Éva Simon. Εισαγωγή στο νομικό πλαίσιο της Κοινωνίας της Πληροφορίας

Transcript

1 Éva Simon Εισαγωγή στο νομικό πλαίσιο της Κοινωνίας της Πληροφορίας Κανονιστικό Πλαίσιο Εντός της Κοινωνίας της Πληροφορίας Το κεφάλαιο αυτό ασχολείται με τα θεωρητικά και πρακτικά θέματα του νομικού κανονιστικού πλαισίου της Κοινωνίας της Πληροφορίας, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο Διαδίκτυο. Το παρόν διδακτικό εγχειρίδιο απευθύνεται σε αναγνώστες αρκετών χωρών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οπότε θα αποφύγουμε τη συζήτηςη νομικών θεμάτων σε εθνικό επίπεδο. Στόχος μας είναι οι αναγνώστες να κατανοήσουν τις αρχές της νομικής ανάπτυξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τη γενική κανονιστική πολιτική, η οποία καθορίζει το κανονιστικό πλαίσιο, καθώς και να αναπτύξουν οι ίδιοι άποψη σχετικά με τα διάφορα ζητήματα. 1. Τι ακριβώς σημαίνει «νομικός κανονισμός της Κοινωνίας της Πληροφορίας;» Κατά μια ευρύτερη θεώρηση, ο νομικός κανονισμός της Κοινωνίας της Πληροφορίας, αλλιώς γνωστός και ως νόμος της Κοινωνίας της Πληροφορίας, σημαίνει όλες εκείνες τις κανονιστικές αλληλεπιδράσεις που μπορούν να ανακύψουν εντός της Κοινωνίας της Πληροφορίας. Εάν δεχθούμε ότι η τωρινή κοινωνία αποτελεί μια Κοινωνία της Πληροφορίας, τότε μπορούμε να πούμε ότι όλοι οι νόμοι, οι δικαστικές αποφάσεις, η αυτo-ρύθμιση και οι κοινωνικές φόρμες αποτελούν μέρος του νομικού υλικού της Κοινωνίας της Πληροφορίας, το οποίο στην ουσία αγκαλιάζει το σύνολο του νομικού συστήματος. Εδώ πάντως θα χρησιμοποιήσουμε την έκφραση «νόμος της Κοινωνίας της 163

2 164 Εισαγωγή στο νομικό πλαίσιο της Κοινωνίας της Πληροφορίας Πληροφορίας» με μια πιο περιορισμένη έννοια, αναφερόμενοι στους κανόνες που διέπουν τις κοινωνικές σχέσεις και τις τεχνολογικές δυνατότητες, οι οποίες εδράζονται στα σύγχρονα δίκτυα επικοινωνιών. Εντός του νόμου της Κοινωνίας της Πληροφορίας, ο αναγνώστης συναντά συχνά την έκφραση νόμος του Διαδικτύου, ως έναν ειδικό τομέα. Αυτό όμως μπορεί να είναι παραπλανητικό, καθώς μπορεί να εκληφθεί ότι ο Διαδικτυακός νομικός κανονισμός διαφέρει από άλλους αντίστοιχους και περιλαμβάνει μόνο τους κανόνες που διέπουν το Διαδίκτυο. Είναι καλύτερα, προς αποφυγή ασαφειών, να συζητάμε για τον νόμο της Κοινωνίας της Πληροφορίας, μια υπο-περιοχή του οποίου είναι ο κανονισμός που διέπει τις νομικές πράξεις που διενεργούνται στο Διαδίκτυο. Ο νόμος (το δίκαιο) της Κοινωνίας της Πληροφορίας περιλαμβάνει μεταξύ άλλων, ερωτήματα προσβασιμότητας, δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, προστασία προσωπικών δεδομένων, ελευθερία της έκφρασης, ηλεκτρονικό εμπόριο, νόμο έντυπου υλικού, συγκεκριμένους τύπους εγκλημάτων μέσω υπολογιστών, ηλεκτρονικές υπογραφές όπως επίσης και θέματα δικαιοδοσίας του διεθνούς δικαίου. Ενώ το ποινικό δίκαιο, το συνταγματικό δίκαιο ή το αστικό δίκαιο αποτελούν υπο-περιοχές, σαφώς διαχωρισμένες και με διαφορετικές κανονιστικές διατάξεις και αρχές, τα δικαιώματα εν τούτοις της Κοινωνίας της Πληροφορίας παρουσιάζουν μια οριζόντια διαστρωμάτωση, καθώς εμπλέκονται στο καθένα οργανωμένο νομικό σύστημα. Όταν λοιπόν μιλάμε για τα σύστημα αρχών και αξιών που διέπουν την Κοινωνία της Πληροφορίας, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το γεγονός ότι η κοινωνία μεταβάλλεται με ταχείς ρυθμούς. Ο αντικειμενικός σκοπός του γράμματος του νόμου και του νομικού συστήματος είναι η ευστάθεια. Συνεπώς, αυτά μπορούν να κανονίσουν, μετά από επισταμένη θεώρηση μόνο πραγματικές περιπτώσεις, οι οποίες εμφανίζονται μαζικά. Σύμφωνα με αυτά, υπάρχουν δύο δυνατές μέθοδοι κανονισμού: Οι νομοθέτες είτε προσπαθούν να προβλέψουν τις αναμενόμενες, πραγματικές συνθήκες, διαμέσου ex-ante κανονισμού, είτε αναμένουν τη διαδικασία να αναπτυχθεί πλήρως και κατόπιν προβαίνουν σε κανονισμό, κάτι που αποκαλείται ex-post κανονισμός (εκ των προτέρων ή εκ των υστέρων). Στην περίπτωση νομικών κανονισμών εντός της Κοινωνίας της Πληροφορίας, οι ex-ante κανονισμοί είναι δυνατοί μόνο σε μια πολύ περιορισμένη σφαίρα θεμάτων, λόγω της ταχείας μεταβολής των τεχνολογικών λύσεων και εργαλείων. Ο ex-ante κανονισμός δημιουργεί μια ξεκάθαρη και διαφανή κατάσταση, μπορεί εύκολα όμως να μετατραπεί σε εμπόδιο στο δρόμο της ανάπτυξης, εφόσον προσπαθεί να προβλέψει άγνωστες περιπτώσεις με διάφορες κανονιστικές διατάξεις. Στην περίπτωση κανονισμού ex-post, ο νομοθέτης αντιδρά σε υπαρκτές απαιτήσεις. Όσο η αγορά αυτό-κανονίζεται, ο νομοθέτης δεν παρεμβαίνει. Στην ιδανική περίπτωση, ακόμη και κατά τη στιγμή της παρέμβασης, ο νομοθέτης παρεμβαίνει μόνο τόσο, όσο είναι απολύτως αναγκαίο. Εκτός από τους κανόνες που δημιουργούνται και θεσπίζονται από τα νομοθετικά σώματα, ο αυτό-

3 Éva Simon 165 κανονισμός της αγοράς και των παραγόντων που συμμετέχουν σε αυτή είναι επίσης σημαντικός. Με τον όρο αυτορύθμιση, εννοούμε εκείνα τα ανεξάρτητα συστήματα κανόνων των διαφόρων τομέων της επιχειρηματικής ζωής, όπως π.χ. τα εμπορικά και βιομηχανικά επιμελητήρια, όσον αφορά το θεσμικό τους ρόλο. Το σύστημα των κανόνων που δημιουργείται από τους παράγοντες της αγοράς μπορεί και προσαρμόζεται πιο ευέλικτα στις ταχείς μεταβολές της Κοινωνίας της Πληροφορίας. Αυτοί οι μηχανισμοί αυτό-κανονισμού μπορούν να χρησιμεύσουν ως ενδείξεις, στον νομοθέτη. Οποτεδήποτε η αγορά είναι σε θέση να αυτορυθμιστεί, τότε δεν υπάρχει ανάγκη νομοθετικής, κρατικής, παρεμβολής. Ένα καλό παράδειγμα αυτού είναι η κατανομή των domain names. 1 Λόγω της παγκόσμιας φύσης του Διαδικτύου οι εργασίες που σχετίζονται με την διανομή και τη διαχείριση των domain names θα πρέπει να κανονιστούν σε διεθνές επίπεδο. Η αυτό-ρύθμιση λειτούργησε εδώ ήδη από την αρχική φάση. 2 Οι διάφορες οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς και άλλα έγγραφα, υπογραμμίζουν τη σημασία της αυτο-ρύθμισης Η ανάγκη ύπαρξης Ρυθμίσεων Καθώς η Κοινωνία της Πληροφορίας κέρδιζε έδαφος, οι κοινωνικές δομές μετασχηματίστηκαν και αυτές. 4 Το Διαδίκτυο άλλαξε τις διαστάσεις της επικοινωνίας, της επιχειρηματικότητας και της κρατικής λειτουργίας. Στη δεκαετία του 1980 το Διαδίκτυο χρησιμοποιούταν ως επί το πλείστον για ακαδημαϊκούς σκοπούς και η χρήση αυτή απαιτούσε εξειδικευμένες τεχνικές γνώσεις. Μεγάλη 1 Το domain name είναι μια τεχνική ταυτοποίηση, ένα όνομα αποτελούμενο από αλφαριθμητικούς χαρακτήρες το οποίο χρησιμοποιείται ως στοιχείο ταυτοποίησης στο Διαδίκτυο, αντί της διεύθυνσης IP, λόγω της ευκολίας απομνημόνευσης του. 2 Σε ορισμένες χώρες (π.χ. Φιλανδία και Ισπανία) η απόδοση κωδικού γεωγραφικής περιοχής (cctld country code) εποπτεύεται από κρατικούς οργανισμούς. 3 πάρχουν Υπάρχουν συγκεκριμένες υπο-περιοχές π.χ. του ηλεκτρονικού εμπορίου και της διακίνησης περιεχομένου, οι οποίες αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα. 4 Στο έργο τους με τίτλο «Δίκαιο και Διαδίκτυο: Ένα πλαίσιο για το Ηλεκτρονικό Εμπόριο», οι er- Terrett και Menaghan συγκρίνουν τις νομικές σχέσεις του Διαδικτύου με την ανάπτυξη του Βρετανικού εμπορικού δικαίου κατά τον 17 ο αιώνα. Την εποχή εκείνη, μια ολόκληρη σειρά νόμων και νομικών περιπτώσεων εξασφάλιζαν τους κανόνες νομικών σχέσεων που αναφερόταν στο εμπόριο. Όμως, με την ανακάλυψη νέων ηπείρων και την ανάπτυξη νέων μορφών εμπορίου, δημιουργήθηκαν νέοι οργανισμοί και τράπεζες. Αυξήθηκε τόσο ο όγκος του εμπορίου, όσο και η ταχύτητα διενέργειας συναλλαγής. Ως συνέπεια αυτού, έγιναν φανερές οι ελλείψεις του κανονιστικού πλαισίου. Οι νομοθέτες έπρεπε να βρουν απαντήσεις τόσο για τις παλαιές, όσο και για τις νέες κοινωνικές συνθήκες, είτε εφαρμόζοντας τους ήδη υπαρκτούς κανόνες, κάτι το οποίο θα αποτελούσε ανασταλτικό παράγοντα στην ανάπτυξη νέων συνθηκών, είτε τροποποιώντας το ρυθμιστικό πλαίσιο και εισάγοντας ένα σύστημα πρακτικών, κατάλληλα προσαρμοσμένο στα νέες συνθήκες. Συγκριτικά με τις μεταβολές στη Βρετανία κατά τον 17 ο αιώνα, η διαφορά είναι ότι σήμερα δεν είναι μια μεμονωμένη χώρα, αλλά όλες οι χώρες του κόσμου θα πρέπει να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις του Διαδικτύου.

