ΔΡΑΣΗ: 22. Ανάπτυξη θεσμικού χαρακτήρα παρεμβάσεωνκινήτρων για την επιτυχία πολιτικών διαχείρισης ενεργού γήρανσης

Transcript

1 ΔΡΑΣΗ: 22 Ανάπτυξη θεσμικού χαρακτήρα παρεμβάσεωνκινήτρων για την επιτυχία πολιτικών διαχείρισης ενεργού γήρανσης ΤΙΤΛΟΣ: Θεσμική κατοχύρωση ευέλικτων μορφών της σχέσης απασχόλησης συνταξιοδότησης AΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟΥ ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Θεσμικό πλαίσιο υιοθέτησης ευέλικτων μορφών της σχέσης απασχόλησης συνταξιοδότησης ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΦΟΡΕΑΣ: EΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΣΦΑΛΙΣΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΥ ΠΑΝ/ΜΙΟΥ (Ε.Κ.Α.Υ.Π) ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ : ΚΡΕΜΑΛΗΣ Δ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΥΝΤΑΚΤΕΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: Βέρρας Νικόλαος Κουλούρη Ιωάννα Kουτσούκος Γεώργιος Κρεμαλής Δημήτριος Ντζιώρα Βασιλική Πετροπουλάκος Στέφανος Φλέσσας Παναγιώτης ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 15/10/ 06 1

2 Δράση 22 Τίτλος δράσης: Θεσμική κατοχύρωση ευέλικτων μορφών της σχέσης: απασχόλησησυνταξιοδότηση Περιεχόμενα ΔΡΑΣΗ:...1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Πολιτικές απασχόλησης Πολιτικές για τις Συντάξεις Δια βίου μάθηση ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΧΩΡΩΝ-ΜΕΛΩΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΈΝΩΣΗΣ Πολιτικές απασχόλησης Πολιτικές για τις Συντάξεις Δια βίου μάθηση ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΟΥ ΓΗΡΑΝΣΗΣ Πολιτικές Απασχόλησης Πολιτικές για τις Συντάξεις ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΠΗΓΕΣ

3 1. Εισαγωγή Το Εργαστήριο Κοινωνικών Ασφαλίσεων Υγείας και Πρόνοιας (ΕΚΑΥΠ) του Πανεπιστημίου Αθηνών συμμετέχει ως εταίρος στην αναπτυξιακή σύμπραξη «Εμπειρία», που συστάθηκε για την υλοποίηση του έργου «Καινοτόμες προσεγγίσεις εφαρμογών κοινωνικού διαλόγου. Η περίπτωση της διαχείρισης της ενεργού γήρανσης» στα πλαίσια του Προγράμματος EQUAL. Στο ΕΚΑΥΠ ανατέθηκε η εκπόνηση μελέτης σχετικά με τη «Θεσμική κατοχύρωση ευέλικτων μορφών της σχέσης απασχόλησης συνταξιοδότησης» για την υλοποίηση της Δράσης 22 της Ενέργειας II. Αντικείμενο της παρούσας μελέτης είναι η επεξεργασία και παρουσίαση του ελληνικού θεσμικού πλαισίου καθώς και διάφορων ευρωπαϊκών πολιτικών σχετικά με τη προσφορότερη διαχείριση της ενεργού γήρανσης, με στόχο τη διαμόρφωση ενός διαπραγματευτικού πλαισίου για τη διενέργεια του κοινωνικού διαλόγου που θα ακολουθήσει στα πλαίσια της προσπάθειας υιοθέτησης και εφαρμογής πολιτικών για την ορθολογικότερη και καταλληλότερη διαχείριση της ενεργού γήρανσης και στη χώρα μας. Οι πολιτικές αυτές θα πραγματωθούν μέσα από το σχεδιασμό και τη θεσμοθέτηση κατάλληλου θεσμικού πλαισίου ως προϊόν του διαλόγου αυτού εν σχέσει με τις ηλικίες χρόνων. Εξάλλου, παρόμοιες αποφάσεις έχουν ληφθεί τόσο σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, όσο και σε επίπεδο Συμβουλίου της Ευρώπης. Μεθοδολογικά, για τη συγγραφή της μελέτης πραγματοποιήθηκε αρχικά αναζήτηση, συγκέντρωση και καταγραφή αφενός του ισχύοντος στην Ελλάδα θεσμικού πλαισίου, αναφορικά με τις πολιτικές απασχόλησης των ηλικιωμένων, τις πολιτικές συνταξιοδότησης και τα μέτρα που σχετίζονται με τη δια βίου μάθηση, αφετέρου δε των αντίστοιχων πολιτικών που έχουν υιοθετηθεί σε διάφορες ευρωπαϊκές χωρές σχετικά με τη διαχείριση της ενεργούς γήρανσης, με σκοπό την αναζήτηση μέτρων συμβατών με την ελληνική νομική πραγματικότητα, τα οποία θα μπορούσαν να συμβάλουν στην αντιμετώπιση του ζητήματος. Σχετικά με την πληθώρα Οργανισμών Εσωτερικής Υπηρεσίας Δημόσιων και Δημοτικών Επιχειρήσεων κρίθηκε σκόπιμη η συλλογή του σχετικού υλικού, αλλά κατόπιν μελέτης του, προτιμήθηκε η μη εκτενής παρουσίασή του εδώ, για τους εξής λόγους: η έκτασή του θα επιβάρυνε υπέρμετρα τη μελέτη, τυχόν επιλογή μερικών μόνο από τις πρακτικές αυτές θα ήταν, πιθανόν, άδικη ως μεροληπτική, ενώ και κατά τη διατύπωση του παραδοτέου στον προσδιορισμό της δράσης μας η αναφορά σε κανονιστικά κείμενα μοιάζει να αντιφάσκει με το 3

4 τελικό κείμενο ΟΑΣΔ. Σε κάθε περίπτωση, η ανάλυσή μας έχει λάβει τα κείμενα αυτά υπόψη, αλλά η ανάπτυξη της παρουσίασής μας ακολουθεί τις διακρίσεις των κανονιστικών κειμένων ευρωπαϊκού και συνταγματικού επιπέδου. Επι τη βάσει των ανωτέρω στοιχείων και αφού ελήφθησαν υπόψη και τα συμπεράσματα της αρχικής μελέτης διερεύνησης του υφιστάμενου πλαισίου (δράσεις 2 και 3), επιχειρήθηκε η διαμόρφωση ενός πλέγματος προτάσεων για τη διευκόλυνση της διεξαγωγής του κοινωνικού διαλόγου, με τελικό στόχο τη δημιουργία κατάλληλου και ολοκληρωμένου νομοθετικού πλαισίου για τη διαχείριση της ενεργού γήρανσης στην Ελλάδα. Η παρουσίαση της μελέτης διαρθρώνεται με βάση τους τρείς επιμέρους άξονες των πολιτικών της ενεργού γήρανσης, δηλαδή α) των πολιτικών απασχόλησης, β) των πολιτικών για τις συντάξεις και γ) τη δια βίου μάθηση. Ειδικότερα, αρχικά υπό το Κεφάλαιο 2 παρουσιάζονται οι γενικές αρχές και κατευθύνσεις του ισχύοντος θεσμικού πλαισίου σε σχέση με τους ανωτέρω τρεις άξονες της διαχείρισης της ενεργού γήρανσης. Η παρουσίαση αυτή σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί εξαντλητική απαρίθμηση, αλλα αποσκοπεί μέσα από την επισήμανση των βασικών σημείων της υφιστάμενης νομοθεσίας να καταδείξει το ουσιαστικό περιεχόμενο και τη σημασία των προτεινόμενων στο Κεφάλαιο 4 πολιτικών. Εν συνεχεία, στο Κεφάλαιο 3 πραγματοποιείται μια πολύ συνοπτική επισκόπηση και αποτύπωση κάποιων ρυθμίσεων σχετικά με την ενεργό γήρανση, που παρουσιάζουν ενδιαφέρον και θεσπίστηκαν και εφαρμόζονται ή εφαρμόστηκαν σε άλλα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και που ενδεχομένως θα μπορούσαν να μεταφερθούν στην Ελληνική έννομη τάξη, αφού βέβαια σε κάθε περίπτωση ληφθούν υπόψη τα δεδομένα και οι ιδιαιτερότητες της χώρας μας. Στο Κεφάλαιο 4 της μελέτης, επιχείρειται η διαμόρφωση και παρουσίαση ενός πλέγματος προτάσεων που μπορεί να αποτελέσει μέρος του διαπραγματευτικού πλαισίου του διαλόγου των κοινωνικών εταίρων που κρίνεται απαραίτητος για την αντιμετώπιση του ζητήματος αυτού και στη χώρα μας. Οι προτάσεις αυτές δεν είναι δεσμευτικές για τους εταίρους, δεν αποτελούν περιεχόμενο νομοθετήματος, αλλά αντίθετα αποσκοπούν στη διευκόλυνση του διαλόγου μέσω της παρουσίασης των διαφορετικών εναλλακτικών πολιτικών που μπορούν οι εταίροι να υιοθετήσουν, ώστε να συμπεριληφθεί σε ένα μελλοντικό νομοθετικό κείμενο. Οι προτάσεις αυτές παρότι μεθοδολογικά θα παρατεθούν με βάση τους τρεις άξονες που αναφέρθηκαν ανωτέρω, εντούτοις κρίνεται σκόπιμο να προσεγγιστούν από 4

