«Μουσεία, διαχείριση μνήμης και συλλογικής ταυτότητας: τα εβραϊκά μουσεία ολοκαυτώματος»

Transcript

1 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΓΑΛΑΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΑΡ. ΜΗΤΡΩΟΥ: 08/128 ΘΕΜΑ ΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ «Μουσεία, διαχείριση μνήμης και συλλογικής ταυτότητας: τα εβραϊκά μουσεία ολοκαυτώματος» Διδάσκουσα: ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΕΦΑΛΛΟΝΙΑ 2014

2 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 ΕΒΡΑΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣ 7 Εκπαιδευτικά προγράμματα για το Ολοκαύτωμα που βασίζονται στη μόνιμη Έκθεση του Ε.Μ.Ε...8 Ολοκαύτωμα...9 Θεατρικό Δρώμενο: Η ιστορία του Αλμπέρτου... 9 Περιοδικές εκθέσεις και ψηφιακές εφαρμογές 10 Το Μνημείο-16 καλλιτέχνες προτείνουν...10 Εικόνες Ελλήνων Εβραίων...10 Εβραϊκές Γειτονιές της Ελλάδας...10 Εκπαιδευτικές δραστηριότητες που πραγματοποιούνται στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδας με αφορμή την Εθνική Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος 10 Επισκέψεις σε σχολεία...11 Εκπαιδευτικές Μουσειοσκευές για χρήση στο σχολείο..12 Κρυμμένα Παιδιά στην Ελλάδα της Κατοχής 12 Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων Σεμινάρια για τη Διδασκαλία του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα 13 Σεμινάρια εκπαιδευτικών στο Yad Vashem...14 Μουσειακές εκπαιδευτικές εκδόσεις 15 Ο φίλος μου ο Ααρών...15 Τα Ξυλοπάπουτσα Διηγούνται. Ένα Αληθινό Παραμύθι...16 Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων Διαδραστικό DVD..17 Αντισημιτισμός και Ρατσισμός: Χθες και Σήμερα..18 ΕΒΡΑΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.20 Η επιχειρηματική δραστηριότητα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης Με δικά τους λόγια-ματιές στην εβραϊκή ζωή στην Θεσσαλονίκη πριν από το Ολοκαύτωμα...28 Πανευρωπαϊκή Ημέρα Εβραϊκού Πολιτισμού...30 Memorias-Αναμνήσεις..30 ΕΒΡΑΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΒΕΡΟΛΙΝΟΥ..30 Η μόνιμη έκθεση του Μουσείου 32 Συλλογές του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνου..33 Συλλογή Καθημερινής Κουλτούρας...33 Φωτογραφική Συλλογή..34 Αρχείο...36 Περιοδικές εκθέσεις του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνου...36 Die Erschaffung der Welt (Η Δημιουργία του Κόσμου):Εικονογραφημένα χειρόγραφα από τη Συλλογή Braginsky 37 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ..40 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 45

3 2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σκοπός της παρούσας έρευνας αποτελεί η μελέτη και ανάλυση του ρόλου των εβραϊκών μουσείων τόσο στην Ελλάδα όσο και στο Βερολίνο, με σκοπό να αναδείξουν την διδασκαλία, την έρευνα και τη μνήμη του θλιβερού γεγονότος περί του Ολοκαυτώματος των Εβραίων κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, αποτελώντας το μεγαλύτερο έγκλημα του 20 ου αιώνα και το μεγαλύτερο ομαδικό στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ως προς τη μνήμη, σημαντική υπήρξε η απόφαση της Ελληνικής Βουλής, που όρισε την 27 η Ιανουαρίου ως ημέρα μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος. Μέσα από τις έννοιες συλλογική μνήμη και ταυτότητα θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε τη σημασία που διακατέχουν τα εβραϊκά μουσεία και να αναγνωρίσουμε τον εξέχοντα ρόλο που διαδραματίζουν, ώστε να είναι σε θέση οι τωρινές, αλλά και οι μεταγενέστερες γενεές, να έρθουν σε επαφή, να γνωρίσουν το παρελθόν και να διαφυλάξουν -άμεσα και έμμεσα- την πολιτιστική τους κληρονομιά και ιστορία. (Λέξεις-κλειδιά: Εβραίοι, Μουσεία, Ολοκαύτωμα, μνήμη, ταυτότητα, Ελλάδα, Βερολίνο)

4 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Προτού προβούμε, όμως, στην εμβάθυνση του ζητήματος που μας απασχολεί, σκόπιμο θα ήταν να δώσουμε απαντήσεις στα ακόλουθα ερωτήματα, τα οποία σχετίζονται με την διαχείριση της μνήμης και της συλλογικής ταυτότητας. Ειδικότερα, το μουσείο είναι ένας τόπος διαχείρισης της μνήμης. Σύμφωνα με τον Νορά, η «έλλειψη μνήμης» μας κάνει να ενδιαφερόμαστε για τόπους, όπου η μνήμη αποκρυσταλλώνεται, όπως είναι τα μουσεία. 1 Τι μνήμη, όμως, αντιπροσωπεύουν τα μουσεία; Τα μουσεία αναπαράγουν τη συλλογική μνήμη. Μνήμη είναι ένα κοινωνικό συμβόλαιο, μια διαπραγμάτευση μεταξύ των ανθρώπων για το τι έχουν αποφασίσει να θυμούνται. Επομένως, συλλογική μνήμη είναι αυτή που τη μοιράζεται μια ομάδα ατόμων, επειδή τα άτομα αυτά έζησαν το ίδιο γεγονός και βοηθά στη συνοχή της ομάδας. Δηλαδή, κατά τον Σταυρίδη, «η συλλογική μνήμη είναι τόπος παραγωγής κοινά αναγνωρίσιμων εικόνων». Οι αναμνήσεις διαφοροποιούνται ανάλογα με το κοινωνικό πλαίσιο, στο οποίο ζούσαν τότε, αλλά και σε αυτό που ζουν σήμερα. Αυτό που αποτελεί μνήμη για μια ομάδα και, άρα, σημαντικό στοιχείο της "συλλογικής" της ταυτότητας, μπορεί να είναι ακριβώς εκείνο που κάποια άλλη ομάδα επιθυμεί να ξεχάσει, να αποσιωπήσει ή και να απωθήσει. 2 Πως δομείται και διαδίδεται η μνήμη; Το μουσείο, ως σημαντικό τοπόσημο, καθορίζει τις καθημερινές ιστορικές διαδρομές των ανθρώπων. Υποβάλλει το μήνυμα ότι το παρελθόν δεν σβήστηκε, αλλά "αναπαύτηκε" σε έναν χώρο. Το μουσείο υπενθυμίζει την ιστορία και διατηρεί κατά κάποιο τρόπο άσβηστη μια μνήμη αντίστασης, ενώ, παράλληλα, δίνει και μια αίσθηση εθνικής υπερηφάνειας, που σχετίζεται με την αντίσταση και την επιβίωση σε δύσκολους καιρούς. 3 Όπως αναφέρει ο Μπενβενίστε, κατά τον Αριστοτέλη η μνήμη είναι η δυνατότητα διατήρησης του παρελθόντος. 4 Έχει δικές της μεθόδους συντήρησης - αυτοαναίρεσης, με σκοπό να υφίσταται, να ενεργοποιείται και να ενσωματώνεται στο 1 Γκαζή, Α., «Διαδράσεις της μνήμης στο μουσείο». Στο: ΙΡΙΣ, μελέτες στην μνήμη της καθηγήτριας Αγγελικής-Πιλάλη Παπαστερίου, εκδ. Κορνηλία Σφακιανάκη, 2010, σελ Γκαζή, Α., «Διαδράσεις της μνήμης στο μουσείο», ό.π., σελ Γκαζή, Α., «Διαδράσεις της μνήμης στο μουσείο», ό.π., σελ Μπενβενίστε, Ρ., Μνήμη και Ιστοριογραφία. Στο: (Μπενβενίστε, Ρ.) «Διαδρομές και Τόποι της Μνήμης. Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις», επιμ. Παραδέλλης, Θ., Αθήνα (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια και Εταιρία Αξιοποίησης και Διαχείρισης Περιουσίας Πανεπιστημίου Αιγαίου) 1999, σελ

5 4 σύστημα αξιών, που επικρατεί σε κάθε κοινωνία. Έτσι, η μνήμη συνδιαλέγεται με το παρόν και διατηρεί μια μεταβλητότητα κατά την πάροδο των ετών. 5 Σύμφωνα με την Τσιάρα: «τα εθνικά μουσεία αποκτούν συχνά κυρίαρχη συμβολική σημασία στις τοπικές κοινωνίες και τη συλλογική τους μνήμη. Ορίζουν ( ) τον αστικό χώρο και καθορίζουν την πρόσληψή του από το κοινωνικό σώμα». Η δημιουργία ενός μνημείου, μουσείου ή άλλων αρχιτεκτονικών μορφών, αποτελεί τον πιο ξεκάθαρο τρόπο ανάκλησης της μνήμης. Συνεχίζει λέγοντας ότι: «Το μνημείο είναι η ορατή, υλική βάση σχηματοποίησης και συντήρησης της μνήμης», ενώ παράλληλα έχει ως στόχο να «λειτουργήσει ως οπτικό ερέθισμα για τη διέγερσή της. Αποτελεί μία υλική μνημοτεχνική διεργασία, ένα συμβολικό μέσο αφήγησης του παρελθόντος, που συμβάλλει στην επανένταξη της ατομικής μνήμης στη συλλογική». 6 Ένας από τους πιο βασικούς μηχανισμούς κατασκευής ταυτότητας αποτελεί ο τρόπος, κατά τον οποίο η ιστορική μνήμη χρησιμοποιείται στο παρόν, καθώς και ο τρόπος, με τον οποίο το παρελθόν ενσωματώνεται σε αυτό. Ανάλογα με τον τρόπο που τα άτομα βιώνουν και προσδοκούν το παρόν, προσλαμβάνουν και το παρελθόν, το οποίο αφενός νοηματοδοτεί το παρόν και αφετέρου κατασκευάζει την εικόνα του επιθυμητού μέλλοντος. 7 Κατά τον Σταυρίδη, η συλλογική μνήμη είναι μια αναπλαστική μορφοποίηση του παρελθόντος στο βαθμό που αυτό αναγνωρίζεται κοινά ως παρελθόν. Διαμορφώνει συνεχώς πλαίσια υποδοχής του παρόντος, συσχετίζει παρελθόν με παρόν με στόχο να επηρεάσει την έκβαση του παρόντος και, συνεπώς, δημιουργεί μέλλον. 8 Το δημόσιο μνημείο χρησιμοποιείται με σκοπό να εξυπηρετήσει κοινωνικές ανάγκες, οι οποίες συνδέονται με την ταυτότητα και τη διαιώνιση προσώπων και γεγονότων. Το κοινό, στο οποίο απευθύνεται ένα δημόσιο μνημείο, είναι πολυδιάστατο. Περιλαμβάνει τις προηγούμενες γενεές, τις οποίες καλείται να τιμήσει, τις παρούσες και τις μεταγενέστερες, που οφείλει να νουθετήσει. Ο ρόλος ενός μνημείου αποτελεί είτε την αφύπνιση, είτε την καταστολή της μνήμης. Ωστόσο, η 5 Μπενβενίστε, Ρ., Ταξιδιωτική αφήγηση, μνήμη και ιστορία: Εβραίοι ταξιδιώτες τον Μεσαίωνα. Στο: (Μπενβενίστε, Ρ.) «Διαδρομές και Τόποι της Μνήμης. Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις», ό.π., σελ Τσιάρα, Σ., Τοπία Εθνικής Μνήμης, Ιστορίες της Μακεδονίας γραμμένες σε μάρμαρο, Αθήνα (Εκδόσεις Κλειδάριθμος) 2004, σελ. 12 και Παραδέλλης, Θ., Ανθρωπολογία της Μνήμης. Στο: (Μπενβενίστε, Ρ.) «Διαδρομές και Τόποι της Μνήμης. Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσεις», ό.π., σελ Σταυρίδης, Σ., Η σχέση χώρου και χρόνου στη συλλογική μνήμη. Στο: (Σταυρίδης, Σ.) «Μνήμη και εμπειρία του χώρου», Αθήνα (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια) 2006, σελ. 14.

