ΚΡΙΜΙΖΗ ΣΟΦΙΑ_ διάλεξη, υπεύθυνος καθηγητής: Π. Τουρνικιώτης 12 Μαρτίου 2008

Transcript

1 ΚΡΙΜΙΖΗ ΣΟΦΙΑ_ διάλεξη, υπεύθυνος καθηγητής: Π. Τουρνικιώτης 12 Μαρτίου 2008

2 Κριμίζη Σοφία Ο Baudelaire και ο Benjamin στο Παρίσι του μετακινούμενου χρόνου. σπουδαστική διάλεξη επιβλέπων καθηγητής: Π α ν α γ ι ώ τ η ς Τουρνικιώτης 12 Μαρτίου 2008

3 Le flâneur Ο εστέτ πλάνητας Ο άσκοπα περιπλανώμενος, αυτός που χάνεται μέσα στο πλήθος, που δεν έχει κανέναν προορισμό και πηγαίνει όπου το καπρίτσιο ή η περιέργεια οδηγούν τα βήματά του. Loafer, aimless idler, dawdler, dandy A detached pedestrian observer of a metropolis, a gentleman stroller of city streets An idle am-about-town THERE IS NO EXACT EQUIVALENT IN ENGLISH NOR IN ANY OTHER LANGUAGE Πλάνητας Περιπλανώμενος Περιφερόμενος Περιπατητής Πλάνης πλανόβιος, -α, -ο αυτός που περνάει τη ζωή του τριγυρνώντας ΣΥΝ. πλάνης [ΕΤΥΜ. αρχ.< πλάνης+ βίος. Η λ. μαρτυρείται από το 1893 ] πλάνης (ο/η) (αρχαιοπρ.) αυτός που μετακινείται διαρκώς, που δεν σταθεροποιείται η θέση, η κατάσταση ή η διαμονή του ΣΥΝ. περιπλανώμενος [ΕΤΥΜ. <αρχ. πλανώ ωμαι] πλανώ π. μετβ( ) τριγυρνώ σε διάφορα μέρη, περιφέρομαι εδώ και εκεί ΣΥΝ. περιπλανώμαι, περιφέρομαι [ΕΤΥΜ. <αρχ. πλανώμαι (-αο-) (το ενεργ. Πλανω είναι μτγν.), αβέβ. Ετύμου. Η σύνδεση με το Ι.Ε. θ. pela- «ευρύς, επίπεδος» και, ως εκ τούτου, με τις λ. πέλα-γος, παλά-μη, πλά-ξ δεν έχει ισχυρή τεκμηρίωση. Από την άλλη πλευρά, ούτε η σύνδ. με τα π. πλήσσω και πλάζω ή με το λατ. Planus «ομαλός, επίπεδος» φαίνεται να επαρκής από μορφολογικής και σημασιολογικής πλευράς. Έχει προταθεί ακόμα η συσχέτιση με αρχ. ισλ. flana «περιπλανώμαι εδώ και εκεί», ενώ εξίσου εύθραυστη θεωρείται η αναγωγή στο λατ. palor «πλανώμαι, περιφέρομαι» πλανήτης (ο) κάθε ετερόφωτο ουράνιο σώμα που περιστρέφεται γύρω από έναν αστέρα [ΕΤΥΜ. αρχ.< πλάνης ] 1 32 Georg Simmel, «Mélanges de philosophie relativiste. Contribution à la culture philosophique.» Traduit par A. Guillain. Παρίσι 1912, σελ Suzan Sontag, «Περί φωτογραφίας», εκδόσεις ΦΩΤΟ, Αθήνα 1993, μετάφραση Ηρακλής Παπαϊωάννου, σελ Bruce Davidson, αμερικανός φωτογράφος, γεννημένος το 1933, μέλος του φωτογραφικού πρακτορείου Magnum από το Η συλλογή στην οποία γίνεται αναφορά είναι η «Subway», και αποτελείται από φωτογραφίες τραβηγμένες στο μετρό της Νέα Υόρκης. 35 Walker Evans, αμερικανός φωτογράφος, γεννήθηκε το 1903 και πέθανε το 1975, έργα του εκτίθενται στην μόνιμη συλλογή του Metropolitan Museum of Modern Art. Το έργο στο οποίο αναφερόμαστε είναι το «Subway Portraits», το οποίο εκδόθηκε για πρώτη φορά στο Harper s Bazaar το Στα ελληνικά: οδηγίες χρήσεως, χρησιμοποιείται ο ξένος όρος γιατί στα γαλλικά τείνει να γίνει μία έκφραση η οποία περιλαμβάνει ταυτόχρονα τις οδηγίες χρήσεις, τον τρόπο χρήσης αλλά παραπέμπει και άμεσα στο χώρο του μετρό. 37 Marc Augé, «Non- Lieux Introduction à une anthropologie de la surmodernité», SEUIL Στα ελληνικά : το πέρασμα, η διαμετακόμιση, το τράνζιτο/ χρησιμοποιείται ο λατινικός όρος στο κείμενο. 39 Στα ελληνικά: «Μετρό- γραφείο- νάνι», αργκό έκφραση που χρησιμοποιείται κατά κόρον στο Παρίσι. 40 Walter Benjamin, «ΣΑΡΛ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2002, σελ.71, ο πλάνης. 41 Gustave Flaubert, «Madame Bovary», editions Gallimard, Αναστάσης Βιστωνίτης, «Ο έρωτας στη βιβλιοθήκη», άρθρο από το ένθετο 48/ ΒΙΒΛΙΑ, της Κυριακής 23 Δεκεμβρίου Walter Benjamin, «ΣΑΡΛ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2002, σελ.25, οι μποέμ. 44 Charles Baudelaire, «Η μελαγχολία του Παρισιού_ μικρά πεζά ποιήματα», εκδόσεις Ερατώ μετάφραση Στέργιος Βαρβαρούσης, Αθήνα 1985, σελ και Edgard Alan Poe, «Ο άνθρωπος του πλήθους- το κλεμμένο γράμμα», εκδόσεις ΚΟΡΟΝΤΖΗΣ, μετάφραση Κ. Μηλτιάδης, Αθήνα Gustave Flaubert, «Αισθηματική Αγωγή», εκδόσεις γράμματα, μετάφραση Δ. Ρήσος, Αθήνα 1994, σελ Εδώ ο Flaubert καταφέρνει να κάνει την είσοδο στην πόλη όσο πιο σταδιακή γίνεται. Θεωρεί πως κάθε περαιτέρω στάδιο εισαγωγής στην πόλη οδηγεί τον ήρωα και πιο κοντά στην δράση και εν προκειμένω στην γυναίκα την οποία επιθυμεί να δει. Η γυναίκα αυτή διαμένει στο κέντρο του Παρισιού, οπότε κάθε φάση εισόδου στην πόλη μπορεί να αντιστοιχιστεί με τη διάσχιση των ομόκεντρων κύκλων που πάντα βρίσκονται έξω από την πόλη αυτή. 2 91

4 16 Είναι πολύ ενδιαφέρον να παραλληλίσει την παρατήρηση αυτή του Benjamin με την περιγραφή του τεχνητού φωτισμού στο Λονδίνο από τον Poe στον «Άνθρωπο του πλήθους», βλ. παράρτημα. 17 Walter Benjamin, «ΣΑΡΛ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2002, σελ. 60- ο πλάνης. Ταυτόχρονη αναφορά στο σημείο αυτό του κειμένου στις Heures parisiennes του Delveaur. «ήταν η μεγάλη εποχή του noctambulisme, ο άνθρωπος μπορεί να αναπαύεται πότε- πότε, στάσεις και σταθμοί του επιτρέπονται, δεν έχει ωστόσο δικαίωμα να κοιμάται», από την δεύτερη ώρα μετά τα μεσάνυχτα στο σημείο που αναφέρεται στο αεριόφως. 18 Walter Benjamin, «ΣΑΡΛ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2002, σελ. 65- ο πλάνης. 19 Berenice Abbott, «The world of Atget», éditions paragon Charles Baudelaire, «αισθητικά δοκίμια», μετ. Ρέγκου Μαρία, εκδόσεις PRINTA- Αθήνα 2005, ο καλλιτέχνης, άνθρωπος του κόσμου, άνθρωπος του πλήθους και παιδί. σελ Charles Baudelaire, «αισθητικά δοκίμια», μετ. Ρέγκου Μαρία, εκδόσεις PRINTA- Αθήνα 2005, ο ζωγράφος της σύγχρονης ζωής, σελ. 146 Ο Baudelaire στο χωρίο αυτό μιλάει για τον γελοιογράφο Κωνσταντέν Γκυ, έναν άνθρωπο ο οποίος απέφευγε τόσο απροκάλυπτα την προσοχή του κοινού, που ο συγγραφέας τον αναφέρει μόνο με τα παραπλανητικά αρχικά Μ.Γ. 22 Walter Benjamin, «ΣΑΡΛ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2002, σελ ορισμένα μοτίβα στον Μπωντλαίρ. 23 Όρος ο οποίος αναφέρεται στο «ΣΑΡΛ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού». Πρόκειται για λογοτεχνικές ανθολογίες οι οποίες εξέταζαν τους τύπους των ανθρώπων που μπορεί να συναντήσει εκείνος που παρατηρεί την αγορά. «το επίσημο ένδυμα ενός φιλολογικού είδους οίκοθεν προορισμένου να πουλιέται στους δρόμους.», γράφει συγκεκριμένα ο Benjamin. Συνεχίζει λέγοντας πώς το 1841 μετρήθηκαν 76 παρισινές φυσιολογίες, ενώ ακολούθησαν οι φυσιολογίες της πόλης: Paris la nuit, Paris à table, Paris dans l eau. 24 Walter Benjamin, «ΣΑΡΛ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2002, σελ.73, ο πλάνης. 25 Walter Benjamin, «ΣΑΡΛ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2002, σελ. 201 Κεντρικό πάρκο. 26 Edgard Alan Poe, «The man of the crowd», London 1840, «Ο άνθρωπος του πλήθους», διήγημα βλ.παράρτημα. 27 Αμετάφραστος θεωρούμε όρος των Francline Houben και Louisa Calabrese, στο βιβλίο: «Mobility: A Room with a View», NAI Rotterdam DEA_ «les paysages souterraines inventions paysagères dans le metro parisien», Luca Dal Cerro, directeur d étude M. Pascal Aubry 2000, école national supérieure d architecture de Paris La Villette. 29 Στα ελληνικά: ο άστεγος, αυτός που ζει είτε ζητιανεύοντας, είτε καλύπτοντας με διάφορους μη- συμβατικούς τρόπους τις ανάγκες του, κατά τους ψυχρούς μήνες διαμένει παράτυπα είτε μέσα στο μετρό είτε πάνω στους θερμούς εξαερισμούς του. (ελεύθερη μετάφραση από τον ορισμό του «Petit Larousse illustré», Paris 1985) 30 Marc Augé, «Un ethnologue dans le métro», HACHETTE,Paris 1986, σελ RATP : Régie Autonome des Transports Parisiens, 90 Για την Ντόρα και το Γιώργο που με βάλανε στο τραίνο, Για την Μαίρη που ξέρει να κάνει τις πιο γρήγορες αλλαγές στο μετρό του Παρισιού, Για τον Γιάννη που φωτογραφίζει στα κρυφά μέσα στα βαγόνια, Για τον Κωστή που ανοιγοκλείνει τις πόρτες μόνο και μόνο για να χρησιμοποιήσει το παράξενο πόμολο, Για τον Κυριάκο που πηδάει τις γραμμές στο Poissy, Για τον Στέφανο που μαζεύει εισιτήρια από τα μετρό του κόσμου, Για την Δήμητρα που δεν μπορεί να προφέρει τους σταθμούς, Για την Fannie που μπαίνει στο μετρό μόνο με το ποδήλατό της, Για τον Παναγιώτη που ανέχτηκε την υστερία εκείνου που πρωτοανακαλύπτει το Παρίσι. 3