5 του εταίρους ως ενιαίο σύνολο που θα μπορούσε ενδεχομένως να αποτελέσει ενιαίο θεσμικό πλαίσο αντιμετώπισης των ζητημάτων, που περιλαμβάνονται σε αυτές. Φυσικά, κάτι τέτοιο προϋποθέτει την αποδοχή τους στα πλαίσια του κοινωνικού διαλόγου και την κατά το δυνατόν μεγαλύτερη συναίνεση επ αυτών. μελέτη. Τέλος στο Κεφάλαιο 5 της παρούσας παρατίθενται πορίσματα, που συνάγονται από την 2. Ελληνικό θεσμικό πλαίσιο 2.1 Πολιτικές απασχόλησης Στην ενότητα αυτή ανήκουν οι πολιτικές που στοχεύουν στην επιμήκυνση του εργασιακού βίου μέσω της ενσωμάτωσης των ηλικιωμένων στην αγορά εργασίας και της αύξησης της κινητικότητάς τους, ώστε να αποφεύγεται η νοοτροπία της «παραίτησης» από την ενεργό δράση. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για μέτρα που δίνουν κίνητρα σε εργοδότες και ηλικιωμένους εργαζομένους να παραμείνουν ή να επανενταχθούν στην αγορά εργασίας, είτε αίρουν τα αντικίνητρα, είτε καθιστούν ελκυστικότερο για τους ηλικιωμένους το εργασιακό περιβάλλον. Ο Έλληνας νομοθέτης μέχρι τώρα περιφερειακά ή μεμονωμένα ασχολήθηκε με την ενεργό γήρανση από την πλευρά της απασχόλησης, κατά βάση στο πλαίσιο της προώθησης πολιτικών για την καταπολέμηση της ανεργίας, πιθανόν λόγω της πεποίθησης ότι η επιμήκυνση της παραμονής στον εργασιακό βίο διακυβεύει την προτεραιότητα της μείωσης των ποσοστών ανεργίας στις μικρότερες ηλικίες. Από την πλευρά των ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης, ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει στο Ν. 3227/04, που αντικατέστησε και διεύρυνε τις ρυθμίσεις του Ν. 3174/03 και που αφορά γενικά την επιδότηση ανέργων, αλλά προβλέπει και ειδικά μέτρα για την ομάδα των ηλικιωμένων ανέργων. Ειδικότερα, σύμφωνα με τις διατάξεις του ανωτέρω Νόμου, ο επιδοτούμενος άνεργος μπορεί να προσλαμβάνεται ή να τοποθετείται σε θέση εργασίας με πλήρη ή μερική απασχόληση για όσο χρόνο διαρκεί η επιδότηση ανεργίας. Κατά τη διάρκεια της εργασίας του, ο προσλαμβανόμενος ή τοποθετούμενος αμείβεται σύμφωνα με τις διατάξεις που ισχύουν για 5

6 τους λοιπούς εργαζόμενους στον εργοδότη, ανάλογα με την ειδικότητα που απασχολείται και τις ώρες απασχόλησής του. Οι αποδοχές του σε οποιαδήποτε περίπτωση δεν μπορεί να είναι κατώτερες από το επίδομα ανεργίας που δικαιούται ως άνεργος. Η αμοιβή του προσλαμβανόμενου ή τοποθετούμενου βαρύνει τον Οργανισμό Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού (ΟΑΕΔ) κατά το ύψος του επιδόματος ανεργίας που δικαιούται, και κατά τα λοιπά, τον εργοδότη, ο οποίος έχει και την ευθύνη της ασφαλιστικής του κάλυψης. Ο προσλαμβανόμενος ή τοποθετούμενος δεν ασφαλίζεται στην περίπτωση αυτή για ανεργία. Αν απολυθεί πριν από το χρόνο λήξης του δικαιώματος επιδότησης, ο άνεργος λαμβάνει το επίδομα ανεργίας για το υπόλοιπο διάστημα, εφόσον δεν επανατοποθετηθεί ή προσληφθεί. Ωστόσο, προϋπόθεση για την εφαρμογή των ανωτέρω είναι να μην έχει προβεί ο εργοδότης κατά τη διάρκεια του τελευταίου εξαμήνου πριν από την τοποθέτηση ή πρόσληψη σε απόλυση προσωπικού της επιχείρησής του χωρίς τη συνδρομή σπουδαίου λόγου. Ο εργοδότης υποχρεούται κατά τη διάρκεια ισχύος της σχέσης εργασίας με τον προσληφθέντα ή τοποθετηθέντα να μην προβαίνει σε απόλυση εργαζομένων από την επιχείρησή του, χωρίς τη συνδρομή σπουδαίου λόγου, άλλως χάνει το δικαίωμα της μείωσης εφεξής του εργοδοτικού κόστους κατά το ύψος του επιδόματος που ο άνεργος εδικαιούτο από τον ΟΑΕΔ. Επιπροσθέτως, είναι χαρακτηριστικό ότι οι επιδοτούμενοι άνεργοι, μετά από αίτησή τους, επιλέγονται κατά προτεραιότητα για συμμετοχή στα προγράμματα κατάρτισης που εφαρμόζονται από την Εταιρεία "Επαγγελματική Κατάρτιση Α.Ε." του Ο.Α.Ε.Δ. και από τα Κέντρα Επαγγελματικής Κατάρτισης (Κ.Ε.Κ.). Κατά το διάστημα αυτό, λαμβάνουν το επίδομα που προβλέπεται κατά περίπτωση για τους καταρτιζόμενους και αναστέλλεται η καταβολή του επιδόματος ανεργίας. Αναφορικά με τα κίνητρα για την αύξηση της απασχόλησης ειδικά των ηλικιωμένων, ορίζεται ότι για την πρόσληψη μακροχρονίως ανέργων ηλικίας πενήντα πέντε ετών και άνω, οι οποίοι έχουν συμπληρώσει τουλάχιστον έξι χιλιάδες ημέρες ασφάλισης, καθορίζεται ως επιπρόσθετο κίνητρο επιδότηση του εργοδότη ισόποση με το πενήντα τοις εκατό των εργοδοτικών εισφορών που τον βαρύνουν για την ασφαλιστική κάλυψη των προσλαμβανομένων, υπό τις ίδιες προϋποθέσεις της μη απόλυσης εργαζομένων χωρίς σπουδαίο λόγο κατά το τελευταίο εξάμηνο πριν από και κατά τη διάρκεια της επιδότησης. κινήτρων Η πολιτική αυτή έχει τις ρίζες της στο άρθρο 29 Ν. 1262/82 "Για την παροχή ενίσχυσης της οικονομικής και περιφερειακής ανάπτυξης της Χώρας κλπ", όπως 6

7 τροποποιήθηκε από το άρθρο 6 Ν. 2434/96, σύμφωνα με το οποίο δίνεται η δυνατότητα να επιχορηγούνται από τον ΟΑΕΔ εργοδότες βάσει προγραμμάτων απασχόλησης και αυτοαπασχόλησης ανέργων, τα οποία χρηματοδοτούνται από εθνικούς ή/και κοινοτικούς πόρους. Στόχος των προγραμμάτων αυτών επιχορήγησης είναι η προώθηση της απασχόλησης και η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, ενώ αποδέκτες είναι επιχειρήσεις ή εργοδότες γενικά, και μετά το Ν. 1545/85 και επιχειρήσεις των ΟΤΑ. Εξάλλου με το ΠΔ 245/86 επεκτάθηκε η ισχύς του Ν. 1262/82, ώστε τα προγράμματα ενισχύσεων να παρέχονται και για τη δημιουργία δραστηριοτήτων των επαγγελματιών που ασκούν ανεξάρτητο επάγγελμα, δηλαδή των «νέων ελεύθερων επαγγελματιών», με εξαίρεση τις δραστηριότητες ελευθερίων επαγγελμάτων, ώστε να υλοποιηθεί και η διοχέτευση των ανέργων προς την αυτοαπασχόληση. Στο άρθρο 29 Ν. 1262/82 προβλέπεται, μάλιστα, και ότι η καταβολή των παροχών από τον ΟΑΕΔ στους εργοδότες απαλλάσσεται από κάθε φόρο, τέλος, κρατήσεις ή εισφορές για το δημόσιο και για τρίτους και δεν υπόκειται σε κατάσχεση. Για τη διασφάλιση δε της εφαρμογής του Νόμου, θεσπίζεται η κύρωση της επιστροφής των ποσών της επιχορήγησης. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το άρθρο αυτό, εργοδότες που επιχορηγήθηκαν βάσει προγράμματος και παραβαίνουν τις υποχρεώσεις τους για πρόσληψη, διατήρηση και μη απόλυση του υπόλοιπου προσωπικού και του προσωπικού που επιδοτείται, καθώς γενικότερα και την εφαρμογή του προγράμματος, έχουν υποχρέωση επιστροφής του ανάλογου ποσού της επιχορήγησης που αντιστοιχεί στο υπόλοιπο χρονικό διάστημα του συνολικού χρόνου απασχόλησης. 1 Με βάση αυτό το νομοθετικό πλαίσιο εκδίδονται κανονιστικές διοικητικές πράξεις, και συγκεκριμένα από τον ΟΑΕΔ, για την υλοποίηση συγκεκριμένων προγραμμάτων, τα οποία απευθύνονται στην ηλικιακή ομάδα-στόχο. Ενδεικτικά αναφέρουμε την Απόφαση ΟΑΕΔ 162/2005 (ΦΕΚ 842/τ. Β / ), η οποία αφορά πρόγραμμα επιχορήγησης επιχειρήσεων για την απασχόληση ανέργων που βρίσκονται πλησίον στο στάδιο σύνταξης (υπολειπομένων μέχρι ενσήμων και 5 ετών για τη συμπλήρωση του ορίου ηλικίας), χρηματοδοτούμενο από το ΛΑΕΚ (Λογαριασμό για την Απασχόληση και την Επαγγελματική Κατάρτιση). Στο πρόγραμμα αυτό είναι δυνατόν να ενταχθούν όλες οι ιδιωτικές επιχειρήσεις και οι επιχειρήσεις των ΟΤΑ, ενώ εξαιρούνται όλες οι λοιπές επιχειρήσεις που προσλαμβάνουν προσωπικό βάσει 1 Με το ΠΔ 245/86 επεκτάθηκε η ισχύς του Ν. 1262/82, ώστε τα προγράμματα ενισχύσεων να παρέχονται για τη δημιουργία δραστηριοτήτων επαγγελματιών που ασκούν ανεξάρτητο επάγγελμα, με εξαίρεση τις δραστηριότητες ελευθερίων επαγγελμάτων. 7