4 166 Εισαγωγή στο νομικό πλαίσιο της Κοινωνίας της Πληροφορίας πρόοδος σημειώθηκε με την έλευση του Παγκόσμιου Ιστού το Η χρήση του Δικτύου κατέστη προσιτή σε όλους και σύντομα εμφανίστηκε εμπορικό και διαφημιστικό περιεχόμενο και ταυτόχρονα, η ανάγκη κανονισμού και ρύθμισης του Διαδικτύου, τόσο ως απαίτηση των επιχειρήσεων, όσο και της ευθύνης του νομοθέτη. Η απόκριση στην ανάγκη ύπαρξης ρυθμιστικού πλαισίου ασχολήθηκε με δύο ερωτήματα. Το πρώτο από αυτά: «Είναι αναγκαίος ή ακόμη και δυνατός, ο κανονισμός του Διαδικτύου;». Το δεύτερο: «Εάν είναι δυνατή ή αναγκαία η παρέμβαση μέσω νομοθετικών μέτρων, ποια μορφή θα πρέπει να έχουν αυτά;» Τα κύρια επιχειρήματα αναφορικά με τη δυνατότητα ύπαρξης κανονιστικού πλαισίου, αφορούν το θέμα της εξασφάλισης ελεγξιμότητας σε ένα αποκεντρωμένο δίκτυο, όπως είναι το Διαδίκτυο, στο οποίο δεν έχει ολική εξουσία καμία συγκεκριμένη κρατική αρχή. Αρχικά, δεν ήταν δυνατόν να αποφανθεί κανείς σχετικά με το ποια θεωρία περί ρύθμισης του Διαδικτύου θα επικρατούσε. Ο τρόπος με τον οποίον αντιλαμβανόμαστε το Διαδίκτυο μεταβάλλεται συνεχώς, όπως και οι συζητήσεις περί αυτού. Νέες θεωρίες εμφανίζονται συνεχώς, θέματα τακτοποιούνται, άλλα προκύπτουν στη θέση τους. Η θεώρηση του Kuhn, όσον αφορά την αλλαγή προτύπων στην εξέλιξη των επιστημονικών θεωριών, μπορεί να εφαρμοστεί σε αυτή τη διαδικασία. Συγκεκριμένα, περισσότερες της μιας θεωρίες αντιμάχονται η μία την άλλη, μέχρι να επικρατήσει κάποια από αυτές που ασχολούνται με το συγκεκριμένο επιστημονικό αντικείμενο. Μιλάμε τότε για αλλαγή προτύπου. 6 Οι αντιμαχόμενες θεωρίες, όσον αφορά το κανονιστικό πλαίσιο της Κοινωνίας της Πληροφορίας, μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε τρεις ομάδες (Kuhn, 1996). Ο Μύθος Του Νομικού Κενού Σύμφωνα με το μύθο του νομικού κενού 7, το γεγονός ότι καμία κρατική οντότητα δεν έχει την αποκλειστική εξουσία επί του Διαδικτύου, σημαίνει ότι κανένα κράτος δεν έχει την παραμικρή εξουσία επί αυτού. Οπαδοί της αντίληψης αυτής δεν ήταν μόνο άνθρωποι λιγότερο εξοικειωμένοι με την τεχνολογία και το Διαδίκτυο, αλλά μάλλον η πλειοψηφία των χρηστών του Διαδικτύου. Ο μύθος του 5 Ο Παγκόσμιος Ιστός διαφέρει από το Διαδίκτυο με την έννοια ότι το Διαδίκτυο είναι ένα δίκτυο από δίκτυα, στα οποία είναι συνδεδεμένοι εκατομμύρια υπολογιστές και το οποίο καθιστά δυνατή τη μεταξύ τους επικοινωνία, ενώ ο Ιστός αναφέρεται στη διασύνδεση υπερ-κειμένων και άλλης πληροφορίας, χρησιμοποιώντας το Διαδίκτυο. Επομένως, ο Παγκόσμιος Ιστός είναι ένα σύστημα κατανομής πληροφοριών που βασίζεται στο Διαδίκτυο. 6 Μια τέτοια αλλαγή συντελεστικέ με τη λεγόμενη «Κοπερνίκεια Στροφή» ή με τη εωρία της Σχετι- Μια τέτοια αλλαγή συντελεστικέ με τη λεγόμενη «Κοπερνίκεια Στροφή» ή με τη Θεωρία της Σχετικότητας του Einstein. Κατά την περίοδο της διαμάχης, πριν την αλλαγή προτύπου, οι αντιμαχόμενες θεωρίες δεν έχουν κοινό έδαφος συνεννόησης, αναπτύσσεται μεταξύ τους ένα χάσμα επικοινωνίας, το οποίο βέβαια μπορεί να γεφυρωθεί, με αρκετά μεγάλη δυσκολία όμως. Οι οπαδοί των αντιμαχόμενων προτύπων θεωρούν διαφορετικά φαινόμενα ως παρεμφερή και τα κατηγοριοποιούν με διαφορετικό τρόπο. 7 Μια από τις επικρατούσες θεωρίες στη δεκαετία του 1990.

5 Éva Simon 167 νομικού κενού απέρριπτε την κρατική παρέμβαση και θεωρούσε το Διαδίκτυο ως ένα χώρο όπου οι χρήστες του είναι οι μόνοι αρμόδιοι για τον καθορισμό ενός ρυθμιστικού συστήματος, το οποίο θα βρισκόταν πέρα και πάνω από οποιαδήποτε κρατική επιρροή. 8 Αυτοί που συμμερίζονται αυτήν την κανονιστική άποψη ισχυρίζονται ότι ο μόνος τρόπος ρύθμισης του Διαδικτύου είναι η συστηματική συμμόρφωσή στους «καλούς τρόπους» ( netiquette ), στο σύστημα ηθικών αξιών που αναπτύχθηκε από τους ίδιους τους χρήστες. Καμιά κρατική ή διεθνής οντότητα δεν μπορεί ως αυθεντία να ρυθμίσει το χώρο που αναπτύσσεται από τους χρήστες του Διαδικτύου. Ειδικός Κανονιστικός Χώρος Οι θεωρίες της δεύτερης ομάδας θεωρούν το Διαδίκτυο ως ένα κανονιστικό αντικείμενο ειδικού τύπου. Οι οπαδοί των θεωριών αυτών επιχειρηματολογούν υπέρ της ανάπτυξης ενός ρυθμιστικού συστήματος, το οποίο ασχολείται με θέματα της ελευθερίας του λόγου, της ανωνυμίας και του ηλεκτρονικού εμπορίου, ως θέματα του Δικαίου του Διαδικτύου. Η επιθυμία της δημιουργίας των νόμων του Διαδικτύου μπορεί να αναχθεί στον μύθο του νομικού κενού. Η θεωρία αυτή, θεωρεί το Διαδίκτυο ως μια ανεξάρτητη αρχή, η οποία υπάρχει στα δίκτυα, ανεξάρτητη της φυσικής, γεωγραφικής θέσης των υπολογιστών ή των χρηστών. Η ανάγκη για την δημιουργία του Διαδικτυακού Δικαίου άρχισε να κερδίζει έδαφος, όταν εμφανίστηκαν προβλήματα επιβολής τάξης. Ολοκληρωμένος Κανονισμός Η Τρίτη ομάδα αποτελείται από αντιπροσώπους του νικηφόρου, εκ των πραγμάτων, προτύπου, οι οποίοι δεν προσπάθησαν να διαχωρίσουν τις νομικές σχέσεις του Διαδικτύου από τις ήδη υπάρχουσες κοινωνικές δομές αλλά τις θεώρησαν ως ένα ενσωματωμένο τμήμα τους. Στα πλαίσια αυτά μπορούν να ομαδοποιηθούν οι θεωρίες που αφορούν το ρυθμιστικό κανονισμό του Διαδικτύου, με βάση κάποιες μικρές ή μεγάλες προσαρμογές του υπάρχοντος νομικού συστήματος. Όταν πλέον είχε εμφανιστεί ένα ικανό πλήθος προβληματικών πραγματικών καταστάσεων στο Διαδίκτυο, έγινε φανερό ότι το Διαδίκτυο δεν μπορεί να εξαιρεθεί του υπάρχοντος ποινικού δικαίου και των νομικών συνεπειών του αστι- 8 Ο J.P. Barlow διαμόρφωσε τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας του Κυβερνοχώρου, το Σύμφωνα με αυτή, «Δε διαθέτουμε κάποια εκλεγμένη κυβέρνηση, ούτε και είναι πιθανό να γίνει κάτι τέτοιο Δηλώνω ότι ο παγκόσμιος κοινωνικός χώρος τον οποίο χτίζουμε, πρόκειται να είναι φυσιολογικά ανεξάρτητος από την τυραννία που επιδιώκετε να μας επιβάλλετε. Δεν έχετε κανένα ηθικό δικαίωμα να μας εξουσιάζεται, ούτε διαθέτετε κάποια μέθοδο εξαναγκασμού για την οποία υπάρχει λόγος να τη φοβόμαστε αληθινά. Οι κυβερνήσεις αντλούν τις δυνάμεις δικαιοδοσίας τους από τη συγκατάθεση των κυβερνωμένων. Ούτε ζητήσατε, ούτε έχετε λάβει την δική μας. Ο κυβερνοχώρος βρίσκεται έξω από την δικαιοδοσία σας.»