5 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Η διάλεξη αυτή στο μυαλό μου μοιάζει ακόμη να δημιουργήθηκε μοιραία. Θυμάμαι να διαλαλώ την εμμονή μου με το παρισινό μετρό και τη διαρκή αναζήτηση θέματος διάλεξης. Και όλα τα άλλα ήρθαν σε μένα, είτε τυχαία είτε μοιραία. Ευχαριστώ λοιπόν, τον Radj-Alexandre Akbaraly και την Fannie Fajolles για τα σκιτσαρισμένα άνθη του κακού, τον Παναγιώτη Τουρνικιώτη για την ελευθερία που μου έδωσε και τη συνεχή διακριτική του παρουσία κατά τη δική μου απουσία, τον Κυριάκο Κυριάκου για την βοήθεια, την υπομονή, τις συμβουλές και τις μαγειρικές του καθ όλη τη διάρκεια της μακριάς αυτής υπόγειας αναζήτησης εδώ αλλά και εκεί, τον Κωσταντή Κίζη για το θάρρος του να ακούσει και να σχολιάσει το πρωτόλειο, τον πατέρα μου για τις ακούσιες και εκούσιες μεταγγίσεις ιδεών, τη μητέρα μου που ήταν εκεί πριν από μένα παίζοντας με τα tapis roulants στο châtelet. 4 Σοφία Κριμίζη 1 Γεώργιος Μπαμπινιώτης, «Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας», Κέντρο Λεξιλογίας Αθήνα Wachowski brothers, «MATRIX», 1999, ταινία επιστημονικής φαντασίας 3 Mon coeur mis à nu, journal intime_ 1887/ 4 Walter Benjamin, «Paris, capitale du XIXe siècle», éditions allia_ Paris 1991, πρώτη έκδοση 1972 Frankfurt am Main, σελ. 28, ελεύθερη απόδοση του γράφοντος. 5 Walter Benjamin, «ΣΑΡΛ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2002, σελ. 45- ο πλάνης. 6 Θουκυδίδου «Ιστορία», βιβλίο Β, κεφάλαια 35-46, εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα 1976 σελ Charles Baudelaire, «Les fleurs du mal_ précédées du fac-similé d l édition illustrée par Henri Matisse», éditions chêne Paris Gustave Flaubert, «l éducation sentimentale» Μυθιστόρημα που έπεται της Madame Bovary, διαδραματίζεται σχεδόν εξ ολοκλήρου στο Παρίσι και περιέχει λεπτομερείς περιγραφές της πόλης k - 10 Baron Haussmann ( ) υπό τον Ναπολέοντα τον 3ο έθεσε στόχο στα 1860 να εκσυγχρονίσει το Παρίσι. Κατά την Δεύτερη Αυτοκρατορία άλλαξε ριζικά το πρόσωπο της πόλης και την μετέτρεψε στο Παρίσι που γνωρίζουμε και σήμερα. Στα απομνημονεύματά του περιγράφει την δυσκολία αυτού του τού εγχειρήματος. 11 Walter Benjamin, «ΣΑΡΛ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2002, σελ. 54- ο πλάνης. 12 Η έννοια της μετάπολης είναι δύσκολο να οριστεί, παραθέτουμε την ελεύθερη απόδοση του γράφοντος από τον ορισμό της στο: «the metapolis dictionary of advanced architecture»_ ACTAR Barcelona 2003 Η μετάπολη, κατά τον Francois Ascher, ένας αστικός χώρος σχηματιζόμενος από μικρότερα υφιστάμενα αστικά κέντρα, επεκτεινόμενος και αποσπασματικός, ετερογενής, δεν ανταποκρίνεται στις παραδοσιακές μορφές καταλληλότητας μεταξύ κοινωνικής ζωής και δικαίου του εδάφους. Αθετεί την στρουκτούρα του «κατοικίαπαραγωγή- υπηρεσίες- διασκέδαση». Ο όρος αυτός καθ εαυτός σχετίζεται με την νέα πολλαπλή και πολυεδρική διάσταση της σύγχρονης πόλης. Η Μετάπολη δεν είναι πια ένας τόπος ή ένας αστικός σχηματισμός αλλά μια συγκέντρωση ταυτόχρονων εμπειριών και εν δυνάμει τόπων. ( ) 13 Ελελεύ, «για το δικαίωμα στην πόλη», περιοδικό, εκδόσεις πολύτροπον, Αθήνα 2006, Ρήγου Μυρτώ, «Περιπλανώμενος: Από τον Baudelaire στον Benjamin», σελ Walter Benjamin, «Paris, capitale du XIXe siècle», éditions allia_ Paris 1991, πρώτη έκδοση 1972 Frankfurt am Main, σελ Phalanstère: Ένα σύνολο κατοικιών, οργανωμένο γύρω από ένα κεντρικό σκεπασμένο αίθριο, τόπος της δημόσιας και κοινής ζωής, βασισμένο ουσιαστικά στην ιδέα της φάλαγκας, ουτοπικά μία αυτοδύναμη κοινωνία εκπεφρασμένη σε χώρο. Θεωρητικά ο Fourier είχε σχεδιάσει μία κοοπερατίβα για 400 οικογένειες (2000 άτομα). Πολλοί θεωρούν πως η unité d habitation στη Μασσαλία του LeCorbusier πληροί τις προϋποθέσεις της θεωρίας του Fourier. Phalanst%C3%A8re 89

6 Sennet Richard, «Η τυραννία της οικειότητας» (The fall of public man), Νεφέλη, Αθήνα 1999, μτφ: Γιώργος Ν. Μέρτικας. Gausa Manuel, ( ), «The metapolis dictionary of advanced architecture», ACTAR Barcelona 2003 Leconte, «Plan de Paris par arrondissement, avec répertoires», LECONTE, Paris 1975 Michelin, «Paris», PNEU MICHELIN, 16e édition, Paris 1968 Perec George, Χορείες Χώρων (Espèce d espace), μετάφραση Αχιλλέας Κυριακίδης, ύψιλον/βιβλία, 1974 White Edmund, «The Flâneur», Bloomsbury Publishing Plc, 2002 ΤΑΙΝΙΕΣ: Besson Luc, «Subway», 1985 Assayas Olivier, (..), «Paris je t aime», 2006 Marcel Carne, «Les portes de la nuit», 1946 Louis Malle, «Zazie dans le metro», 1960 Henri Verneuil, «Peur sur la ville», 1975 Leos Carax, «Mauvais sang», 1986 Robert Bresson, «Le pickpocket», 1959 Wim Wenders, «L amie americain», 1977 July Serge, «Le dernier tango a Paris», 1972 Melville Jean- Pierre, «Le samurai», 1967 _«Αστερίξ και Οβελίξ, οι 12 άθλοι» ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 0_ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1_ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ 2_ΤΟ ΠΛΗΘΟΣ 3_ΤΟ ΤΕΛΟΣ 4_ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 88 σημείωση: οι φωτογραφίες, στις οποίες δεν αναφέρεται σχετική επεξήγηση, έχουν τραβηχτεί από τη γράφουσα στο μετρό του Παρισιού το χειμώνα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

7 Ελελεύ, ειδικό τεύχος με τα πρακτικά του συνεδρίου «για το δικαίωμα στην πόλη», περιοδικό, εκδόσεις πολύτροπον, Αθήνα διάγραμμα κατά τη διάρκεια της αναζήτησης της δομής της διάλεξης. Sontag Suzan, «Περί φωτογραφίας», εκδόσεις ΦΩΤΟ, Αθήνα 1993, μετάφραση Ηρακλής Παπαϊωάννου Abbott Berenice, «The world of Atget», éditions paragon 1964 Adam Hans Cristien, «Atget s Paris», TASCHEN, 2005 DEA_ «les paysages souterraines inventions paysagères dans le metro parisien», Luca Dal Cerro, directeur d étude M. Pascal Aubry 2000, école national supérieure d architecture de Paris La Villette. Poe Edgard Alan, «Ο άνθρωπος του πλήθους- το κλεμμένο γράμμα», εκδόσεις ΚΟΡΟΝΤΖΗΣ, μετάφραση Κ. Μηλτιάδης, Αθήνα 2000 Flaubert Gustave, «Αισθηματική Αγωγή», εκδόσεις γράμματα, μετάφραση Δ. Ρήσος, Αθήνα 1994 Breton André, «Nadja», ύψιλον/βιβλία, μετάφραση Στ. Κουμανούδη, Αθήνα 1981 Breton André, «Ο τρελλός έρως», ύψιλον/βιβλία, μετάφραση Στ. Κουμανούδη, Αθήνα 1980 Aragon, «Le paysan de Paris», FOLIO- Gallimard, Paris 1953 Queneau Raymond, «Zazie dans le métro», FOLIO- Gallimard, Paris 1939 Romain Hippolyte, «Paris_ Carnet de métro», MINERVA, Genève 2002 Θουκυδίδης, «Ιστορία»- άπαντα αρχαίων ελλήνων ιστορικών, εκδόσεις ΠΑΠΥΡΟΣ, μετάφραση Δ. Μπιτζικέκη, Αθήνα 1976 Cabu, «Cabu et Paris», ouvrage réalisé à l occasion de l exposition Cabu et Paris à l Hôtel de Ville de Paris, éditions Hoëbeke, Paris 2006 Lynch Kevin, «L image de la Cité», éditions BORDAS- dunod, traduit par M-F Vénard, Paris

