα με το Σωκράτη θα είναι κοινωνικός, αφού μέλημα του νόμου δε θα είναι το ιδιαίτερο συμφέρον μιας κοινωνικής τάξης αλλά το κοινό συμφέρον της ολότητας, η ευδαιμονία του συνόλου των πολιτών, η εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος.. Πώς κρίνετε αυτή την άποψη; 2. Η δημοκρατική επικοινωνία βασίζεται στην ικανότητα να πείθουμε με τον ελεύθερο διάλογο. Όμως ακόμη και στις δημοκρατίες εισάγεται και η ανελεύθερη αρχή του καταναγκασμού, που εξαλείφει την πειθώ. Πρόκειται βέβαια για καταναγκασμό που ορίζεται με νόμο και δεν επιβάλλεται τυραννικά, από προσωπική αυθαιρεσία. Κάθε καταναγκασμός είναι ασφαλώς ανεπιθύμητος και εμπεριέχει ένα στοιχείο βίας 59. Είναι αναπόφευκτος, θα ήταν αυταπάτη να πιστέψουμε ότι μπορεί να υπάρξει μορφή πολιτικής εξουσίας που να μη στηρίζεται στην εμφανή ή μεθοδευμένη υπόρρητα κρατική επιβολή και βία; 3. μεταδιδόναι αλλήλοις: Αλληλένδετο με τον κοινωνικό χαρακτήρα της πολιτείας είναι το πνεύμα αμοιβαίας προσφοράς των πολιτών: αυτό συνδέεται με τον αρχικό ορισμό της δικαιοσύνης που διατυπώθηκε σε προηγούμενο σημείο του διαλόγου, ότι δηλαδή «καθένας ρυθμίζει υπεύθυνα ό,τι είναι δικό του», φράση που περιγράφει την 58 Στον Πλάτωνα σκοπός σημαίνει συνειδητή επιδίωξη ενός αποτελέσματος που πραγματοποιείται όχι τυχαία αλλά με ενσυνείδητη και συστηματική ενέργεια. Είναι ο φάρος που σηματοδοτεί την πορεία, νοηματοδοτεί τη δράση αρκεί να είναι σταθερός και υψηλός. 59 Στην πλατωνική πολιτική αντίληψη η βία (=ανάγκη) είναι κακό μόνον όταν ασκείται από ιδιώτη, όχι όμως και όταν ασκείται από τον φιλόσοφο-άρχοντα της πολιτείας. Παρότι χρήση βίας δεν επιτρέπεται να ασκείται σε ελεύθερο πολίτη, οι φιλόσοφοι- άρχοντες μπορούν να επιβάλλουν μέτρα βίας στον πληθυσμό ( π.χ. να υποχρεώνουν όλους τους κατοίκους να πάνε στους αγρούς, να ανατρέφουν τα παιδιά τους σύμφωνα με τις νέες αντιλήψεις (Πολιτεία, 540e) κτλ. Ακόμη και στην ερωτική συνεύρεση των φυλάκων με ποιου είδους γυναίκες ασκούν επιβολή οι άρχοντες (Πολιτεία, 459e). Ωστόσο στους Νόμους αργότερα ο Πλάτων είναι ηπιότερος και τονίζει ότι ο άριστος νομοθέτης συνδυάζει την πειθώ και τη βία (Νόμοι, 722b). Ο Πλάτων την ανάγκη δεν την εννοεί ως καθαρή βία που επιβάλλεται τυραννικά αλλά ως αντικαθρέφτισμα σκιά της κοσμικής ανάγκης που κινεί το σύμπαν και εξασφαλίζει τη συμπαντική αρμονία. Πρόκειται για μια αδήριτη ανάγκη, έναν ύψιστο συμπαντικό νόμο, όπως και απέναντι στο νόμο-κοινωνικό συμβόλαιο.