8 των κανόνων του Ν. 2190/94. Τα ποσά της επιχορήγησης ανέρχονται σε 22 για κάθε ημέρα πλήρους απασχόλησης κατά τους πρώτους 24 μήνες της επιχορήγησης και σε 26 για κάθε ημέρα πλήρους απασχόλησης για τους επόμενους 36 μήνες (με την προϋπόθεση οι εργαζόμενοι να ασφαλίζονται τουλάχιστον για 18 ημέρες/μήνα). Δίνεται, επίσης, η δυνατότητα πρόσληψης με καθεστώς μερικής απασχόλησης και μειωμένα αντίστοιχα ποσά επιχορήγησης. 2 Όπως φαίνεται ήδη, οι ενεργητικές πολιτικές για την απασχόληση της ηλικιακής ομάδας στόχου δεν είναι αντικείμενο αυτοτελούς σχεδιασμού, αλλά εντάσσονται στο πλέγμα των πολιτικών για την προώθηση της απασχόλησης και την επανένταξη των ανέργων. Οι ηλικιωμένοι άνεργοι υπόκεινται στις δομές και τα μέτρα που λαμβάνει η Πολιτεία για την αντιμετώπιση του φαινομένου της ανεργίας, χωρίς να υπάρχει προς το παρόν κάποιο όργανο που να ασχολείται ειδικά με το ζήτημα των ιδιαιτεροτήτων που παρουσιάζει η περίπτωση των ηλικιωμένων. 3 Έτσι, λαμβάνουν και αυτοί το επίδομα ανεργίας που ορίζουν οι νόμοι για την προώθηση της απασχόλησης (άρθρ. 11 ΝΔ 2961/54, Ν. 1545/85, άρθρ. 15 Ν. 1836/89, άρθρ. 37 Ν. 1892/90) με τις κοινές προϋποθέσεις για όλους τους ανέργους 4. Η διαφορά, και ταυτόχρονα η ευνοϊκή ρύθμιση για την ηλικιακή ομάδα-στόχο, έγκειται στη διάρκεια της καταβολής του επιδόματος ανεργίας, η οποία βάσει του άρθρου 37 Ν. 1892/90 επιμηκύνεται μέχρι 12 μήνες, σε περίπτωση που ο άνεργος είναι άνω των 49 ετών και έχει συμπληρώσει πάνω από 210 ημέρες εργασίας το τελευταίο 14μηνο πριν από την επιδότησή του (ενώ σε μικρότερη ηλικία αυτές οι ημέρες εργασίας θα του έδιναν 8 μήνες επιδότησης ανεργίας). Η λογική της ρύθμισης είναι εμφανής και βασίζεται στην αυξημένη δυσκολία που αντιμετωπίζουν τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας να απορροφηθούν από την αγορά εργασίας, άλλως να προσαρμόσουν τις ικανότητές τους στις ανάγκες της. 2 Στην περίπτωση αυτή το ποσό της επιχορήγησης που θα καταβάλλεται ανέρχεται στα 11 για τους πρώτους 24 μήνες και στα 13 για τους επόμενους 36 μήνες. Για κάθε επιπλέον ώρα απασχόλησης, πέραν των 4 και μέχρι των 8 ωρών, η επιχορήγηση προσαυξάνεται κατά το 1/4 του προαναφερόμενου ποσού που αντιστοιχεί στη μερική απασχόληση. 3 Αυτό αυτονόητα σημαίνει ότι -μεταξύ άλλων- μετέχουν στα προγράμματα ενίσχυσης της απασχόλησης που υλοποιούνται από τα Κέντρα Προώθησης Απασχόλησης, ότι επωφελούνται από τα Ιδιωτικά Γραφεία Συμβούλων Εργασίας για εύρεση θέσης εργασίας (Ν. 2639/98) και ότι έχουν τη δυνατότητα να απασχολούνται από Εταιρείες Προσωρινής Απασχόλησης (Ν. 2956/01) στην προσπάθειά τους να επανενταχθούν στην αγορά, μέτρα των οποίων η ανάλυση εκφεύγει των σκοπών του παρόντος, καθόσον εμπίπτουν στις γενικές διατάξεις για την προώθηση της απασχόλησης. 4 Αν επιδοτείται για πρώτη φορά: 80 ημέρες εργασίας το χρόνο τα 2 προηγούμενα χρόνια πριν από την επιδότησή του και 125 ημέρες εργασίας το τελευταίο 14μηνο, χωρίς να υπολογίζονται οι τελευταίοι δύο μήνες, ή 200 ημέρες εργασίας, χωρίς να υπολογίζονται οι δύο τελευταίοι μήνες, τα 2 προηγούμενα από την απόλυση χρόνια, από τις οποίες 80 ημέρες, το λιγότερο, το χρόνο. Αν επιδοτείται για δεύτερη φορά: 125 ημέρες εργασίας το τελευταίο 14μηνο πριν από την απόλυσή του, χωρίς να υπολογίζονται οι ημέρες εργασίας των 2 τελευταίων μηνών, ή 100 ημέρες εργασίας το τελευταίο 12μηνο για τους απασχολούμενους σε τουριστικά ή εποχιακά επαγγέλματα. 8

9 Εδώ πρέπει να γίνει αναφορά -ελλείψει συντονισμένης αντιμετώπισης της ανεργίας των ηλικιωμένων- και στην πληθώρα αποσπασματικών μέτρων (με τη μορφή Υπουργικών Αποφάσεων) που λαμβάνονται εξ αφορμής οικονομικών κρίσεων σε συγκεκριμένους κλάδους, γεωγραφικές περιοχές ή ακόμα και σε μεμονωμένες επιχειρήσεις (ως αποτέλεσμα συνήθως κλεισίματος ή μετεγκατάστασης επιχειρήσεων), τα οποία έχουν ως αντικείμενο την επιμήκυνση της επιδότησης ανεργίας ιδίως στις μεγαλύτερες ηλικίες των ανέργων. Στο ίδιο πνεύμα της επανένταξης στον εργασιακό στίβο και της αύξησης της κινητικότητας κινείται και ο Ν. 3250/04 «Μερική απασχόληση στο Δημόσιο Τομέα, Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Οργανισμούς Δημοσίου Δικαίου», ο οποίος θεσπίστηκε με σκοπό την ενίσχυση της προσαρμοστικότητας στην αγορά εργασίας. Έτσι, ο Δημόσιος Τομέας, οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης πρώτου και δεύτερου βαθμού και τα Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου επιτρέπεται να απασχολήσουν προσωπικό (μη εντασσόμενο στην οργανική σύνθεση των υπηρεσιών των φορέων) με συμβάσεις εργασίας ορισμένου χρόνου υποκείμενες σε ιδιωτικό δίκαιο, καθώς και με συμβάσεις μερικής απασχόλησης, προκειμένου να παράσχουν υπηρεσίες κοινωνικού χαρακτήρα στους πολίτες. Η δυνατότητα αυτή περιορίζεται κατά το άρθρο 4 σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, μεταξύ των οποίων είναι και: α) άνεργοι πάνω από 30 ετών, οι οποίοι έχουν εξαντλήσει τον κανονικό χρόνο επιδότησης και παραμένουν εγγεγραμμένοι στον Οργανισμό Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού (ΟΑΕΔ) για τουλάχιστον 6 μήνες μετά από τη λήξη του χρόνου, οι οποίοι προσλαμβάνονται σε ποσόστωση 30%, και β) άνεργοι, εγγεγραμμένοι στον ΟΑΕΔ, οι οποίοι βρίσκονται πέντε έτη πριν από τη συνταξιοδότησή τους, οι οποίοι προσλαμβάνονται σε ποσόστωση 20%. 5 6 Στο πλαίσιο μιας διαφορετικής -προνοιακής- πολιτικής η παρ. 1 του άρθρου 10 Ν. 2874/00 7 ορίζει ότι άνεργοι επί δώδεκα (12) τουλάχιστο συνεχείς μήνες, ηλικίας εξήντα (60) ετών για τους άνδρες και πενήντα πέντε (55) ετών για τις γυναίκες, στους οποίους υπολείπονται μέχρι πέντε (5) έτη για τη θεμελίωση δικαιώματος πλήρους σύνταξης από τον 5 Επιπλέον, από την έναρξη ισχύος του Ν. 2434/96, για την πρόσληψη στο Δημόσιο με σύμβαση εργασίας ορισμένου χρόνου για κάλυψη εποχιακών ή γενικά πρόσκαιρων αναγκών (άρθρ. 21 Ν. 2190/94), απαιτείται επιπλέον ως προϋπόθεση (στις περ. α δ ) η ιδιότητα του μακροχρόνια ανέργου, η οποία δεν ταυτίζεται βέβαια με αυτή του ηλικιωμένου, αλλά συμπίπτει σε μεγάλο βαθμό, σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία. 6 Οπωσδήποτε δεν πρέπει να παραβλεφθεί η συμβολή των κοινωνικών εταίρων στην προσπάθεια ενσωμάτωσης των πιο ηλικιωμένων εργαζομένων στην αγορά, καθώς μέσα από Εθνικές Συλλογικές Συμβάσεις Εργασίας καταδεικνύεται η βούληση για προώθηση της συμμετοχής στα προγράμματα επανεκπαίδευσης των επιχειρήσεων και για αύξηση των κινήτρων συμμετοχής σε προγράμματα μείωσης της μακροπρόθεσμης ανεργίας. 7 Βλ. και ΥΑ 3274/ (ΦΕΚ 323/Β / ), Εγκ. ΙΚΑ 65/ , και Αριθ. Φ21/οικ.1177 (ΦΕΚ 709/Β' / ). 9