8 _βιβλιογραφία 0 _ ε ι σ α γ ω γ ή ΒΙΒΛΙΑ κ περιοδικά: Baudelaire Charles, «Les fleurs du mal»_ précédées du fac-similé d l édition illustrée par Henri Matisse, éditions chêne Paris 2007 Baudelaire Charles, «Αισθητικά δοκίμια», μετ. Ρέγκου Μαρία, εκδόσεις PRINTA- Αθήνα 2005 Baudelaire Charles, «Petits poemes en prose_ le spleen de Paris» GARNIER- FLAMMARION, Paris 1967 και στην ελληνική του μετάφραση «Η μελαγχολία του Παρισιού_ μικρά πεζά ποιήματα», εκδόσεις Ερατώ μετάφραση Στέργιος Βαρβαρούσης, Αθήνα 1985 Decaunes Luc, «Μπωντλαίρ», ΠΛΕΘΡΟΝ, μετάφραση Γ. Σπανός, Αθήνα δ έκδοση 2000 Benjamin Walter, «ΣΑΡΛ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2002 Benjamin Walter, «Paris, capitale du XIXe siècle», éditions allia_ Paris 1991, πρώτη έκδοση 1972 Frankfurt am Main Augé Marc, «Non- Lieux Introduction à une anthropologie de la surmodernité», SEUIL 1992 Augé Marc, «Un ethnologue dans le metro», HACHETTE, Paris 1986, σελ.7-10 Ferreira José, «METRO, Le combat pour l espace, l influence de l amenagement spatial sur les relation entre les gens», L HARMATTAN, Paris 1996 Isaac Joseph, «Météor, les métamorphoses du métro», éditions ECO- NOMICA, Paris 2004 Σταυρίδης Σταύρος, «Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή», εκδόσεις ελληνικά γράμματα, Αθήνα 2002 Papayanis Nicholas, ( ), «METRO-CITE, Le chemin de fer métropolitain à la conquête de Paris », Paris musées Όλα ξεκινούν από την πόλη. Τη στιγμή που ξεκινά το θέατρό της. Τη στιγμή που συναντιέται ο ηθοποιός με τον θεατή. Τη στιγμή που ηθοποιός και θεατής θα ταυτιστούν. Αυτή η συνειδητοποίηση της ταυτότητας και ταυτόχρονα της μη- ταυτότητας εκείνου του αποκαλούμενου ηθοποιού που την κατοικεί είναι η ειδοποιός διαφορά της από το χωριό. Ο δημόσιος άνθρωπος του Sennett γεννιέται μαζί με την πόλη του, άνθρωπος και πόλη οφείλουν την ύπαρξή τους ο ένας στον άλλον. Το βουλεβάρτο, η στοά, η στοά2. Το εσωτερικό, το πλήθος, το τέλος. Τρία βήματα προς την κατάκτηση της πόλης, τρεις χρόνοι στην ίδια πόλη, ο ένας μετά τον άλλον. Το μανιφέστο του βουλεβάρτου, η αλήθεια του αστικού, ο κώδικας μετά την πόλη. Στον πρώτο χρόνο γεννιέται ο flâneur, ο οποίος χωρίς να αποτελεί αυτοβιογραφικό σημείωμα του δημιουργού του, περισσότερο τείνει να γίνει το αντικείμενο του πόθου του, δεν καταφέρνει αλλά δεν αποσκοπεί κιόλας να εισχωρήσει σε αυτό το πορτρέτο, ο Baudelaire εφευρίσκει τον απόλυτο κάτοικο της πόλης, τον flâneur. Τον άσκοπα περιπλανώμενο, που χάνεται μέσα στο πλήθος και δεν έχει κανέναν προορισμό, που πηγαίνει εκεί που τον οδηγούν η περιέργεια και τα βήματά του. Έτσι γεννιέται και η έννοια του αντι-τουρίστα πριν από τον ίδιο τον τουρίστα! Ξεκινάει μια ανάγνωση της πόλης, τόσο αποκαλυπτική όσο και σκληρή. Η πόλη διαγράφεται σε κάθε ποίημα μέσα στα Άνθη του Κακού, είναι πάντα κάτι τόσο παρόν που τείνει να γίνει ένα κουτί. Ένα κλειστό δωμάτιο στο εσωτερικό του οποίου, αλλά μόνο σε αυτό, εκτυλίσσεται η αστική δράση. Στον δεύτερο χρόνο ο flâneur ανακαλύπτεται και αποκαλύπτεται από το δεύτερο πρόσωπο, τον Benjamin που μέσα από το έργο του Baudelaire τα άνθη του κακού διακρίνει την εμμονή του με την πόλη, το πλήθος που την κατοικεί και εκείνον τον μη- υπαρκτό άνθρωπο που βαφτίζει flâneur. Τον Benjamin τον παιδεύει η πόλη, προσπαθεί να την αναλύσει με μεθόδους σχεδόν επιστημονικές, ψάχνει το ανάλογό της. Το βρίσκει στην παρισινή στοά. Ο χώρος αυτός παίρνει τις διαστάσεις μιας προβληματικής σε σχέση με το αστικό, ανάγεται σε σύμβολο της πόλης αλλά και ταυτόχρονα σε μικρογραφία της κοινωνίας της. Στον τρίτο χρόνο θα προσπαθήσουμε να δούμε και να καταλάβουμε την πόλη που στιγμάτισε την σκέψη του Baudelaire και του Benjamin, 7

9 να εντοπίσουμε ή ακόμη και να δημιουργήσουμε έναν μηχανισμό ανάγνωσης του Παρισιού σαν αυτόν του Baudelaire. Επιχειρώ την αναζήτηση ενός αστικού τόπου, ο οποίος αν και δημόσιος, είναι έντονα προσωπικός αφού είναι τόπος βιωμένος. Μπορεί άραγε ένας τέτοιος τόπος, αν συλλέξει σκέψη και ανάλυση να μεταμορφωθεί σε εργαλείο σύνθεσης, σε ένα δοχείο αγέννητων ακόμα ιδεών που αφορούν στο αστικό; Ισχυρίζομαι ότι μπορεί μιας και αυτός ο μηχανισμός δεν είναι κάποιο θεωρητικό μοντέλο, είναι απτός και πραγματικός. Είναι η ίδια η μηχανή της πόλης, το όργανο που μοιράζεται το όνομά του μαζί της, κι ας της το οφείλει: είναι το ΜΕΤΡΟ της ΜΗΤΡΟΠΟΛΗΣ. (le métro de la métropole) Αναζητώ τον flâneur που δημιούργησε ο Baudelaire και ανακάλυψε ο Benjamin. Για να τον χρησιμοποιήσω, να παίξω και εγώ τον ρόλο του. Στην πολύπλευρη flânerie πλέκεται και ξηλώνεται, σαν το υφαντό της Πηνελόπης, ένα μυστηριώδες μάθημα για την διάταξη της πόλης. Και όλα ξεκινάν από την πόλη. Γι αυτή θέλω να μιλήσω. Ο flâneur δεν υπάρχει. Δεν είναι ούτε ο Baudelaire, ούτε ο Κωσταντέν Γκυ για τον οποίο ο Baudelaire έγραψε το κείμενο O ζωγράφος της σύγχρονης ζωής_ ο καλλιτέχνης, άνθρωπος του πλήθους και παιδί, στο οποίο πρωτοεμφανίζεται η έννοια του flâneur, ούτε ο Poe με Tον άνθρωπο του πλήθους, ούτε ο Benjamin. Όλοι αυτοί βρίσκουν ή θα ήθελαν να βρίσκουν κομμάτια του εαυτού τους στον flâneur. Ο flâneur είναι ένα ευφυολόγημα, μία θεωρία, ένα κατασκευασμένο προσωπείο που δύναται να ερμηνεύσει τον λαβύρινθο, να σπάσει τον κώδικα, να χτυπήσει το σύστημα. Είναι ο Νίο του MATRIX 2, είναι ένας φανταστικός αριθμός που προφανώς δεν υπάρχει αλλά μόνο αυτός μπορεί να δώσει λύση σε ορισμένα μαθηματικά προβλήματα. Πλάνης είναι κάποιος που δεν αφήνει ίχνη, το ίδιο το πνεύμα, αναζητά την εμπειρία και όχι τη γνώση. Προσπαθώ να εντοπίσω τις στιγμές, τις εμμονές, τα αιτήματα του Baudelaire όταν εφευρίσκει τον flâneur και πώς αυτά επανέρχονται με τη σειρά τους στο Benjamin και μεταβιβάζονται τελικά στη δική μου ματιά. Δανείζομαι μία οπτική, που αρθρώνεται σε τρία σκέλη, που κατάφερα να εκμαιεύσω από την τρέλα των δύο αυτών ανθρώπων για την πόλη. Στέκομαι πάνω από την αναγωγή της πόλη σε εσωτερικό ή πιο απλά στην απομόνωση της ουσίας της, της εσωτερικότητάς της. Βουτάω και εγώ στο ναρκωτικό που κυλάει μέσα της, στο πλήθος δηλαδή που την γεμίζει και προσπαθώ να εξηγήσω την κατοίκησή του. Τέλος, συνειδητοποιώ πως τόσο η πόλη του Baudelaire όσο και η στοά του Benjamin πατάνε πάνω στην ίδια αιτία και αφορμή ταυτόχρονα, 8 Α σ κ ή σ ε ι ς : Περίγραψε τι ακριβώς κάνεις για να πάρεις το μετρό με τις ίδιες λεπτομέρειες που δίνει ο Baedeker προκειμένου για το μετρό του Λονδίνου το Αναλογίσου ξανά μερικές από τις προτάσεις που υπέβαλαν οι σουρεαλιστές για να ομορφύνει το Παρίσι: Ο οβελίσκος της Κονκόρντ να στρογγυλέψει και να τοποθετηθεί στην κορυφή του ένα ατσάλινο φτερό Ο πύργος Σεν-Ζακ να καμφθεί ελαφρώς Ο Λεών του Μπελφόρ: να του δοθεί ένα κόκαλο να μασουλάει και να στρίψει προς τα δυτικά, Το Πάνθεον να διχοτομηθεί καθέτως και τα δύο ημίσεα να απομακρυνθούν κατά 50 εκατοστά. Προσπάθησε να υπολογίσεις, με τη βοήθεια των κατάλληλων χαρτών και σχεδιαγραμμάτων, ένα δρομολόγιο που θα περιελάμβανε τη διαδοχική χρήση όλων των λεωφορείων του Παρισιού.