6 5 διέγερση της μνήμης δεν προκαλείται αυτόματα από την παρουσία του μνημείου στο χώρο. Η επιθυμία και η ανάγκη υπενθύμισης του παρελθόντος εξαρτάται από τις προθέσεις της ανθρώπινης κοινότητας. Κατά την Τσιάρα, όταν δεν υπάρχει προσωπική και πολιτική βούληση ενεργοποίησης της μνήμης, τότε δημιουργούμε μνημεία κενά νοηματικού περιεχομένου. 9 Μια ιστορία, όπως εξηγεί και ο Πιερ Νορά, δύναται να πραγματοποιείται στη βάση της μελέτης των τόπων της συλλογικής μνήμης: τόποι τοπογραφικοί, όπως τα αρχεία, οι βιβλιοθήκες και τα μουσεία τόποι μνημειακοί, όπως τα νεκροταφεία ή οι αρχιτεκτονικές τόποι συμβολικοί, όπως οι εορτές προς ανάμνηση γεγονότων, τα προσκυνήματα, οι επέτειοι, τα εμβλήματα τόποι λειτουργικοί, όπως τα εγχειρίδια, οι αυτοβιογραφίες ή οι σύλλογοι. Όλα αυτά τα μνημεία έχουν την ιστορία τους. 10 Κατά τον Hegel οι ανθρώπινες κοινότητες έχουν ανάγκη από μια αφήγηση που να τις αναπαριστά, όχι με τον τρόπο που είναι, αλλά με τον τρόπο που θέλουν να βλέπουν τον εαυτό τους. Τα μουσεία μπορούν να δημιουργήσουν και να υποστηρίξουν τέτοιου είδους αφηγήσεις, που αναπαριστούν συγκεκριμένες μορφές συλλογικής μνήμης. Αυτή η υποστασιοποίηση του παρελθόντος και της μνήμης γίνεται στα μουσεία μέσα από την έκθεση των αντικειμένων. Ταυτόχρονα, όμως, το μουσείο "κατασκευάζει" τη μνήμη, γιατί είναι δημόσιο μνημείο της μνήμης. Η διαχείριση της δημόσιας μνήμης είναι βαθιά πολιτική, καθώς διαμορφώνεται μέσα από συνεχείς εκτάσεις μεταξύ της ηγεμονικής κουλτούρας και του λαού. Μέσω της δημόσιας μνήμης παράγεται και αναπαράγεται ένα είδος γνώσης, που βεβαιώνει τις αντιλήψεις για την ιστορική συνέχεια του λαού. 11 Άξιο, επίσης, θα ήταν να αναφέρουμε εν συντομία και τον γενικό ρόλο που διαδραματίζουν τα μουσεία, συμβάλλοντας, έτσι, ως νέα τοπόσημα σε μία πόλη. Γενικά, επειδή οι πόλεις και οι κοινωνίες δίνουν μεγαλύτερη προσοχή στην εικόνα του προϊόντος, τα μουσεία παίζουν καθοριστικό ρόλο πάνω στη δημόσια κουλτούρα. Τα μουσεία αποτελούν ένα προσφιλή τουριστικό προορισμό για ανθρώπους, οι οποίοι συνδυάζουν την αναψυχή με διάφορα πολιτιστικά δρώμενα, δημιουργώντας, με αυτόν τον τρόπο, τεράστια οικονομικά οφέλη από τις δαπάνες των τουριστών που θα καταφθάσουν για να θαυμάσουν τις διάφορες μουσειακές συλλογές. Επιπλέον, οι 9 Τσιάρα, Σ., Τοπία Εθνικής Μνήμης, Ιστορίες της Μακεδονίας γραμμένες σε μάρμαρο, ό.π., σελ Θεολόγος, Κώστας, Η Αξία της Μνήμης για μια Κοινωνία, intellectum, , τεύχος 3, σελ Γκαζή, Α., «Διαδράσεις της μνήμης στο μουσείο», ό.π., σελ

7 6 πόλεις, που φιλοξενούν διεθνούς φήμης μουσεία, γίνονται πόλοι έλξης για επιχειρήσεις, οι οποίες έχουν ως στόχο να προβάλλουν ένα πιο ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα, δίνοντας έμφαση στην κουλτούρα και τον πολιτισμό. 12 Η βιομηχανία της κουλτούρας και της πολιτιστικής κληρονομιάς, εκτός του ότι προσελκύει τουρισμό, παρέχει ευκαιρίες απασχόλησης και παράγει εισοδήματα, λειτουργώντας, έτσι, ως ένα σημαντικό τμήμα μιας υγιούς οικονομίας, η οποία είναι απαραίτητη για την οικονομική επιτυχία της πόλης στην παγκόσμια οικονομία. Η κουλτούρα κατέχει σημαντικό ρόλο στην καθημερινότητα της πόλης, αποτελεί αντικείμενο διαχείρισης και σηματοδοτεί την εφαρμογή των τεχνών και την παραγωγή αισθητικής. Με λίγα λόγια, αποτελεί μια βάση οικονομικής ανάπτυξης και μέσο οριοθέτησης της πόλης. 13 Επίσης, η Zukin αναφέρει χαρακτηριστικά πως η κουλτούρα συμβάλλει αποτελεσματικά στον αστικό έλεγχο, αφενός επειδή αποτελεί πηγή εικόνων και αναμνήσεων, μέσω των οποίων καθορίζεται το ποιος ανήκει σε συγκεκριμένους χώρους, και αφετέρου επειδή λειτουργεί ως σύνολο αρχιτεκτονικών θεμάτων, αφού ως τέτοιο διαδραματίζει εξέχοντα ρόλο στις στρατηγικές αστικής ανάπτυξης, που έχουν ως βάση τους την ιστορική διατήρηση της τοπικής κληρονομιάς. 14 Κατά την Σολομών, το μουσείο δεν αποτελεί μόνο έναν οργανισμό με προσδιορισμένο χώρο και εκθέματα, αλλά διαχέεται στην κοινωνία με πολλαπλούς τρόπους. Ειδικότερα, ως επιστημονική γνώση, ως αισθητική και ιδεολογία, ως τρόπος οργάνωσης της οπτικής εμπειρίας, της ψυχαγωγίας, του ταξιδιού και της μάθησης, ως στάση απέναντι στον υλικό πολιτισμό, ως άποψη για την ταυτότητα, την ετερότητα, τη σημασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, την δράση της κοινωνίας, αλλά και του έθνους γενικότερα, σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο και τη σχέση του παρελθόντος με το παρόν. 15 Συνεχίζει, υποστηρίζοντας πως τα μουσεία δεν διασφαλίζουν απλά αρχειοθετημένα τεκμήρια. Δεν αντικατοπτρίζουν μόνο την μνήμη, αλλά ταυτόχρονα την ενεργοποιούν, καθιστώντας μια ιστορική έκθεση ή μια έκθεση, βασισμένη σε ιστορικές αναφορές, μαρτυρίες και αρχεία, ως έναν παράγοντα νέων αφηγήσεων, σχέσεων και διενέξεων στο όνομα της έγκυρης, ηθικής και αντικειμενικής απόδοσης 12 Short, R.J., Global Metropolitan. Globalizing cities in a capitalist world, London (Routledge Publications) 2004, p Zukin, S., The Cultures of Cities, Blackwell Publishers, 1995, p Zukin, S., The Cultures of Cities, ό.π., p Σολομών, Εσθήρ, Τα μουσεία ως «αντικείμενα». Αναζητώντας τρόπους προσέγγισης. Στο: (Γιαλούρη, Ε.), «Υλικός πολιτισμός. Η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων», Αθήνα (εκδόσεις Αλεξάνδρεια) 2012, σελ. 78.

8 7 του παρελθόντος. Εξάλλου, πολλά μουσεία επικεντρώνονται, κυρίως, στη μικροϊστορία, στους αφανείς στα μεγάλα γεγονότα- πρωταγωνιστές, αλλά και στον πολιτισμό της καθημερινότητας, δίνοντας με αυτόν τον τρόπο στα αντικείμενα έναν ιδιαίτερα ενεργητικό ρόλο. Η παρουσίαση αναμνήσεων, που συνδέονται με ένα έκθεμα και ο συσχετισμός του με προφορικές μαρτυρίες, ζωντανεύουν τις πολλαπλές σημασίες του και φανερώνουν τον προσωπικό τρόπο, κατά τον οποίο τα άτομα έζησαν μια εποχή ή ένα μεγάλο ιστορικό γεγονός. 16 Σύμφωνα με τον Baudrillard «το μουσείο, αντί να περιορίζεται σε μια γεωγραφική θέση, είναι πλέον παντού, σαν μια διάσταση της ίδιας της ζωής». 17 Στη συνέχεια θα εξετάσουμε πως μια συγκεκριμένη ιστορική και πολιτισμική ομάδα, αυτή των Εβραίων, διαχειρίστηκε την εμπειρία της μαζικής δίωξης και εξόντωσής της (γνωστής ως Ολοκαύτωμα) μέσα από τα μουσεία. Συγκεκριμένα, το εξαιρετικά ενδιαφέρον στοιχείο σε αυτήν την περίπτωση είναι η συγκρότηση μιας συλλογικής ταυτότητας και μιας συλλογικής μνήμης, που έχει ως πυρήνα της την προς τα έξω προβολή, την διάχυση γνώσης και την δημοσιοποίηση του Ολοκαυτώματος. ΕΒΡΑΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣ Το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος ιδρύθηκε το 1977 με σκοπό την συλλογή, την διατήρηση, την έρευνα και την έκθεση των κατάλοιπων του υλικού πολιτισμού 2300 χρόνων εβραϊκής παρουσίας στην Ελλάδα. Ως ιστορικό και εθνογραφικό μουσείο επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στην παρουσίαση μιας ζωντανής εικόνας της εβραϊκής ιστορίας και παράδοσης στη διάρκεια αυτών των αιώνων (εικόνα 1) Σολομών, Εσθήρ, Τα μουσεία ως «αντικείμενα». Αναζητώντας τρόπους προσέγγισης, ό.π., σελ Baudrillard, J., Simulations, New York [Semiotext(e)], 1983, pp