10 κλάδο σύνταξης του IΚΑ, δικαιούνται να ζητήσουν την προαιρετική συνέχιση της ασφάλισής τους μέχρι τη συμπλήρωση του ελάχιστου αριθμού ημερών ασφάλισης για τη θεμελίωση συνταξιοδοτικού δικαιώματος. 8 Η καταβολή των εισφορών γίνεται από το "Λογαριασμό για την Απασχόληση και την Επαγγελματική Κατάρτιση" (ΛΑΕΚ) του ΟΑΕΔ και είναι ίση για καθένα προαιρετικά ασφαλιζόμενο με τη συνολική εισφορά εργοδότη και ασφαλισμένου του κλάδου κύριας σύνταξης του ΙΚΑ, όπως κάθε φορά ισχύει, καθώς και την αντίστοιχη των φορέων επικουρικής ασφάλισης. Οι ειδικότερες προϋποθέσεις που πρέπει να συγκεντρώνει ο μακροχρόνια άνεργος, η διαδικασία, τα απαιτούμενα δικαιολογητικά και οι λοιπές λεπτομέρειες προβλέφθηκαν με ΥΑ, η οποία περαιτέρω όρισε ότι την προαιρετική ασφάλιση κατ ανώτατο όριο διάρκειας 5 ετών αναστέλλει η ανάληψη εργασίας, καθώς και η συνταξιοδότηση λόγω αναπηρίας. Σημειωτέον ότι σε περίπτωση αναστολής της δεν είναι δυνατόν να υπερβεί την 5ετία ο συνολικός χρόνος της προαιρετικής ασφάλισης μαζί με την αναστολή. Επιπλέον, σε ανέργους ηλικίας άνω των 55 ετών που έχουν πραγματοποιήσει ημέρες εργασίας στην ασφάλιση κλάδου ασθενείας του ΙΚΑ ή σε ομοειδή ασφάλιση άλλου φορέα και επιπλέον είναι εγγεγραμμένοι στον ΟΑΕΔ για χρονικό διάστημα δώδεκα (12) τουλάχιστον συνεχών μηνών παρέχεται κάλυψη για τον κλάδο των παροχών ασθενείας (άρθρ. 10 Ν. 2434/96, όπως τροποποιήθηκε από το άρθρ. 18 Ν. 3144/03), για την οποία καταβάλλεται μηνιαία εισφορά στο ΙΚΑ (ίση με ποσοστό 6,45% επί του εκάστοτε βασικού ημερήσιου επιδόματος ανεργίας) από τον ΟΑΕΔ. Στο νόμο ορίζεται ότι η κάλυψη αυτή λήγει με την ανάληψη εργασίας ή με τη συνταξιοδότηση των ανέργων από οποιονδήποτε ασφαλιστικό οργανισμό, ενώ υπάρχει και πρόβλεψη αντίστοιχης πρόσθετης επιχορήγησης των εργοδοτών που ήδη επιχορηγούνται από το πρόγραμμα νέων θέσεων εργασίας του ΟΑΕΔ, εφόσον στα πλαίσια του προγράμματος αυτού προσλάβουν άτομο που ευνοείται από τη συγκεκριμένη ρύθμιση του νόμου, με σκοπό την κάλυψη μέρους των προβλεπόμενων από τη νομοθεσία εισφορών για τις παροχές ασθένειας σε είδος. 9 Ως προς τους ήδη συνταξιούχους έχει θεσμοθετηθεί η δυνατότητα εργασίας 8 Ειδικά για τους ασφαλισμένους κατά τον ΚΒΑΕ (Κανονισμό Βαρέων και Ανθυγιεινών Επαγγελμάτων), ως όρια ηλικίας ορίζονται το 55ο για τους άνδρες και το 50ο για τις γυναίκες. 9 Για λοιπά μέτρα προνοιακού χαρακτήρα βλ. Ν. 2646/98 «Ανάπτυξη του εθνικού συστήματος κοινωνικής προστασίας» και Ν. 3106/03 «Αναδόμηση του εθνικού συστήματος κοινωνικής προστασίας». 10

11 ταυτόχρονα με τη λήψη σύνταξης, ώστε να μην αποτρέπονται από την επάνοδο στην αγορά εργασίας. Συγκεκριμένα, υπάρχει πρόβλεψη για διατήρηση ενός μέρους της σύνταξης σε περίπτωση συνταξιούχου που αναλαμβάνει εργασία υπό την προϋπόθεση, μεταξύ άλλων, και της ηλικίας (για παράδειγμα > 55 ετών). Ανάλογη δυνατότητα προβλέπεται και για την παραμονή συνταξιούχων στην αγορά εργασίας. Βέβαια, από την έναρξη ισχύος του άρθρου 63 Ν. 2676/1999 στις 05/01/2001 τροποποιήθηκαν επί το αυστηρότερο οι προϋποθέσεις για τη συνέχιση καταβολής της σύνταξης στους συνταξιούχους που αναλαμβάνουν εργασία. Καθορίστηκε, δηλαδή, σαφής διάκριση ως προς τη μεταχείριση και τις συνέπειες (αναστολή-διακοπή-περιορισμός ποσού σύνταξης) που θα υφίστανται οι απασχολούμενοι συνταξιούχοι (γήρατος-αναπηρίας-θανάτου), οι οποίοι διακρίνονται βασικά σε δυο κατηγορίες: α) όσοι θεμελιώνουν συνταξιοδοτικό δικαίωμα ή καθίστανται συνταξιούχοι μετά την και συνταξιούχοι πριν την ανωτέρω ημερομηνία. 10 β) όσοι έχουν καταστεί Έτσι, ως προς την πρώτη κατηγορία, δηλαδή για όσους θεμελιώνουν συνταξιοδοτικό δικαίωμα ή καθίστανται συνταξιούχοι μετά την και εργάζονται, εφαρμόζονται οι εξής περιορισμοί: αα) αναστέλλεται η καταβολή της σύνταξής τους, εφόσον είναι κάτω των 55 ετών κατά την ημερομηνία ανάληψης της εργασίας τους. Η αναστολή καταβολής διαρκεί μέχρι τη συμπλήρωση του 55ου έτους της ηλικίας. Μετά το όριο αυτό της ηλικίας το ποσό της σύνταξης περιορίζεται. ββ) εφόσον έχουν υπερβεί το 55ο έτος της ηλικιάς τους κατά την ημερομηνία ανάληψης της εργασίας τους, το ποσό της σύνταξής τους ή του αθροίσματος των συντάξεών τους (κύριων συντάξεων) που υπερβαίνει τα 733,68 Ευρώ καταβάλλεται μειωμένο κατά 70%. Το ποσό, που απομένει μετά την ανωτέρω μείωση προσαυξάνεται κατά 20% για κάθε παιδί, που προστατεύεται από το συνταξιούχο (δηλαδή είναι ανήλικο κάτω των 18 ετών ή σπουδάζει σε ανώτερες ή ανώτατες σχολές και μέχρι του 24ου έτους της ηλικίας του ή είναι ανίκανο για κάθε βιοποριστική εργασία) και αποτελεί μαζί με το αρχικό ποσό των 733,68 Ευρώ τη σύνταξη, που τελικά καταβάλλεται στο συνταξιούχο. Για όσους παίρνουν τα κατώτατα όρια συντάξεων και είναι ηλικίας κάτω των 65 ετών οι άνδρες και των 60 ετών οι γυναίκες, η σύνταξή τους περιορίζεται στο οργανικό ποσό. Μετά τη συμπλήρωση των ως άνω ορίων 10 Βλ. Εγκύκλιο ΙΚΑ 3/2001, ΕΑΕΔ 2001, σελ. 260, ΕΔΚΑ 2001, σελ. 65, Έγγραφο ΙΚΑ Σ81/35/ , ΕΑΕΔ 2001, σελ