10 Χορείες χώρων (espèce espace) _ Georges Perec Ο χώρος μέσα στον οποίο ζούμε, δεν είναι ούτε συνεχής, ούτε άπειρος, ούτε ομογενής, ούτε ισότροπος. Ξέρουμε, όμως, πού ακριβώς σπάει, πού διαλύεται και πού ανασυντίθεται; Έχεις μια συγκεχυμένη αίσθηση ότι κάπου υπάρχουν ρωγμές, χάσματα, σημεία τριβής, ή, πάλι, μια αμυδρή εντύπωση ότι το πράγμα κάπου μαγκώνει κάπου εκρήγνυται κάπου προσκρούει. Σπανίως ερευνούμε προς αυτή την κατεύθυνση. Πιο συχνά περνάμε απ το ένα μέρος στο άλλο, απ τον ένα χώρο στον άλλον, χωρίς να σκεφτούμε, να μετρήσουμε, να υπολογίσουμε αυτά τα κλάσματα του χώρου. Το πρόβλημα δεν είναι να επινοήσουμε τον χώρο, πόσο μάλλον να τον επαν- επινοήσουμε (έχουμε γεμίσει πια με καλοπροαίρετους συνανθρώπους μας που νοιάζονται για το περιβάλλον μας), αλλά να τον ανακρίνουμε ή, ακόμα πιο απλά, να τον διαβάσουμε. Γιατί αυτό που αποκαλούμε καθημερινότητα, δεν είναι πρόδηλο, μα αδιαφανές: μια μορφή τυφλότητας, ένας τρόπος αναισθησίας. Απ τις στοιχειώδεις διαπιστώσεις ξεκίνησε να γράφεται το παρόν, ημερολόγιο ενός χωροχρήστη. Ο μικρός πλανητής υπ αριθμόν 2817 φέρει, από το 1984, το όνομα Georges Perec. στην ενεργοποίηση ενός χώρου που δεν δύναται να γίνει τόπος. Ο Baudelaire έθεσε το πεδίο ορισμού ενώ ο Benjamin απομόνωσε από την ολότητα του αστικού ιστού το κομματάκι αυτό που θα του παρείχε την υποψία της αστικής του ονείρωξης για την αλήθεια της πόλης. Και εγώ πάλι μέσα στο ίδιο πεδίο ορισμού εντοπίζω το γρανάζι εκείνο που θαμμένο κάτω από τη γη γυρνάει αδιάκοπα παράγοντας το έσω πρόσωπο του αστικού και μετακινώντας το πλήθος που το κατακλύζει. Βρήκα δηλαδή στο μετρό αυτό που είχε βρει ο Baudelaire στον ανορθόδοξο τότε αστικό ιστό και ο Benjamin στην δυναμική της παρισινής στοάς. Αντί να πάτε στο Λονδίνο, μείνετε καλύτερα σπίτι σας, κοντά στο τζάκι και διαβάστε τις αμίμητες πληροφορίες που δίνει ο Οδηγός Baedeker (έκδοση του 1907): [ ] Ο μητροπολιτικός σιδηρόδρομος [ ] αποτελεί σημαντικό μέσο μεταφοράς για τις μεγάλες διαδρομές μέσα στο Λονδίνο. Συνήθως περνά υπογείως, σε μικρό βάθος, μέσα σε σήραγγες ή ορύγματα με υψηλά τοιχώματα. Οι συρμοί ταξιδεύον στην εσωτερική περίμετρο από τις 5:30 το πρωί ως τα μεσάνυχτα περίπου. [ ] Αγοράζετε ένα εισιτήριο από το ταμείο και κατεβαίνετε στην αποβάθρα. Στο πρώτο πλατύσκαλο, ένας ελεγκτής θα σας ενημερώσει από ποια μεριά (platform) πρέπει να επιβιβαστείτε. Το μεγάλο κόκκινο Ο στα εισιτήρια σημαίνει outer, δηλαδή εξωτερική αποβάθρα και το μεγάλο Ι, inner, δηλαδή εσωτερική. Μια πινακίδα δείχνει την κατεύθυνση του επόμενου τραίνου, και το όνομα του σταθμού- τέρμα της διαδρομής είναι γραμμένο με μεγάλα γράμματα στο μπροστινό μέρος της αμαξοστοιχίας. Οι σταθμοί αναγγέλλονται από τους οδηγούς, αν και είναι γραμμένοι σε πινακίδες, στους φανοστάτες και στις ράχες των πάγκων, στις αποβάθρες. Οι στάσεις έιναι συντομότατες: μην χρονοτριβείτε. 84 9

11 NADJA_ Andre Breton Εν τω μεταξύ, μπορεί κανείς να είναι σίγουρος πώς θα με συναντήσει στο Παρίσι, πώς δεν θα περάσουν περισσότερο από τρεις μέρες χωρίς να με δει να πηγαινοέρχομαι στο τέλος του απογεύματος στη λεωφόρο Bonne- Nouvelle ανάμεσα στο τυπογραφείο της Matin και την λεωφόρο Strasbourg. Δεν ξέρω γιατί, πράγματι, εκεί με φέρνουν τα βήματά μου, γιατί πηγαίνω εκεί σχεδόν πάντοτε χωρίς σκοπό καθορισμένο, χωρίς τίποτε το αποφασιστικό, εκτός από αυτό το σκοτεινό δεδομένο, δηλαδή ότι αυτό (;) θα συμβεί εδώ. Δεν βλέπω καθόλου, σ αυτή τη γρήγορη διαδρομή, αυτό που θα μπορούσε, ακόμα και χωρίς να το ξέρω, να αποτελέσει για μένα ένα πόλο έλξεως, ούτε μέσα στο χώρο, ούτε μέσα στο χρόνο. Όχι: ούτε και η πολύ ωραία και πολύ άχρηστη πύλη Saint-Denis. Ούτε και η ανάμνηση του όγδοου και τελευταίου επεισοδίου μιας ταινίας που γυρίστηκε εκεί και λεγόταν: Το αγκάλιασμα του χταποδιού. [ ] Στις 4 του περασμένου Οκτωβρίου, στο τέλος κάποιου απομεσήμερου τελείως άγονου και θλιβερού. Όπως ξέρω να περνώ μόνον εγώ, βρισκόμουν στην οδό Lafayette: αφού σταμάτησα μερικά λεπτά μπροστά στην προθήκη του βιβλιοπωλείου της Humanite κι απόχτησα το τελευταίο έργο του Trotsky, χωρίς σκοπό εξακολούθησα να βαδίζω κατά την Όπερα. Τα γραφεία άρχιζαν να αδειάζουν, στα κτίρια από πάνω ως κάτω οι πόρτες έκλειναν, κάποιοι άνθρωποι στο πεζοδρόμιο αντάλλασσαν χειραψίες και πάντως αρχίζει να υπάρχει περισσότερος κόσμος. Χωρίς να θέλω παρατηρούσα πρόσωπα, παράξενα ντυσίματα, βαδίσματα. Μόλις είχα διασχίσει το σταυροδρόμι εκείνο που ξεχνάω ή αγνοώ το όνομά του, εκεί, μπροστά σε κάποια εκκλησία. Ξαφνικά, ίσως καμιά δεκαριά βήματα μακριά μου, καθώς ερχότανε από αντίθετη κατεύθυνση, είδα να έρχεται μια νέα γυναίκα, πολύ φτωχικά ντυμένη, που και αυτή με βλέπει ή με είδε. Περπατάει με το κεφάλι ψηλά, αντίθετα μ όλους τους άλλους περαστικούς. Τόσο ανάλαφρη, που μόλις αγγίζει το έδαφος βαδίζοντας. Ένα αδιόρατο χαμόγελο πλανιέται στο πρόσωπο της ίσως. [ ] Είδα τα μάτια της να ανοίγουν σαν τη φτέρη ν ανοίγουν το πρωί πάνω σ έναν κόσμο όπου το φτεροκόπημα της απέραντης ελπίδας μόλις ξεχωρίζει από τους άλλους θορύβους

12 La Fille aux yeux d or/ La comedie humaine 1833 O Balzac γράφει πώς στο Παρίσι υπάρχουν μόνο δύο ηλικίες, η νιότη και η παρακμή. Ο παριζιάνος ενδιαφέρεται για το τίποτα Μεθυσμένος καθώς είναι με το κάθε τι καινούργιο από την μία μέρα στην άλλη, ο Παριζιάνος ασχέτως ηλικίας ζει σαν παιδί. Παραπονιέται για τα πάντα, ανέχεται τα πάντα, χλευάζει τα πάντα, ξεχνά τα πάντα, γεύεται τα πάντα, αισθάνεται τα πάντα με πάθος, εγκαταλείπει τα πάντα με μία εκπληκτική ευκολία- τους βασιλιάδες του, τις κατακτήσεις του, τη δόξα του, το είδωλό του, φτιαγμένο είτε από μπρούτζο είτε από γυαλί. Το καινούργιο σπίτι του Βικτοριάν Σαρντού (1866) Καλό μου παιδί! Αυτό που χάθηκε είναι το παλιό Παρίσι, το αληθινό Παρίσι! μία πόλη που ήταν περιορισμένη, ανθυγιεινή, ανεπαρκής κι όμως γρaφική, πολυποίκιλη και γοητευτική, γεμάτη αναμνήσεις. Κάναμε τους αγαπημένους μας περιπάτους ένα δυο βήματα μακριά από τα αγαπημένα μας αξιοθέατα ήταν όλα ευτυχώς συγκεντρωμένα! Κάναμε τις βόλτες μας με τους δικούς μας ανθρώπους! Ο περίπατος δεν ήταν κάτι που σε εξαντλούσε, ήταν μία απόλαυση. Αυτό ήταν που γέμισα τον κατεξοχήν παριζιάνικο συμβιβασμό ανάμεσα στην τεμπελιά και στην δραστηριότητα, γνωστό και ως flanerie! Τη σήμερον ημέρα ακόμα και για τη μικρότερη περιήγηση πρέπει να κάνεις ατέλειωτα μίλια! Ένα αέναο πεζοδρόμιο που συνεχίζεται και συνεχίζεται ατέρμονα. Ένα δέντρο, ένα παγκάκι, ένα κιόσκι! Ένα δέντρο, ένα παγκάκι Εδώ δεν είναι Αθήνα πια, είναι Βαβυλώνα! Δεν είναι η πρωτεύουσα της Γαλλίας, αλλά της Ευρώπης. Le Paysan de Paris_ Aragon 1926 Ο Aragon παραθέτει εδώ λεπτομερείς περιγραφές αυτών που θεωρεί πως αποτελούν το καθημερινό ένδυμα του Παρισιού, του Passage de l Opera, του ωσμανικού πάρκου Buttes- Chaumont. Διακηρύττει το «merveilleux quotidien», την φαντασμαγορία της καθημερινότητας δηλαδή την οποία και θεωρεί αιτία του μοντέρνου. Ο Benjamin είχε γράψει για το βιβλίο αυτό: «Το βράδυ στο κρεβάτι, δεν κατάφερνα να διαβάσω περισσότερο από δύο ή τρεις σελίδες γιατί η καρδιά μου χτυπούσε τόσο δυνατά που αναγκαζόμουν να εγκαταλείψω την ανάγνωση». Από το σύνολο των έργων του Baudelaire απομονώνω και προσπαθώ να εμβαθύνω στα εξής: Τα Άνθη του Κακού (Les fl eures du mal), 1861, μία συλλογή ποιημάτων γραμμένων σε μεγάλο βάθος χρόνου. Ο Baudelaire προσπάθησε να την εκδώσει αρκετές φορές αλλά συνάντησε μεγάλη δυσκολία στο να βρει έναν εκδότη αρκετά τολμηρό ώστε να υποστηρίξει ένα έργο τόσο σκανδαλώδες και προκλητικό για τα τότε παρισινά ήθη. Τελικά εκδόθηκε και επανεκδόθηκε σε διάφορες χρονικές στιγμές με πολλές προσθαφαιρέσεις ποιημάτων. Η έκδοση στην οποία βασίζομαι είναι αυτή του Ο ίδιος ο Baudelaire είχε γράψει για τα Άνθη: θέλω να εξορύξω την ομορφιά του Κακού. Το βιβλίο τούτο, ουσιωδώς περιττό και απολύτως αθώο, δεν έγινε για άλλο σκοπό παρά μόνο για να με ψυχαγωγήσει και να ασκήσει την παθιασμένη μου μανία για τα εμπόδια. Ο Baudelaire απευθύνει το εισαγωγικό ποίημα των Ανθέων στον αναγνώστη ο οποίος θα συναντήσει δυσκολίες κατά την ανάγνωση της ποίησής του γιατί δεν αντιλαμβάνεται την αστικότητα του Παρισιού και τη θρησκευτική μέθη 3 την οποία προκαλεί η μεγάλη πόλη. Το ποίημα αυτό προς τον αναγνώστη κλείνει με την αποστροφή: Hypocrite lecteur, -mon semblable, mon frère! [Αναγνώστη υποκριτή, -όμοιέ μου, αδερφέ μου!] Από τα μέρη- κεφάλαια τα οποία αποτελούν τα Άνθη, στέκομαι περισσότερο στα: spleen et ideal (η μελαγχολία και το ιδεώδες), tableaux parisiens (παρισινοί πίνακες), fleurs du mal. Αισθητικά δοκίμια, μία συλλογή από δοκίμια, άρθρα και επιστολές του Baudelaire, στα οποία περιέχεται και το δοκίμιο Ο ζωγράφος της σύγχρονης ζωής, σε κεφάλαιο του οποίου (ο καλλιτέχνης, άνθρωπος του κόσμου, άνθρωπος του πλήθους και παιδί) γίνεται η πρώτη άμεση αναφορά στον flâneur. Η μελαγχολία του Παρισιού (Petits poemes en prose_le spleen de paris _ Paris 1869). Μία ποιητική συλλογή που έπεται των Άνθεων και αποτελείται από πεζά ποιήματα. Ο Baudelaire γράφει ότι πρόκειται πάντα για άνθη που προέρχονται από το Κακό, αλλά αυτή τη φορά πιο ελεύθερα, πιο λεπτομερή και πιο συγκεντρωμένα. Κλείνει με την ακόλουθη στροφή, έναν ύμνο για την απροσποίητη πόλη: Σ αγαπώ, ω αισχρή πρωτεύουσα! Εταίρες Και κακούργοι, τέτοιες συχνά προσφέρετε απολαύσεις, Που ο αμύητος όχλος δεν τις καταλαβαίνει