9 8 Εικόνα 1: Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος. Πρόσοψη κτηρίου. Το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος οργανώνει από το 1996 ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολεία. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα έχουν ως στόχο την εξοικείωση των παιδιών με το μουσείο, την ανάπτυξη των μαθησιακών, συνδυαστικών και κριτικών τους ικανοτήτων, την παρατήρηση και κατανόηση των εκθεμάτων, ώστε να γίνει η επίσκεψή τους μια ευχάριστη και εποικοδομητική εμπειρία. Με ποικίλους τρόπους ερμηνείας επιδιώκεται η ενεργοποίηση της δημιουργικότητας τους, η διαπολιτισμική και διαθρησκευτική γνωριμία με το χώρο και η επεξεργασία θεμάτων, όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα και το Ολοκαύτωμα. 19 Επιπρόσθετα, το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος σχεδίασε και πραγματοποίησε ένα σεμινάριο για δασκάλους και καθηγητές πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και μουσειοπαιδαγωγούς με θέμα: «Διδάσκοντας το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα» Εκπαιδευτικά προγράμματα για το Ολοκαύτωμα που βασίζονται στην μόνιμη έκθεση του Ε.Μ.Ε. 19 Τρέβεζα-Σούση, Οριέττα, Μουσειακά εκπαιδευτικά εργαλεία για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος, Πρακτικά Σεμιναρίου Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος, «Διδάσκοντας για το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα», Ιωάννινα, 2012, σελ

10 9 «Ολοκαύτωμα»: Ο εκπαιδευτικός στόχος αυτού του προγράμματος είναι να γνωρίσουν τα παιδιά τα γεγονότα που συνέβησαν στη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη και την Ελλάδα. Μέσα την Ελλάδα. Μέσα από τα ιστορικά στοιχεία, τις φωτογραφίες και τις μαρτυρίες, μαθαίνουν για την τύχη των Εβραίων και των άλλων θυμάτων του Ολοκαυτώματος και συζητούν για τη σημασία των ηθικών ζητημάτων που προκύπτουν για την ζωή μας σήμερα. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα μπορεί, μάλιστα, να συνδυαστεί με την περιοδική έκθεση του Ε.Μ.Ε., υπό τον τίτλο «Το Μνημείο - 16 καλλιτέχνες προτείνουν» και προτείνεται για σχολικές ομάδες μαθητών του Γυμνασίου και του Λυκείου. 21 Θεατρικό Δρώμενο: «Η ιστορία του Αλμπέρτου». Το δρώμενο αυτό έχει σαν στόχο μέσα από μια βιωματική προσέγγιση να γνωρίσουν οι μαθητές για τα γεγονότα που έζησαν παιδιά της ηλικίας τους την περίοδο του πολέμου. Τα γεγονότα που περιγράφονται, αντανακλούν την ιστορική πραγματικότητα και έχουν σαν βάση τις αυθεντικές αναμνήσεις τριών παιδιών που έζησαν τα χρόνια του Ολοκαυτώματος και βρίσκονται στα αρχεία του Μουσείου. Οι εμπειρίες τους συνδυάσθηκαν, για να δημιουργήσουν την ιστορία μιας 21

11 10 οικογένειας, που παρουσιάζεται μέσα από το ημερολόγιο του γιου, Αλμπέρτου. Το πρόγραμμα αυτό προτείνεται σε μαθητές της Ε και ΣΤ τάξης Δημοτικού Περιοδικές εκθέσεις και ψηφιακές εφαρμογές «Το Μνημείο 16 καλλιτέχνες προτείνουν»: Η έκθεση παρουσιάζεται στην αίθουσα σύγχρονης τέχνης Σαμ Μπενρουμπή. Ο εκπαιδευτικός στόχος του προγράμματος αυτού είναι η γνωριμία των παιδιών με τις διαδικασίες δημιουργίας ενός μνημείου, τις δυνατότητες και τους περιορισμούς του. Διερευνάται τι σημαίνει για τους Εβραίους η ύπαρξη ενός μνημείου Ολοκαυτώματος, ο ιδιαίτερος συμβολισμός του, αλλά και η θέση του μέσα στην τοπική και εθνική ιστορία. 23 «Εικόνες Ελλήνων Εβραίων»: Η ψηφιακή φωτογραφική έκθεση, η οποία είναι διαθέσιμη στην ιστοσελίδα του Ε.Μ.Ε. ( περιλαμβάνει εκπαιδευτικές προτάσεις για τη χρήση της έκθεσης αυτής στο σχολείο και ανάλογα προσαρμόζεται για μαθητές Δημοτικού, Γυμνασίου και Λυκείου. 24 «Εβραϊκές Γειτονιές της Ελλάδας»: Η ψηφιακή φωτογραφική έκθεση, που είναι διαθέσιμη στην ιστοσελίδα του Ε.Μ.Ε. ( περιλαμβάνει πλούσιο φωτογραφικό υλικό από 12 κοινότητες στην Ελλάδα. Παρουσιάζει τη ζωή στις γειτονιές, όπου ζούσαν Eβραίοι πριν από τον πόλεμο και μπορεί να αξιοποιηθεί από τον εκπαιδευτικό για χρήση μέσα στην τάξη. Η έκθεση απευθύνεται σε μαθητές Δημοτικού, Γυμνασίου και Λυκείου Εκπαιδευτικές δραστηριότητες που πραγματοποιούνται στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος με αφορμή την Εθνική Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος (27 η Ιανουαρίου) Τρέβεζα-Σούση, Οριέττα, Μουσειακά εκπαιδευτικά εργαλεία για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος, ό.π., σελ Τρέβεζα-Σούση, Οριέττα, Μουσειακά εκπαιδευτικά εργαλεία για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος, ό.π., σελ Τρέβεζα-Σούση, Οριέττα, Μουσειακά εκπαιδευτικά εργαλεία για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος, ό.π., σελ. 44.

12 11 Στα πλαίσια του εορτασμού της Ημέρας Μνήμης του Ολοκαυτωμάτος πραγματοποιείται εκπαιδευτικό πρόγραμμα σε συνεργασία με τη Νίνα Αλκαλάη, καθηγήτριας χορού και χοροθεραπεύτρια, με στόχο τη βιωματική διδασκαλία του Ολοκαυτώματος μέσω της Τέχνης και απευθύνεται σε μαθητές Δημοτικού και Γυμνασίου. 26 Εργαστήρι (Κατασκευή κολλάζ) Θέμα: Σπίτι Μάσκα Η εκπαιδευτική αυτή δραστηριότητα προτείνεται σε παιδιά Δημοτικού και Γυμνασίου και έχει ως στόχο τον προβληματισμό των νεαρών επισκεπτών πάνω σε θέματα που παραπέμπουν στις ιστορίες των Κρυμμένων παιδιών στην Ελλάδα της Κατοχής. Για την περίοδο αυτή προγραμματίζονται για τα σχολεία στο χώρο του Ε.Μ.Ε. αλλά και σε σχολικές τάξεις, συναντήσεις με επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος, αλλά και κρυμμένα παιδιά με στόχο τη προσωπική επαφή και γνωριμία με τα παιδιά και τη συζήτηση μαζί τους για τις εμπειρίες τους. Επίσης, στον ειδικά διαμορφωμένο χώρο του Ε.Μ.Ε. γίνονται προβολές μαρτυρίων από «Κρυμμένα Παιδιά» της Κατοχής και επιζήσαντες από το Ολοκαύτωμα και σχετικές ταινίες και ντοκιμαντέρ για το Β Παγκόσμιο Πόλεμο Επισκέψεις σε σχολεία 26 Τρέβεζα-Σούση, Οριέττα, Μουσειακά εκπαιδευτικά εργαλεία για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος, ό.π., σελ Τρέβεζα-Σούση, Οριέττα, Μουσειακά εκπαιδευτικά εργαλεία για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος, ό.π., σελ. 44.

13 12 Η υπεύθυνη εκπαιδευτικών προγραμμάτων σε συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς και με επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος διοργανώνουν παρουσιάσεις σε σχολεία Εκπαιδευτικές Μουσειοσκευές για χρήση στο σχολείο Το Ε.Μ.Ε. προσφέρει για εκπαιδευτική χρήση στα σχολεία ειδικά διαμορφωμένες μουσειοσκευές με εκπαιδευτικό υλικό σχετικό με το θέμα της διδασκαλίας του Ολοκαυτώματος. «Κρυμμένα Παιδιά στην Ελλάδα της Κατοχής»: Ο εκπαιδευτικός στόχος του προγράμματος είναι να προβληματιστούν οι μαθητές πάνω σε επίκαιρα ζητήματα, όπως η φρίκη του πολέμου, η προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων, η έννοια της ταυτότητας, η κοινωνική ανεκτικότητα, το δικαίωμα της διαφορετικότητας, ο ρατσισμός και η ξενοφοβία. Η μουσειοσκευή μπορεί να συνδεθεί και με την ομότιτλη περιοδεύουσα έκθεση του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος και προτείνεται για τις τελευταίες τάξεις του δημοτικού και όλες τις τάξεις του Γυμνασίου

14 13 «Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων »: Ο εκπαιδευτικός στόχος της φωτογραφικής αυτής έκθεσης είναι να ενισχύσει τους εκπαιδευτικούς στη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος και στη μνημόνευση της Εθνικής Ημέρας Μνήμης του Ολοκαυτώματος. Με το υλικό αυτό δίνεται η δυνατότητα να δημιουργηθεί μια φωτογραφική έκθεση μέσα στην τάξη ή σε άλλο χώρο του σχολείου, χωρισμένη σε τρεις ενότητες: α) τη ζωή των Εβραίων πριν από τον πόλεμο β) κατά τη διάρκεια και γ) μετά τον πόλεμο. Επιπλέον, παρέχεται φωτογραφικό υλικό από το χώρο του Ολοκαυτώματος της μόνιμης έκθεσης του Ε.Μ.Ε. για τα σχολεία που δεν μπορούν να έχουν άμεση πρόσβαση στο Μουσείο, καθώς και συνοδευτικές εκδόσεις και οπτικό-ακουστικό υλικό. Η μουσειοσκευή προτείνεται για μαθητές Δημοτικού, Γυμνασίου και Λυκείου Σεμινάρια για τη Διδασκαλία του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα Το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος έχει οργανώσει και υλοποιήσει εννιά (9) σεμινάρια που απευθύνονται σε εκπαιδευτικούς, με θέμα τη διδασκαλία για το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα. Έξι (6) πραγματοποιήθηκαν στην Αθήνα (2004, 2006, 2007, 2009, 2010 και 2011), ενώ ένα διοργανώθηκε στη Θεσσαλονίκη (2005), ένα στα Γιάννενα και το Βόλο (2012). Στα σεμινάρια συμμετείχαν πλήθος εκπαιδευτικών, αλλά και εκπρόσωποι υπουργείων, οργανισμών και φορέων Τρέβεζα-Σούση, Οριέττα, Μουσειακά εκπαιδευτικά εργαλεία για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος, ό.π., σελ. 46.