12 ηλικίας, στους εν λόγω συνταξιούχους χορηγείται κανονικά το κατώτατο όριο σύνταξης ανεξάρτητα από το γεγονός ότι εργάζονται. Ως προς τη δεύτερη κατηγορία, δηλαδή όσους έχουν θεμελιώσει δικαίωμα ή έχουν καταστεί συνταξιούχοι πριν την ανεξαρτήτως ηλικίας μειώνεται κατά 70% το τμήμα της σύνταξής τους που υπερβαίνει τα 733,68 Ευρώ ή περιορίζεται η σύνταξή τους στο ποσό των οργανικών διατάξεων, εφόσον είναι δικαιούχοι κατώτατων ορίων σύνταξης και δεν έχουν συμπληρώσει το 50ο έτος της ηλικίας οι άνδρες και το 60ο έτος οι γυναίκες. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι διατάξεις του ανωτέρω άρθρου 63 αναφέρονται στους συνταξιούχους όλων των φορέων κύριας ασφάλισης αρμοδιότητας του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων (Υπουργείου Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας σήμερα). Επομένως, δεν διέπονται από τις διατάξεις του οι συνταξιούχοι: α) των επικουρικών ταμείων β) του ΝΑΤ, που υπάγεται στο Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας και γ) Του Δημοσίου, που δεν λογίζεται ως φορέας ασφάλισης για το νόμο αυτό. Την ίδια μεταχείριση με τους συνταξιούχους του Δημοσίου, ήτοι την εξαίρεσή τους από τις ρυθμίσεις του νόμου αυτού έχουν και οι τακτικοί υπάλληλοι ν.π.δ.δ., που συνταξιοδοτούνται από το αυτό ή άλλο ν.π.δ.δ. με καθεστώς όμοιο με αυτό των δημοσίων υπαλλήλων. Τη μείωση της συντάξεως αυτών, αλλά και των συνταξιούχων πρώην υπαλλήλων των επιχειρήσεων και Οργανισμών του Δημοσίου Τομέα, όταν εργάζονται σε υπηρεσίες του Δημοσίου Τομέα, προβλέπει η παράγραφος 14 του άρθρου 8 Ν. 2592/98, διατάξεις που διατηρούνται σε ισχύ. Η εξαίρεση αυτή είναι απόλυτη και καθολική. Οι συνταξιούχοι των φορέων αυτών ουδεμία υποχρέωση έχουν προς εφαρμογή των διατάξεων του άρθρου 63. Πέραν των ως άνω εξαιρέσεων, που προκύπτουν εμμέσως, ο νομοθέτης προβαίνει και σε ρητώς κατονομαζόμενες εξαιρέσεις Οι συνταξιούχοι λόγω γήρατος, αναπηρίας και θανάτου υποχρεούνται, πριν αναλάβουν εργασία που υπάγεται στην ασφάλιση φορέα κυρίας ασφαλίσεως ή του Δημοσίου, να δηλώσουν τούτο στο φορέα ή στους φορείς κυρίας ασφαλίσεως από τους οποίους συνταξιοδοτούνται. Παράλειψη της δηλώσεως συνεπάγεται καταλογισμό σε βάρος του συνταξιούχου του ποσού των συντάξεων που έλαβε κατά το χρονικό διάστημα της εργασίας του, με πρόστιμο (παράγρ. 8 άρθρ. 63) που ορίζεται με απόφαση του Υπουργού, η οποία δεν εκδόθηκε ακόμη. 12 Σύμφωνα με ρητή διάταξη του Νόμου, στους συνταξιούχους λόγω αναπηρίας, οι οποίοι αναλαμβάνουν εργασία και κερδίζουν από αυτή, ανάλογα με το βαθμό αναπηρίας τους, περισσότερα από όσα κερδίζει ένας υγιής απασχολούμενος, διακόπτεται η σύνταξή τους. Η διακοπή έχει τελείως διαφορετική έννοια από την αναστολή, εφόσον σε περίπτωση που η σύνταξη αναπηρίας διακοπεί, δεν επαναχορηγείται αυτομάτως μετά τη λήξη της εργασίας, αλλά μπορεί να επαναχορηγηθεί μόνο μετά από νέα κρίση των αρμόδιων οργάνων του Ιδρύματος. 13 Στην παράγραφο 6 του άρθρου 63 ορίζεται ότι ο Νόμος δεν έχει πεδίο εφαρμογής: α) Στον επιζώντα σύζυγο, συνταξιούχο λόγω θανάτου του ετέρου συζύγου, β) Στους αυτοτελώς απασχολουμένους, οι οποίοι όμως υποχρεούνται να καταβάλλουν τις προβλεπόμενες από τις οικείες διατάξεις εισφορές, προσαυξημένες κατά 50%. Η προσαύξηση αυτή περιέρχεται στο ΛΑΦΚΑ. Πρόκειται για συνταξιούχους είτε πρώην μισθωτούς, οι οποίοι ως 12

13 Βέβαια, η ενίσχυση της απασχόλησης της ηλικιακής ομάδας-στόχου θα μπορούσε να προαχθεί και μέσω παθητικών πολιτικών αυξημένης προστασίας από την απόλυση, ώστε να περιοριστεί το φαινόμενο της καταγγελίας συμβάσεων εργασίας μεγαλύτερων σε ηλικία και «ακριβών» εργαζομένων με σκοπό τη συρρρίκνωση του λειτουργικού κόστους των επιχειρήσεων. Μέχρι στιγμής τέτοιες πολιτικές δεν έχουν υλοποιηθεί και η προστασία από την καταγγελία της σύμβασης εργασίας παρέχεται μόνο μέσα από τις γενικές διατάξεις του εργατικού δικαίου και από την απαγόρευση καταχρηστικότητας του άρθρου 281 ΑΚ. Με άλλα λόγια, ο εργοδότης είναι ελεύθερος να καταγγείλει τη σύμβαση εργασίας αορίστου χρόνου και χωρίς αιτιολογία, αλλά η απόφασή του αυτή είναι πάντα δυνατόν να ελεγχθεί με τα κριτήρια της καταχρηστικότητας, τα οποία νομολογιακά έχουν εξειδικευθεί στην ηλικία, αρχαιότητα, τα προστατευόμενα πρόσωπα κλπ. Τέλος, σημαντικός παράγοντας για την επιμήκυνση του εργασιακού βίου είναι και το επίπεδο ικανοποίησης που δίνεται στον εργαζόμενο από το περιβάλλον και τις συνθήκες εργασίας. Με αυτό το σκεπτικό, πολιτικές που υλοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια και κάνουν ελκυστικότερο το περιβάλλον εργασίας συντελούν και στην παραμονή των ηλικιωμένων εργαζομένων επί μακρότερον στην ενεργό δράση. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε το Ν. 2936/98 για την υγιεινή και ασφάλεια στην εργασία, καθώς και κυρίως το Ν. 3304/05 για την απαγόρευση των διακρίσεων στην εργασία, ο οποίος περιλαμβάνει ως στοιχείο απαγορευμένης διάκρισης και την ηλικία. Μάλιστα, για πρώτη φορά στο Ν. 3304/05 γίνεται αναφορά και στις «έμμεσες» διακρίσεις, ως εξίσου απαγορευμένες, δηλαδή στις φαινομενικά ουδέτερες διατάξεις, κριτήρια ή πρακτικές που μπορούν να θέσουν πρόσωπα -μεταξύ άλλων και- μιας ορισμένης ηλικίας σε μειονεκτική θέση συγκριτικά με άλλα. 14 Επιπλέον, όμως, ο νομοθέτης προβλέπει στο άρθρο 11 συνταξιούχοι επιδίδονται στην άσκηση αυτοτελούς επαγγέλματος, είτε πρώην αυτοτελώς απασχολούμενους, οι οποίοι ως συνταξιούχοι ασκούν το αυτό ως και πρότερον ή άλλο, νέο, αυτοτελές επάγγελμα, γ) Στους συνταξιούχους του ΟΓΑ, στους οποίους δεν περιλαμβάνονται όσοι συνταξιοδοτούνται από τον Κλάδο Κυρίας Ασφαλίσεως Αγροτών, δ) Στους πολύτεκνους, των οποίων το ένα τουλάχιστον τέκνο είναι ανήλικο ή σπουδάζει σε ανώτερες ή ανώτατες σχολές και μέχρι τη συμπλήρωση του 24ου έτους ή είναι ανίκανο για κάθε βιοποριστική εργασία, ε) Στους λαμβάνοντες εξ ιδίου δικαιώματος πολεμική σύνταξη ή συνταξιοδοτούμενους με βάση τις διατάξεις των Ν. 1897/90 και/ή Ν. 1977/91, δηλαδή ως θύματα τρομοκρατικών οργανώσεων ή τρομοκρατών, στ) Στα πρόσωπα για τα οποία ισχύουν οι διατάξεις των Καν. (ΕΟΚ) 1408/71 και 572/72, καθώς και των διμερών Συμβάσεων Κοινωνικής Ασφαλείας (παρ. 6). Πρόκειται για τους συνταξιοδοτουμένους από το Ελληνικό ή και από ξένα Κράτη βάσει των ανωτέρω κανονιστικών διατάξεων ή διμερών διεθνών συμβάσεων. Την ίδια μεταχείριση με τους υπηκόους των Κρατών-Μελών της Ε.Ε. έχουν και οι υπήκοοι των Κρατών της Ευρ. Ζώνης Ελευθέρων Συναλλαγών (νυν: Νορβηγίας, Ισλανδίας) (παρ. 7), αλλά ο νόμος περί αυτών ουδέν αναφέρει. 14 Προβλέπεται, επίσης, αντιστροφή του βάρους της απόδειξης ενώπιον Δικαστηρίου ή Δημόσιας Αρχής, που σημαίνει ότι όταν ο βλαπτόμενος προβάλλει ότι δεν τηρήθηκε η αρχή της ίσης μεταχείρισης και αποδεικνύει 13