13 Ο Σηκουάνας κιτρινωπός, έφτανε σχεδόν στο κατάστρωμα των γεφυρών. Δροσιά αναδυόταν παντού. Ο Φρεντερίκ ανάσανε με όλη του τη δύναμη, χορταίνοντας τον καλό αέρα του Παρισιού που έμοιαζε να περιέχει ερωτικό άρωμα και πνευματική ακτινοβολία. Αγαπούσε ως και τα κατώφλια των κρασοπουλειών που ήταν στρωμένα με άχυρο, ως και τους λούστρους με τα κασελάκια τους, ως και τα μπακαλόπαιδα που κουβαλούσαν τα καβουρντιστήρια του καφέ. γυναίκες βάδιζαν γρήγορα κάτω από ομπρέλες, έσκυβε για να διακρίνει τις μορφές τους, μία σύμπτωση μπορεί να είχε κάνει την κυρία Αρνού να βγει. Τα καταστήματα ξετυλίγονταν το ένα πίσω από το άλλο, ο κόσμος πλήθαινε, ο θόρυβος γινόταν μεγαλύτερος. Μετά τις αποβάθρες Σαιν Μπερναρ, Τουρνέλ και Μοντεμπέλο, πήραν ην αποβάθρα του Ναπολεών, θέλησε να δει τα παράθυρα του σπιτιού του, ήταν μακριά. Ύστερα ξαναπέρασαν τον Σηκουάνα απ την Πον Νεφ, κατηφόρισαν ως το Λούβρο και από τις οδούς Σαιντ Ονορέ, Κρουά ντε Πετί Σαν και Μπουλουά, έφτασαν στην οδό Κοκ Ερόν και μπήκαν στην αυλή του ξενοδοχείου

14 από την ΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ 46 Ένας υπόκωφος θόρυβος σανίδων τον ξύπνησε, διέσχιζαν τη γέφυρα του Σαραντόν, είχαν φτάσει στο Παρίσι. Οι δύο συνταξιδιώτες του έβγαλαν ο ένας το κασκέτο του και ο άλλος το φουλάρι του, φόρεσαν τα καπέλα τους και άρχισαν αν συζητούν. Η αποβάθρα του σταθμού θα ήταν σίγουρα πλημμυρισμένη με νερά, και γι αυτό συνέχισαν ευθεία, και η εξοχή άρχισε πάλι. Μακριά, κάπνιζαν ψηλές καμινάδες εργοστασίων, ύστερα στράφηκαν προς το Ιβρύ, ανέβηκαν ένα δρόμο, ξαφνικά είδε μπροστά του τον θόλο του Πανθέου. Η πεδιάδα, ανάστατη, έμοιαζε γεμάτη με ακαθόριστα ερείπια. Ο περίβολος της οχύρωσης σχημάτιζε ένα οριζόντιο εξόγκωμα. Και στα χωμάτινα πεζοδρόμια, στις δύο πλευρές του δρόμου, μικρά δέντρα δίχως κλαριά προστατεύονταν από σανίδια καρφωμένα σταυρωτά. Μαγαζιά χημικών προϊόντων εναλλάσσονταν με ξυλάδικα. Ψηλές πόρτες σαν και αυτές των αγροκτημάτων, σε άφηναν να δεις από τα μισάνοιχτα φύλλα τους το εσωτερικό άθλιων αυλών, γεμάτων σκουπίδια, με βρομόνερα στη μέση. Στενόμακρα κρασοπουλειά, με χρώμα κόκκινο σαν το αίμα του βοδιού, είχαν στο πρώτο τους πάτωμα, ανάμεσα στα παράθυρα, δύο στέκες μπιλιάρδου χιαστί μέσα σε ένα στεφάνι από ζωγραφισμένα λουλούδια. Εδώ και εκεί, έβλεπες παρατημένο μισόχτιστο κάποιο καλύβι. Ύστερα η διπλή γραμμή των σπιτιών δε διακόπηκε πια 47, και πάνω στη γύμνια των προσόψεων τους, πρόβαλλε αραιά και πού ένα γιγάντιο τενεκεδένιο πούρο που έδειχνε πως εκεί υπάρχει καπνοπωλείο. Ταμπέλες μαιών παρίσταναν μια μαμή με σκούφια να νανουρίζει ένα μωρό κάλυπταν τις γωνίες των τοίχων, και σκισμένες κατά τα τρία τέταρτα, έτρεμαν στον άνεμο σαν κουρελιασμένα ρούχα. Εργάτες με μπλούζες περνούσαν, κάρα ζυθοποιών, πλύστρες με τις καρότσες τους, δίτροχα χασάπηδων, έπεφτε ψιλή βροχή, έκανε κρύο, ο ουρανός ήταν χλωμός, αλλά δυο μάτια που γι αυτόν ήταν ο ήλιος έλαμπαν πίσω από την ομίχλη. Καθυστέρησαν αρκετή ώρα στην πύλη, καθώς οι κοτοπουλάδες, οι καροτσιέριδες κι ένα κοπάδι πρόβατα είχαν δημιουργήσει συμφόρηση. Ο φρουρός, με το γιακά της χλαίνης του ανασηκωμένο, πηγαινοερχόταν μπροστά στη σκοπιά του για να ζεσταθεί. Ο υπάλληλος του γραφείου των διαπυλίων τελών σκαρφάλωσε στην άμαξα και ακούστηκε μια φανφάρα. Κατηφόρισαν την λεωφόρο καλπάζοντας, με σούστες να τρίζουν και τα λουριά να πετούν. Η άκρη του μακρινού καμτσικιού κροτάλιζε στον υγρό αέρα. Ο αμαξάς φώναζε δυνατά «Στην μπάντα! Στην μπάντα! Οέ!» και οι σκουπιδιάρηδες παραμέριζαν, οι πεζοί πηδούσαν προς τα πίσω, η λάσπη τιναζόταν ως τα παράθυρα της άμαξας, διασταυρώνονταν με δίτροχα, με κάρα, με καμπριολέ, με λεωφορεία. Τέλος, φάνηκαν τα κάγκελα του Βοτανικού Κήπου. 80 Τα έργα του Benjamin στα οποία βάσισα την ανάλυσή μου είναι τα εξής: ΣΑΡΛ ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ_ ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού (Charles Baudelaire. Ein Lyriker im Zeitalter des Hochkapitalismus). Πρόκειται για τα κείμενα του Benjamin για τον Baudelaire και το Παρίσι του 19ου αιώνα, τα κομμάτια που ο εξόριστος Benjamin πρόλαβε να ολοκληρώσει πριν τον θάνατό του, από μία ευρύτερη μελέτη για τον ποιητή που θα αποτελούσε τμήμα του ανολοκλήρωτου έργου του για την ιστορία και τον πολιτισμό της νεωτερικότητας. Η ανάπτυξη μιας βιομηχανικής μαζικής κοινωνίας, η φαντασμαγορία του εμπορεύματος, η εικόνα του πλήθους στην πόλη, οι φιγούρες του μποέμ, του flâneur, του δανδή, του ρακοσυλλέκτη, της λεσβίας, της πόρνης είναι μερικά μοτίβα μέσα από τα οποία ο Benjamin εξηγεί τον Baudelaire. Paris, capitale du XIXe siecle, (Παρίσι, πρωτεύουσα του ΧΙΧου αιώνα). Εδώ ο Benjamin προσδιορίζει τον τρόπο με τον οποίο η νεωτερικότητα που τον έχει απασχολήσει κατά τη διάρκεια της ανάλυσης του Baudelaire και διαμορφώνει τη σύγχρονη ζωή, την πόλη και την φαντασμαγωρία που την ακολουθεί. Πατάει πάνω στις μεταλλάξεις του Παρισιού από τον Haussmann αλλά εμμένει στην ιδέα της στοάς, ξεκινώντας τη συγγραφή του Passagenwerk, έργο το οποίο συγκεντρώνει την σκέψη και την ανάλυσή του πάνω στις παρισινές στοές. 13

15 Όταν όμως έφτασαν οι σκιές και αυτού του βραδιού, ένιωσα εξαντλημένος από την κούραση και έτσι στάθηκα αποφασιστικά μπροστά στο γέροντα και τον κοίταξα ίσια στο πρόσωπο. Αυτός όμως και πάλι έδειχνε να μην με παρατηρεί και ατάραχος εξακολούθησε το τελετουργικό της οδοιπορίας του. Έπαψα πια να τον παρακολουθώ και στάθηκα βυθισμένος σε σκέψεις -«Αυτός ο άνθρωπος» είπα μέσα μου «είναι η προσωποποίηση του εγκλήματος. Δεν αντέχει να μείνει μόνος. Είναι ο άνθρωπος του πλήθους. Δεν χρειάζεται να τον παρακολουθήσω γιατί ποτέ δεν θα μπορούσα να μάθω ούτε τις σκέψεις, ούτε τις πράξεις του». Η χειρότερη καρδιά του κόσμου είναι ένα βιβλίο απωθητικότερο από το Hortulus animae κι ίσως το χρωστάμε στην μεγαθυμία του Θεού ότι: «Δεν διαβάζεται»! (Hortulus animae : βιβλίο με προσευχές στη λατινική γλώσσα του 16ου αιώνα) εκδόσεις Κοροτζής_ Αθήνα 2000, μετάφραση Κώστας Μηλτιάδης. 79

16 του κοινού, κατά τα άλλα όμως αδυνατούσα ακόμα να καταλάβω τον σκοπό όλων αυτών των αδιάκοπων περιπλανήσεων του. Όσο προχωρούσαμε, τόσο αραίωνε το πλήθος και τόσο περισσότερο ο γέρος έπεφτε στην προηγούμενη ανησυχία του και αστάθειά του, για αρκετή ώρα ακολούθησε μία συντροφιά από δέκα- δώδεκα φασαριόζους ξενύχτηδες, αλλά και αυτοί σκόρπισαν λίγο- λίγο σε ένα μικρό έρημο στενό και απόμειναν μόνο τρεις. Π γέρος σταμάτησε για μια στιγμή σαν χαμένος, σε σκέψεις και μετά με όλες τις ενδείξεις της εσωτερικής του αναστάτωσης, οδήγησε τα βήματά του σε ένα δρόμο που έφτανε ως την άκρη της πόλης και σε περιοχές ολότελα διαφορετικές από εκείνες που διασχίσαμε μέχρι εκείνη την ώρα, στο αποκρουστικό προάστιο του Λονδίνου όπου όλα είχαν την φοβερή σφραγίδα της απελπιστικής φτώχειας και του αποτρόπαιου ξεπεσμού. (...) Στο ισχνό φως του μοναχικού φαναριού είδα κάποιες παλιές ψηλές σαρακοφαγωμένες ξύλινες παράγκες, που έμοιαζαν ετοιμόρροπες και έστεκαν ολόγυρα τόσο άτακτα και αυθαίρετα, ώστε δεν υπήρχε κανένας δρόμος που να αξίζει να λέγεται «οδός». Το χορτάρι που αδιάβατα υψωνόταν, είχε πετάξει απ τη θέση του τους τις πέτρες του λιθόστρωτου. Όλη η ατμόσφαιρα φαινόταν μολυσμένη από την εγκατάλειψη. Ωστόσο, όσο βαδίζαμε, τόσο πιο ξεκάθαρες έφταναν στ αυτιά μας οι φωνές της ζωής, μέχρι που είδαμε να ξεπροβάλλουν μπουλούκια ολόκληρα απ τον καταντημένο κόσμο. Ο γέρος φωτίστηκε πάλι, σαν έναν λαμπτήρα που πάει να σβήσει κι η φλόγα του επανέρχεται. Τάχυνε το βήμα του ξανά. Όταν στρίψαμε σε μία γωνία, έπεσε ξαφνικά πάνω μας μία έντονη γραμμή φωτός, βρισκόμασταν μπροστά σε εκείνους τους ναούς της φτώχειας, της ακράτειας, ένα από τα κάστρα του σατανά που λέγεται πιοτό. Κόντευε πια να ξημερώσει, αλλά απ τις φαρδιές πόρτες μπαινόβγαιναν ακόμα στρατιές από εξαθλιωμένους αλκοολικούς. Μ ένα βραχνό μισομπουκωμένο ξεφωνητό ευτυχίας, ο γέρος άνοιξε δρόμο και ξαναπαίρνοντας το πρωταρχικό του ύφος, άρχισε πάλι να τριγυρνάει άσκοπα μέσα στο πλήθος. Αυτό όμως δεν κράτησε για πολύ, γιατί σε λίγο έγινε γενική μάζωξη στην είσοδο και ο κάπελας ήθελε να κλείσει το μαγαζί του γι απόψε. Αυτή η έκφραση που ζωγραφίστηκε τότε στο πρόσωπο του γέρου ήταν παραπάνω και από απελπισία. Και πάλι δεν έπαυσε την περιπλάνησή του και με αρρωστημένο πείσμα κίνησε ξανά για το επίκεντρο του Λονδίνου. Βάδιζε με τον ίδιο αργό ρυθμό, ενώ εγώ ξοπίσω του ακολουθούσα με όλο και μεγαλύτερη απορία και έκπληξη. Βαδίζαμε έτσι μέχρι την ανατολή του ήλιου. Όταν φτάσαμε στο πιο πολυσύχναστο μέρος της πόλης και αρχίσαμε να διασχίζουμε τον κεντρικό δρόμο που ήταν το «Καφέ ΝΤ» είχε κι όλας ξεκινήσει το πλήθος με μία ταχύτητα που σε τίποτα δεν υστερούσε από την χθεσινή. Κι όσο το πλήθος και η βοή μεγάλωναν, εγώ επέμεινα να παρακολουθώ τον γέρο. Κατά πως συνήθιζε, ο άγνωστος, πήγαινε πέρα- δώθε κι όλη την ημέρα δεν απομακρύνθηκε από το πλήθος εκείνου του δρόμου. 78 1_το εσωτερικό. Το μετρό είναι το εσωτερικό της πόλης, απόδειξη. Η μητρόπολη τελικά είναι ένα μετρό. Τοπίο- να σε τι μετατρέπεται η πόλη για τον flâneur. Ή μάλλον, για να είμαστε πιο ακριβείς, η πόλη χωρίζεται στους διαλεκτικούς της πόλους. Μετατρέπεται σε ένα τοπίο που ανοίγεται μπροστά του και σε μία αίθουσα που τον κλείνει μέσα της. (Benjamin) 4 Α Ρ Χ Η Η μετατροπή του βουλεβάρτου σε εσωτερικό. Ο δρόμος γίνεται κατοικία για τον flâneur, που νιώθει σαν στο σπίτι του ανάμεσα στις προσόψεις των κτιρίων, όπως ο αστός μέσα στους τέσσερις τοίχους του. (Benjamin) 5 Η απαρχή κάθε μορφής περιγραφής με στόχο την κατανόηση ενός αντικειμένου, ακόμη και μίας θεωρίας, έγκειται στην ανάλυση τού προς κατανόηση αντικειμένου, στα μέρη τα οποία το αποτελούν. Αν υποθέσουμε πώς οι ίδιοι κανόνες ισχύουν και για το αντικείμενο πόλη, η αρχή της ανάλυσής της βρίσκεται στον διαχωρισμό των επιμέρους μερών της. Το είδος της κατάτμησης του αντικειμένου βέβαια προσδιορίζει και το είδος της ανάλυσης. Οπότε ο τρόπος με τον οποίο θα χωρίσει αυτός που θέλει να αναλύσει ένα αντικείμενο τόσο περίπλοκο και πολύ-πρισματικό όσο η ίδια η Πόλη θα προσδιορίσει και τον στόχο της ανάλυσής του. Μία πόλη μπορεί να χωριστεί στα μορφολογικά της στοιχεία, σε κτίρια και σε δρόμους, ή στα εννοιολογικά της μέρη, στις γειτονιές της και στις χρήσεις τους. Έτσι όμως επιτυγχάνεται μία ανάλυση της Πόλης, του αστικού συσσωματώματος, με όρους περιγραφικούς και ουδέποτε ικανούς για την κατανόηση και επανασύνθεση στο χαρτί της εικόνας και της ουσίας της. Τόσο ο Baudelaire όσο και ο Benjamin επιχειρούν να διχοτομήσουν την πόλη στα κομμάτια που και οι δύο αντιλαμβάνονται ως αρχετυπικά. Στο μέσα και στο έξω, το εσωτερικό και το εξωτερικό. Η χειρονομία αυτή ενέχει μία φοβερή ένταση και δυσκολία η οποία γίνεται αντιληπτή μόνο μέσω του πρωταρχικού πεδίου ορισμού της πόλης. Η πόλη, σύμφωνα με τον Baudelaire, αρχίζει και τελειώνει στο καθιερωμένο «έξω». Ενώ το καθιερωμένο «μέσα» κατηγορηματικά δεν αποτελεί κομμάτι του αστικού. Οτιδήποτε βρίσκεται μέσα από σφαλισμένες πόρτες δεν είναι πόλη, η πόλη ξεκινάει εκεί όπου ξεκινάει και το θέατρό της, έξω από την πόρτα. Οπότε Baudelaire και Benjamin επιχειρούν την κατάτμηση ενός εξ ορισμού εξωτερικού χώρου σε μέσα και έξω, αναζητούν ουσιαστικά το εσωτερικό του εξωτερικού. 15

17 Η πρώτη ίσως συνθετική ανάλυση της πόλης μέσω της έννοιας της εσωτερικότητας οφείλεται στον Περικλή. Στον Επιτάφιο λόγο του για τους πρώτους νεκρούς του πελοποννησιακού πολέμου, περιγράφει την Αθήνα μέσα από την περιγραφή του πολιτεύματός της, του εσωτερικού αυτού μηχανισμού που την διαμόρφωσε. 6 Η αναζήτηση της εσωτερικότητας της πόλης διατυπώνεται αρχικά από τον Baudelaire μέσω της ποιητικής συλλογής Fleurs du mal 7. Μίας εσωτερικότητας που αφορά κυρίως την ανατροπή στην αντίληψή της. Ο flâneur βγαίνει από το σπίτι του και μπαίνει ταυτόχρονα στο σπίτι του, η πόλη αποτελεί κυρίως το μέσα και όχι το καθιερωμένο έξω. Ο flâneur βγαίνει από την πόλη και όχι στην πόλη, εξέρχεται και γεννιέται ταυτόχρονα από αυτήν. Χαρακτηριστικές είναι οι περιγραφές του Gustave Flaubert στην Αισθηματική αγωγή 8 που αφορούν στην αληθινή μετάβαση από το έξω στο μέσα, δηλαδή από το μη αστικό (την εξοχή) στο αστικό (την πόλη), αυτές τις περίπλοκες διαδικασίες εισόδου και εξόδου από το Παρίσι. Μιλάει βέβαια για το παλιό Παρίσι, το Παρίσι του Baudelaire, εκείνο το τειχισμένο που η κάθε πύλη του δημιουργούσε μία ξεχωριστή είσοδο στο αστικό. Η περιγραφή του αλλάζει δραματικά την στιγμή που ο ήρωάς του αφήνει την πράσινη ύπαιθρο και εισέρχεται στο γκρι Παρίσι. Δηλώνει έτσι απερίφραστα την διαφοροποίηση του έξω με το μέσα. Και φυσικά η δράση εξελίσσεται πάντα στο εσωτερικό της πόλης, όταν ο ήρωας βρίσκεται μακριά από το Παρίσι βρίσκεται και σε αδράνεια, πληροφορείται μόνο πράξεις άλλων και τον αντίκτυπο των δικών του ήδη πεπραγμένων. Διαπιστώνουμε δηλαδή μία ανάγκη εντοπισμού εκείνου του κομματιού της πόλης που ενώ βρίσκεται έξω, περιέχει την εσωτερικότητα της. Και δεν αρκεί ο εντοπισμός του, έπεται η κατοίκησή του προκειμένου να ολοκληρωθεί η νίκη επί της πόλης. Ο μοναδικός στόχος του πλάνητα είναι να νυμφευθεί το πλήθος και συνεπώς να κατοικήσει μαζί του την πόλη. Από μόνο του το ρήμα κατοικώ παραπέμπει στην έννοια της εστίας, του οίκου, του συνήθως σκεπασμένου χώρου, που το άτομο οικειοποιείται μέσω της καθημερινής και έντονης χρήσης του. Ο πλάνης είναι πάντα παρών στην πόλη, κατοικεί την ολοκληρία της, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους κατοίκους της μεγαλούπολης οι οποίοι κατοικούν ένα θραύσμα της. Ο flâneur όμως κατοικεί ό,τι δεν κατοικείται από τους υπόλοιπους. Δεν θεωρεί αστικό κομμάτι το εσωτερικό των σπιτιών, παρά μόνο τις προσόψεις τους, ούτε τον ενδιαφέρει η προσωπική ζωή του κατοίκου της πόλης, αυτή η καλά κρυμμένη πίσω από τις κουρτίνες του αστού. Γιατί ο αστός όταν δεν βρίσκεται στους δρόμους της πόλης απλά δεν υπάρχει. Το πηγούνι του κρεμάστηκε πιο χαμηλά στο στήθος του, ενώ τα μάτια του, κάτω απ τα σμιχτά του φρύδια, έριχναν δεξιά και αριστερά καυτά βλέμματα σε όσους του έφραζαν το δρόμο. Παρόλα αυτά βάδιζε με αλύγιστη επιμονή. Όταν όμως έκανε το γύρο της πλατείας, είδα με έκπληξή μου, πως άρχισε να ξανακάνει τον ίδιο κύκλο κι ύστερα ξανά και ξανά και μάλιστα κάποια στιγμή που έστρεψε παρ ολίγον αν με δει. Γυρόφερνε έτσι για μια ακόμη ώρα, ενώ σιγά- σιγά το πλήθος κοντά μας αραίωνε. Η βροχή έπεφτε καταρρακτωδώς, έβαλε κρύο κι όλο και περισσότεροι άνθρωποι αποσύρονταν στα σπίτια τους. Τελικά, με μία ανυπόμονη κίνηση, ο οδοιπόρος μου, μπήκε σε ένα δρομάκι σχετικά άδειο. Για ένα τέταρτο της ώρας βάδιζε με μία ταχύτητα που ποτέ δεν φανταζόμουν ότι μπορούσε να αναπτύξει ένας τόσο γερασμένος άνθρωπος και που με δυσκόλευε πολύ στην παρακολούθησή μου. Έπειτα φτάσαμε σε ένα μεγάλο κατάστημα που ήταν ακόμα γεμάτο κόσμο και που τα κατατόπια του έδειχνε να τα γνωρίζει πολύ καλά ο άγνωστος. Ξαναπήρε την αρχική του στάση κι άρχισε να ανοίγει άσκοπα δρόμο πέρα δώθε μέσα στο σμήνος πελατών και πωλητών. Περάσαμε σ αυτό το μέρος κοντά μιάμιση ώρα και χρειάστηκαν πολλές προφυλάξεις για να μείνω κοντά του χωρίς να με αντιληφθεί. Ευτυχώς φορούσα μπότες κι έτσι το βήμα μου ήταν αθόρυβο γι αυτό και δεν πέρασε απ το μυαλό του η σκέψη πως κάποιος τον παρακολουθεί. Πήγαινε από το ένα τμήμα στο άλλο, δεν αγόραζε τίποτα, δεν έλεγε λέξη και κοίταζε τα εμπορεύματα με παράξενα αφηρημένο βλέμμα. Το φέρσιμό του μεγάλωνε την απορία μου και είχα πια αποφασίσει να μην τον χάσω στιγμή από τα μάτια μου έως ότου πληροφορηθώ κάτι γι αυτόν. Κάποιο ρολόι χτύπησε δυνατά έντεκα η ώρα και το πλήθος βιάστηκε να φύγει από το μαγαζί. Ένας από τους υπαλλήλους, καθώς κατέβαζε τα πολλά μπροστά στις γυάλινες προθήκες, σκούντησε άθελά του τον γέρο και πρόσεξα πως ένα ρίγος διαπέρασε όλο του το κορμί. Έτρεξε πάλι στο δρόμο, κοιτώντας φοβισμένα γύρω του κι ύστερα τρέχοντας με απίστευτη ταχύτητα πέρασε πολλά έρημα σοκάκια γεμάτα στροφές, ώσπου βγήκαμε πάλι στον κεντρικό δρόμο απ όπου κι είχε αρχίσει η περιπλάνησή μας. Στο μεταξύ ο δρόμος είχε άλλη εικόνα, ήταν ακόμα ζωηρά φωτισμένος αλλά δεν υπήρχαν παρά ελάχιστοι άνθρωποι να βαδίζουν μέσα στην δυνατή βροχή. Ο άγνωστος χλόμιασε, με σκυθρωπή έκφραση έκανε μερικά βήματα στον δρόμο που πριν είχε τόση κίνηση, και μετά στράφηκε με ένα βαθύ αναστεναγμό προς το ποτάμι. Διέσχισε με γρήγορο βήμα διάφορους δρόμους και τελικά έφτασε μπροστά σε ένα από τα μεγαλύτερα θέατρα της πολιτείας. Η παράσταση μόλις είχε τελειώσει και το κοινό στριμωχνόταν για να βγει έξω. Είδα τον γέρο να παίρνει βαθιά αναπνοή καθώς ορμούσε ασυγκράτητος μέσα στον κόσμο. Μου φάνηκε επίσης πως δεν είχε πια εκείνη την προηγούμενη φοβισμένη έκφραση στο πρόσωπό του. Το κεφάλι του έπεσε πάλι στο στήθος του και γενικά άρχισε να ξαναδείχνει την παλιά συμπεριφορά του. Παρατήρησα πως πήρε τον δρόμο που ακολουθούσε το μεγαλύτερο μέρος 16 77

18 παγερότητα, αδιαφορία, απόγνωση. Ένιωσα παράξενα αιχμάλωτος, συγκινημένος, ταραγμένος. -«Ποια παράξενη ιστορία πρέπει να είναι γραμμένη στο βιβλίο αυτής της καρδιάς;», αναρωτήθηκα μέσα μου ξι αμέσως με κυρίευσε η ακράτητη επιθυμία να μην αφήσω απ τα μάτια μου αυτόν τον άνθρωπο, να πληροφορηθώ όσα το δυνατόν περισσότερα γι αυτόν. Φόρεσα γρήγορα το πανωφόρι μου, άρπαξα το μπαστούνι και το καπέλο μου, βγήκα έξω κι όρμησα προς τα εκεί που είχε βαδίσει ο άγνωστος, παλεύοντας να ανοίξω δρόμο μέσα απ το πλήθος γιατί στο μεταξύ είχε εξαφανιστεί από τα μάτια μου. Ωστόσο, σύντομα τον ξαναείδα, πλησίασα και τον ακολούθησα με προσεκτικό τρόπο για να μην με αντιληφθεί. Είχα τώρα πολλή καλή ευκαιρία να τον περιεργαστώ ολόκληρο. Ήταν πολύ κοντός, πολύ αδύνατος και εντυπωσιακά καχεκτικός. Τα ρούχα του γενικά έδειχναν λερά και φθαρμένα, πρόσεξα όμως, όταν βρέθηκε τυχαία κάτω από το φανάρι, πως τα ασπρόρουχα του, παρ όλο που κι αυτά ήταν βρώμικα, ήταν ωστόσο από καλό ύφασμα. Επίσης, μου φάνηκε πως μέσα από λίγο άνοιγμα, του κατά τα άλλα καλοκουμπωμένου και μάλλον μεταχειρισμένου του αδιάβροχου, είδα να λαμποκοπά ένα διαμάντι κι ένα μαχαίρι. Αυτό μεγάλωσε ακόμα περισσότερο την περιέργειά μου κι αποφάσισα να ακολουθήσω αυτόν τον άνθρωπο όπου και να πήγαινε. Στο μεταξύ είχε για τα καλά νυχτώσει και πάνω από την πόλη άπλωνε βαριά μια πυκνή, υγρή ομίχλη που λίγο μετά μετατράπηκε σε δυνατή βροχή. Η αλλαγή του καιρού είχε μια παράξενη επίδραση στο πλήθος που αμέσως στράφηκε προς εντελώς νέα κατεύθυνση και καλύφθηκε από ένα δάσος από ομπρέλες. Τα σκοντάματα, οι σπρωξιές και το βουητό έγιναν δέκα φορές δυνατότερα, δεν με ενοχλούσε πολύ η βροχή, ο πυρετός που είχα περάσει έκαιγε ακόμα στο κορμί μου και μ έκανε να βρίσκω την ψυχρή αυτή δοκιμασία δελεαστική και ευχάριστη. Έτσι λοιπόν, προστάτεψα με το μαντήλι το στόμα μου και συνέχισα σταθερά την παρακολούθηση. Για ένα μισάωρο, ο άγνωστος άνοιγε με κόπο τον δρόμο του μέσα στο πλήθος, και φοβούμενος μήπως τον χάσω τον ακολούθησα σχεδόν φανερά. Ωστόσο δεν με πρόσεξε γιατί δεν έστρεψε πίσω του ούτε μία φορά. Τελικά, έστριψε σε ένα δρομάκι που μολονότι είχε κι αυτό ζωηρή κίνηση, ωστόσο δεν ήταν κατάγιομο από κόσμο όπως ο κεντρικός δρόμος που μόλις είχαμε αφήσει. Σε λίγο παρατήρησα μια αλλαγή στην συμπεριφορά του αγνώστου, βάδιζε πιο αργά, πιο αβέβαια, πιο αναποφάσιστα, σαν να μην είχε στ αλήθεια κάποιο συγκεκριμένο προορισμό. Έτσι άσκοπα, πέρασε κάμποσες φορές απ το αριστερό πεζοδρόμιο στο δεξί και μετά στο αριστερό και πάλι απέναντι πίσω. Έπρεπε να παρακολουθώ από κοντά τον άγνωστο για να μην τον χάσω από τα μάτια μου. Ο δρόμος ήταν στενός και μακρύς κι ως να φτάσουμε στην άκρη του πέρασε μία ώρα. Τώρα το πλήθος σταδιακά άρχισε να λιγοστεύει. Μια στροφή του δρόμου, μας έφερε σε μία φωταγωγημένη πλατεία, όπου η κίνησής της ήταν σχετικά ζωηρή. Αμέσως ο άγνωστος ξαναπήρα την αρχική του στάση. 76 Το Παρίσι διχοτομείται με κανόνα το έξω και το μέσα πολλές φορές. Δημιουργεί κατοικήσιμα σημεία μέσα στον ιστό του καταργώντας την στενή έννοια της καθορισμένης ιδιοκτησίας που παραπέμπει στο σπίτι, στην προσωπική επιφάνεια κατοίκησης. Δεν είναι μόνο οι κοινωνικά αδύναμες περιπτώσεις (κλοσαρ, άστεγοι) που βιώνουν μία διαφορετική κατοίκηση της πόλης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν ο Ζαν-Πολ Σαρτρ με τη Σιμόν ντε Μπουβουάρ, οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί στο Café Flore. Συγκεκριμένα γράφει ο Σάρτρ: εργαζόμασταν από τις εννιά το πρωί ως το μεσημέρι και μετά πάλι μέχρι τις οχτώ. Και μετά το δείπνο ερχόταν κόσμος να μας δει κατόπιν ραντεβού. Μπορεί να φαντάζουν περίεργα όλα αυτά αλλά το Flore ήταν κάτι σαν το σπίτι για μας: ακόμα κι όταν σήμαινε συναγερμός για αεροπορική επιδρομή παριστάναμε ότι φεύγαμε και ύστερα ανεβαίναμε στον πρώτο όροφο και συνεχίζαμε τη δουλειά μας 9. Ακόμη και μια σειρά εξωτερικών χώρων της πόλης κατοικούνται στο Παρίσι, η πλατεία μπροστά στο Pompidou στεγάζει ζωγράφους, καλλιτέχνες δρόμου, κάποιον που διαβάζει το βιβλίο του, κάποιον άλλο που τρώει κρέπα και κάποιον ακόμα που κοιτάει όλους τους υπόλοιπους. Η εγγενής δυνατότητα οικειοποίησης και μετέπειτα κατοίκησης των στοών είναι που γέννησε την εμμονή του Benjamin μαζί τους. Στις στοές εντόπισε την απενοχοποιημένη εσωτερικότητα του οικοδομικού τετραγώνου. Στο Παρίσι του Haussmann 10, οι διαδοχικές αυλές, οι τεράστιοι ακάλυπτοι χώροι που ουσιαστικά δημιουργεί η αυστηρή, περί διαδοχικών αίθριων, διάταξη του οικοδομικού τετραγώνου, φορτίζει το εσωτερικό αυτού με μία σαφή έννοια μη-διαπερατότητας ενώ το κάνει να φαντάζει ακόμα πιο κλειστό. Έτσι η εμφάνιση των στοών στο αστικό σώμα του Παρισιού έρχεται να ανατρέψει την σχέση μέσα και έξω, την σχέση κτιρίου και δρόμου, τη σχέση ιδιωτικού και δημόσιου. Η πόλη δηλαδή κερδίζει έδαφος που πριν ανήκε στη σφαίρα του ιδιωτικού, θεάσιμου μόνο από την κλειδαρότρυπα. Κοινωνία σε μινιατούρα αποκαλεί, τις στοές. Εκεί, σε αυτόν τον περιορισμένο χώρο μαζεύεται ένα τόσο τυχαίο δείγμα πλήθους που αφήνεται να αλληλεπιδράσει για ένα πολύ συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, τόσο όσο χρειάζεται κάποιος για να διασχίσει την στοά. Ο επιμήκης αυτός χώρος έχει τις επαρκείς διαστάσεις προκειμένου μία ποσότητα κόσμου να καταφέρει να τη διασχίσει με οποιαδήποτε κατεύθυνση, να σταματήσει για να χαζέψει στις βιτρίνες, να τον δουν και να δει. Οι χωρικές αναλογίες μήκους - πλάτους - ύψους της στοάς είναι σχεδόν σταθερές. Μοιάζει με την τέλεια οπή από την οποία το υγρό πλήθος δύναται να κυλά και να μεταγγίζεται από στοά σε στοά. 17

19 με μαύρο χρώμα είναι σημειωμένες οι στοές που εντοπίζονται στο κομμάτι αυτό του Παρισιού (2ο, 3ο, 9ο και 10ο διαμέρισμα). ξεχώριζαν ακόμα πιο εύκολα. Οι μανιώδεις χαρτοπαίκτες, από τους οποίους ανακάλυψα πολλούς, ξεχώριζαν ακόμα πιο εύκολα. Φορούσαν τα πιο διαφορετικά ρούχα, από το ντύσιμο ενός παπατζή κατωτάτης υποστάθμης ως το ρούχο ενός ιερωμένου μοναχού ντυμένου με λιτή επιμέλεια, έτσι που να μην δίνει υποψίες. Κατέβαινα όλο και πιο κάτω τα κοινωνικά σκαλοπάτια κι άρχιζα να περιεργάζομαι τους πιο ζοφερούς, τους πιο χυδαίους τύπους. Έβλεπα Εβραίους γυρολόγους που τα μάτια τους σπινθήριζαν από απληστία και πονηριά ενώ τα πρόσωπά τους είχαν το ύφος της σκυλίσιας δουλοπρέπειας. Έπειτα έρχονταν οι επαγγελματίες ζητιάνοι. Αυτοί μετρούσαν με άγρια κοιτάγματα τους άλλους, τους ντροπαλούς ζητιάνους, που μάλλον η σκληρή ανάγκη τους υποχρέωσε να βγουν σε τέτοια σκοτεινή «δουλειά».( ) Όλοι αυτοί περνούσαν μπροστά μου σαν ένα βουερό ποτάμι που οι ανάκατοι θόρυβοι του έκαναν τα αυτιά μου να βουίζουν και σε λίγο άρχισαν να τσούζουν τα μάτια μου. Αλλά όσο έπεφτε το σκοτάδι, τόσο μεγάλωνε το ενδιαφέρον μου για τις σκηνές του δρόμου. Όχι μόνο ο γενικός χαρακτήρας του πλήθους πήρε σε λίγο άλλη μορφή, γιατί το καλλίτερο μέρος του πλήθους είχε αποσυρθεί σιγά- σιγά στα σπίτια του και τώρα ξεπρόβαλλε τολμηρότερα το πιο χυδαίο, κάθε βδέλυγμα ξεμύταγε απ την τρύπα του τούτη την προχωρημένη ώρα, αλλά και οι αχτίδες από το φως των φαναριών και που αρχικά έδειχναν άτονες καθώς ανακατεύονταν με το φως της μέρας που έσβηνε, έδιναν τώρα στο σκηνικό μια καινούργια όψη που όλα ήταν ζοφερά κι ωστόσο λαμποκοπούσαν. Αυτός ο εκθαμβωτικός φωτισμός με έσπρωξε να παρατηρήσω εκ νέου τα διάφορα πρόσωπα και παρόλο που η γρήγορη κίνηση των περαστικών δεν μου επέτρεπε να τους ρίξω παραπάνω από ένα φευγαλέο κοίταγμα, ωστόσο ένιωθα πως αυτή η αλλόκοτη κατάσταση υπερδιέγερσης που βρισκόμουν, ακόνιζε το βλέμμα μου και μου έδινε την ικανότητα να μελετήσω σε μία μόνο στιγμή την ιστορία ολάκερων χρόνων. Έτσι λοιπόν, με το μέτωπο κολλημένο στο τζάμι του παραθύρου, εξέταζα το πλήθος, όταν αίφνης με τράβηξε ένα πρόσωπο που πετάχτηκε εκεί έξω. Ένα πρόσωπο με αλλόκοτη έντονη πολυσήμαντη έκφραση Ένα πρόσωπο που ανήκε σ έναν σαραβαλιασμένο γέροντα γύρω εξηνταπέντε ως εβδομήντα χρονών. Ποτέ ξανά στη ζωή μου δεν είδα άλλο πρόσωπο που έστω και αμυδρά να μοιάζει σε αυτόν. Αλλά θυμάμαι καλά ότι η πρώτη μου σκέψη μόλις τον αντίκρισα, ήταν πως κάθε ζωγράφος που ζωγραφίζει αποκλειστικά τον διάβολο, θα προτιμούσε αυτό το πρόσωπο απ όλες τις καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις του σατανά. Με τη πρώτη κιόλας πρόχειρη εξέταση που έκανα, προσπάθησα να αναλύσω όσο μπορούσα αυτήν την εντύπωση που μου προξένησε. Έτσι, γεννήθηκαν στο μυαλό μου συγκεχυμένες και αντιφατικές σκέψεις που μιλούσαν για εξαιρετική πνευματική δύναμη, προσοχή, φτώχεια, φιλαργυρία, 75

20 Κοίταζα τις διάφορες ομάδες των περαστικών και προσπαθούσα να φανταστώ τις σχέσεις που είχαν μεταξύ τους. Σε λίγη ώρα όμως, άρχισα να παρατηρώ τις λεπτομέρειες, να εξετάζω με βαθύ ενδιαφέρον και σχολαστικότητα, τις αναρίθμητες διαφορές στη μορφή, στο ντύσιμο, στην στάση, στα πρόσωπα και στην ιδιαίτερη έκφραση των χαρακτηριστικών. Οι περισσότεροι διαβάτες έδειχναν ευτυχείς, πολυάσχολοι, και το μόνο που φαινόταν να σκέπτονται ήταν το πώς να ανοίξουν δρόμο μέσα στο πλήθος. Τα φρύδια αυτών των ανθρώπων ήταν σμιχτά και τα μάτια τους έκαναν ζωηρές κινήσεις. Αν τους σκουντούσαν κάποιοι περαστικοί, έφτιαχναν τα ρούχα τους χωρίς να φανερώνουν την παραμικρή δυσφορία και συνέχιζαν γρήγορα την πορεία τους. Άλλοι πάλι, με εντυπωσίασαν με τις νευρικές κινήσεις τους. Είχαν αναψοκοκκινισμένα μάγουλα, χειρονομούσαν και μιλούσαν μόνοι τους σαν το πλήθος γύρω τους να τους έδινε ένα αίσθημα μοναξιάς. Όταν ήσαν υποχρεωμένοι να σταματήσουν, έπαυαν να μιλούν, αλλά διπλασίαζαν τις χειρονομίες τους και καρτερούσαν με αφηρημένο χαμόγελο μέχρι να μετριαστεί η κυκλοφοριακή συμφόρηση. Αν κάποιος τους έσπρωχνε, αυτοί υποκλίνονταν σαν να ζητούσαν οι ίδιοι συγγνώμη κι έδειχναν σαστισμένοι από αμηχανία. Αλλά και οι δύο αυτές κατηγορίες περαστικών δεν είχαν τίποτα το ιδιαίτερο, εκτός απ αυτά που προανέφερα. Το ντύσιμό τους μπορεί να χαρακτηριστεί «καθωσπρέπει». Έδειχναν άνθρωποι που ανήκαν σε ανώτερες τάξεις: έμποροι, χρηματιστές, συμβολαιογράφοι, επιχειρηματίες, κι όλοι έδειχναν να φροντίζουν επιμελώς τις ιδιωτικές τους υποθέσεις κι αναλάμβαναν την ευθύνη των εργασιών τους. Η τάξη των εμποροϋπαλλήλων είχε πολλούς αντιπροσώπους που εύκολα κανείς τους ξεχώριζε. Διέκρινα δύο κατηγορίες. Υπήρχαν υπάλληλοι των μεγάλων διαφημιστικών εταιριών, νεαροί κύριοι με στενά εφαρμοστά πανωφόρια, προσεκτικά γυαλισμένα παπούτσια, πομαδισμένα μαλλιά και αυθάδικα ανασηκωμένο χείλι. Εκτός από μια κάποια ζωηράδα στις κινήσεις τους, που επειδή δεν βρίσκω την κατάλληλη λέξη, θα την ονομάσω «υπερβολική σβελτάδα», οι τρόποι αυτών των ανθρώπων, μου φαίνονταν πως ήσαν το τέλειο παράδειγμα αυτού που πριν από ένα ή ενάμισι χρόνο θεωρούνταν καλή συμπεριφορά. Είχαν κατά κάποιον τρόπο το γνωστό φέρσιμο της καλής κοινωνίας, πράγμα που όπως σκέπτομαι, χαρακτηρίζει επιτυχώς αυτήν την κατηγορία. Η άλλη κατηγορία, οι υπάλληλοι των παλιών σοβαρών εμπορικών οίκων, είχαν εντελώς διαφορετικό παρουσιαστικό. Εύκολα διακρίνει κανείς αυτές τις «καταξιωμένες παλιοσειρές» από τα μαύρα ή καφετιά παλτά τους και τα φαρδιά παντελόνια τους. Όλων τα μαλλιά ήταν ήδη ελάχιστα και το δεξιό αυτί τους, που για χρόνια στήριζε τον κονδυλοφόρο, είχε πια συνηθίσει να προεξέχει λίγο από το κεφάλι. Προσπαθούσαν να δείχνουν ευυπόληπτοι, αν επιτρέπεται να χρησιμοποιεί κανείς το ρήμα «προσπαθώ» όταν πρόκειται για την αρχοντική εικόνα του. Οι μανιώδεις χαρτοπαίκτες, από τους οποίους ανακάλυψα πολλούς, 74