15 14 Σεμινάρια εκπαιδευτικών στο Yad Vashem Τον Ιούλιο 2006, πραγματοποιήθηκε στην Ιερουσαλήμ, από το ίδρυμα Yad Vashem, σε συνεργασία με το Ελληνικό ΥΠΕΠΘ και με την υποστήριξη του Ε.Μ.Ε., το πρώτο δεκαήμερο σεμινάριο με στόχο την επιμόρφωση και την προετοιμασία Ελλήνων εκπαιδευτικών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στο θέμα της διδασκαλίας για το Ολοκαύτωμα. Η ομάδα των δεκαοκτώ εκπαιδευτικών, που επιλέχθηκε από το ΥΠΕΠΘ, προήλθε από ολόκληρη την Ελλάδα. Τον Ιούλιο του 2008, πραγματοποιήθηκε στο ίδρυμα Yad Vashem το δεύτερο επταήμερο σεμινάριο για εκπαιδευτικούς από την Ελλάδα και με τη συμμετοχή 10 εκπαιδευτικών από όλη την χώρα. Τον Ιούλιο του 2011, έλαβε χώρα το τρίτο επταήμερο σεμινάριο στο Yad Vashem, μετά από απευθείας συνεργασία του ιδρύματος με το Ε.Μ.Ε., για 12 μελή ομάδα εκπαιδευτικών από όλη την Ελλάδα. Τον Ιούλιο του 2012 πραγματοποιήθηκε το τέταρτο σεμινάριο, στο οποίο συμμετείχαν 27 Έλληνες εκπαιδευτικοί. 32 Το Yad Vashem, το Ίδρυμα για τη Μνήμη των Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος ιδρύθηκε το 1953 με πράξη του Ισραηλινού Κοινοβουλίου. Το όνομά του προέρχεται από ένα απόσπασμα της Παλαιάς Διαθήκης (Ησαΐας, Κεφάλαιο ΝΣΤ, Στίχος 5): «δώσω αυτοίς εν τω οίκω μου και εν τω τείχει μου τόπον ονομαστόν [ ] όνομα αιώνιον (yad vashem) δώσω αυτοίς και ουκ εκλείψει.» Με έδρα την Ιερουσαλήμ, το Yad Vashem έχει αναλάβει την τεκμηρίωση της ιστορίας του Εβραϊκού λαού κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος, τη διατήρηση της μνήμης και της ιστορίας του καθενός από τα έξι εκατομμύρια θύματα, και τη μεταβίβαση της κληρονομιάς του Ολοκαυτώματος στις επερχόμενες γενιές. 32

16 15 Για το σκοπό αυτό διαθέτει τεράστια αρχεία, εκτεταμένη βιβλιοθήκη, ίδρυμα ερευνών, διεθνή σχολή και νέα μουσεία Μουσειακές Εκπαιδευτικές Εκδόσεις «Ο Φίλος μου ο Ααρών»: Η έκδοση αυτή σχεδιάστηκε με στόχο να κατανοήσουν τα παιδιά την ιδιαιτερότητα της Εβραϊκής θρησκείας και να προβληματιστούν για τη σημασία της διαφορετικότητας, μέσα από τις εμπειρίες δυο παιδιών της ηλικίας τους. Το βιβλίο διηγείται την ιστορία της φιλίας δυο μικρών αγοριών, του Κωστή και του Ααρών. Καθώς ο Κωστής, που είναι Χριστιανός Ορθόδοξος, περιγράφει τις γιορτές που τα περισσότερα παιδιά γνωρίζουν καλά, δίπλα στα έθιμα της οικογένειας του Εβραίου φίλου του, τα παιδιά έχουν τη δυνατότητα να γνωρίσουν τις εβραϊκές γιορτές και τελετές και τη σχέση τους με τις χριστιανικές γιορτές και τις εποχές του χρόνου. Μέσα από την ιστορία, τα παιδιά κατανοούν ότι μπορεί κάποιος να γιορτάζει διαφορετικά πράγματα σε διαφορετικές εορτές, με διαφορετικά έθιμα, αλλά δεν παύει να έχει τις ίδιες προσδοκίες και τα ίδια δικαιώματα με όλους τους ανθρώπους. Μαθαίνουν ότι η διαφορετικότητα στην πίστη ή τις συνήθειες δεν αλλάζει τη σχέση με ένα φίλο, αλλά, αντιθέτως, προσδίδει ενδιαφέρον και εμπλουτίζει την εμπειρία της ζωής

17 16 «Τα Ξυλοπάπουτσα Διηγούνται. Ένα Αληθινό Παραμύθι»: Στόχος της συγκεκριμένης εκπαιδευτικής έκδοσης είναι να έρθουν τα παιδιά σε πρώτη επαφή με το θέμα του Ολοκαυτώματος, παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα μέσα από την εμπειρία ενός νεαρού αγοριού. Η αφήγηση βασίζεται σε πραγματικές ιστορίες από το στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπέργκεν-Μπέλσεν, καθώς και σε πρωτότυπα αντικείμενα από τη Συλλογή Ολοκαυτώματος του Μουσείου. Η εικονογράφηση έγινε με βάση φωτογραφίες του στρατοπέδου και στοιχεία από τις μαρτυρίες επιζώντων. Στο βιβλίο, τα ίδια τα ξυλοπάπουτσα διηγούνται την ιστορία τους: πώς, από ένα δέντρο σε ένα δάσος της Γερμανίας κατέληξαν στην προθήκη του Ολοκαυτώματος στο Εβραϊκό Μουσείο, με σκοπό να λένε σε όλους τους επισκέπτες την απίστευτη ιστορία τους. Μέσα από τη διαδρομή των ξύλινων παπουτσιών, γνωρίζουμε το ανώνυμο παιδί του στρατοπέδου, την προσπάθεια του να επιβιώσει στον απάνθρωπο αυτό τόπο, τα συναισθήματα και τις ανησυχίες του. Το βιβλίο μπορεί να λειτουργήσει ως αυτούσιο ανάγνωσμα, ή να χρησιμοποιηθεί στην τάξη, για την προετοιμασία των παιδιών πριν από μια επίσκεψη στο Εβραϊκό Μουσείο. Μπορεί, επίσης, να βοηθήσει γονείς που επισκέπτονται το Μουσείο με τα παιδιά τους

18 17 «Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων »: Η έκδοση απευθύνεται, κυρίως, σε μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου, έχοντας ως στόχο να τους εισάγει με τρόπο παραστατικό σε ένα θέμα τόσο σύνθετο και πολύπλοκο, όπως το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα. Συγχρόνως, προσφέρεται και ως εργαλείο για τους καθηγητές, δίνοντάς τους μία αφετηρία για την οργάνωση της διδασκαλίας του μαθήματος στην τάξη. Για αυτό περιλαμβάνει συνοπτικό χρονολόγιο των γεγονότων και πιο εκτεταμένη βιβλιογραφία, ελληνική και ξενόγλωσση, ενώ παρατίθενται διευθύνσεις έγκυρων σχετικών διαδικτυακών τόπων. Περιγράφοντας συνοπτικά την ιστορία του αντισημιτισμού, αλλά, κυρίως, τα ίδια τα γεγονότα του Ολοκαυτώματος στην Ευρώπη -και ειδικότερα στην Ελλάδα- το εγχειρίδιο υποστηρίζει τη διδασκαλία του τελευταίου στα σχολεία, ως αφετηρία και ερέθισμα για εκτενέστερη έρευνα και συζήτηση πάνω σε θέματα ρατσισμού, προκαταλήψεων, διακρίσεων, κατατρεγμών και γενοκτονιών. 36 Διαδραστικό DVD: «Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων »: Η ψηφιακή εφαρμογή που παρουσιάζεται στο χώρο Ολοκαυτώματος του Ε.Μ.Ε., παρέχει τη δυνατότητα ενημέρωσης σχετικά με την ζωή των Εβραίων της Ελλάδος πριν από τον πόλεμο, δίνοντας μια εικόνα του κόσμου, που καταστράφηκε. Στη συνέχεια, ο επισκέπτης μπορεί να παρακολουθήσει τα τραγικά γεγονότα του Ολοκαυτώματος, μέσα από το συνδυασμό ιστορικών πληροφοριών, εγγράφων, φωτογραφιών, αλλά και προσωπικών μαρτυριών θυμάτων, με τη μορφή σύντομων αποσπασμάτων βιντεοσκοπημένων συνεντεύξεων, ενώ το θέμα ολοκληρώνεται με την παρουσίαση των προσπαθειών ανασυγκρότησης μετά 36

19 18 τον πόλεμο και με μια συνοπτική αναφορά στις εβραϊκές κοινότητες, που υπάρχουν στην Ελλάδα σήμερα Το σχολικό έτος το Ε.Μ.Ε. προσέφερε εκπαιδευτικά προγράμματα και άλλες εκπαιδευτικές δράσεις με θέμα: «Αντισημιτισμός και Ρατσισμός: Χθες και Σήμερα»: Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα έχει ως στόχο την ανίχνευση της ιστορίας του αντισημιτισμού και του ρατσισμού και των εκδηλώσεων των φαινομένων αυτών, διαχρονικά. Με την εξέταση ιστορικών μελετών, άρθρων του ημερήσιου τύπου και σχετικών επίκαιρων κειμένων, τίθενται προς συζήτηση ερωτήματα, όπως: ποιες μορφές παίρνει ο αντισημιτισμός και ο ρατσισμός στις μέρες μας; πόσο ρατσιστές είμαστε; τι μας οδηγεί σε τέτοιες συμπεριφορές; πως μπορούμε να αλλάξουμε; Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα προτείνεται για μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου. 38 Στο Εβραϊκό Μουσείο της Αθήνας, η παρουσίαση του Ολοκαυτώματος των Εβραίων αναπτύσσεται σε τέσσερις προθήκες στο 4 ο επίπεδο, στη μέση, δηλαδή, περίπου της συνολικής διαδρομής που πραγματοποιεί ο επισκέπτης, σε ένα χώρο ειδικά σχεδιασμένο με σκοπό να φιλοξενήσει εκπαιδευτικές και θεματικές δράσεις, οι οποίες αναφέρθηκαν ανωτέρω. Η επιλογή της θέσης αυτής θεωρείται σκόπιμη, καθώς ο επισκέπτης έχει ήδη συναντήσει σημαντικές όψεις του εβραϊκού πολιτισμού στον ελλαδικό χώρο και έχει ήδη συνειδητοποιήσει ότι αφορά πραγματικούς, καθημερινούς ανθρώπους, που παρουσιάζουν πολλά κοινά με τον ίδιο, και όχι έναν λαό μαρτύρων ή θυμάτων, που γεννήθηκε και πέθανε με τη Shoah (Γενοκτονία). 39 Στα επίπεδα που ακολουθούν, μετά από αυτό του Ολοκαυτώματος, ο επισκέπτης συναντάει συλλογές λαογραφικού χαρακτήρα, οι διοργανωτές των οποίων έχουν ως στόχο την αποφόρτιση των αρνητικών συναισθημάτων, που προκαλούνται από το θλιβερό θέμα της γενοκτονίας, καθώς, επίσης, προσπαθούν να δώσουν στον 37 Τρέβεζα-Σούση, Οριέττα, Μουσειακά εκπαιδευτικά εργαλεία για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος, ό.π., σελ Τρέβεζα-Σούση, Οριέττα, Μουσειακά εκπαιδευτικά εργαλεία για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος, ό.π., σελ Σολομών, Εσθήρ, Ιστορία, Μνήμη, Αναπαράσταση: Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας. Στο: (Ν. Μαραντζίδης, Σ. Δορδανάς, Ν. Ζάικος, Γ. Αντωνίου), «Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια», Θεσσαλονίκη, 2011, σελ