14 ότι δε συνιστά διάκριση η διαφορετική μεταχείριση λόγω ηλικίας, εφόσον η μεταχείριση αυτή προβλέπεται στο νόμο προς εξυπηρέτηση σκοπών της πολιτικής απασχόλησης, της αγοράς εργασίας και της επαγγελματικής κατάρτισης και βρίσκεται μέσα στα πλαίσια της αρχής της αναλογικότητας. Εξειδικεύοντας δε την έννοια της επιτρεπόμενης διαφορετικής μεταχείρισης αναφέρει -μεταξύ άλλων- τόσο την καθιέρωση ειδικών συνθηκών για την πρόσβαση στην απασχόληση, την επαγγελματική κατάρτιση, την απασχόληση, συμπεριλαμβανομένων των όρων απόλυσης και αμοιβής, προκειμένου να ευνοείται η επαγγελματική ένταξη ή να εξασφαλίζεται η προστασία των ηλικιωμένων, των νέων ή όσων έχουν προστατευόμενα πρόσωπα, όσο και τον καθορισμό ελάχιστων ορίων ηλικίας, επαγγελματικής εμπειρίας ή αρχαιότητας στην απασχόληση για την πρόσβαση σε αυτήν ή σε ορισμένα πλεονεκτήματα που συνδέονται με την απασχόληση. Έτσι κι αλλιώς, στο άρθρο 12 ορίζεται ότι δεν συνιστά διάκριση η λήψη ή η διατήρηση ειδικών μέτρων με σκοπό την πρόληψη ή την αντιστάθμιση μειονεκτημάτων, λόγω -μεταξύ άλλων- και της ηλικίας («affirmative action»). Με τον τρόπο αυτό, ο νομοθέτης φαίνεται να κάνει νύξη σε μελλοντικές πολιτικές ευνοϊκές για τις μεγαλύτερες ηλικίες εργαζομένων. 2.2 Πολιτικές για τις Συντάξεις Εκτός από τις πολιτικές που στοχεύουν στη δημιουργία κινήτρων για τους εργαζομένους μεγαλύτερης ηλικίας, ώστε να παραμείνουν στην εργασία και οι οποίες αφορούν αμιγώς την απασχόληση, μεγάλη σημασία έχει και η αντιμετώπιση της ηλικιακής αυτής ομάδας από κοινωνικοασφαλιστική άποψη. Συγκεκριμένα, η συμμετοχή της στον ενεργό πληθυσμό εξαρτάται από τις δυνατότητες πρόωρης συνταξιοδότησης, τα σχετικά κίνητρα ή αντικίνητρα, αλλά και γενικά τη λειτουργία του συστήματος και το αίσθημα εμπιστοσύνης που εμπνέει ή όχι στους εργαζομένους. Πριν εξετάσουμε το πλαίσιο των πολιτικών κοινωνικής ασφάλισης που σχετίζονται με το ζήτημα της παράτασης ή μη του εργασιακού βίου των εργαζομένων, πρέπει να διευκρινιστεί ότι η έρευνα θα επικεντρωθεί στο καθεστώς των μισθωτών, καθώς διαπιστώνεται ότι η παραμονή στην εργασία των αυτοτελώς απασχολουμένων και των πραγματικά γεγονότα από τα οποία μπορεί να συναχθεί κάτι τέτοιο, ο εργοδότης φέρει το βάρος να αποδείξει και να θεμελιώσει ότι δεν συνέτρεξαν περιστάσεις που συνιστούν παραβίαση της αρχής αυτής. 14

15 ελευθέρων επαγγελματιών είναι σαφώς μεγαλύτερη, δεδομένης τόσο της «ταύτισής» τους με το επάγγελμα, όσο και της ισχυρότερης σύνδεσης εισφορών-παροχών στα καθεστώτα τους. Στον αντίποδα, λοιπόν, για τους μισθωτούς η κοινωνική πραγματικότητα καταδεικνύει ότι εμφανίζουν τάσεις «πρόωρης φυγής» από την ενεργό δράση, καθώς το ποσοστό αυτών που επικαλούνται τις διατάξεις για λήψη πλήρους σύνταξης είναι πολύ χαμηλό και η πλειοψηφία τους προτιμά την έξοδο από την ενεργό δράση και τη λήψη σύνταξης μειωμένης, ενώ δεν είναι αμελητέο και το ποσοστό των ατόμων που θεμελιώνουν το δικαίωμά τους στην αναπηρία. Στη ρίζα του φαινομένου βρίσκεται τόσο η δομή των παροχών (προϋποθέσεις και υπολογισμός), όσο και η ανασφάλεια απέναντι στις προοπτικές του κοινωνικοασφαλιστικού συστήματος και στη σταθερότητα του σχετικού νομοθετικού πλαισίου, λόγω αφενός της έλλειψης συνεκτικών και μακροπρόθεσμων πολιτικών και αφετέρου του παρελθόντος κακοδιαχείρισης. Επιπλέον, καθόλου αμελητέα παράμετρος είναι και η δυνατότητα εργασίας παράλληλα με τη λήψη σύνταξης, η οποία αποτρέπει από την παραμονή στον εργασιακό στίβο (βλ. υπό 2.1 για απασχόληση συνταξιούχων), εντεινόμενη μάλιστα από τη «χαλαρή» αντιμετώπιση της εισφοροδιαφυγής που επιτρέπει φαινόμενα λήψης σύνταξης σε συνδυασμό με εισόδημα από αδήλωτη εργασία. 15 Σχετικά, οι διατάξεις του ΙΚΑ-ΕΤΑΜ 16 προβλέπουν εκτεταμένο πλέγμα δυνατοτήτων πρόωρης αποχώρησης από την εργασία, τεθειμένο εκτός των άλλων και για την εξυπηρέτηση στόχων κοινωνικής πολιτικής, το οποίο έχει στη βάση του συγκεκριμένες ιδιότητες των ασφαλισμένων, π.χ. μητέρες ανήλικων παιδιών (55 έτη για πλήρη/50 για μειωμένη σύνταξη), μητέρες ή/και σύζυγοι αναπήρων (χωρίς όριο ηλικίας), εργαζόμενοι σε βαρέα και ανθυγιεινά επαγγέλματα (60 έτη για άνδρες/55 για γυναίκες), οικοδόμοι (58 για άνδρες/53 για γυναίκες), εργαζόμενοι σε μεταλλεία/λιγνιτωρυχεία (55-60 έτη αναλόγως ενσήμων), προσωπικό των ΟΤΑ εργαζόμενο στην αποκομιδή απορριμάτων (58 έτη), ευπαθείς κοινωνικές ομάδες (χωρίς όριο 15 Ιδιαίτερη μνεία, όμως, πρέπει να γίνει και στην πληθώρα ειδικών ταμείων των μισθωτών που επιφυλάσσουν στους ασφαλισμένους τους συνταξιοδότηση με ευνοϊκότερους όρους, πράγμα που σημαίνει κατά κανόνα γρήγορη απομάκρυνση από την ενεργό δράση. 16 Για όσους υπήχθησαν στην ασφάλιση του ΙΚΑ πριν την , οι διατάξεις προβλέπουν λήψη πλήρους σύνταξης στα 65 έτη για τους άνδρες και στα 60 για τις γυναίκες με τη συμπλήρωση ημερών εργασίας και στα 62 έτη (57 για τις γυναίκες) με τη συμπλήρωση ημερών εργασίας, αλλά με τα ίδια ένσημα δίνεται και η δυνατότητα αποχώρησης στα 60 έτη ηλικίας (55 για τις γυναίκες) με λήψη μειωμένης σύνταξης. Επιπλέον, υπάρχει πρόβλεψη για λήψη πλήρους σύνταξης με ημέρες εργασίας στα 58 έτη ή και στα 55, αν από τις οι ημέρες έχουν διανυθεί σε βαρέα και ανθυγιεινά επαγγέλματα και για λήψη μειωμένης στα 53 έτη με την ίδια προϋπόθεση από την πλευρά των ενσήμων. Έχει, επίσης, προβλεφθεί η συνταξιοδότηση με συμπλήρωση ημερών εργασίας και 65 έτη (συμπληρωμένων αμφότερων μέχρι 31/12/2007). Τέλος, προβλέπεται η λήψη πλήρους σύνταξης με ένσημα χωρίς όριο ηλικίας, για περισσότερα βλ. 15