6 168 Εισαγωγή στο νομικό πλαίσιο της Κοινωνίας της Πληροφορίας κού δικαίου. Σήμερα, έχει γίνει αποδεκτό ότι το Διαδίκτυο δε διαφέρει και τόσο από τον κόσμο που ξέραμε μέχρι τώρα. Οι άνθρωποι αγοράζουν βιβλία από το Διαδίκτυο, οι διαφημιστές διαφημίζουν τα προϊόντα τους εκεί οι άνθρωποι συνομιλούν μεταξύ τους, διαβάζουν εφημερίδες οπότε πολλοί συμβατικοί νόμοι, οι οποίοι έχουν αναπτυχθεί δεκαετίες τώρα, μπορούν να εφαρμοστούν και στο Διαδίκτυο. 3. Συστάσεις προς Ρύθμιση Ο κανονισμός που διέπει το Διαδίκτυο είναι διαφορετικός σε κάθε χώρα λόγω τοπικών πολιτικών, κοινωνικών και πολιτισμικών διαφορών, όπως επίσης και επειδή οι νομοθέτες μεταφέρουν στον κόσμο του Διαδικτύου νομική ορολογία και βασικές αξίες, οι οποίες δημιουργήθηκαν πριν την εμφάνιση του Διαδικτύου. Επιτείνοντας το επιχείρημα αυτό, οι D. Johnson και D.Post, στο άρθρο τους «Law and Borders: The rise of Law in Cyberspace» (Johnson-Post, 1996), προτείνουν μια λύση, μέσω της αυτό-ρύθμισης που επιβάλλουν οι ίδιοι οι χρήστες, προς υπέρβαση των όποιων νομικών συστημάτων κάθε επιμέρους χώρας. Σύμφωνα με την επιχειρηματολογία τους, το Διαδίκτυο θα πρέπει να θεωρηθεί ως ανεξάρτητη αρχή, όταν τα ονόματα των χρηστών και οι διευθύνσεις του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου δημιουργούν ζωή, άλλη από την πραγματική ζωή που διάγουν τα άτομα. Λογικά, οι προτροπές για δημιουργία μιας κοινής υπερ-εθνικής ρυθμιστικής αρχής, μπορεί να αναχθεί σε αυτή τη θεωρία που μόλις αναφέραμε. Στο βιβλίο του με τίτλο «The Law of Cyber-Space» (Kamal, 2005), ο A. Kamal αναφέρει ότι θα πρέπει να ξεκινήσει διάλογος σε παγκόσμια κλίμακα, σχετικά με τη δημιουργία ενός συνεπούς και συγκροτημένου νομικού κανονιστικού πλαισίου. Η λύση, σύμφωνα με τον Kamal είναι η σύναψη διεθνών συμφωνιών, με βάση την ενοποίηση των διαφόρων νομικών συστημάτων, οι οποίες θα είναι καθολικά αποδεκτές. Ο Kamal συγκρίνει το νομικό κανονισμό του Διαδικτύου με το πρόβλημα των διεθνών υδάτων, στο οποίο η απουσία διεθνών συμφωνιών είχε δημιουργήσει νομικό κενό. Η διεθνής κοινότητα ξεκίνησε διαπραγματεύσεις περί του Δικαίου της Θάλασσας και τελικά επετεύχθησαν διεθνείς συμφωνίες επί του θέματος. «Εδώ η πρόκληση είναι πολύ μεγαλύτερη. Οι ρυθμοί μεταβολής είναι πρωτόγνωροι, οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν απειλούν όλες ανεξαιρέτως τις χώρες, νέες δυσχέρειες και «παγόβουνα» εμφανίζονται καθημερινώς και οι αντιδράσεις προσαρμογής σε παγκόσμια κλίμακα είναι σποραδικές, υποτονικές ή και ανύπαρκτες. Δεν μπορεί να υπάρξει καμιά αμφιβολία ότι ένα γενικά αποδεκτό

7 Éva Simon 169 και συνεχές Δίκαιο του Κυβερνοχώρου είναι ζωτικής σημασίας». 9 Ο Kamal υποστηρίζει ότι μόνο μέσω ενός διεθνούς οργανισμού μπορεί αυτό να υλοποιηθεί αποτελεσματικά. Οι ερευνητές που προσπάθησαν να δημιουργήσουν Διαδικτυακό κανονισμό αντιτιθέμενοι στο μύθο του νομικού κενού, επιστρατεύουν τα αντεπιχειρήματα στα παραπάνω. Σύμφωνα με τον C. Reed, κάθε λειτουργός οποιασδήποτε νομικής Διαδικτυακής σχέσης (ο χρήστης, ο πάροχος Διαδικτυακών υπηρεσιών, ο πάροχος Διαδικτυακού περιεχομένου κλπ.) υπάρχει ως οντότητα στον πραγματικό κόσμο και εμπίπτει σε κάποια μορφή δικαιοδοσίας. Το Δίκτυο και οι υπολογιστές έχουν φυσική ύπαρξη, συνεπώς και αυτά υπόκεινται σε κάποια δικαιοδοσία. «Στην πραγματικότητα, το Διαδίκτυο δεν είναι μια μη κανονιστική οντότητα, αντίθετα είναι ένας από τους πλέον κανονιστικούς χώρους του κόσμου και λόγω του γεγονότος ότι είναι προσβάσιμο από οπουδήποτε, εμπίπτει σε όλες τις υπάρχουσες δικαιοδοσίες.» (Reed, 2000) Μεταξύ όσων επιχειρηματολογούν για Διαδικτυακές ρυθμίσεις, ο L. Lessig διακρίνει τέσσερεις ρυθμιστικές λύσεις: α) Νομικό κανονισμό, κάτι που σημαίνει κατ αναλογία εφαρμογή των κατάλληλων ήδη υπαρχόντων κανονιστικών συστημάτων. Αυτά συμπεριλαμβάνουν τα διάφορα δίκαια και το κοινό δίκαιο, ειδικότερα. β) Ο δεύτερος τύπος λύσης είναι ο κανονισμός με βάση τη δομή του συστήματος. Αυτό σημαίνει ότι οι κανόνες εμφανίζονται μέσω της τεχνολογίας υλικού και λογισμικού, δηλαδή μέσω των τυποποιήσεων και των πρωτοκόλλων που ορίζονται κατά την πορεία ανάπτυξης της αρχιτεκτονικής του Διαδικτύου και της λειτουργίας του. Μεταξύ άλλων, προβλέπεται η χρήση των διευθύνσεων IP, με βάση τις όποιες ταυτοποιείται ο κάθε χρήστης. 10 Επομένως, η ρύθμιση με βάση την αρχιτεκτονική δημιουργεί λειτουργικές καταστάσεις του συστήματος, ανεξάρτητα από τις όποιες νομικές ρυθμίσεις. γ) Ο τρίτος τύπος αποτελείται από εκείνες τις κοινωνικές φόρμες, οι οποίες παρόμοια με άλλες παρεμφερείς κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, ρυθμίζουν τη λειτουργία του Διαδικτύου. (Αναφερόμαστε σε μερικά τυπικά συστήματα κανόνων συμπεριφοράς που έχουν αναπτυχθεί κατά την διάρκεια της κοινωνικής συνύπαρξης των ατόμων: λέμε «γεια!» όταν συναντούμε κάποιον, σε μια συνομιλία ακούμε την άλλη πλευρά κλπ). δ) Ο τέταρτος τύπος ρύθμισης είναι ο ρυθμιστικός μηχανισμός της αγοράς. Οι νόμοι της προσφοράς και της ζήτησης στη Διαδικτυακή αγορά είναι, κατά ένα μέρος τουλάχιστον, ίδιοι με αυτούς άλλων αγορών, ενώ φυσικά έχουν εμφανιστεί και 9 Εξετάζοντας προσεκτικά το επιχείρημα αυτό, καταλαβαίνουμε ότι το Διαδίκτυο αποτελεί πηγή κινδύνου και αυτό είναι το νόημα που βρίσκεται πίσω από την ανάγκη ύπαρξης ρυθμιστικού πλαισίου που πρεσβεύει ο Kamal. 10 Κάθε χρήστης που συνδέεται στο Διαδίκτυο λαμβάνει μια διεύθυνση IP. Οι υπολογιστές χρησιμοποιούν τις διευθύνσεις αυτές για τη μεταξύ τους επικοινωνία. Δεν μπορεί να υπάρξουν δύο ταυτόσημες IP διευθύνσεις στο Διαδίκτυο. Αυτό εξασφαλίζει την επικοινωνία μεταξύ δύο οποιονδήποτε υπολογιστών. Επίσης, αυτό σημαίνει ότι κάθε εμπλεκόμενο μέρος μπορεί να ταυτοποιηθεί, κατά τη διενέργεια μιας οποιασδήποτε Διαδικτυακής ανταλλαγής πληροφοριών.