20 19 επισκέπτη μια θετική και αισιόδοξη εντύπωση κατά την περιήγησή του στο Μουσείο. 40 Η εκθεσιακή προσέγγιση του Ολοκαυτώματος στο Εβραϊκό Μουσείο της Αθήνας προσπαθεί να συγκρατήσει τα αρνητικά συναισθήματα της εξόντωσης και του αφανισμού και να ξεφύγει από τη λογική θυματοποίησης του εβραϊκού πληθυσμού. 41 Σε παράπλευρο κείμενο δίνεται έμφαση στο θετικό ρόλο του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού και στην ανταπόκριση του κλήρου και των απλών ανθρώπων στις επικλήσεις του πρώτου, με σκοπό να βοηθήσουν και να σώσουν τους κατατρεγμένους Εβραίους. Επιπλέον, στην έκθεση του Μουσείου δεν περιλαμβάνονται σκηνές και εικόνες του διωγμού στα στρατόπεδα που να προκαλούν φρίκη ή αποτροπιασμό, δεδομένου και του μεγάλου αριθμού μαθητών που επισκέπτονται το Μουσείο. Αντιθέτως, τα κείμενα εξαίρουν και προβάλλουν έννοιες, όπως ο πατριωτισμός, το ελληνικό έθνος και η ανθρώπινη αλληλεγγύη προς τους Εβραίους της Ελλάδας. 42 Εδώ, στόχος της έκθεσης είναι όχι μόνο η άμβλυνση των βαρέων συναισθημάτων, που δημιουργούνται από την τραγικότητα της γενοκτονίας, σε συνδυασμό με το θετικό και αισιόδοξο αίσθημα, που προκαλείται από την παροχή ουσιαστικής βοήθειας των Χριστιανών Ελλήνων προς τους διωκόμενους Εβραίους συμπολίτες τους, αλλά και η επισήμανση μιας τάσης συμφιλίωσης και αλληλοκατανόησης του χριστιανικού με το εβραϊκό στοιχείο, στο πλαίσιο μιας αρμονικής συμβίωσης των δυο πληθυσμών. Έτσι, λοιπόν, δεν παρατηρείται καμία αναφορά των Ελλήνων (ή και των Εβραίων) συνεργατών των αρχών Κατοχής, των τραγικών στρατηγικών επιβίωσης, που έθρεψαν άνομες δράσεις και συχνά προδοσία, της τύχης των εβραϊκών περιουσιών κατά την Κατοχή και της μη επιστροφής πολλών από αυτών στους δικαιούχους τους Σολομών, Εσθήρ, Ιστορία, Μνήμη, Αναπαράσταση: Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας, ό.π., σελ Σολομών, Εσθήρ, Ιστορία, Μνήμη, Αναπαράσταση: Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας, ό.π., σελ Σολομών, Εσθήρ, Ιστορία, Μνήμη, Αναπαράσταση: Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας, ό.π., σελ Σολομών, Εσθήρ, Ιστορία, Μνήμη, Αναπαράσταση: Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας, ό.π., σελ. 495.

21 20 ΕΒΡΑΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε για να τιμήσει την πλούσια και δημιουργική Σεφαραδίτικη κληρονομιά του πολιτισμού, η οποία αναπτύχθηκε στην πόλη μετά τον 15 ο αιώνα. Μετά την φοβερή εκδίωξή τους από την Ισπανία από τους βασιλείς, Φερδινάνδο και Ισαβέλλα, το 1492, χιλιάδες Εβραίοι βρήκαν ασφαλές καταφύγιο στην Θεσσαλονίκη, φέρνοντας μαζί τους τη γνώση του πολιτισμού της Αναγέννησης και των γλωσσών της Δυτικής Μεσογείου (εικόνα 2). 44 Εικόνα 2: Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Πρόσοψη κτηρίου. Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε μόλις το 2001 και οφείλει την λειτουργία του στις προσπάθειες μελών της τοπικής ισραηλιτικής κοινότητας. Το Μουσείο στεγάζεται σε ένα από τα σπάνια κτίρια εβραϊκής ιδιοκτησίας που σώθηκαν από την πυρκαγιά του Το επιβλητικό αυτό κτίριο στο κέντρο της Θεσσαλονίκης που στέγασε κατά καιρούς την Τράπεζα Αθηνών και τα γραφεία της εβραϊκής εφημερίδας "L' Independent", είναι σιωπηλός μάρτυρας της Εβραϊκής παρουσίας που 44

22 21 κάποτε γέμιζε τους δρόμους της πόλης με τη γλώσσα του Θερβάντες και τις ευωδιές της κουζίνας της Σεβίλλης και του Τολέδου. Η αναπαλαίωσή του πραγματοποιήθηκε από τον Οργανισμό «Θεσσαλονίκη, Πολιτιστική Πρωτεύουσα 1997». 45 Η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, σήμερα, προσπαθεί να εξασφαλίσει στα μέλη της όλα τα μέσα, με σκοπό να ενισχύσει τις εμπειρίες τους στον Εβραϊκό τρόπο ζωής. Χαρακτηριστικά αναφέρει: «Ακολουθούμε τα βήματα των προγόνων μας, που δημιούργησαν αυτήν την Εβραϊκή πόλη, και ελπίζουμε κάποια μέρα να γίνουμε ένα νέο κέντρο Ιουδαϊσμού, μία νέα "Ir vaem beisrael"». 46 Στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, η έναρξη της μουσειακής αφήγησης συνδέεται με έμμεσο τρόπο με την αρχή του τέλους της εβραϊκής παρουσίας στην πόλη. Στην είσοδο του Μουσείου, ο επισκέπτης αντικρίζει φωτογραφίες ιστορικών συναγωγών της πόλης, οι οποίες δεν υπάρχουν πια, καθώς και ταφόπλακες από την απέραντη εβραϊκή νεκρόπολη, που βρισκόταν εκεί όπου εκτείνεται σήμερα το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. 47 Το συγκεκριμένο τμήμα, λοιπόν, του Μουσείου δεν παρουσιάζει μόνο την κοινωνική σημασία των ταφικών εθίμων μιας κοινότητας κατά το παρελθόν, αλλά και την ιστορία, που αφορά άμεσα τον αφανισμό των μελών της 45 Σολομών, Εσθήρ, Ιστορία, Μνήμη, Αναπαράσταση: Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας, ό.π., σελ

23 22 και την ολική διαγραφή του εβραϊκού νεκροταφείου από το χάρτη και τη μνήμη της Θεσσαλονίκης. 48 Προτού περάσει, λοιπόν, ο επισκέπτης στον 1 ο όροφο, έχει ήδη διασχίσει την σκηνική παράταξη νεκρικών πλακών και τεράστιων φωτογραφιών με Εβραίες γυναίκες να φλυαρούν στη μέση μιας τεράστιας επέκτασης, η οποία μέχρι την καταστροφή της το 1942 και την καταπάτησή της, αριθμούσε πάνω από τάφους. 49 Παρά την έμφαση που δίνεται στα δημιουργήματα μιας μακράς εβραϊκής κουλτούρας, όπως θρησκευτικά ήθη και έθιμα, εορτές, εκπαιδευτικές και εκδοτικές δραστηριότητες, κοινωνική ζωή κ.ά., ο θάνατος και ο διωγμός παίζουν εξέχοντα ρόλο. 50 Στο κεντρικό σημείο του πρώτου ορόφου του Εβραϊκού Μουσείου της Θεσσαλονίκης εκτίθεται η ιστορία της εβραϊκής παρουσίας στη Θεσσαλονίκη από τον 3 ο αιώνα π.κ.π. μέχρι το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η έκθεση σχεδιάστηκε στο κιμπούτς Μπέιτ Λοχαμέι α Γκεταότ του Ισραήλ και 48 Σολομών, Εσθήρ, Ιστορία, Μνήμη, Αναπαράσταση: Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας, ό.π., σελ Σολομών, Εσθήρ, Ιστορία, Μνήμη, Αναπαράσταση: Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας, ό.π., σελ Σολομών, Εσθήρ, Ιστορία, Μνήμη, Αναπαράσταση: Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας, ό.π., σελ. 493.

24 23 χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα «Michael Marks Charitable Trust». 51 Ξεκινάει με ένα κείμενο, το όποιο πληροφορεί τον επισκέπτη για την εποχή αμέσως πριν από τον πόλεμο, το οποίο εστιάζει στα οικονομικά και πολιτικά προβλήματα, που η Ελλάδα καλούνταν να αντιμετωπίσει κατά τη δεκαετία του 1920, με την έλευση ενός εκατομμυρίου προσφύγων από τη Μικρά Ασία, καθώς, επίσης, και τις αντικρουόμενες ιδεολογίες, οι οποίες χαρακτήριζαν μέρη του τοπικού εβραϊκού πληθυσμού τις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα: το σιωνισμό, το σοσιαλισμό, την επιδίωξη των Θεσσαλονικιών Εβραίων να ενταχθούν στα ελληνικά πολιτιστικά και κοινωνικά δρώμενα, καθώς και τη διάκριση ανάμεσα στην εθνική και θρησκευτική ταυτότητα, που άρχισε να εμφανίζεται στην Θεσσαλονίκη, λίγο μετά την ενσωμάτωση της Μακεδονίας στο ελληνικό έθνος-κράτος. 52 Οι εκθεσιακοί χώροι του πρώτου ορόφου παρέχουν στον επισκέπτη μία συνολική εικόνα της θρησκευτικής και καθημερινής ζωής των Εβραίων της πόλης Σολομών, Εσθήρ, Ιστορία, Μνήμη, Αναπαράσταση: Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας, ό.π., σελ

25 24 Ένας ειδικός εκθεσιακός χώρος αναφέρεται στη γενοκτονία όπως αυτή επηρέασε την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης στο σύνολο της. Περίπου μέλη της ιστορικής αυτής κοινότητας εκτοπίστηκαν στα στρατόπεδα Άουσβιτς και Μπέργκεν Μπέλσεν, όπου και εξοντώθηκαν. 54 Τα ιστορικά γεγονότα αναπτύσσονται κατά χρονολογική σειρά σε μεγάλες επιφάνειες και βασίζονται πάνω σε κείμενα, εικόνες και φωτογραφικά αντίγραφα ντοκουμέντων, ακολουθώντας την παρακάτω δομή: Ο Μουσολίνι και ο Πόλεμος στην Αλβανία. Στρατιωτική κινητοποίηση. Η εμπλοκή του Χίτλερ, άφιξη του γερμανικού στρατού. Κατοχή. Επιβολή αλλαγών μέσα στην κοινότητα. Διορισμός δωσίλογου προέδρου, σύλληψη του ραβίνου Κόρετς. Κακουχίες και στερήσεις του πληθυσμού. Έλλειψη τροφίμων και φαρμάκων. Η γερμανική αντισημιτική προπαγάνδα και ο ρόλος του τοπικού Τύπου. Δημεύσεις εβραϊκών σπιτιών, βιβλιοθηκών, βιβλιοπωλείων και εταιρειών. 11 Ιουλίου 1942: Μαύρο Σάββατο. Τα γεγονότα στην πλατεία Ελευθερίας. Καταναγκαστική εργασία στην Κεντρική Μακεδονία. Συνθήκες εργασίας. Συμφωνία για πληρωμή λύτρων, με στόχο την εξαίρεση του εβραϊκού πληθυσμού. Δεκέμβριος 1942, Ιανουάριος και Φεβρουάριος 1943: Τέθηκε σε εφαρμογή η «Τελική Λύση». Άφιξη στην Θεσσαλονίκη των Βισλιτσένι και Μπρούνερ για 54