16 ηλικίας), πρώην εργαζόμενοι σε «προβληματικές» επιχειρήσεις («Ολυμπιακή», «Ελληνικά Ναυπηγεία»), διακεκριμένοι συνδικαλιστές (55 έτη), ηθοποιοί, χορευτές κλπ. Ως περίπτωση πρόωρης αποχώρησης από τον εργασιακό βίο θα πρέπει, επιπλέον, να θεωρηθεί και η λήψη σύνταξης αναπηρίας για κοινή νόσο, επαγγελματική ασθένεια, εργατικό ατύχημα κλπ. Προς την ίδια κατεύθυνση συντείνουν πρακτικές «εθελούσιας εξόδου», στο πλαίσιο των πολιτικών «ανανέωσης του προσωπικού», όπως συνήθως αναφέρεται κατά λέξη στα κανονιστικά κείμενα δημόσιων και δημοτικών επιχειρήσεων, ν.π.δ.δ. κά. Ενδεικτικά αναφέρονται ο Ν. 3429/05 για τις ΔΕΚΟ, η ΥΑ 105/05 (ΦΕΚ 1579/Β /2005) Υπουργού Δικαιοσύνης για τη σύσταση νομοπαρασκευαστικής επιτροπής για την εθελουσία έξοδο των δικαστικών λειτουργών, ο Ν. 3082/02 για το Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο, ο Ν. 3371/05 για την εθελουσία έξοδο στον ΟΤΕ, καθώς, επίσης, και πληθώρα Οργανισμών Εσωτερικής Υπηρεσίας Δημοτικών Επιχειρήσεων 17. Στις περιπτώσεις εθελουσίας εξόδου δίνεται ως κίνητρο για την αποχώρηση πρόσθετη αποζημίωση, ενώ χαρακτηριστική υπήρξε η περίπτωση της εθελουσίας εξόδου από τον ΟΤΕ, όπου αναγνωρίστηκε νομοθετικά για τους αποχωρούντες «τόσος πλασματικός χρόνος ασφάλισης, όσος απαιτείται για το σκοπό θεμελίωσης δικαιώματος άμεσης λήψης σύνταξης» 18. Για τον υπολογισμό του αναγνωριζόμενου χρόνου το προσωπικό θεωρήθηκε -πλασματικά- ως υπηρετούν μέχρι τη συμπλήρωση του προς απόλυση ορίου ηλικίας ή του πραγματικού χρόνου υπηρεσίας που προβλέπεται από τις προϋποθέσεις λήψης πλήρους σύνταξης. Μάλιστα, η προοπτική της συγχώνευσης των ασφαλιστικών ταμείων, ενώ μακροπρόθεσμα είναι παράγοντας σταθερότητας και βιωσιμότητας του συστήματος, φαίνεται να τροφοδοτεί προς το παρόν την αντίρροπη τάση της ενίσχυσης τέτοιων -ανεπίσημων αυτή τη φορά- πρακτικών προς απαλλαγή των επιχειρήσεων από το ασφαλιστικό «βάρος» των μεγαλύτερων εργαζομένων με δυσμενείς επιπτώσεις και στα ασφαλιστικά ταμεία. Απέναντι στο φαινόμενο αυτό και μέσα σε ένα νομοθετικό πλαίσιο που -εκ του αποτελέσματος άλλωστε- φαίνεται να μην ευνοεί την παράταση του ενεργού εργασιακά βίου, η χώρα μας έχει δεσμευτεί απέναντι στους Ευρωπαίους εταίρους για αύξηση της μέσης ηλικίας αποχώρησης από την εργασία. Προς το σκοπό αυτό, ο Έλληνας νομοθέτης επεδίωξε: α) σε οργανωτικό επίπεδο τη συγχώνευση των ασφαλιστικών ταμείων και την ενίσχυση των θεσμών της επαγγελματικής και ιδιωτικής ασφάλισης και β) σε επίπεδο παραμέτρων τη 17 Ως προς τους διάφορους Οργανισμούς Εσωτερικής Υπηρεσίας Δημόσιων κλπ Επιχειρήσεων αναφέρονται εδώ μόνο οι σχετικές πηγές δικαίου, αλλά η ανάλυσή τους παραλείπεται για τους λόγους που εκτέθηκαν στη μεθοδολογία της μελέτης. 18 Βλ. άρθρο 74 Ν. 3371/05. 16

17 σχετική αποθάρρυνση της πρόωρης αποχώρησης με μείωση του ποσοστού αναπλήρωσης του μισθού από τη σύνταξη και με αναλογική μείωση της σύνταξης αναλόγως των ετών που υπολείπονται μέχρι τις προϋποθέσεις της πλήρους, τη διαφοροποίηση του τρόπου απονομής συντάξεων αναπηρίας και την αναθεώρηση του καθεστώτος των βαρέων και ανθυγιεινών. Έτσι, ήδη από τους κοινωνικοασφαλιστικούς νόμους της προηγούμενης δεκαετίας (Ν. 1902/90, Ν. 2084/92) είχε δρομολογηθεί η αύξηση των ορίων ηλικίας, με τη διάκριση σε «παλαιούς» και «νέους» ασφαλισμένους (πριν και μετά το , με αύξηση του ορίου συνταξιοδότησης στα 65 έτη για άνδρες και γυναίκες), ώστε να παρατείνεται η παραμονή στην εργασία προς ενίσχυση της βιωσιμότητας του συστήματος. Ο Ν. 3029/02, αν και δεν έθιξε τα όρια ηλικίας για συνταξιοδότηση, έκανε σημαντικό βήμα προς την κατεύθυνση της σύγκλισης του Δημοσίου και των ειδικών ταμείων με το καθεστώς του ΙΚΑ-ΕΤΑΜ, τόσο από την άποψη των προϋποθέσεων συνταξιοδότησης, όσο και από την άποψη της αναπλήρωσης και της βάσης υπολογισμού της σύνταξης (από το 2008 θα είναι ο μέσος όρος των 5 καλύτερων από τα τελευταία 10 χρόνια εργασίας). Η στρατηγική αυτή επιλογή του νομοθέτη για απάντηση στον κατακερματισμό των ασφαλιστικών ταμείων είχε ιδιαίτερη σημασία και στο ζήτημα της αντιμετώπισης από τους εργαζομένους της παράτασης της ενεργού τους δράσης. Η ενιαιοποίηση των ρυθμίσεων στη βάση των ισχυόντων στο ΙΚΑ αφενός αποκλείει «προνομιακές» ρυθμίσεις εξόδου από την ενεργό δράση που ισχύουν στα ειδικά ταμεία, περιορίζοντας την πρόωρη συνταξιοδότηση, και αφετέρου συμβάλλει στη θεσμική σταθερότητα και βιωσιμότητα του συστήματος, που είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των ασφαλισμένων, ώστε να παραμένουν περισσότερο στην αγορά εργασίας ενισχύοντας έτσι και το σύστημα. Παράλληλα με τις αλλαγές που αναφέρονται στον εκσυγχρονισμό του συστήματος και στην ενιαιοποίηση των ρυθμίσεων, ώστε να εξαλειφθούν οι πρόωρες συνταξιοδοτήσεις από πιο εύρωστους φορείς κοινωνικής ασφάλισης και ειδικά ταμεία, στο Ν. 3029/02 προβλέπεται η διεύρυνση των κινήτρων για παραμονή στην αγορά και αντίστοιχα των αντικινήτρων για πρόωρη αποχώρηση (σύστημα bonus-malus). Έτσι, για τους ασφαλισμένους του Δημοσίου που θεμελιώνουν δικαιώμα σύνταξης μετά την ναι μεν υπάρχει πρόβλεψη για δυνατότητα συνταξιοδότησης στην ηλικία των 55 ετών στις γυναίκες και των 60 (ή ακόμα και 55 ετών) στους άνδρες, όμως, η πρόωρη αυτή λήψη σύνταξης θα συνοδεύεται από μείωση του ποσού της σύνταξης ίσης με το 1/267 της σύνταξης για κάθε μήνα που υπολείπεται από την έναρξη καταβολής και μέχρι τη συμπλήρωση της κατά περίπτωση ηλικίας 17

18 συνταξιοδότησης 19. Ανάλογες ρυθμίσεις αντικινήτρων προβλέπονται στα άρθρα 2 και 3 του Νόμου και για τους ασφαλισμένους του ΙΚΑ και των ειδικών ταμείων μισθωτών 20 (με τη διαφορά ότι προβλέπεται όριο μείωσης της σύνταξης οι 60 μήνες). Επιπλέον, για τους ασφαλισμένους στο ΙΚΑ και στα ειδικά ταμεία μετά την προβλέπονται ταυτόχρονα και κίνητρα για την περαιτέρω παραμονή στην εργασία (κάτι που αυτονόητα δεν μπορεί να ισχύσει στο Δημόσιο), με αύξηση της σύνταξης για κάθε έτος ασφάλισης πέραν των 35 που πραγματοποιείται μετά τα 65 έτη ηλικίας και μέχρι τα 67, και, σε άλλη περίπτωση, πέραν των 15 ετών εργασίας και χωρίς ηλικιακό όριο 21. Συναφείς είναι οι προβλέψεις και για το ποσοστό αναπλήρωσης του μισθού από τη χορηγούμενη σύνταξη, καθώς αυτονόητα, μείωση του ποσοστού αναπλήρωσης μπορεί να συνδέεται με την παραμονή στην ενεργό δράση για λόγους επάρκειας εισοδήματος. Έτσι, από το 2008, τόσο για ασφαλισμένους στο Δημόσιο, όσο και για μισθωτούς, το ποσοστό αναπλήρωσης θα πέσει στο 79% για όσους αποχωρήσουν την πρώτη χρονιά (2008) και θα μειώνεται κατά 1% για κάθε επόμενο έτος, και μέχρι κατώτατου ορίου 70% για το έτος 2017 και τα επόμενα. Επιλογή το νομοθέτη του 2002 ήταν και η ενίσχυση του δεύτερου πυλώνα ασφάλισης, με τη θεσμοθέτηση των επαγγελματικών ταμείων (ΤΕΑ), τα οποία μπορούν να συντελέσουν τόσο στην ισορροπία όσο και στην επάρκεια του συστήματος, αλλά κυρίως σε ό,τι αφορά τους σκοπούς του παρόντος, να συμβάλουν σε μια μεγαλύτερη ευελιξία των εργαζομένων, μειώνοντας την εξάρτησή τους από το καθαρά διανεμητικό σύστημα των ασφαλιστικών οργανισμών. Δομημένα στη βάση του κεφαλαιοποιητικού συστήματος και λειτουργώντας συμπληρωματικά στον πρώτο πυλώνα, τα ΤΕΑ κινούνται στη λογική της σύνδεσης των εισφορών και του χρόνου απαχόλησης με τις παροχές, η οποία ευνοεί την παραμονή στην εργασία και αφήνει στον εργαζόμενο την ευχέρεια να προσαρμόσει το σύστημα στις ανάγκες του. 19 Βλ. άρθρο 1 παρ. 6, 10 Ν. 3029/ Αυτά κατά το Ν. 3029/02 είναι: το Ταμείο Ασφάλισης Προσωπικού Ο.Τ.Ε. (Τ.Α.Π.Ο.Τ.Ε.), ο Οργανισμός Ασφάλισης Προσωπικού Δ.Ε.Η. (Ο.Α.Π.-Δ.Ε.Η.), το Ταμείο Συντάξεων Προσωπικού Η.Σ.Α.Π. (Τ.Σ.Π.Η.Σ.Α.Π.), το Ταμείο Συντάξεων Προσωπικού Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος (Τ.Σ.Π.Ε.Τ.Ε.), το Ταμείο Συντάξεων Προσωπικού Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδος (Τ.Σ.Π. Α.Τ.Ε.), το Ταμείο Συντάξεων Προσωπικού Τραπέζης Ελλάδος (Τ.Σ.Π.Τ.Ε.), το Ταμείο Ασφάλισης Προσωπικού Ιονικής Λαϊκής Τράπεζας (Τ.Α.Π.Ι.Λ.Τ.), το Ταμείο Ασφάλισης Προσωπικού Ε.Τ.Β.Α. (Τ.Α.Π.Ε.Τ.Β.Α.), το Ταμείο Συντάξεων και Επικουρικής Ασφαλίσεως Προσωπικού Γεωργικών Συνεταιριστικών Οργανώσεων (Τ.Σ.Ε.Α.Π.Γ.Σ.Ο.) και το Ταμείο Ασφαλίσεως Προσωπικού της Ασφαλιστικής Εταιρείας" Η ΕΘΝΙΚΗ" (Τ.Α.Π.Α.Ε.Ε.). 21 Βλ. άρθρ. 3 παρ. 2, 5 Ν. 3029/02. 18