8 170 Εισαγωγή στο νομικό πλαίσιο της Κοινωνίας της Πληροφορίας νέες αγοραίες συμπεριφορές (Lessig, 1999). Η σπουδαιότητα της θεωρίας του Lessig έγκειται στο ότι δεν αποσκοπεί στη δημιουργία ενός νέου ρυθμιστικού συστήματος, αλλά μάλλον στη συστηματοποίηση και οργάνωση του λειτουργικού μηχανισμού του Διαδικτύου. 4. Το αντικείμενο των ρυθμίσεων Η βιβλιογραφία των κοινωνικών επιστημών διαχωρίζει συνήθως 4 θεωρίες, οι οποίες επεξηγούν τους λόγους της κρατικής παρέμβασης στις διαδικασίες της αγοράς, μέσω ρυθμίσεων: Αδυναμία της αγοράς: όταν η αγορά αδυνατεί να επιλύσει συγκεκριμένα δομικά προβλήματα (π.χ. έλλειψη ανταγωνισμού, μονοπώλια, ασύμμετρη νομική μεταχείριση, τυπική στον τομέα της προστασίας των καταναλωτών κλπ.). Δημόσιο συμφέρον: όταν η πολιτεία παρεμβαίνει για λόγους προστασίας του δημόσιου συμφέροντος. Ιδιωτικό συμφέρον: όταν ο στόχος των ρυθμίσεων είναι η πολιτεία να ρυθμίσει τις συνθήκες της αγοράς, προς όφελος συγκεκριμένων παραγόντων (για παράδειγμα να παρεμποδίσει ανταγωνιστές να εισέλθουν στην αγορά). Κύκλος ζωής: κατά την αρχική φάση, η ρύθμιση εξυπηρετεί το δημόσιο συμφέρον, το οποίο σε κατοπινή φάση καθίσταται ιδιωτικό συμφέρον, συγκεκριμένων παραγόντων της αγοράς. Προς αποκατάσταση αυτών των δομικών μετατοπίσεων, η πολιτεία παρεμβαίνει ξανά και ξανά. Οι λύσεις για το ρυθμιστικό πλαίσιο του Διαδικτύου μπορούν να χωριστούν σε δύο γενικές ομάδες: μία από αυτές είναι η ομάδα των κανόνων που ρυθμίζουν την πρόσβαση στο Διαδίκτυο και αφορούν κυρίως τις υποδομές. Η δεύτερη ομάδα είναι το ρυθμιστικό σύστημα που αφορά θέματα Διαδικτυακού περιεχομένου. Η πρώτη ομάδα συμπεριλαμβάνει κανόνες επικοινωνίας, τεχνικά ζητήματα σχετικά με την πρόσβαση, καθώς και τον μερικό ή πλήρη περιορισμό πρόσβασης (Διαδικτυακό φιλτράρισμα) στο Διαδίκτυο, ο οποίος μπορεί να υπάρξει για πολιτικούς ή άλλους λόγους. 11 Το κανονιστικό σύστημα που ανήκει στη δεύτερη ομάδα μπορεί να χωριστεί σε μερικά επιμέρους πεδία. Τα χωρικά όρια του παρόντος κεφαλαίου δε μας επιτρέπουν να ασχοληθούμε με όλες τις κανονιστι- 11 Έως τα τέλη της δεκαετίας του 1980, οι υπηρεσίες επικοινωνιών παρεχόταν είτε από κυβερνητικούς, είτε από δημόσιους φορείς, σε όλες τις χώρες πλην των Η.Π.Α. Το αποτέλεσμα της ιδιωτικοποίησης που ξεκίνησε στη δεκαετία του 1980 (στην δεκαετία του 1990 για τις πρώην κομμουνιστικές χώρες) ήταν ότι τα επικοινωνιακά συστήματα, τα οποία πλέον δεν ανήκουν στο κράτος, κατέστησαν αναγκαία τη δημιουργία κάποιου έστω είδους νομολογίας, ώστε να εξασφαλιστεί η ομαλή λειτουργία τους. Με το τέλος των μονοπωλίων, οι ρυθμίσεις συνέχισαν να αναπτύσσονται και επεκτάθηκαν σε θέματα δικαίου του ανταγωνισμού και προστασίας του καταναλωτή.

9 Éva Simon 171 κές μορφές που αναφέρονται στο Διαδίκτυο. Επομένως, θα συζητήσουμε μόνο εκείνα τα νομικά συστήματα που ανήκουν στη δεύτερη ομάδα και μάλιστα συγκεκριμένες μόνο υποπεριοχές τους. Θα δώσουμε έμφαση στις ρυθμίσεις περιεχομένου και στα δικαιώματα πληροφόρησης. Αναφορικά με τα θέματα περιεχομένου, είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε ότι οι νόμοι που ρυθμίζουν τις Διαδικτυακές δραστηριότητες, οι μηχανισμοί αυτο-ρύθμισης της αγοράς και οι κοινωνικές νόρμες δεν αποτελούν κάτι το ιδιαίτερο, ή καλύτερα, εμφανίζουν κάποια καινοτομία σε ορισμένα και μόνο χαρακτηριστικά τους. Φανταστείτε ότι μια συκοφαντική δήλωση περί ενός προσώπου εμφανίζεται σε κάποιο έντυπο μέσο ενημέρωσης, ή στην τηλεόραση, τότε το θιγόμενο μέρος μπορεί αποτελεσματικά να διεκδικήσει μια σειρά αποζημιώσεων. Εάν λοιπόν ένα τέτοιο δημοσίευμα εμφανιστεί στο Διαδίκτυο, τότε τόσο οι κανόνες περί συκοφαντίας, όσο και αυτοί περί αποζημιώσεων, εξακολουθούν να ισχύουν. Το πρόβλημα μπορεί βέβαια να είναι πιο πολύπλοκο, π.χ. το δημοσίευμα να εμφανίστηκε σε κάποια άλλη χώρα, ή η συγκεκριμένη ιστοσελίδα που το περιέχει να υπάρχει σε έναν εξυπηρετητή που βρίσκεται σε μια άλλη χώρα, από αυτή στην οποία βρίσκεται το θιγόμενο πρόσωπο. Λαμβάνοντας αυτό υπόψη, μπορούμε να διατυπώσουμε την άποψη ότι η περίπτωση είναι παρόμοια με την αντίστοιχη επί ενός έντυπου μέσου ή μιας τηλεοπτικής εκπομπής κάποιας άλλης χώρας. Το κύριο πρόβλημα αναφορικά με το Διαδίκτυο δεν είναι ότι θα πρέπει να δημιουργηθούν εντελώς νέοι κανόνες, αλλά μάλλον ο τρόπος καθορισμού των νομικών αρμοδιοτήτων, όπως επίσης και ο τρόπος εφαρμογής των ήδη υφιστάμενων κανόνων. Τα υπάρχοντα ρυθμιστικά πλαίσια τα σχετικά με το ηλεκτρονικό εμπόριο, τη φορολογία, τα θέματα πνευματικής ιδιοκτησίας, τη σύναψη συμβολαίων και την ύπαρξη ρητρών, είναι παρεμφερή στις διάφορες δημοκρατικές χώρες και διέπονται από διεθνείς συμφωνίες. 5. Θέματα δικαιοδοσίας Η έννοια της εθνικής κυριαρχίας αποτέλεσε τη βάση της δημιουργίας και της αποδοχής των νομικών συστημάτων. Ένα από τα υπό αμφισβήτηση θέματα, σε συνδυασμό με την ανάγκη ρύθμισης του Διαδικτύου, είναι μέχρι ποιο βαθμό θα πρέπει να εγκαταλειφθεί η έννοια της εθνικής κυριαρχίας, με την εξαφάνιση ουσιαστικά των συνόρων. Ένα από τα πλέον διάσημα σχετικά παραδείγματα, είναι η περίπτωση της Yahoo! Στην αρχική ιστοσελίδα της με Αμερικανική έδρα επιχείρησης, οι χρήστες διενέργησαν δημοπρασία αντικειμένων που ανήκαν σε Ναζιστές και λόγω της πράξεως αυτής δύο Γαλλικοί οργανισμοί (LICRA και UEJF) κατέθεσαν μήνυση εναντίον της εταιρείας το 2000, ισχυριζόμενοι ότι η διάθεση τέτοιων αντικειμένων προς πώληση στις Διαδικτυακές δημοπρασίες της Yahoo! αποτε-

10 172 Εισαγωγή στο νομικό πλαίσιο της Κοινωνίας της Πληροφορίας λεί παραβίαση του Γαλλικού Δικαίου. Στην απόφασή του το Γαλλικό Ανώτατο Δικαστήριο αναφέρει ότι η Yahoo! θα πρέπει να αναπτύξει ένα σύστημα φιλτραρίσματος, ώστε να αποκλειστούν οι Γάλλοι χρήστες από δημοπρασίες παρόμοιων αντικειμένων και μη συμμόρφωση της εταιρείας σε αυτό θα επιφέρει πρόστιμα της τάξης των φράγκων την ημέρα. Αν και η Yahoo! άλλαξε την πολιτική που ακολουθούσε σε θέματα δημοπρασιών, αρνήθηκε εντούτοις να αποδεχθεί την απόφαση του Γαλλικού δικαστηρίου και προσέφυγε στο Δικαστήριο της California, υποστηρίζοντας ότι μια δικαστική απόφαση που λαμβάνεται στη Γαλλία δεν είναι δυνατόν να είναι εφαρμόσιμη σε μια εταιρεία με έδρα την Αμερική. Το 2001, το Αμερικανικό Δικαστήριο αποφάσισε ότι η Yahoo! δεν ήταν υποχρεωμένη να συμμορφωθεί με την Γαλλική απόφαση, όσων αφορά περιορισμούς περιεχομένων: οι Αμερικανικοί νόμοι ισχύουν και εφαρμόζονται για τις ιστοσελίδες που επιχειρούν από Αμερικανικό έδαφος και σύμφωνα με την Πρώτη Τροποποίηση 12 του Αμερικανικού Συντάγματος, ο ιδιοκτήτης των αντικειμένων κατέχει το δικαίωμα της ελευθερίας του λόγου και αποφάσεις ξένων δικαστηρίων δεν είναι εκτελεστέες. Το Αμερικανικό Εφετείο εξέφρασε ίδια γνώμη και απόφαση το Φυσικά, η απόφαση αυτή ισχύει μόνο για την Αμερικανική Yahoo! Η αντίστοιχη Γαλλική θυγατρική εταιρεία υποχρεούται σε συμμόρφωση προς τους Γαλλικούς νόμους και στις αποφάσεις των Γαλλικών δικαστηρίων. 13 Ρυθμιστικά πεδία σχετικά με την Κοινωνία της Πληροφορίας Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, το νομικό υλικό που αφορά την Κοινωνία της Πληροφορίας εμπλέκεται οριζόντια στο νομικό μας σύστημα. Οι νόμοι και οι κανόνες, οι σχετικοί με την Κοινωνία της Πληροφορίας, άπτονται, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, διαφόρων περιοχών του Δικαίου. Δεν μπορούμε να συζητήσουμε όλα τα κανονιστικά θέματα της Κοινωνίας της Πληροφορίας, ο αναγνώστης όμως μπορεί να ανατρέξει στην προτεινόμενη βιβλιογραφία, προκειμένου να εντρυφήσει σε μια εις βάθος θεώρηση των διαφόρων τομέων του Δικαίου. 14 Όπως και σε κάθε ρυθμιστικό τομέα, έτσι και εδώ, το νομικό περιεχόμενο που αναφέρεται στην Κοινωνία της Πληροφορίας μπορεί να ομαδοποιηθεί σύμφωνα με το σύστημα του νόμου. 15 Υπάρχουν δύο διακριτές ομάδες: οι νόμοι που 12 Το Κογκρέσο δεν δύναται να νομοθετεί αναφορικά με την ίδρυση και διάδοση μιας θρησκείας, ούτε να εμποδίζει την ελεύθερη λατρεία της, ούτε να εμποδίζει την ελευθερία του λόγου, ούτε του τύπου, ούτε το δικαίωμα των ανθρώπων να συνευρίσκονται ειρηνικά, ούτε θα απαγορεύει την αίτηση συνδρομής της πολιτείας (1791). 13 Η περίπτωση αυτή δείχνει ότι σε περίπτωση διαμάχης, τα εθνικά δικαστήρια επιδιώκουν την επικύρωση της δικαιοδοσίας τους. 14 Βλέπε προτεινόμενη βιβλιογραφία στο τέλος του Κεφαλαίου. 15 Στο παρόν Κεφάλαιο ασχολούμαστε με συγκεκριμένα ρυθμιστικά όργανα και αρχές που δημιουργούνται από τα νομοθετικά σώματα και θα αποφύγουμε τη συζήτηση κανόνων τεχνολογίας, αγοράς και κοινωνιολογίας. Στις υποσημειώσεις αναφέρονται οι αντίστοιχες οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

11 Éva Simon 173 οργανώνουν τις νομικές σχέσεις μεταξύ του κράτους και των πολιτών, καθώς και μεταξύ των διαφόρων κρατικών ή δημόσιων οργανισμών (το λεγόμενο δημόσιο δίκαιο) και οι νόμοι που οργανώνουν τις νομικές σχέσεις μεταξύ πολιτών και εταίρων, όπως επίσης και μεταξύ των μελών της αστικής κοινωνίας (αστικό δίκαιο). Η διαφοροποίηση βασίζεται στη σχέση των εμπλεκόμενων μερών. Ενώ στην πρώτη περίπτωση μπορούμε να μιλάμε για μια ανισότιμη νομική σχέση, σχέση ανώτερου-κατώτερου, στο αστικό δίκαιο η τυπική νομική σχέση ενέχει το στοιχείο της ισοτιμίας και του συντονισμού. Στα νομικά συστήματα της ηπειρωτικής Ευρώπης, μπορούμε να διακρίνουμε τέσσερεις κύριες κατηγορίες: 1) αστικό δίκαιο, 2) ποινικό δίκαιο, 3)διοικητικό δίκαιο και 4) συνταγματικό δίκαιο. 1. Το αστικό δίκαιο ρυθμίζει θέματα ατομικής και οικογενειακής ιδιοκτησίας φυσικών και νομικών προσώπων σε περιπτώσεις ισότιμης συμμετοχής των εταίρων και η κρατική παρέμβαση, πλέον της νομοθετικής, εντοπίζεται μόνο όταν υπάρχει ζήτημα δικαστικής διαμάχης. Οι πλέον σημαντικές περιοχές, οι οποίες επηρεάζουν την Κοινωνία της Πληροφορίας είναι οι εξής: 16 Ηλεκτρονικό εμπόριο (e-commerce) 17 Ψηφιακή υπογραφή (digital signature) 18 Ρύθμιση περιεχομένου (content regulation) Προστασία δικαιωμάτων πνευματικής και βιομηχανικής ιδιοκτησίας Directive 2000/31/EC of the European Parliament and of the Council of 8 June 2000 on certain legal aspects of information society services, in particular electronic commerce, in the Internal Market (Directive on electronic commerce) 17 Directive 1999/93/EC of the European Parliament and of the Council of 13 December 1999 on a Community framework for electronic signatures 18 Decision No o 456/2005/EC of the European Parliament and of the Council of 9 March 2005 establishing a multiannual Community programme to make digital content in Europe more accessible, usable and exploitable (Text with EEA relevance) 19 Directive 2001/84/EC of the European Parliament and of the Council of 27 September 2001 on the resale right for the benefit of the author of an original work of art, Council Directive 91/250/EEC of 14 May 1991 on the legal protection of computer programs, Council Directive 92/100/EEC of 19 November 1992 on rental rights and lending rights and on certain rights related to copyright in the field of intellectual property, Council Directive 93/83/EEC of 27 September 1993 on the coordination of certain rules concerning copyright and rights related to copyright applicable to satellite broadcasting and cable retransmission, Council Directive 93/98/EEC of 29 October 1993 harmonizing the terms of protection of copyright and certain related rights, Directive 96/9/EC of the European Parliament and of the Council of 11 March 1996 on the legal protection of databases, Corrigendum to Directive 2001/29/ EC of the European Parliament and of the Council of 22 May 2001 on the harmonisation of certain aspects of copyright and related rights in the information society (OJ L 167 of ), Directive 2001/84/EC of the European Parliament and of the Council of 27 September 2001 on the resale right for the benefit of the author of an original work of art, Directive 2004/48/EC of the European Parliament and of the Council of 29 April 2004 on the enforcement of intellectual property rights (Text with

12 174 Εισαγωγή στο νομικό πλαίσιο της Κοινωνίας της Πληροφορίας 20 Δίκαιο των ΜΜΕ (media law) Δίκαιο θεμάτων ανταγωνιστικότητας (competition law) Το ποινικό δίκαιο ρυθμίζει πράξεις οι οποίες ενέχουν κινδύνους για την κοινωνία. Μπορούμε να ομαδοποιήσουμε τις πράξεις αυτές, οι οποίες διαπράττονται είτε με την βοήθεια, είτε εναντίον της τεχνολογίας της πληροφορικής, πράξεις επικίνδυνες για την κοινωνία και για τις οποίες ο νόμος ορίζει επιβολή ποινών. Οι νομικοί κανονισμοί της Κοινωνίας της Πληροφορίας ασχολούνται ιδιαίτερα με τις εξής κατηγορίες εγκλήματος: 22 Παράνομη χρήση προσωπικών δεδομένων Εγκλήματα σχετικά με περιεχόμενο (π.χ. διακίνηση υλικού παιδικής πορνογραφίας, λόγοι ανάφλεξης μίσους κλπ) (content related crimes) Εγκλήματα κατά υπολογιστικών συστημάτων και δεδομένων Παραβίαση δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας (copyright infringement) Το Διοικητικό Δίκαιο είναι το κανονιστικό σύστημα των κρατικών λειτουργιών. Η κρατική διοίκηση εκτείνεται πέρα και πάνω από την κεντρική κυβέρνηση και την τοπική αυτοδιοίκηση, προς μεγαλύτερα συστήματα. Για παράδειγμα, εδώ εμπίπτουν οι λειτουργίες των δικτύων μεταφορών, τα συστήματα ασφαλείας, η στρατιωτική και πληροφοριακή υποδομή EEA relevance). 20 Council Directive 89/552/EEC of 3 October 1989 on the coordination of certain provisions laid down by Law, Regulation or Administrative Action in Member States concerning the pursuit of television broadcasting activities, Directive 97/36/EC of the European Parliament and of the Council of 30 June 1997 amending Council Directive 89/552/EEC on the coordination of certain provisions laid down by law, regulation or administrative action in Member States concerning the pursuit of television broadcasting activities. 21 Commission Directive 2002/77/EC of 16 September 2002 on competition in the markets for electronic communications networks and services (Text with EEA relevance). 22 Regulation (EC) No 45/2001 of the European Parliament and of the Council of 18 December 2000 on the protection of individuals with regard to the processing of personal data by the Community institutions and bodies and on the free movement of such data, Directive 95/46/EC of the European Parliament and of the Council of 24 October 1995 on the protection of individuals with regard to the processing of personal data and on the free movement of such data. 23 Amended proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council amending Coun- Amended proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council amending Council Directive 89/552/EEC on the coordination of certain provisions laid down by law, regulation or administrative action in Member States concerning the pursuit of television broadcasting activities ( Audiovisual media services without frontiers ), Opinion of the European Economic and Social Committee on the Proposal for a Decision of the European Parliament and of the Council on establishing a multiannual Community programme on promoting safer use of the internet and new online technologies (COM(2004) 91 final 2004/0023 (COD)), Council Decision of 29 May 2000 to combat child pornography on the Internet 24 Convention of the Council of Europe concerning cyber crime, COM(2000) 890 Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee of the Regions Creating a Safer Information Society by Improving the Security of Information Infrastructures and Combating Computer-related Crime. 25 Βλ. την παραπομπή περί δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας.