26 25 την επιβολή των φυλετικών νόμων. Άμεση σύνταξη καταλόγου από το ραβίνο Κόρετς με όλα τα ονόματα των μελών της κοινότητας και των περιουσιών τους. Εγκλεισμός στα γκέτο της περιοχής Βαρώνου Χιρς και ορισμένων άλλων περιοχών. Εκτόπιση. Τα τρένα προς το Άουσβιτς. Η πρώτη αποστολή. Αριθμοί: Δολοφονημένοι στους θαλάμους αερίων, άνδρες και γυναίκες, οι οποίοι εστάλησαν για καταναγκαστική εργασία. Η ροή των 18 αποστολών. Συνολικοί αριθμοί νεκρών και επιζώντων. Συμπέρασμα: Μέσα σε ένα χρόνο, το μεγαλύτερο κέντρο του σεφαραδικού εβραϊσμού έχει ερημωθεί. Αυτοί που επέζησαν, επέστρεψαν σε μια πόλη φαντασμάτων, όπου ξεκίνησαν μια καινούργια ζωή. 55 Με βάση, λοιπόν, την παραπάνω δομή, τα σύντομα συνοδευτικά κείμενα προσπαθούν να περιγράψουν σημαντικά γεγονότα χωρίς τρομερά λόγια και συναισθηματισμούς. Εδώ, δεν επιδιώκεται η ψυχική αναστάτωση ή η ταύτιση με τα θύματα. Κύριος στόχος του Μουσείου δεν είναι η επικέντρωση πάνω στο καθαυτό Ολοκαύτωμα, αλλά η ανάδειξη των πολιτιστικών παραδόσεων και αξιών του τοπικού εβραϊσμού, οι οποίες αφανίστηκαν εξαιτίας της γενοκοτονίας. Αναφέρεται ξεκάθαρα ο εξελληνισμός του εβραϊκού πληθυσμού της πόλης, ο οποίος ξεκίνησε το 1912 και διεκόπη για πάντα από τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Επιπλέον, γίνεται λόγος για τις εντάσεις και τον ανταγωνισμό που επικρατούσε μεταξύ του ελληνικού και του ντόπιου εβραϊκού στοιχείου. Το γεγονός αυτό δίνει την ευκαιρία στον επισκέπτη να αναρωτηθεί για αυτά τα ζητήματα και να κατανοήσει τις δυναμικές διαδικασίες, οι οποίες επηρέασαν την κοινωνική ταυτότητα ενός πληθυσμού. 56 Επιπλέον, αξίζει να επισημανθεί ότι μέσα από τις αναμνήσεις και τις μαρτυρίες των Θεσσαλονικιών επιζώντων, ο ρόλος του ραβίνου, Κόρετς, ήταν ιδιαίτερα αρνητικός. Ο Κόρετς είχε χαρακτηριστεί μέχρι και προδότης, καθώς υπάκουσε στις εντολές των Ναζί, αλλά και γιατί ενθάρρυνε τους ομοθρήσκους του να αποδεχτούν την εκτόπισή τους στην Πολωνία, ενώ, παράλληλα, καταδίκαζε ως ακατάλληλα τα σχέδια πολλών να δραπετεύσουν και να καταταχθούν στους μαχητές της Αντίστασης. 55 Σολομών, Εσθήρ, Ιστορία, Μνήμη, Αναπαράσταση: Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας, ό.π., σελ Σολομών, Εσθήρ, Ιστορία, Μνήμη, Αναπαράσταση: Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας, ό.π., σελ

27 26 Για όλους αυτούς τους λόγους, λοιπόν, ορισμένοι επιζώντες δυσαρεστήθηκαν από την αναφορά του Μουσείου στον ραβίνο και ζήτησαν να αποσυρθεί η φωτογραφία του. Το αίτημα έγινε πρόσφατα δεκτό, ως ένδειξη σεβασμού των αισθημάτων όλων όσων έζησαν την εκτόπιση. 57 Ένα σημαντικό ζήτημα, που απουσιάζει εντελώς από την αφήγηση και η Σολομών οφείλει να τονίσει, αποτελεί η διαχείριση των εβραϊκών περιουσιών στην Θεσσαλονίκη. Πολλοί χριστιανοί Έλληνες, μεμονωμένοι πολίτες και αρχές, συμμετείχαν στην λεηλασία, που ακολούθησε την εκτόπιση και συνεχίστηκε και μετά το τέλος του πολέμου. Ακόμη πιο σημαντικό, επισημαίνει η Σολομών, είναι το γεγονός ότι οι μεταπολεμικές ελληνικές αρχές υποστήριξαν τους επιζώντες Εβραίους στην ανάκτηση των περιουσιών τους, αλλά και των περιουσιών της κοινότητας, σε πολύ μικρότερο βαθμό από ότι προέβλεπαν οι σχετικοί νόμοι. Η συγκεκριμένη στάση συνέβαλε στην υποτίμηση του Ολοκαυτώματος στην ελληνική συλλογική μνήμη, και κυρίως στην πόλη της Θεσσαλονίκης. 58 Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης παρουσίασε τις ακόλουθες εκθέσεις με στόχο να έρθουν σε επαφή οι επισκέπτες με τις επιχειρηματικές δραστηριότητες που πραγματοποιούσε ο ντόπιος εβραϊκός πληθυσμός, αλλά και με την γενικότερη ζωή τους κατά την διάρκεια του Μεσοπολέμου: Η επιχειρηματική δραστηριότητα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης : Η συγκεκριμένη έκθεση στοχεύει στην παρουσίαση της σημαντικής επιχειρηματικής δραστηριότητας των Εβραίων στους κλάδους του εμπορίου, της βιοτεχνίας, της βιομηχανίας και των παρόμοιων υπηρεσιών στη Θεσσαλονίκη κατά την περίοδο 57 Σολομών, Εσθήρ, Ιστορία, Μνήμη, Αναπαράσταση: Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας, ό.π., σελ Σολομών, Εσθήρ, Ιστορία, Μνήμη, Αναπαράσταση: Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας, ό.π., σελ. 503.

28 27 του μεσοπολέμου. Η παρουσίαση αντλεί πληροφορίες από τους εμπορικούς οδηγούς της εποχής και βασίζεται σε πρωτότυπο συλλεκτικό υλικό, όπως διαφημίσεις, επιστολόχαρτα, επιστολικά δελτάρια, φωτογραφίες, μετοχές, κ.ά., ενώ, παράλληλα, πλαισιώνεται από αντικείμενα που κατασκευάζονταν ή αντιπροσωπεύονταν από Εβραίους επιχειρηματίες. Η έκθεση, που διοργανώνεται από το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, μας δίνει την δυνατότητα να ανακαλύψουμε το τεράστιο εύρος ενασχόλησης των Εβραίων επιχειρηματιών και υποδεικνύει την κυριαρχία τους σε διάφορους τομείς, όπως οι αντιπροσωπείες, το λιανικό εμπόριο, οι ασφαλιστικές εταιρίες και ορισμένοι βιοτεχνικοί κλάδοι

29 28 «ΜΕ ΔΙΚΑ ΤΟΥΣ ΛΟΓΙΑ»- Ματιές στην εβραϊκή ζωή στην Θεσσαλονίκη πριν από το Ολοκαύτωμα: Πρόκειται για μια έκθεση, η οποία βασίζεται στο αρχειακό υλικό της Εβραϊκής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης. Στόχος της έκθεσης είναι να χρησιμοποιήσει έγγραφα και άλλο αρχειακό υλικό, ώστε να αναδείξει με αντιπροσωπευτικό τρόπο τη ζωή της εβραϊκής κοινότητας στη Θεσσαλονίκη πριν από τη καταστροφή του Ολοκαυτώματος. Ένας, ακόμη, στόχος είναι να αφήσουμε τα λόγια των γονιών μας, των παππούδων μας και των προπάππων μας να μας διηγηθούν τις ιστορίες τους, τις επιτυχίες τους και τους αγώνες τους ως Εβραίων στη Θεσσαλονίκη. Για τα άτομα που έχασαν τη ζωή τους στα ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης -αυτά τα λόγιαείναι σε πολλές περιπτώσεις τα μοναδικά στοιχεία, που μας υπενθυμίζουν ότι υπήρξαν. Η έκθεση «Με δικά τους λόγια» κάνει λόγο, επίσης, για την ισπανοεβραϊκή γλώσσα, την κύρια γλώσσα της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, την γλώσσα στην οποία -επί σειρά γενεών- καταγράφονταν οι διοικητικές διαδικασίες της κοινότητας, η καθημερινή αλληλογραφία, οι εμπορικές συναλλαγές, οι εφημερίδες και τα βιβλία. Η συγκεκριμένη έκθεση παρουσιάζοντας τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης «Με δικά τους λόγια» δεν αναφέρεται σε μια νησίδα ισπανοεβραϊκού πολιτισμού στην Νοτιανατολική Ευρώπη, αλλά, κυρίως, στα μέλη μιας ευρύτερης ισπανοεβραϊκής κοινότητας, η οποία εκτείνεται από τα Βαλκάνια ως την Ανατολική Μεσόγειο. Ποιος ήταν ο ρόλος της Θεσσαλονίκης; Η Θεσσαλονίκη ήταν η μητρική κοινότητα: η «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων» ή αλλιώς στα Ισπανοεβραϊκά «La Madre de Yisrael» (η μητέρα του Ισραήλ). Αυτή η εικόνα της Εβραϊκής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης ως μητέρας των κοινοτήτων αναδύεται μέσα από τα έγγραφα των

30 29 αρχείων. Επιπρόσθετα, η έκθεση «Με δικά τους λόγια» αναφέρεται σε μια εβραϊκή κοινότητα σε μετάβαση από τη μεγαλύτερη εθνική ομάδα στην πολυπολιτισμική οθωμανική Selanik σε μια μειονότητα στην ελληνική Θεσσαλονίκη. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας αυτής, τα ίδια τα λόγια των μελών της εβραϊκής κοινότητας αλλάζουν, όπως αλλάζουν και οι γλώσσες, στις οποίες γράφονται τα λόγια αυτά. Αυτό το κομμάτι της ιστορίας είναι ένας αγώνας, καθώς η εβραϊκή κοινότητα προσπαθεί να προσαρμοστεί στην ζωή της Ελλάδας και ταυτόχρονα να διατηρήσει την εβραϊκή ταυτότητά της και να συνεχίσει να λειτουργεί ως παραδοσιακή εβραϊκή κοινότητα. Μία από τις εκφάνσεις της μετάβασης αυτής είναι η χρήση της ελληνικής γλώσσας, η οποία γίνεται ένα μέσο για να κατακτήσει η εβραϊκή κοινότητα την καινούρια θέση της στη Θεσσαλονίκη την εποχή του Μεσοπολέμου. Ωστόσο, στο διάστημα αυτό, η ισπανοεβραϊκή γλώσσα δεν εγκαταλείπεται παρά τον επιπλέον ανταγωνισμό της γαλλικής και της εβραϊκής. Παραμένει, μάλλον, χαρακτηριστική ιδιότητα της κοινότητας όχι μόνον μέχρι τις εκτοπίσεις στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου, αλλά ακόμη και σήμερα