19 Επιπλέον, στο Ν. 3029/02 αλλά και μέχρι σήμερα, προτεραιότητα αποτελεί η επαναξιολόγηση του θεσμού των Βαρέων και Ανθυγιεινών Επαγγελμάτων, καθώς η ένταξη ενός επαγγέλματος στν κατάλογο συνεπάγεται πρόωρη αποχώρηση από την εργασία κατά 5-7 έτη και σήμερα στην κατηγορία αυτή εντάσσεται ένα μεγάλο μέρος του εργατικού δυναμικού. Συναφώς, ο πρόσφατος Ν. 3483/06, με τροπολογία του Υπουργού Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας στο άρθρο 18, όρισε ότι με Προεδρικό Διάταγμα, που εκδίδεται μέχρι θα επανακαθοριστούν τα επαγγέλματα και οι εργασίες που υπάγονται στον Κανονισμό των Βαρέων και Ανθυγιεινών Επαγγελμάτων (ΚΒΑΕ) του Ι.Κ.Α., της Δ.Ε.Η. ή άλλων φορέων κοινωνικής ασφάλισης. Επίσης, προέβλεψε τη σύσταση ειδικής επιστημονικής επιτροπής με αρμοδιότητα την υποβολή πρότασης επί θεμάτων υπαγωγής εργασιών, ειδικοτήτων ή χώρων εργασίας στα βαρέα και ανθυγιεινά επαγγέλματα. Ο νέος Κανονισμός Βαρέων και Ανθυγιεινών Επαγγελμάτων θα καταλαμβάνει όσους ασφαλίζονται για πρώτη φορά από , ενώ οι μέχρι ασφαλισμένοι, των οποίων η εργασία ή ειδικότητα έχει ήδη υπαχθεί στον Κανονισμό των Βαρέων και Ανθυγιεινών Επαγγελμάτων του Ι.Κ.Α., όπως ισχύει σήμερα, θα εξακολουθήσουν να διέπονται από τις διατάξεις του Κανονισμού αυτού. Με τον τρόπο αυτό, χωρίς να γίνεται λόγος για περικοπή ή περιορισμό της πρόωρης συνταξιοδότησης στο κομμάτι αυτό του ενεργού πληθυσμού, αναμένεται να εξορθολογιστεί το σύστημα, κυρίως με την αφαίρεση από τον ΚΒΑΕ επαγγελμάτων που εξαρχής δεν ανήκαν εκεί, αλλά παρά ταύτα επιβάρυναν το σύστημα με πρόωρες αποχωρήσεις. 22 Αντιθέτως, μειούμενο φαίνεται να βαίνει το ποσοστό των συντάξεων αναπηρίας στην ηλικιακή ομάδα στόχο και αυτό είναι σε άμεση συνάρτηση με τη συστηματοποίηση του θεσμικού πλαισίου από το Ν. 1902/90. Το άρθρο 27 του Νόμου αυτού όρισε την έννοια της βαριάς, της απλής και της μερικής αναπηρίας, εξαρτώντας τις από το ποσοστό το οποίο ο ασφαλισμένος στερείται από τα κέρδη της εργασίας του (4/5, 2/3 ή 1/2), τα οποία θα κέρδιζε άνθρωπος σωματικά και πνευματικά υγιής και απασχολούμενος σε εργασία που ανταποκρίνεται στις δυνάμεις, τις δεξιότητες και τη μόρφωσή του («ασφαλιστική αναπηρία»), συνδέοντας δηλαδή την αναπηρία με τις επιδράσεις της στην άσκηση του επαγγέλματος του 22 Προς την ίδια κατεύθυνση της αποθάρρυνσης εξόδου από τον εργασιακό βίο αναθεωρήθηκε το νομικό πλαίσιο και για τις συντάξεις χηρείας, καθώς περιορίστηκε η δυνατότητα είσπραξης παράλληλης σύνταξης, ενώ προβλέφθηκε μείωση της σύνταξης χηρείας κλιμακωτά ανάλογα με την ηλικία του επιζώντα συζύγου. Έτσι, μετά τη λήξη της τριετίας από το θάνατο, το ποσό της χορηγούμενης σύνταξης στον/στην επιζώντα/ώσα των συζύγων μειώνεται κατά 50% μέχρι τη συμπλήρωση του 65ου έτους και κατά 30% από τη συμπλήρωση του 65ου έτους και μετά, με εξαίρεση την περίπτωση κατά την οποία ο θανών σύζυγος ήταν ανάπηρος με ποσοστό 67%, οπότε δεν υφίστανται τέτοιοι περιορισμοί. 19

20 αναπήρου. Προβλέφθηκε, επίσης, ότι το ποσοστό σωματικής αναπηρίας που συνεπάγεται κάθε πάθηση ή βλάβη -καθώς σε κάθε περίπτωση προϋπόθεση για τη σύνταξη είναι επίσης η σωματική αναπηρία πάνω από 50% και διάρκεια της πάθησης πάνω από εξάμηνο- προκαθορίζεται με κανονισμό που εκδίδεται ύστερα από γνώμη του Πανελλήνιου Ιατρικού Συλλόγου. Με τις ρυθμίσεις αυτές, προσδιορίστηκε ακριβέστερα το νομικό πλαίσιο γύρω από τη σύνταξη αναπηρίας προς αποτροπή καταχρήσεων του θεσμού, κάτι που απέδωσε και στην πράξη, καθώς το ποσοστό των συντάξεων αναπηρίας -που κατ ανάγκη σημαίνουν πρόωρη αποχώρηση από την αγορά εργασίας- έπεσε σημαντικά. 23 Σε γενικές γραμμές, παρά την αβεβαιότητα για το μέλλον του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης, που δεν προάγει το σκοπό της περαιτέρω παραμονής στην αγορά εργασίας, το ισοζύγιο μεταξύ ασφαλισμένων και συνταξιούχων εκτιμάται ότι έχει ευνοϊκές προοπτικές. Ο λόγος είναι ότι τόσο οι πολιτικές εξομοίωσης των ορίων ηλικίας προς τα πάνω, όσο και εκείνες που παρέχουν κίνητρα για εθελούσια παραμονή στην εργασία ακόμα δεν έχουν απόλυτα φτάσει στο στάδιο της εφαρμογής, αλλά έχουν προβλεφθεί για ένα βάθος χρόνου, όπως άλλωστε χρόνο απαιτούν και οι οργανωτικές αλλαγές του συστήματος με τις ενοποιήσεις των ταμείων και την ενίσχυση του δεύτερου πυλώνα ασφάλισης. Οπωσδήποτε, πάντως, χρειάζεται η περαιτέρω ενίσχυση των σχετικών μέτρων, αλλά και ένας συνδυασμός πολιτικών, καθώς το στοίχημα παραμένει η ενεργοποίηση των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας. Προς την κατεύθυνση αυτή σημαντική είναι και η ποιότητα της προσφοράς εργασίας από τους ίδιους τους εργαζομένους, η οποία συνδέεται άρρηκτα με το ζήτημα της δια βίου μάθησης. 2.3 Δια βίου μάθηση Η προβληματική της δια βίου μάθησης και κατάρτισης, όπως αυτή διαμορφώνεται από τις ανάγκες της οικονομίας, της αγοράς εργασίας, της αντιμετώπισης της ανεργίας και του κοινωνικού αποκλεισμού, απασχολεί όλο και περισσότερο πολίτες, κοινωνικούς φορείς και κράτος, καθώς διαπιστώνεται ο κρίσιμος ρόλος της στην ενίσχυση της κινητικότητας στην αγορά εργασίας, καθώς και στην τόνωση της απασχόλησης και της παραγωγικότητας. Είναι επιπλέον απόλυτα συνδεδεμένη με το ζήτημα της ενεργού γήρανσης, καθώς η απάντηση στην 23 Από 30% το έτος 1989, πριν τη θέση σε ισχύ του Ν. 1902/90 σε 15% το 2000, μέσα σε μια δεκαετία. 20