13 Éva Simon 175 συστημάτων της χώρας. Οι ακόλουθες λειτουργίες, οι οποίες είναι ζωτικής σημασίας για την Κοινωνία της Πληροφορίας, ανήκουν στην ομάδα αυτή: 26 Ηλεκτρονική διακυβέρνηση (electronic administration) 27 Ηλεκτρονικό μητρώο εταιρειών (electronic register of companies) Λειτουργικές διαδικασίες (administrative procedure) Ηλεκτρονικό σύστημα δημόσιων προμηθειών (electronic public procurement) Το τέταρτο πεδίο είναι το συνταγματικό δίκαιο, το οποίο αποτελεί προϊόν της ανάπτυξης των νομικών συστημάτων της ηπειρωτικής Ευρώπης. Αντικείμενο του κανονισμού εδώ είναι η δομή των σχέσεων μεταξύ των πολιτών και του κράτους, καθώς και η οργανωτική δομή της πολιτείας. Το Σύνταγμα είναι το έγγραφο που περιγράφει βασικά δικαιώματα, ευθύνες, υποχρεώσεις και διαδικασίες, δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό τις βάσεις των διαδικασιών που διέπουν την πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή. Οι περιοχές του συνταγματικού δικαίου που άπτονται της Κοινωνίας της Πληροφορίας είναι οι εξής: Ηλεκτρονική ελευθερία της πληροφόρησης (electronic freedom of information) Προστασία προσωπικών δεδομένων (personal data protection) 26 Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions - i2010 egovernment Action Plan - Accelerating egovernment in Europe for the Benefit of All {SEC(2006) 511} 27 Directive 2003/58/EC of the European Parliament and of the Council of 15 July 2003 amending Council Directive 68/151/EEC, as regards disclosure requirements in respect of certain types of companies. 28 Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions - Action plan for the implementation of the legal framework for electronic public procurement {SEC(2004)1639}/* COM/2004/0841 final */, Directive 2004/17/EC of the European Parliament and of the Council of 31 March 2004 coordinating the procurement procedures of entities operating in the water, energy, transport and postal services sectors, Directive 2004/18/EC of the European Parliament and of the Council of 31 March 2004 on the coordination of procedures for the award of public works contracts, public supply contracts and public service contracts. 29 Directive 2003/98/EC of the European Parliament and of the Council of 17 November 2003 on the re-use of public sector information 30 Directive 95/46/EC of the European Parliament and of the Council of 24 October 1995 on the protec- Directive 95/46/EC of the European Parliament and of the Council of 24 October 1995 on the protection of individuals with regard to the processing of personal data and on the free movement of such data. Directive 2002/58/EC of the European Parliament and of the Council of 12 July 2002 concerning the processing of personal data and the protection of privacy in the electronic communications sector (Directive on privacy and electronic communications), Implementing rules relating to Regulation (EC) No 45/2001 of the European Parliament and of the Council on the protection of individuals with regard to the processing of personal data by the Community institutions and bodies and on the free movement of such data Bureau decision of 22 June 2005

14 176 Εισαγωγή στο νομικό πλαίσιο της Κοινωνίας της Πληροφορίας Ελευθερία του τύπου και της έκφρασης (freedom of the press and freedom of expression) 31 Εισαγωγή σε ορισμένες εξειδικευμένες νομικές περιοχές Το επόμενο μέρος του Κεφαλαίου ασχολείται με την παρουσίαση τριών ειδικών ρυθμιστικών περιοχών, με σκοπό την παρουσίαση τριών θεμελιωδώς διαφορετικών μοντέλων. Εφόσον η ρύθμιση αναφορικά με τα οπτικοακουστικά μέσα αφορά θέματα περιεχομένου, χρησιμεύει ως μια χαρακτηριστική περίπτωση που καταδεικνύει τη σημασία της αυτο-ρύθμισης και της από κοινού ρύθμισης, η οποία υφίσταται πλέον της κρατικής ρυθμιστικής παρέμβασης. Εντός των δικαιωμάτων της πληροφόρησης, υπάρχει αναλυτικό ρυθμιστικό πλαίσιο στην Ευρωπαϊκή Ένωση σχετικά με την προστασία των προσωπικών δεδομένων και οι πλέον σημαντικοί ρυθμιστικοί κανόνες αναφορικά με τα δικαιώματα πρόσβασης σε προσωπικά δεδομένα, εφαρμόζονται σε κρατικό επίπεδο. 1. Ρυθμιστικό πλαίσιο υπηρεσιών οπτικοακουστικών μέσων Κατά τη συζήτηση περί κανονισμών που αφορούν θέματα σχετικά με το περιεχόμενο, στην Κοινωνία της Πληροφορίας, είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι δεν είναι μόνο το Διαδίκτυο το θέμα μας, αλλά επίσης η τηλεόραση και το ραδιόφωνο, ως μέσα επικοινωνίας. Οι τεχνολογικές καινοτομίες και οι συγκλίνουσες πλατφόρμες καθιστούν ξεκάθαρη την ανάγκη εισαγωγής ρυθμίσεων, ανεξάρτητα από τις διάφορες πλατφόρμες. Οι υπηρεσίες που παρέχονται από την διαδραστική τηλεόραση, η IP TV ή ακόμα οι υπηρεσίες του YouTube και του Joost αναπαριστούν σύνορα, όπου τα διάφορα κανονιστικά μοντέλα υπεισέρχονται το ένα στη δικαιοδοσία του άλλου. Η πολιτική περί οπτικοακουστικών μέσων, συνδέεται με ορισμένους άλλους τομείς του Ευρωπαϊκού Δικαίου, όπως είναι το δίκαιο του ανταγωνισμού, το δίκαιο των τηλεπικοινωνιών, όπως επίσης και τα κανονιστικά πλαίσια του ηλεκτρονικού εμπορίου και της προστασίας των καταναλωτών. Οι κανονισμοί περί τηλεοπτικών μέσων και περί Διαδικτύου υλοποιήθηκαν με βάση διαφορετικές αρχές. Η έλλειψη πόρων είναι ένας βασικός λόγος, για τον οποίον η πολιτεία μπορεί να παρέμβει στην ελευθερία των μέσων ενημέρωσης. Ενώ μια εφημερίδα ή μια ιστοσελίδα δεν απαιτούν ιδιαίτερη προσπάθεια για να ξεκινήσουν τη λειτουργία τους, με κάποια αρχική επένδυση βέβαια, το πλήθος όμως των τηλεοπτικών διαύλων καθορίζεται από τη διαθεσιμότητα του φάσμα- 31 Council Directive 89/552/EEC of 3 October 1989 on the coordination of certain provisions laid down by Law, Regulation or Administrative Action in Member States concerning the pursuit of television broadcasting activities, Directive 97/36/EC of the European Parliament and of the Council of 30 June 1997 amending Council Directive 89/552/EEC on the coordination of certain provisions laid down by law, regulation or administrative action in Member States concerning the pursuit of television broadcasting activities

15 Éva Simon 177 τος των συχνοτήτων όπως επίσης και από το πλήθος των ραδιοσταθμών που είναι δυνατόν να λειτουργήσουν. Πάντως, η μετατροπή των μέσων σε ψηφιακά και η εμφάνιση συνεχώς νέων πλατφορμών, αναμένεται να αμβλύνει σημαντικά την έλλειψη πόρων. Συνεπώς, τουλάχιστον στην παρούσα φάση, το επίπεδο ρύθμισης στην περίπτωση του Διαδικτυακού περιεχομένου και των αντίστοιχων υπηρεσιών είναι χαμηλότερο από το αντίστοιχο που διέπει τις τηλεοπτικές εκπομπές. Οι πολιτικές της Ευρωπαϊκής ένωσης περί οπτικοακουστικών μέσων, συμπεριλαμβάνουν θέματα περί τηλεοπτικών προγραμμάτων, ταινιών και on-line παροχής περιεχομένου, δεν καλύπτουν όμως τους τομείς ραδιοφωνικών εκπομπών και των έντυπων μέσων ενημέρωσης. Μια ολόκληρη σειρά εγγράφων, μερικά αναγκαστικά εκτελεστέα και μερικά προαιρετικά, έχουν εκδοθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση, αναφορικά με τα ψηφιακά μέσα. Η Ανακοίνωση 657 της Κοινότητας COM (1999) με τίτλο Principles and Guidelines for the Community s Audiovisual Policy in the Digital Age θέτει 6 βασικές αρχές ρύθμισης: την αρχή της αναλογίας, το διαχωρισμό των ρυθμίσεων περί μετάδοσης / μεταφοράς και περιεχομένου, την προστασία του γενικού συμφέροντος, την αναγνώριση του ρόλου των εκπομπών των δημόσιων υπηρεσιών και την ανάγκη διαφάνειας στη χρηματοδότησή τους, την αυτο-ρύθμιση και τις δραστηριότητες των ανεξάρτητων αρχών. Τα δύο σημαντικότερα έγγραφα, τα οποία αποτελούν το θεμέλιο λίθο της ρύθμισης των μέσων και μέσω αυτής τη ρύθμιση των τηλεοπτικών εκπομπών, είναι η Ευρωπαϊκή Συνθήκη Διασυνοριακής Τηλεόρασης και η προτεινόμενη Οδηγία περί Υπηρεσιών Οπτικοακουστικών Μέσων, προς τροποποίηση της Οδηγίας περί Τηλεοράσεως Χωρίς Σύνορα, της οποίας η ισχύ προσδιορίστηκε στα τέλη του Εντός των απαιτήσεων αναφορικά με το περιεχόμενο και τη δομή των προγραμμάτων, η Οδηγία αυτή ασχολείται με το σύστημα καταμερισμού και διάθεσης σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, την προβολή σημαινόντων γεγονότων, το σεβασμό της αρχής περί χώρας προέλευσης, την προστασία των μειονοτήτων και την απαγόρευση των λόγων υποδαύλισης μίσους, όπως επίσης και με το ρυθμιστικό πλαίσιο περί διαφημίσεων. Η πραγματικότητα της σύγκλισης των υπηρεσιών και των πλατφορμών οδήγησε τους νομοθέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε μια νέα διαδρομή θέσπισης ρυθμίσεων. Η αναθεώρηση της Οδηγίας αναμένεται να έχει σημαντικό αντίκτυπο και στα on-line μέσα ενημέρωσης, επίσης. Η βάση του νέου ρυθμιστικού πλαισίου είναι ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση θα δημιουργήσει ένα κοινά αποδεκτό πλαίσιο «ελάχιστης ρύθμισης», αναφορικά με τις γραμμικές και τις κατ αίτηση (μη-γραμμικές) υπηρεσίες, ενώ θα εξακολουθούν να ισχύουν αυστηρότερες ρυθμίσεις για τις γραμμικές υπηρεσίες. Ο κανονισμός σε επίπεδο Οδηγίας θέτει απλά το ρυθμιστικό πλαίσιο, το οποίο κατόπιν πληρούται με περιεχόμενο κατά την κρίση του κάθε κράτους-μέλους, με

16 178 Εισαγωγή στο νομικό πλαίσιο της Κοινωνίας της Πληροφορίας την υποχρέωση της τυποποίησης συμπαγών ρυθμίσεων στην αγορά των μέσων. Την ίδια στιγμή, η Οδηγία και τα διάφορα άλλα προαιρετικής φύσης έγγραφα της Ευρωπαϊκής Ένωσης δίνουν επίσης μεγάλη σημασία στην αυτο-ρύθμιση στην οποία επιδίδονται οι διάφοροι παράγοντες της αγοράς, όπως επίσης και στο συντονισμό προσπαθειών ρύθμισης μεταξύ αρχών και αγοράς. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δίνει έμφαση στο ότι ο κανονισμός που θα επιτευχθεί, θα πρέπει να αποφασιστεί μόνο μετά από ενδελεχή ανάλυση. «Συγκεκριμένα, για το εάν είναι προτιμότερο να θεσπιστούν νομικά μέτρα για το σχετικό τομέα ή πρόβλημα, ή εάν θα πρέπει να ληφθούν υπόψη εναλλακτικές λύσεις όπως οι από κοινού ρυθμίσεις ή η αυτο-ρύθμιση [.] Τα κράτη-μέλη οφείλουν, σε συμφωνία με τις νομικές τους παραδόσεις, να αναδιοργανώσουν το ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει μια αποτελεσματική αυτο-ρύθμιση, ως συμπλήρωμα των νομοθετικών, δικαστικών ή και διοικητικών μηχανισμών για κάποιο συγκεκριμένο θέμα και να ενδυναμώσουν τη χρήσιμη συνεισφορά της αυτο-ρύθμισης προς επίτευξη των αντικειμενικών στόχων της Οδηγίας». 32 Ένας ευέλικτος μηχανισμός από κοινού ρύθμισης και / ή αυτο-ρύθμισης, μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στο κανονιστικό πλαίσιο, σε συνεργασία με τις διάφορες νομικές, πολιτισμικές και κοινωνικές παραδόσεις της κάθε χώραςμέλους. Αυτός είναι και ο λόγος των αρκετών αναφορών σε αυτή, στην Οδηγία περί υπηρεσιών και οπτικοακουστικών μέσων. 2. Δικαιώματα Πληροφόρησης Τα δικαιώματα πληροφόρησης συμπεριλαμβάνουν την προστασία προσωπικών δεδομένων, αλλιώς γνωστή ως προστασία της ιδιωτικότητας, 33 όπως επίσης και το δικαίωμα πρόσβασης σε δημόσια δεδομένα, γνωστά επίσης και ως δικαίωμα πρόσβασης επί της πληροφόρησης. Η προστασία της ιδιωτικότητας και η ελευθερία της πληροφόρησης αναπαριστούν τις δύο όψεις του ίδιου νόμου: ενώ η προστασία των προσωπικών δικαιωμάτων εξασφαλίζει τη διαφάνεια της πολιτείας προς τους πολίτες. Στη συγκεκριμένη ενότητα θα αναφερθούμε πρώτα στην προστασία προσωπικών δεδομένων και κατόπιν στην ελευθερία της πληροφόρησης, όπου και θα συζητήσουμε το θέμα της ηλεκτρονικής πληροφόρησης. Προστασία προσωπικών δεδομένων Η προστασία των προσωπικών δεδομένων στην εποχή της Κοινωνίας της Πληροφορίας παρουσιάζει μερικά νέα προβλήματα, τόσο σε αυτούς που ασχολούνται 32 Τελική ανακοίνωση (CΟΜ (2007) 170). 33 Η προστασία της ιδιωτικής σφαίρας σημαίνει προστασία της ιδιωτικότητας στα αγγλοσαξονικά νομικά συστήματα και την προστασία των προσωπικών δεδομένων στα νομικά συστήματα της ηπειρωτικής Ευρώπης.

17 Éva Simon 179 με τη νομοθεσία, όσο και σε αυτούς που ασχολούνται με τη δικαστική πλευρά του θέματος. Δίνεται περισσότερη έμφαση στη σκοπιά των προσωπικών δεδομένων, λόγω των λειτουργικών χαρακτηριστικών του Διαδικτύου και επίσης ο αριθμός των ελεγκτών έχει αυξηθεί κατά πολύ. Επιπλέον, έχουν εμφανισθεί νέες μέθοδοι συλλογής και αποθήκευσης δεδομένων. Η αυξανόμενης σημασίας σκοπιά των προσωπικών δεδομένων είναι αποτέλεσμα των ειδικών χαρακτηριστικών του Διαδικτύου. Οι διάφοροι αριθμοί ταυτοτήτων, τα διάφορα δεδομένα διακίνησης που αφορούν στοιχεία επικοινωνίας, διευθύνσεις ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, διευθύνσεις IP, ονόματα χρηστών κλπ., ενδέχεται να αποτελούν προσωπικά δεδομένα. Η αύξηση του πλήθους των ελεγκτών οφείλεται σε λόγους λειτουργίας του Διαδικτύου: Οι πάροχοι πρόσβασης Διαδικτυακών υπηρεσιών και περιεχομένου, διαχειρίζονται προσωπικά δεδομένα. Ο κανονισμός σχετικά με την προστασία προσωπικών δεδομένων στην περιοχή των τηλεπικοινωνιών και της Κοινωνίας της Πληροφορίας άρχισε να εφαρμόζεται στην Ευρωπαϊκή Ένωση στα τέλη της δεκαετίας του Το θεμέλιο του Ευρωπαϊκού κανονισμού περί προστασίας προσωπικών δεδομένων παρέχεται από την Οδηγία 95/46 EC του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και την απόφαση του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης της 24ης Οκτωβρίου 1995, περί της προστασίας των ατόμων όσον αφορά την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων και τη διακίνηση αυτών. Η Οδηγία αυτή θέσπισε τα ελάχιστα πρότυπα προστασίας προσωπικών δεδομένων εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τα οποία θεωρούνται υψηλότερα από τα αντίστοιχα των Η.Π.Α. 35 Πάντως, αυτό το προτεινόμενο ελάχιστο επίπεδο ασφάλειας δεν μπορεί να αποτρέψει τη διακριτική ελευθερία των κρατών-μελών να υιοθετήσουν αυστηρότερα μέτρα από αυτά που καθορίζονται στην οδηγία. Η οδηγία συμπεριλαμβάνει τους πλέον σημαντικούς ορισμούς που σχετίζονται με την προστασία προσωπικών δεδομένων, ρυθμίσεις σχετικές με την αυτοματοποιημένη επεξεργασία δεδομένων, αρχές βάση των οποίων οι κρατικές υπηρεσίες υποχρεούνται στην παροχή πληροφοριών, στο δικαίωμα του ατόμου να ενίσταται και σε θέματα σχετικά με την κοινοποίηση δεδομένων σε ξένες χώρες. Σύμφωνα με τις ρυθμίσεις που περιλαμβάνονται στην Οδηγία, τα δεδομένα μπορούν να εξαχθούν σε περιοχές εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης μόνο εφόσον το επίπεδο προστασίας στην ενδιαφερόμενη χώρα φτάσει στο αντίστοιχο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ή αλλιώς εάν το άτομο στο οποίο αναφέρονται 34 Prior to this, in 1980, the OECD (Organization for Economic Cooperation and Development) Guidelines on the Protection of Privacy and Transborder Flows of Personal Data were adopted, see In the United States there is no normative data protection system at the federal level that establishes data protection guarantees in the business sector like the ones in the EU.

18 180 Εισαγωγή στο νομικό πλαίσιο της Κοινωνίας της Πληροφορίας τα δεδομένα δηλώσει τη συγκατάθεσή του για την ενέργεια αυτή. Σκοπός της πρόβλεψης αυτής είναι η εξασφάλιση των προσωπικών δεδομένων των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η αποφυγή παράνομης χρήσης τους σε χώρες του εξωτερικού. Όσον αφορά την Κοινωνία της Πληροφορίας, η εργασία περί των κανονισμών τομεακής προστασίας δεδομένων, άρχισε κατά τα τέλη της δεκαετίας του Η Οδηγία 97/66/EC του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και η Απόφαση Συμβουλίου της 15ης Δεκεμβρίου του 1997, περί της επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων και της προστασίας ιδιωτικού απορρήτου στον τομέα των τηλεπικοινωνιών, είναι εξέχουσας σημασίας. Η Οδηγία αυτή εφαρμόζεται στην περιοχή των υπηρεσιών που σχετίζονται με την Κοινωνία της Πληροφορίας. Η Οδηγία που αφορά την προστασία δεδομένων και τις ηλεκτρονικές μορφές επικοινωνίας υιοθετήθηκε ως τομεακός κανονισμός το Η Ευρωπαϊκή νομοθεσία έχει σημειώσει πρόοδο κατά τα τελευταία έτη. Σε σύμπνοια με τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας και για λόγους εθνικής ασφάλειας, στη νομοθεσία έχουν υπεισέλθει στοιχεία που αφορούν την πολιτική ασφαλείας, ανοίγοντας με τον τρόπο αυτό το μέχρι πρότινος κλειστό σύστημα προστασίας δεδομένων και δημιουργώντας επομένως την ευκαιρία ευρείας κλίμακας αποθήκευσης διατήρησης και μεταφοράς προσωπικών δεδομένων, κατά τη διερεύνηση σοβαρών εγκληματικών πράξεων. 37 Ελευθερία της Πληροφόρησης Η ελευθερία της πληροφόρησης εξασφαλίζει τη διαφάνεια της πολιτείας έναντι των πολιτών. 38 Παρέχει στους πολίτες την ευκαιρία πρόσβασης σε πληροφορίες σχετικές με τις δραστηριότητες της πολιτείας και δικαίωμα να λάβουν γνώση περί δεδομένων δημοσίου συμφέροντος, εξασφαλίζοντας με τον τρόπο αυτό τη 36 Directive 2002/58/EC of the European Parliament and of the Council of 12 July 2002 concerning the processing of personal data in the electronic communications sector (Directive on privacy and electronic communications) 37 Directive 2006/24/EC of the European Parliament and of the Council amended Directive 2002/58/EC on the provision of publicly available electronic communications services as well as the keeping and modifying of data produced or processed within public communications network services. The object of the new directive is to harmonise the provisions of the member states with regard to the data retention responsibilities of the providers of publicly available electronic communications services and to the providers of public communications networks, and to ensure that communications turnover data be made available for the investigation, uncovering and prosecution of severe criminal acts as defined by the national law of member states 38 Η ελευθερία της πληροφόρησης δε θεωρείται συνήθως αστική ελευθερία. Επομένως δικαίωμα άσκησης της, δίδεται σε όλους, ανεξάρτητα από την πολιτική τους κατάσταση (υπηκοότητα, κλπ).

19 Éva Simon 181 διαφάνεια (προθέσεων) της πολιτείας. 39 Οι ρυθμίσεις που αφορούν την ελευθερία της πληροφόρησης διαφέρουν από αυτές της προστασίας προσωπικών δεδομένων: δεν υπάρχουν συγκεκριμένες Οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης που να ασχολούνται με το δικαίωμα πρόσβασης σε δημόσια δεδομένα, με τη χρήση ηλεκτρονικών μέσων. Παρόλα αυτά, μερικές χώρες μέλη έχουν θεσπίσει αντίστοιχους κανονισμούς σε εθνικό επίπεδο. Τα διεθνή νομικά έγγραφα, τα οποία εξασφαλίζουν τη διαφάνεια της πολιτείας μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, ορίζουν το δικαίωμα στην ελευθερία της πληροφόρησης ως μέρος του δικαιώματος της έκφρασης του κάθε ατόμου. Η Παγκόσμια Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ο Διεθνής Χάρτης των Αστικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων και η Ευρωπαϊκή Συνθήκη των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων, όλα θεσμοθετούν το δικαίωμα της ελεύθερης διακίνησης της πληροφορίας και των ιδεών. Ταυτόχρονα, αρκετά κράτη ενσωμάτωσαν την ελευθερία της πληροφόρησης, ως μέρος του εθνικού τους δικαίου. 40 Στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες, η πρόσβαση σε δημόσια δεδομένα και η διαφάνεια της διακυβέρνησης, εμφανίστηκαν σε εθνικό επίπεδο μόνο μετά την αλλαγή των πολιτικών τους συστημάτων. 41 Η έλευση της Κοινωνίας της Πληροφορίας έχει μεταβάλλει τους τρόπους εξάσκησης του δικαιώματος της ελευθερίας της πληροφόρησης. Με την εμφάνιση του Διαδικτυακού περιβάλλοντος, οι κυβερνητικές δραστηριότητες έχουν την ευκαιρία να καταστούν πιο διαφανείς από ποτέ. Κάτι που ισχύει γενικά για την Κοινωνία της Πληροφορίας, είναι το γεγονός ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα μπορούν να εξασκηθούν πλέον σε μια πολύ μεγαλύτερη κλίμακα, σε σχέση με το παρελθόν. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για το δικαίωμα της ελευθερίας της πληροφόρησης. Οι διάφοροι κρατικοί οργανισμοί. Τα δικαστήρια και η δημόσια διοίκηση μπορούν εύκολα πλέον να καταστήσουν δημόσια δεδομένα που αφορούν τη διοικητική τους λειτουργία, τις δραστηριότητες τους και το προσωπικό τους, στις αντίστοιχες ιστοσελίδες. Οι ρυθμίσεις που εμπεριέχονται σε διάφορες Βάσεις Δεδομένων μπορούν να αναζητηθούν εύκολα και η επικοινωνία με τα διάφορα διοικητικά όργανα να μπορεί να γίνει με ηλεκτρονικό τρόπο, για παράδειγμα, εάν κάποιος επιθυμεί τη λήψη δεδομένων ή τη διενέργεια άλλων διοικητικών πράξεων. 39 The fundamental ideas of information freedom, which ensure the transparency of the state, can be traced back to the period of the Enlightenment. It was first in Sweden that an act on the freedom of the press furnished the right for every Swedish citizen to access official documents. The Act was adopted in Sweden 1776, not long before The Declaration of the Rights of Man and of the Citizen adopted during the French Revolution, which proclaimed that citizens are entitled to examine the necessity of all public expenses, in person or through their representatives, give their consent and check the way these expenses are used. 40 Here are a few examples of Acts on the freedom of information adopted: Finland 1951, United States 1966, the Netherlands 1978, New Zealand Hungary 1992, Czechia 2000, Estonia 2001, Poland 2002, Slovakia 2001, Romania 2001

20 182 Εισαγωγή στο νομικό πλαίσιο της Κοινωνίας της Πληροφορίας Μια σειρά κυβερνητικών μέτρων είναι αναγκαία, προκειμένου να εξασφαλιστεί η προστασία του δικαιώματος στην ελευθερία της ηλεκτρονικής πληροφόρησης. Για την εξασφάλιση αυτής, η πολιτεία υποχρεούται να συνεργαστεί με εκείνους τους οργανισμούς επεξεργασίας διοικητικών δεδομένων και άλλων δεδομένων δημοσίου ενδιαφέροντος, ώστε τα δεδομένα αυτά να είναι διαθέσιμα σε αξιόπιστη ηλεκτρονική μορφή. Επομένως, η ελευθερία της ηλεκτρονικής πληροφόρησης σημαίνει ελεύθερη πρόσβαση στα δεδομένα. Αυτό είναι ανάλογο της ανάρτησης πληροφοριών σχετικά με θέματα δημοσίου συμφέροντος σε δημόσια θέα, σε πίνακες ανακοινώσεων, στο παρελθόν. Το πλεονέκτημα τώρα είναι η εύκολη πρόσβαση σε τέτοιου είδους πληροφορίες μέσω του Διαδικτύου από οποιονδήποτε, ανεξάρτητα από τον τόπο διαμονής τους. Από την άλλη μεριά, η ελευθερία της ηλεκτρονικής πληροφόρησης σημαίνει ότι εάν κάποιος επιθυμεί την εύρεση ειδικών τύπων πληροφορίας, τότε θα πρέπει να μπορεί να διενεργεί αναζητήσεις με ηλεκτρονικό τρόπο και να λαμβάνει τέτοιου είδους δεδομένα. Η ηλεκτρονική ελευθερία της πληροφόρησης λοιπόν, όχι μόνο παρέχει νέους τρόπους πρόσβασης σε δημόσια δεδομένα, αλλά σημαίνει επίσης ότι επιταχύνεται η διαδικασία του εκδημοκρατισμού και της άσκησης των προσωπικών δικαιωμάτων. Βέβαια το δικαίωμα της πρόσβασης σε πληροφορίες δεν είναι πλήρως ελεύθερο. Η πολιτεία ενδέχεται να κατέχει μυστικές πληροφορίες και ο τρόπος με τον οποίον πληροφορίες τέτοιου είδους χαρακτηρίζονται προσωρινά ως διαβαθμισμένες δεν ζημιώνει τα θεμελιώδη δικαιώματα, εφόσον εξυπηρετεί λόγους δημοσίου συμφέροντος (για παράδειγμα, θέματα εθνικής ασφάλειας, δίωξη εγκληματικών πράξεων κλπ). Πρέπει να σημειωθεί πάντως ότι ο περιορισμός στην πρόσβαση σε πληροφορίες θεωρείται πλέον ότι γίνεται κατ εξαίρεση. Ο γενικός κανόνας είναι ότι τα δημόσια δεδομένα καθίστανται ελεύθερα προσβάσιμα. Η πρώτη Πράξη, συγκεκριμένα περί της ηλεκτρονικής ελευθερίας της πληροφόρησης, υιοθετήθηκε το 1996 από τις Η.Π.Α(Electronic Freedom of Information Act). Στην Ευρώπη, για πρώτη φορά μνεία έγινε στη Συνθήκη του Amsterdam, όπου δηλώθηκε ότι κάθε άτομο που τουλάχιστον διαμένει εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης δικαιούται πρόσβασης στα έγγραφα που δημοσιοποιούνται από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο και την Επιτροπή, υπό την ισχύ ορισμένων προϋποθέσεων. 42 Η Οδηγία 2003/98/EC περί της επαναχρησιμοποίησης της πληροφορίας του δημόσιου τομέα συνδέεται στενά με την ελευθερία της πληροφόρησης. Όμως, η σκοπιά του κανονισμού αυτού δεν εφαρμόζεται τόσο στην άσκηση του δικαιώματος της ελευθερίας της πληροφόρησης, όσο στη χρήση των δημόσιων δεδομένων. Σκοπός της είναι να επιτρέψει τη δημιουργία πληροφοριακών προϊόντων 42 It must be noted that there is a fundamentally different approach taken at the various levels of regula- It must be noted that there is a fundamentally different approach taken at the various levels of regulation, depending on whether the right is exercised by a citizen, a person with permanent residence, or is a right that can be universally exercised.