31 30 Πανευρωπαϊκή Ημέρα Εβραϊκού Πολιτισμού: Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης συμμετέχει στην Πανευρωπαϊκή Ημέρα Εβραϊκού Πολιτισμού, προσφέροντας στους επισκέπτες δωρεάν είσοδο και μουσική, γεύσεις και διάφορες άλλες χαρακτηριστικές εβραϊκές παραδόσεις. Το θέμα διαφέρει κάθε χρόνο. 61 Memorias-Αναμνήσεις: Η συγκεκριμένη έκθεση αποτελεί την πρώτη έκθεση του Εβραϊκού Μουσείου της Θεσσαλονίκης, σε συνεργασία με το τμήμα Ισπανοεβραϊκών (Λαντίνο) Σπουδών του Πανεπιστημίου Μπάρ-Ιλάν στο Ισραήλ. Περιλαμβάνει αναμνηστικά αντικείμενα, που είχαν πάρει μαζί τους οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, που μετανάστευσαν στο Ισραήλ τη δεκαετία του ΕΒΡΑΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΒΕΡΟΛΙΝΟΥ Το Εβραϊκό Μουσείο Βερολίνου βρίσκεται στην περιοχή του δυτικού Kreuzberg, και πιο συγκεκριμένα σε ένα τμήμα της, το λεγόμενο Friedrichstadt, προς τιμήν του πρώτου βασιλιά της Πρωσίας, Friedrich I, περιοχή στην οποία επεκτάθηκε η πόλη στα τέλη της Μπαρόκ περιόδου. Μέχρι το 1989, το βορειότερο τμήμα του Friedrichstadt ανήκε στο Ανατολικό Βερολίνο, ενώ το υπόλοιπο ήταν από την άλλη

32 31 μεριά του Τείχους, που είχε υψωθεί για να χωρίσει την πόλη σε δύο μέρη. Τη χρονιά διεθνής οργανισμός της IBA (International Building Exhibition) για την επέκταση του Μουσείου του Βερολίνου, ως συνέχεια των γενικότερων στόχων της ΙΒΑ κατά τη δεκαετία για την κριτική ανακατασκευή του ιστορικού αστικού σχεδίου με τη βοήθεια μοντέρνων αρχιτεκτονικών μεσών. Το νέο προσάρτημα είχε ως στόχο την αναπαράσταση της Εβραϊκής ιστορίας ως αναπόσπαστο τμήμα της ιστορίας της πόλης του Βερολίνου. Κατατέθηκαν 165 προτάσεις και το 1 ο βραβείο απονεμήθηκε στο σχέδιο του αρχιτέκτονα Daniel Libeskind (εικόνα 3). 63 Εικόνα 3: Εβραϊκό Μουσείο Βερολίνου. Εξωτερική όψη. Η Σολομών αναφέρει ότι, προτού τοποθετηθούν εκθέματα και στηθούν οι μόνιμες εκθέσεις του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνου, άνοιξε για το κοινό το 1999 η νέα του πτέρυγα, η οποία σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Libeskind, όπως προαναφέραμε. Το κοινό μπορούσε να περιηγηθεί και να ξεναγηθεί σε άδειους χώρους. Το κτίριο, το σχέδιο του οποίου ονομάστηκε από το δημιουργό του «Μεταξύ των γραμμών» αποτελείται από τρεις άξονες: της εξορίας, του Ολοκαυτώματος και της συνέχειας. Στις διασταυρώσεις τους αναπτύσσονται τα λεγόμενα κενά, ενώ στις απολήξεις τους μπορεί να συναντήσει κάποιος έναν λαβυρινθώδη κήπο (μεταφορά της εμπειρίας των εξόριστων Εβραίων της Γερμανίας), έναν σκοτεινό πύργο (μεταφορά των συναισθημάτων εγκλεισμού) και μια σκάλα, η οποία οδηγεί στους ορόφους του ιστορικού κτιρίου του Μουσείου, όπου αναπτύσσονται οι μόνιμες εκθέσεις. Η απήχηση του άδειου κτιρίου ήταν ιδιαιτέρως εντυπωσιακή, καθώς πλήθος 63 Schneider, B., Jewish Museum Berlin, Munich (Prestel Verlag), 5 th edition, 2007, pp

33 32 κόσμου το επισκέφτηκαν, με σκοπό να ζήσουν στο χώρο μια εμπειρία συνδεόμενη με γεγονότα που οι Εβραίοι της Γερμανίας βίωσαν από το 1933 μέχρι το Αξιοσημείωτο είναι ότι, όταν το Μουσείο εγκαινιάστηκε το 2001, η έκθεση των αντικειμένων υποστήριξε την αρχιτεκτονική πρόταση του Libeskind. Στις προθήκες του κτιρίου παρουσιάζονται προσωπικά αντικείμενα των Εβραίων της Γερμανίας μέσω μιας βιογραφικής οπτικής, η οποία, ερχόμενη σε αντίθεση με την ιστορικήθεματική παρουσίαση των μόνιμων συλλογών του κυρίως Μουσείου, 65 λειτουργεί και ως ευκαιρία μνημόνευσης των θυμάτων. 66 Ανακαλύπτοντας τον εβραϊκό κόσμο μέσα από τις εκθέσεις του Μουσείου Η μόνιμη έκθεση του Μουσείου: Στόχος του Μουσείου του Βερολίνου είναι η παρουσίαση της κοινωνικής, πολιτικής και πολιτιστικής ιστορίας των Εβραίων μέχρι τις μέρες μας και ταυτόχρονα να δώσει στον επισκέπτη την δυνατότητα να αντιληφθεί πόσο άρρηκτα είναι συνδεδεμένη η Γερμανική ιστορία με την Εβραϊκή ζωή και παράδοση. Η Two Millennia of German Jewish History επιτρέπει στον επισκέπτη να δει την Γερμανία του παρόντος και του παρελθόντος μέσα από τα μάτια της εβραϊκής μειονότητας. Αυτή η άποψη παρουσιάζει γνωστά ιστορικά γεγονότα με μια νέα εστίαση και μεγαλύτερη πολυπλοκότητα, παράλληλα με τη μοίρα των ατόμων και των οικογενειών. Η μόνιμη ιστορική έκθεση του Μουσείου εκτείνεται σε ένα χώρο τετραγωνικών μέτρων και αποτελεί μιαν αναδρομή χρόνων της Γερμανο- Εβραϊκής ιστορίας. Απεικονίζονται 14 ιστορικές περίοδοι, από τον Μεσαίωνα έως τη σύγχρονη εποχή, κατά τις οποίες περιγράφεται με λεπτομερή τρόπο η καθημερινότητα των Γερμανο-Εβραίων, μέσω ηχητικών και φωτογραφικών ντοκουμέντων, χρηστικών αντικειμένων, ενδυμάτων, επίπλων, εγγράφων, που φανερώνουν τα ήθη, τα έθιμα και τις καθημερινές τους δραστηριότητες Σολομών, Εσθήρ, Τα μουσεία ως «αντικείμενα». Αναζητώντας τρόπους προσέγγισης, σελ Gorbey, K., The Vision and the Exhibitions. In: «Jewish Museum Berlin, Stories of an Exhibition. Two Millennia of German Jewish History», Berlin, 2001, pp Hannah, D., The Jewish Museum of Berlin-Dancing Between the Lines, Idea Journal, 2006, p

34 33 Κατά την περιήγηση στη μόνιμη έκθεση του Μουσείου σκιαγραφούνται, κυρίως, σπουδαία πρόσωπα της υψηλής αστικής εβραϊκής κοινωνίας, όπως έμποροι, τραπεζίτες, βιομήχανοι, εκδότες. Αντίθετα, υποβαθμίζονται ριζοσπαστικές ιδέες και γεγονότα που συνέβησαν, όπως και η ύπαρξη της εβραϊκής εργατικής τάξης και των σοσιαλιστικών ιδεών. Συχνές αναφορές πραγματοποιούνται για τους διωγμούς που υπέστησαν οι Εβραίοι από την εποχή των Σταυροφοριών, την παρεμπόδισή τους να έχουν πολιτικά δικαιώματα έως το 1871, τα οποία απέκτησαν στη Γερμανία, αλλά τα ξαναέχασαν με την άνοδο του Ναζισμού, δημιουργώντας με όλη αυτή την ανασκόπηση ένα αίσθημα θυματοποίησης του έθνους τους ανά τους αιώνες. 68 Μια ματιά στη μόνιμη έκθεση, Εβραϊκό Μουσείο Βερολίνου, φωτογραφία: Thomas Bruns. Συλλογές του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνου Η Συλλογή της Καθημερινής Κουλτούρας στο Εβραϊκό Μουσείο του Βερολίνου περιλαμβάνει πάνω από αντικείμενα, κατασκευασμένα από διάφορα υλικά και υφάσματα. Η συλλογή αποτελείται, κυρίως, από αναμνηστικά και αντικείμενα των ατόμων και των οικογενειών τους. Συνήθως αποτελούν μέρος μιας ευρύτερης 68 Judt, T., "Ποιους αλήθεια εξόντωσαν οι ναζί" στην Ελληνική έκδοση της Le Monde Diplomatique, στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Νο φύλλου 545, 2008.

35 34 οικογένειας. Οι περισσότερες συλλογές ήρθαν ως δωρεές στο Μουσείο. Το κύριο νόημα των αντικειμένων είναι ότι κατέχουν μεγάλη προσωπική συναισθηματική αξία για τους ιδιοκτήτες τους. Οι μαρτυρίες της καθημερινής κουλτούρας αναφέρουν, επίσης, γενικά θέματα της γερμανο-εβραϊκής ιστορίας, κυρίως κατά την περίοδο μεταξύ του 1870 και του Έτσι, στρατιωτικά βραβεία, ειδικά από τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, παρουσιάζονται εδώ. Οι διακοσμήσεις και τα μετάλλια είναι η απόδειξη του πατριωτισμού και ανήκουν στους Γερμανο-Εβραίους. Πολλά από τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης, ιδιαίτερα οι συλλογές των οικογενειών Plesch και Simon, αντανακλούν την αστική ζωή των ιδιοκτητών τους. Από την άλλη, προϊόντα εταιρειών, διαφημιστικά αντικείμενα φανερώνουν την οικονομική επιτυχία και την κοινωνική πρόοδο των επιχειρηματιών, των εμπόρων, των γιατρών ή των δικηγόρων. Ακόμη, πολλά αντικείμενα αναφέρονται στη μετανάστευση και τη ζωή των μεταναστών μετά το Η Φωτογραφική Συλλογή έχει οριστεί ως ένας ξεχωριστός χώρος συλλογής του Μουσείου στις αρχές του 2006 και περιλαμβάνει όλες τις φωτογραφίες του σπιτιού. Προέρχονται, κυρίως, από τα τέλη του 19 ου και τις αρχές του 20 ου αιώνα και αντιπροσωπεύουν γεωγραφικά, κυρίως, τη Γερμανία και τις χώρες της αποδημίας των 69

36 35 Γερμανών Εβραίων. Οι περισσότερες από τις φωτογραφίες - πάνω από λήψεις - προέρχονται από οικογενειακές συλλογές και συνδέονται στενά με τις συλλογές της Ιστορικής Συλλογής. 70 Οι οικογενειακές φωτογραφίες απεικονίζουν τη ζωή της Γερμανο-εβραϊκής αστικής τάξης της Γερμανικής Αυτοκρατορίας και της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Επίσης, δείχνουν την προστασία της ιδιωτικής ζωής, αλλά και την επαγγελματική ζωή και τον κόσμο της εργασίας. Υπάρχουν, μάλιστα, πολυάριθμες ηχογραφήσεις από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Στη δεκαετία του 1920, το άθλημα είναι το πιο δημοφιλές θέμα. Οι φωτογραφίες του 1930 δείχνουν πως διδάσκουν στα εβραϊκά σχολεία ή μετεκπαιδεύονται για να προετοιμαστούν για τη μετανάστευση. Ακολουθούν εικόνες της ίδιας της μετανάστευσης, και αργότερα εικόνες από τη ζωή στην εξορία ή της νέας αρχής στη Γερμανία. Ανάμεσα στα πιο χρήσιμα και σημαντικά μεμονωμένα αποθέματα περιλαμβάνονται περίπου φωτογραφίες του Herbert Sonnenfeld, ο οποίος παρουσιάζει την Εβραϊκή κοινότητα και τους κοινωνικούς θεσμούς, τις πολιτιστικές και αθλητικές εκδηλώσεις ως φωτορεπόρτερ από το 1933 έως και το Μια εντυπωσιακή κάψουλα του χρόνου αποτελούν οι φωτογραφίες διαβατηρίων πάνω από 500 Εβραίων σκλάβων εργατών του Βερολίνου Electric Company Ehrich & Graetz. Εκτός από τα αποθέματα αυτά, υπάρχουν μικρότερες συλλογές και μεμονωμένα έργα από διάσημους φωτογράφους της δεκαετίας του 1920 και του 1930, καθώς και σύγχρονα έργα

37 36 Το Αρχείο του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνου διατηρεί πάνω από συλλογές, οι οποίες αναφέρονται στη ζωή και την τύχη των Γερμανών Εβραίων και των οικογενειών τους με ποικίλους τρόπους. Το Αρχείο περιέχει, εκτός από την προστασία των πολιτών και τα γράμματα, πιστοποιητικά γάμου και ληξιαρχικών πράξεων, πιστοποιητικά της στρατιωτικής θητείας και της επαγγελματικής κατάρτισης, της επαγγελματικής ζωής των επιχειρήσεων, την επιστημονική και προσωπική αλληλογραφία, ημερολόγια και απομνημονεύματα. Συμπληρώνει το γραπτό υλικό μέσα από φωτογραφίες, περίτεχνα πιστοποιητικά, αναμνηστικά και αντικείμενα. 72 Περιοδικές εκθέσεις του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνου Ταυτόχρονα με την μόνιμη έκθεση το Εβραϊκό Μουσείο φιλοξενεί, κατά διαστήματα, διάφορες εποχικές εκθέσεις σχετιζόμενες με την πολιτισμική ιστορία, τις μοντέρνες καλλιτεχνικές δημιουργίες, παρουσιάζοντας ένα ευρύ πεδίο θεμάτων, και οι οποίες δρουν συμπληρωματικά με την μόνιμη έκθεση. Η πιο πρόσφατη έκθεση που πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο του Βερολίνου είναι η ακόλουθη: 72

38 37 Die Erschaffung der Welt (Η Δημιουργία του Κόσμου): Εικονογραφημένα χειρόγραφα από τη Συλλογή Braginsky: Ο René Braginsky έχει συντάξει μια εντυπωσιακή συλλογή από Εβραϊκά χειρόγραφα που αφορούν πάνω από τρεις δεκαετίες: περιλαμβάνει μεσαιωνικά έγγραφα, επιδέξια συμβόλαια, πολυσέλιδα ειλητάρια, εικονογραφημένα χειρόγραφα και σπάνια βιβλία. Τα πολύτιμα χειρόγραφα αυτής της ιδιωτικής συλλογής μαρτυρούν τη σημασία που είχαν στον Ιουδαϊσμό, να κρατούν τα ιερά κείμενα και να παρουσιάζουν γραπτώς τις παρατηρήσεις τους. Κατά τη διάρκεια των διωγμών, τα Εβραϊκά χειρόγραφα και βιβλία υπέστησαν συχνά βλάβη ή καταστράφηκαν. Τα περισσότερα ανήκουν στην πολύτιμη συλλογή του René Braginsky, με αξιοσημείωτα παραδείγματα της εβραϊκής καλλιγραφίας. Όντας η μεγαλύτερη ιδιωτική συλλογή αντικειμένων από διαφορετικές περιοχές της δυτικής και ανατολικής Διασποράς, μπορεί, επίσης, να μας δώσει μια ολοκληρωμένη εικόνα της εβραϊκής ιστορίας. 73 Όπως αναφέρει το Μουσείο Μνήμης του Ολοκαυτώματος στις ΗΠΑ: «Το Ολοκαύτωμα ήταν η συστηματική, γραφειοκρατική και χρηματοδοτούμενη -από το κράτος- δίωξη και δολοφονία περίπου έξι εκατομμυρίων Εβραίων από το Ναζιστικό καθεστώς και όσους συνεργάστηκαν με αυτό. «Ολοκαύτωμα» είναι μια Ελληνική λέξη, η οποία, αρχικά, σήμαινε «θυσία στην πυρά». Οι Ναζιστές, οι οποίοι πήραν την εξουσία στη Γερμανία τον Ιανουάριο του 1933, πίστευαν ότι οι Γερμανοί ήταν «φυλετικά ανώτεροι» και ότι οι Εβραίοι ήταν «όντα που δεν άξιζε να ζουν». Κατά τη 73

39 38 διάρκεια του Ολοκαυτώματος, οι Ναζιστές καταδίωξαν και άλλες κοινωνικές ομάδες, τις οποίες θεωρούσαν «φυλετικά κατώτερες»: Ρομά και Σίντι (Τσιγγάνους), ανάπηρους, και ορισμένα Σλαβικά έθνη (Πολωνούς, Ρώσους και άλλους). Άλλες ομάδες εκδιώχθηκαν λόγω των πολιτικών τους πεποιθήσεων ή της συμπεριφοράς τους, όπως Κομμουνιστές, Σοσιαλιστές, Μάρτυρες του Ιεχωβά και ομοφυλόφιλοι». 74 Τον Ιανουάριο του 2000, 46 κυβερνήσεις, συμπεριλαμβανομένων των 41 χωρών-μελών του OSCE (Οργανισμός Ασφάλειας και Συνεργασίας στην Ευρώπη), υπέγραψαν τη Διακήρυξη του Διεθνούς Φόρουμ της Στοκχόλμης για το Ολοκαύτωμα, σημειώνοντας ότι «Το Ολοκαύτωμα έθεσε υπό αμφισβήτηση τις βάσεις του πολιτισμού. Ο πρωτοφανής χαρακτήρας του Ολοκαυτώματος θα φέρει πάντα ένα νόημα παγκόσμιας σημασίας. Ύστερα από περισσότερο μισό αιώνα, παραμένει ένα γεγονός τόσο πρόσφατο, ώστε να έχουμε στη διάθεσή μας μαρτυρίες επιζώντων για τη φρίκη που έπληξε τον Εβραϊκό λαό. Τα τρομερά μαρτύρια που υπέστησαν πολλά εκατομμύρια θύματα των Ναζί έχουν αφήσει άσβηστα σημάδια σε όλη την Ευρώπη. Οι 41 χώρες-μέλη υπόσχονται να αναλάβουν τη δέσμευση να διαιωνίσουν τη μνήμη του Ολοκαυτώματος και να τιμήσουν όσους αντιστάθηκαν σε αυτό. Ενθαρρύνουν τις κατάλληλες μορφές μνήμης του Ολοκαυτώματος στις αντίστοιχες χώρες τους, στις οποίες θα περιλαμβάνεται και μια ετήσια Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος. Ωστόσο, σε κάποιες χώρες οι Ημέρες Μνήμης του Ολοκαυτώματος αποτελούν ένα σχετικά νέο φαινόμενο, ενώ σε άλλες αποτελούν από χρόνια καθιερωμένη παράδοση. Πολλές κυβερνήσεις έχουν θεσμοθετήσει και οργανώσει επίσημες τελετές και ειδικές κοινοβουλευτικές συνεδρίες προς τιμήν της μέρας αυτής, οι οποίες έχουν λάβει ευρεία κάλυψη από τοπικά, εθνικά και διεθνή μέσα μαζικής ενημέρωσης. 75 Τα τελευταία χρόνια, ο OSCE δίνει έμφαση στην προώθηση της μνήμης του Ολοκαυτώματος και την καταπολέμηση του σύγχρονου αντισημιτισμού. Οι χώρεςμέλη του OSCE έχουν δεσμευτεί να τηρούν τη μνήμη του Ολοκαυτώματος, σύμφωνα με την απόφαση που λήφθηκε στο τέλος ενός συνεδρίου για τον Αντισημιτισμό, τον Απρίλιο του 2004 στο Βερολίνο. Τριανταμία από τις 55 χώρες-μέλη του OSCE έχουν καθιερώσει μια μέρα μνήμης του Ολοκαυτώματος. Οι χώρες Αλβανία, Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Δανία, Δημοκρατία της Τσεχίας, Ελβετία, Ελλάδα, Εσθονία,

40 39 Ηνωμένο Βασίλειο, Ιρλανδία, Ισπανία, Ιταλία, Κροατία, Λιχτενστάιν, Νορβηγία, Σουηδία και Φινλανδία έχουν ψηφίσει νομοθετικές διατάξεις σύμφωνα με τις οποίες κάθε χρόνο, την 27 η Ιανουαρίου (ημέρα απελευθέρωσης του στρατοπέδου Άουσβιτς- Μπίρκεναου) θα διοργανώνονται ειδικές εκδηλώσεις μνήμης για τα θύματα του Ολοκαυτώματος. 76 Μια Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος μπορεί να περιλαμβάνει εκδηλώσεις όπως ανάγνωση ονομάτων θυμάτων, απαγγελία ποίησης, προβολή ταινιών, επίσκεψη σε εκθέσεις, συζητήσεις για τις εντυπώσεις των μαθητών μετά από μια επίσκεψη σε κάποιο μουσείο ή χώρο που έχει σχέση με τα γεγονότα του Ολοκαυτώματος, οργάνωση παραστάσεων ή ακόμη και εκτέλεση τραγουδιών που έγραψαν οι μαθητές. 77 Η 27 η Ιανουαρίου, ημέρα που απελευθερώθηκε από τα σοβιετικά στρατεύματα το μεγαλύτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς-Μπίρκεναου, έχει οριστεί ως ημέρα μνήμης των Εβραίων του Ολοκαυτώματος, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς