Κεφάλαιο 1 Συστήματα παραγωγής και τάσεις στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια υδατοκαλλιέργεια. Κωνσταντίνος Γκάνιας. Υδατοκαλλιέργειες Εισαγωγή

Transcript

1 Κεφάλαιο 1 Συστήματα παραγωγής και τάσεις στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια υδατοκαλλιέργεια Κωνσταντίνος Γκάνιας Υδατοκαλλιέργειες Εισαγωγή

2 2 Σ υστήματα παραγωγής και τάσεις Συστήματα παραγωγής και τάσεις στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια υδατοκαλλιέργεια Σύνοψη Στο παρόν κεφάλαιο γίνεται σύνοψη των βασικών αρχών της υδατοκαλλιέργειας και επιχειρείται μια επισκόπηση των τάσεων του κλάδου σε παγκόσμια και ευρωπαϊκή κλίμακα. Καταρχήν δίνονται ορισμοί σημαντικών εννοιών και πραγματοποιείται μια ταξινόμηση της υδατοκαλλιέργειας σε διαφορετικούς τύπους. Στη συνέχεια περιγράφονται τα βασικά συστήματα καλλιέργειας (υδατοσυλλογές, δεξαμενές, συστήματα επανακυκλοφορίας, κλωβοί, περίκλειστες υδατοσυλλογές: φράγματα και μάνδρες). Παρέχονται οι βασικές αρχές για την επιλογή θέσης καλλιέργειας στην υδατοκαλλιέργεια εσωτερικών υδάτων, την παράκτια υδατοκαλλιέργεια και τη θαλασσοκαλλιέργεια. Σε ότι αφορά την παραγωγή, συνοψίζονται τα κριτήρια για την επιλογή ειδών προς καλλιέργεια περιγράφοντας παράλληλα α) τις σύγχρονες τάσεις στην παγκόσμια υδατοκαλλιέργεια και β) τη σχέση μεταξύ υδατοκαλλιέργειας και αλιείας, δίνοντας μια οικολογική διάσταση. Επίσης περιγράφονται οι τάσεις παραγωγής των σημαντικότερων ειδών της ευρωπαϊκής υδατοκαλλιέργειας. Τέλος, γίνεται σύνοψη των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των υδατοκαλλιεργειών. Προαπαιτούμενη γνώση Βασικές γνώσεις θαλάσσιας βιολογίας, καθώς και ταξινόμησης και βιολογίας υδρόβιων ζωικών οργανισμών (επιπέδου γενικής ζωολογίας). 1. Ορισμοί και τύποι υδατοκαλλιέργειας Σύμφωνα με τον ορισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας (FAO), υδατοκαλλιέργεια είναι: η καλλιέργεια υδρόβιων οργανισμών σε ηπειρωτικές ή παράκτιες περιοχές η οποία περιλαμβάνει παρεμβάσεις στη διαδικασία της αύξησης και της εκκόλαψης προκειμένου να βελτιωθεί η παραγωγή και η ατομική ή συνεταιριστική ιδιοκτησία του καλλιεργούμενου αποθέματος. Κύριος σκοπός των υδατοκαλλιεργειών είναι η άμεση παραγωγή αλιευμάτων ευρείας κατανάλωσης. Ένας άλλος σημαντικός στόχος της υδατοκαλλιέργειας είναι η παραγωγή υδρόβιων οργανισμών οι οποίοι χρησιμοποιούνται είτε ως τροφή για τα καλλιεργούμενα είδη είτε στην παραγωγή διατροφικών και φαρμακευτικών προϊόντων ή προϊόντων βιοτεχνολογίας. Τέλος, συχνά η υδατοκαλλιέργεια στοχεύει στην παραγωγή καλλωπιστικών ειδών και στην παραγωγή γόνου (αβγά, προνύμφες, νεαρά άτομα) με σκοπό τον εμπλουτισμό των φυσικών αποθεμάτων. Το πρώτο συνθετικό της λέξης, υδατο-, αναφέρεται σε μια ποικιλία περιβαλλόντων, συμπεριλαμβανομένων των εσωτερικών υδάτων, των υφάλμυρων νερών και της θάλασσας. Οι υδρόβιοι οργανισμοί που καλλιεργούνται στα περιβάλλοντα αυτά περιλαμβάνουν μεγάλη ποικιλία φυτών και ζώων, τόσο ασπόνδυλων όσο και σπονδυλωτών. Οι δύο σημαντικότερες μορφές που μπορεί να διακριθούν σε σχέση με το περιβάλλον της καλλιέργειας είναι η καλλιέργεια εσωτερικών νερών και η παράκτια υδατοκαλλιέργεια. Η θαλασσοκαλλιέργεια είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται αποκλειστικά για την καλλιέργεια οργανισμών σε θαλασσινό νερό (από το υφάλμυρο έως το πλήρως θαλασσινό νερό). Η παραγωγή υδρόβιων ειδών μπορεί γενικά να διακριθεί, ανάλογα με το περιβάλλον στο οποίο λαμβάνει χώρα, σε τρεις τύπους: τον εκτατικό, τον ημι-εντατικό και τον εντατικό τύπο καλλιέργειας. Στον εκτατικό τύπο οι οργανισμοί καλλιεργούνται σε φυσικά υδάτινα οικοσυστήματα (π.χ. μικρές λίμνες ή λιμνοθάλασσες) και εξαρτώνται σχεδόν αποκλειστικά από τροφή που υπάρχει στο φυσικό περιβάλλον με ελάχιστη ή και καμία ανθρώπινη παρέμβαση. Παρόλα αυτά, στον εκτατικό τύπο καλλιέργειας συχνά

3 3 Υ δατοκαλλιέργειες απαιτούνται διάφορα τεχνικά και διαχειριστικά έργα (βλέπε παράγραφο 2.5). Παραδείγματα συστημάτων εκτατικής καλλιέργειας αποτελούν οι υφάλμυρες λιμνοθάλασσες με υψηλά επίπεδα πρωτογενούς παραγωγικότητας ή η καλλιέργεια μαλακίων με απλή απελευθέρωση πρώιμων αναπτυξιακών σταδίων στον θαλάσσιο πυθμένα. Στον ημιεντατικό τύπο η παραγωγή γίνεται επίσης σε φυσικές υδατοσυλλογές (π.χ. μικρής έκτασης χωμάτινες λιμνοδεξαμενές), αυτή τη φορά όμως με ανθρώπινη παρέμβαση που συνίσταται στην προσθήκη λιπασμάτων ή οργανικής ύλης για αύξηση της παραγωγικότητας κι ενίσχυση της τροφικής αλυσίδας. Στον εντατικό τύπο τα επίπεδα της ανθρώπινης συμβολής και ελέγχου είναι τα μέγιστα. Η πυκνότητα ή φόρτιση των καλλιεργούμενων οργανισμών (αριθμός ατόμων ανά μονάδα όγκου νερού) είναι πολύ μεγάλη ενώ γίνεται εκτεταμένη χρήση τεχνητής τροφής που μπορεί επιπλέον να συνοδεύεται κι από χορήγηση βιταμινών, ιχνοστοιχείων και αντιβιοτικών. Τα συστήματα αυτά έχουν πολύ υψηλές ενεργειακές απαιτήσεις και συχνά η παραγωγή ζωικής πρωτεΐνης είναι πιο ενεργοβόρα σε σχέση με τους άγριους πληθυσμούς. Μια άλλη ταξινόμηση της υδατοκαλλιέργειας μπορεί να γίνει ανάλογα με το στάδιο ζωής των ειδών που καλλιεργούνται. Για παράδειγμα, τα εκκολαπτήρια είναι χώροι τεχνητής αναπαραγωγής και εκκόλαψης των αυγών, οι μονάδες προπάχυνσης είναι χώροι εκτροφής των πρώτων σταδίων ζωής (προνύμφες και νεαρά άτομα) ενώ οι μονάδες πάχυνσης ασχολούνται με την αύξηση των ενήλικων ατόμων των υδρόβιων οργανισμών. Οι μονάδες που μπορούν να καλύψουν το σύνολο της παραγωγικής διαδικασίας, από την τεχνητή αναπαραγωγή και την εκκόλαψη μέχρι το εμπορεύσιμο μέγεθος ονομάζονται μονάδες πλήρους παραγωγής (Εικόνα 1.1). Εικόνα 1.1 Σχεδιάγραμμα κάτοψης μιας μονάδας υδατοκαλλιέργειας πλήρους παραγωγής. Δύο άλλοι σημαντικοί όροι που αφορούν τα συστήματα υδατοκαλλιέργειας είναι η μονοκαλλιέργεια και η πολυκαλλιέργεια. Η μονοκαλλιέργεια εφαρμόζεται συνήθως σε πιο ανεπτυγμένες χώρες και είναι αρκετά

4 4 Σ υστήματα παραγωγής και τάσεις διαδεδομένη στην καλλιέργεια των σολομοειδών (σολομοί, πέστροφες) και των μαλακίων. Αν και εξαιρετικά επικερδής, η μονοκαλλιέργεια απαιτεί μεγάλη οικονομική και χρονική επένδυση προκειμένου να εξασφαλιστεί ο καλύτερος δυνατός έλεγχος των περιβαλλοντικών και διατροφικών συνθηκών της καλλιέργειας. Μια από τις μεγαλύτερες απειλές για τα συστήματα μονοκαλλιέργειας είναι το ξέσπασμα ασθενειών στις οποίες οι καλλιεργούμενοι οργανισμοί είναι εξαιρετικά ευάλωτοι, εξαιτίας των πολύ υψηλών φορτίσεων και των υψηλών επιπέδων καταπόνησης. Η πολυκαλλιέργεια, από την άλλη μεριά, παραδοσιακά έχει εφαρμοστεί στις καλλιέργειες ψαριών, όπως ο κυπρίνος και η τιλάπια, και καρκινοειδών. Στις περιπτώσεις αυτές, οι υδρόβιοι οργανισμοί καλλιεργούνται παράλληλα με άλλους φυτικούς ή/και ζωικούς οργανισμούς. Συνήθως, στα συστήματα αυτά τα παραπροϊόντα των ζωικών ρύπων αυξάνουν την παροχή θρεπτικών σε ανακυκλούμενα συστήματα, ενισχύοντας κατά τον τρόπο αυτό και την πρωτογενή παραγωγικότητα. Κατά συνέπεια, οι καλλιεργούμενοι οργανισμοί σε αυτόν τον τύπο καλλιέργειας τείνουν συχνά να είναι φυτοφάγοι ή θηρευτές κατώτερων τροφικών επιπέδων. 2. Συστήματα καλλιέργειας Γενικά υπάρχει μεγάλη ποικιλία επιλογών από συστήματα υδατοκαλλιέργειας, τα οποία συχνά σχετίζονται με τα επίπεδα τεχνολογικής και οικονομικής ανάπτυξης αλλά και τις ιδιαίτερες περιβαλλοντικές συνθήκες της κάθε χώρας. Μερικά από τα συστήματα αυτά μπορεί να χρησιμοποιηθούν για την εκτροφή μεγάλης ποικιλίας ειδών, ενώ μερικά συστήματα είναι αρκετά πιο εξειδικευμένα κι έχουν αναπτυχθεί ειδικά για ένα ή για λίγα είδη οργανισμών. Στο μέρος αυτό του κεφαλαίου θα γίνει αναφορά στα πιο δημοφιλή συστήματα καλλιέργειας που είναι οι υδατοσυλλογές καλλιέργειας, οι τεχνητές δεξαμενές, οι κλωβοί και οι περίκλειστες υδατοσυλλογές. Εξειδικευμένα συστήματα καλλιέργειας όπως είναι για παράδειγμα οι ορμαθοί ή οι σχεδίες στην οστρακοκαλλιέργεια ή οι μικροί κλωβοί στην αστακοκαλλιέργεια θα αναφερθούν στα αντίστοιχα κεφάλαια. 2.1 Υδατοσυλλογές καλλιέργειας Οι υδατοσυλλογές καλλιέργειας 1, ή λιμνοδεξαμενές (στο εξής υδατοσυλλογές) είναι περιορισμένης έκτασης συλλογές στάσιμου νερού, οι οποίες επιτρέπουν την ανάπτυξη υδρόβιων, κυρίως ζωικών, οργανισμών όπως τα ψάρια και τα δίθυρα μαλάκια. Είναι σχετικά ρηχές με χαμηλό ρυθμό ανανέωσης υδάτων και μπορεί να περιέχουν τόσο γλυκό όσο και υφάλμυρο ή θαλασσινό νερό. Συνήθως αποτελούν χωμάτινες κατασκευές αν και σε κάποιες περιπτώσεις χρησιμοποιούνται πλαστικά κι άλλα υλικά προκειμένου να αποφεύγεται η αποστράγγιση του νερού. Επίσης, σύμφωνα με την επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αν και τις περισσότερες φορές είναι τεχνητές, με τον όρο καλύπτονται και φυσικά συστήματα. Οι υδατοσυλλογές ήταν το πρώτο σύστημα καλλιέργειας που αναπτύχθηκε κι εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται ολοένα και περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο σύστημα καλλιέργειας (Εικόνα 1.2). Ένας κύριος λόγος για την ευρύτατη χρήση τους είναι ότι, στις περισσότερες περιπτώσεις, αποτελούν το λιγότερο δαπανηρό τρόπο παραγωγής υδρόβιων ζώων. Όταν γίνεται σωστή διαχείριση τους, οι υδατοσυλλογές μπορούν να παράγουν εκπληκτικά υψηλά επίπεδα υδρόβιων οργανισμών. Η διαχείριση συνήθως περιλαμβάνει την αύξηση του ποσού της τροφής που είναι φυσικά διαθέσιμη στην υδατοσυλλογή, η οποία μπορεί να γίνεται με προσθήκη θρεπτικών ουσιών με σκοπό την αύξηση της πρωτογενούς (φύκη) και δευτερογενούς (ζωοπλαγκτό και βενθικοί οργανισμοί) παραγωγικότητας. Συμπληρωματικά, ή εναλλακτικά με την προσθήκη θρεπτικών ουσιών, μπορεί να παρέχονται και προπαρασκευασμένες ζωοτροφές. 1 Στα δελτία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας (ΕΣΥΕ) αναφέρονται με την κωδική ονομασία Τεχνικές Υδατοσυλλογές και Δεξαμενές.

5 5 Υ δατοκαλλιέργειες Οι περισσότερες υδατοσυλλογές είναι αρκετά ρηχές, αν και διαφέρουν σημαντικά σε μέγεθος και σχήμα. Το πρανές μιας καλά σχεδιασμένης υδατοσυλλογής δεν θα πρέπει να είναι πολύ απότομο, ώστε να να μη διαβρώνεται εύκολα. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται επιπλέον η ευκολότερη πρόσβαση και συγκομιδή των οργανισμών από τους καλλιεργητές ενώ υποβοηθιέται και η ανάπτυξη υδρόβιας βλάστησης. Οι υδατοσυλλογές επίσης θα πρέπει να έχουν μια αξιόλογη παροχή νερού, να είναι εφοδιασμένες με συστήματα αποχέτευσης, και να έχουν πυθμένα με κλίση προς τον αγωγό αποχέτευσης. Θα πρέπει επίσης να κατασκευάζονται σε εδάφη που έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε άργιλο για να αποφεύγεται η υπερβολική διαρροή του νερού. Εικόνα 1.2 Ημιεντατικά συστήματα υδατοκαλλιέργειας: A, μεσαίου μεγέθους υδατοσυλλογές, ( B, μεγάλου μεγέθους υδατοσυλλογές καλλιέργειας ( Αδειοδότηση και για τις δύο εικόνες CC BY. Μολονότι οι υδατοσυλλογές έχουν, συγκριτικά με τις δεξαμενές και τους κλωβούς, μικρότερο κόστος κατασκευής και λειτουργίας, επηρεάζονται από πάρα πολλούς εξωτερικούς παράγοντες επί των οποίων ο υδατοκαλλιεργητής έχει πολύ περιορισμένο έλεγχο. Κατά συνέπεια, σε αυτό το σύστημα καλλιέργειας η παραγωγή δεν είναι γενικά εφικτό να εντατικοποιηθεί και οι καλλιέργειες αυτές εντάσσονται συνήθως στον εκτατικό ή τον ημιεντατικό τύπο. Εντατικοποίηση της καλλιέργειας επιτυγχάνεται μόνο στα συστήματα που θα αναφερθούν στις επόμενες παραγράφους, δηλαδή σε τεχνητές δεξαμενές και σε κλωβούς. 2.2 Δεξαμενές Οι δεξαμενές είναι μονάδες εντατικής καλλιέργειας ορθογώνιου ή κυκλικού σχήματος, κύριο χαρακτηριστικό των οποίων είναι η συνεχής παροχή νερού. Στα ανοιχτού τύπου συστήματα η παροχή νερού είναι συνεχής, ενώ στα συστήματα ανακυκλοφορίας το νερό της μονάδας ανακυκλώνεται. Στην κατασκευή των δεξαμενών χρησιμοποιούνται μόνο ανθεκτικά υλικά που είναι απαλλαγμένα από τοξικά χρώματα ή χημικές ουσίες. Μολονότι σε κάποιες περιπτώσεις κατασκευάζονται και χωμάτινες δεξαμενές, η μεγάλη πλειοψηφία τους είναι από οπλισμένο σκυρόδεμα ή τσιμεντόλιθους. Ο πολυεστέρας είναι επίσης δημοφιλές υλικό στην κατασκευή δεξαμενών καθώς είναι υλικό ελαφρύ, ισχυρό και αδρανές τόσο στο γλυκό όσο και στο θαλασσινό νερό. Οι μεταλλικές δεξαμενές από την άλλη πλευρά μπορούν εύκολα να βρεθούν στην αγορά και έχουν το πλεονέκτημα ότι αποτελούνται από επιμέρους τμήματα που μπορούν εύκολα να συναρμολογηθούν και να αποσυναρμολογηθούν. Η επιλογή του υλικού, του μεγέθους και του σχήματος της δεξαμενής έχει να κάνει με μια σειρά παραμέτρων, όπως το καλλιεργούμενο είδος, το αν οι εγκαταστάσεις θα είναι εσωτερικές ή εξωτερικές, το αν η παροχή νερού θα είναι 100% φυσική ή θα προέρχεται από ανακυκλοφορία, και άλλες.

6 6 Σ υστήματα παραγωγής και τάσεις Οι τεχνητές δεξαμενές είναι προφανώς μικρότερες σε μέγεθος από τις υδατοσυλλογές και καταλαμβάνουν πολύ λιγότερο χώρο. Για τον λόγο αυτό, τα συστήματα αυτά καλλιέργειας μπορούν να αναπτυχθούν και σε εσωτερικούς, στεγασμένους χώρους. Όπως ακριβώς συμβαίνει και στην υδατοκαλλιέργεια σε υδατοσυλλογές, η επιλογή της περιοχής πρέπει να γίνεται με ιδιαίτερη προσοχή. Φυσικά, πολύ σημαντικό θέμα είναι η παροχή νερού, η οποία συνήθως γίνεται από φυσικές πηγές, ρυάκια, βαθιά πηγάδια ή δεξαμενές. Σε τέτοιου τύπου εγκαταστάσεις, οι δεξαμενές τοποθετούνται σε σειρά και το νερό περνάει διαδοχικά από τη μία δεξαμενή στην άλλη. Τα συστήματα αυτά καλούνται συγκοινωνούντα συστήματα καλλιέργειας (Εικόνα 1.3). Όταν γίνεται ο σχεδιασμός της εγκατάστασης, οι δεξαμενές είναι προτιμότερο να τοποθετούνται στην περιφέρεια του οικοπέδου και να προβλέπεται μια κλίση της τάξης του 1-2%, έτσι ώστε το νερό που εισρέει από την πρώτη δεξαμενή να κατευθύνεται και να απάγεται από την τελευταία, οδηγούμενο από τη βαρύτητα. Η ισχυρή ροή, υψηλής ποιότητας, καλά-οξυγονωμένου νερού είναι απαραίτητη τόσο για να ικανοποιεί τις αναπνευστικές απαιτήσεις των οργανισμών όσο και για να βοηθά στην αποβολή των μεταβολικών τους αποβλήτων, ιδίως της αμμωνίας. Ο σταθερός ρυθμός κυκλοφορίας του νερού μπορεί να καθοριστεί με βάση τη θερμοκρασία και τη συγκέντρωση του οξυγόνου στο εισρέον νερό και τον ρυθμό κατανάλωσης οξυγόνου και απέκκρισης αμμωνίας από τους καλλιεργούμενους οργανισμούς. Εικόνα 1.3 Συγκοινωνούντα συστήματα καλλιέργειας εξωτερικού τύπου. Από Αδειοδότηση CC BY. Η πρακτική της παροχέτευσης του νερού από τη μία δεξαμενή στην άλλη εγκυμονεί τον κίνδυνο ανάπτυξης ανθυγιεινών συνθηκών, ιδίως στις τελευταίες δεξαμενές της εγκατάστασης. Ωστόσο, όταν δεν υπάρχουν πάρα πολλές δεξαμενές και η ροή του νερού είναι αρκετά υψηλή, ο κίνδυνος δεν είναι πολύ σημαντικός εκτός και αν υπάρχουν μολυσματικές ασθένειες στις πρώτες δεξαμενές. Για την αντιμετώπιση τέτοιων περιπτώσεων είναι απαραίτητο να υπάρχουν μηχανισμοί ελέγχου του νερού που να αποκόπτουν τις πληγείσες δεξαμενές και να διοχετεύουν το νερό μέσα από έναν ξεχωριστό αγωγό αποστράγγισης. Επίσης θα πρέπει να υπάρχει ένας ξεχωριστός αγωγός-τροφοδότης για κάθε δεξαμενή. Ο πιο συνηθισμένος τύπος τεχνητής δεξαμενής είναι ο ορθογώνιος που ήταν και ο πρώτος τύπος που χρησιμοποιήθηκε, με εξαιρετικά ευρεία χρήση παγκοσμίως, ιδιαιτέρα στην καλλιέργεια των σολομοειδών (Εικόνα 1.4). Αν και οι πρώτες μακρόστενες δεξαμενές ήταν κατασκευασμένες από ξύλο, οι σύγχρονες

7 7 Υ δατοκαλλιέργειες συνήθως κατασκευάζονται από σκυρόδεμα, αλουμίνιο ή πολυεστέρα. Οι μακρόστενες δεξαμενές είναι έτσι σχεδιασμένες ώστε να επιτρέπουν πολύ μεγάλες πυκνότητες καλλιεργούμενων οργανισμών. Οι ορθογώνιες δεξαμενές μπορεί να έχουν ποικίλες διαστάσεις, συνήθως όμως το μήκος τους είναι αρκετά μεγαλύτερο από το πλάτος και το βάθος τους είναι περίπου 1 m. Ο πυθμένας τους μπορεί να έχει κλίση είτε από το ένα άκρο προς το άλλο ή προς το κέντρο έτσι ώστε να διευκολύνεται ο καθαρισμός και η αποστράγγιση του νερού της δεξαμενής. Σε δεξαμενές που η αποστράγγιση γίνεται στο ένα άκρο, το νερό μπαίνει από το αντίθετο άκρο και ρέει κατά το μήκος της δεξαμενής, ενώ σε δεξαμενές που η αποστράγγιση γίνεται στη μέση το νερό εισέρχεται από το κάθε άκρο και ρέει προς το κέντρο. Ένα πλεονέκτημα των ορθογώνιων δεξαμενών είναι ότι η συγκομιδή των ψαριών είναι ευκολότερη απ ό, τι στις κυκλικές δεξαμενές. Οι ορθογώνιες δεξαμενές είναι εύκολο να κατασκευαστούν, αλλά η κυκλοφορία του νερού χαρακτηρίζεται από αυτό που συχνά αποκαλείται νεκρή περιοχή, δηλαδή μια περιοχή στη δεξαμενή όπου συγκεντρώνονται μεταβολικά προϊόντα που μπορεί να προκαλέσουν μείωση του οξυγόνου. Σε αυτές τις δεξαμενές, τα στερεά απόβλητα έχουν την τάση να συσσωρεύονται στον πυθμένα, εκτός κι αν η ροή του νερού είναι αρκετά υψηλή ώστε να επιτρέπει την απαγωγή τους. Είναι φυσικά δυνατό, με τον κατάλληλο σχεδιασμό, να επιτυγχάνεται καλύτερη κυκλοφορία, αλλά η συντήρηση γίνεται πιο πολύπλοκη και δαπανηρή. Εικόνα 1.4 Ορθογώνιος τύπος δεξαμενών για πεστροφοκαλλιέργεια. Από Αδειοδότηση CC BY-NC-SA. Οι κυκλικές δεξαμενές είναι γενικά κατασκευασμένες από πολυεστέρα (Εικόνα 1.5) και χρησιμοποιούνται πολύ συχνά για την αύξηση πρώιμων αναπτυξιακών σταδίων όπως τα αβγά, οι προνύμφες και τα νεαρά άτομα. Πέραν του ότι είναι εύκολο να εγκατασταθούν, η υδροδότηση και η αποχέτευση στις δεξαμενές αυτές μπορεί να οργανωθεί κατά τέτοιον τρόπο ώστε να δημιουργείται μια δίνη που θα απάγει τα περισσότερα από τα άχρηστα υλικά της καλλιέργειας. Για να προστατευθεί το απόθεμα από τα αρπακτικά πουλιά και άλλα ζώα, οι δεξαμενές καλύπτονται με κατάλληλο δίχτυ ή ασθενές μέταλλο.

8 8 Σ υστήματα παραγωγής και τάσεις Εικόνα 1.5 Κυκλικές δεξαμενές υδατοκαλλιέργειας από πολυεστέρα. Από Αδειοδότηση CC BY-NC-SA. 2.3 Συστήματα επανακυκλοφορίας του νερού Στα συστήματα επανακυκλοφορίας, το νερό που βγαίνει από τις δεξαμενές της καλλιέργειας επαναχρησιμοποιείται (Εικόνα 1.6), αντί να απελευθερώνεται και να χάνεται στο περιβάλλον όπως συμβαίνει στα συστήματα ανοιχτής ροής. Κατά την έξοδό του, το νερό καθαρίζεται ώστε να μπορεί να ξαναχρησιμοποιηθεί, γεγονός που σημαίνει ότι το ποσοστό του νέου νερού που προέρχεται από το περιβάλλον μπορεί να μειωθεί σημαντικά. Θεωρητικά, όλο το νερό που εξέρχεται μπορεί να επαναχρησιμοποιηθεί, όπως ισχύει για παράδειγμα στα ενυδρεία όπου δεν υπάρχει καμία προσθήκη νερού πέραν της αναπλήρωσης εκείνου που χάνεται μέσω της εξάτμισης. Ωστόσο, αυτό είναι μόνο θεωρητικό επειδή στις περισσότερες περιπτώσεις το κόστος της αφαίρεσης όλων των ρύπων από το εξερχόμενο νερό είναι πολύ υψηλό, αλλά αυτό φυσικά εξαρτάται από τις απαιτήσεις για ποιότητα του νερού των συγκεκριμένων οργανισμών που εκτρέφονται. Εντούτοις, υπάρχουν περιπτώσεις καλλιεργειών όπου το ποσοστό της επανακυκλοφορίας φτάνει έως 95%. Συνήθως, τέτοια ποσοστά επιτυγχάνονται σε καλλιέργειες όπου επιδιώκεται ο μέγιστος ρυθμός αύξησης του καλλιεργούμενου είδους οπότε η ποιότητα του νερού θα πρέπει να είναι η καλύτερη δυνατή. Τα συστήματα επανακυκλοφορίας νερού περιλαμβάνουν τη δεξαμενή ή τις δεξαμενές των καλλιεργούμενων οργανισμών, έναν προσαρμοσμένο μηχανισμό επεξεργασίας νερού και μια αντλία για την ανακύκλωση του στο σύστημα. Η αντλία και ο μηχανισμός επεξεργασίας νερού είναι τα στοιχεία που καθιστούν το σύστημα αυτό διαφορετικό από τα παραδοσιακά συστήματα ανοιχτής ροής. Ο μηχανισμός επεξεργασίας νερού, που είναι η καρδιά του συστήματος επανακυκλοφορίας μπορεί να περιλαμβάνει φυσικές, χημικές και βιολογικές διαδικασίες για τη βελτίωση της ποιότητας του νερού σε αποδεκτά επίπεδα. Ένα από τα βασικότερα πλεονεκτήματα της επανακυκλοφορίας του νερού είναι ότι μειώνει την ποσότητα του φυσικού νερού που απαιτείται για την καλλιέργεια. Ως εκ τούτου, μονάδες με τέτοιου τύπου συστήματα μπορούν να δημιουργηθούν σε χώρους όπου ο όγκος του νερού αποτελεί περιοριστικό παράγοντα. Επίσης, ήδη υπάρχουσες μονάδες μπορούν να αυξήσουν την παραγωγή τους χωρίς να αυξηθεί το ποσό του απαιτούμενου νερού.

9 9 Υ δατοκαλλιέργειες Εικόνα 1.6 Τυπικό σύστημα καλλιέργειας με επανακυκλοφορία του νερού. Ένα άλλο πλεονέκτημα σχετίζεται με τη θέρμανση του νερού η οποία απαιτεί μεγάλη ποσότητα ενέργειας και για τον λόγο αυτό είναι πολύ ακριβή. Με τη μείωση του ύψους του παρεχόμενου νέου νερού, οι ενεργειακές απαιτήσεις για τη θέρμανση του επίσης μειώνονται, ελαττώνοντας συνεπώς το συνολικό κόστος της εγκατάστασης. Επίσης, με τη χρήση του συστήματος επανακυκλοφορίας είναι δυνατή η καλλιέργεια ειδών που έχουν υψηλότερες θερμοκρασιακές απαιτήσεις από τη φυσική θερμοκρασία της περιοχής, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με την καλλιέργεια θερμόφιλων ειδών σε υψηλά γεωγραφικά πλάτη του βορείου ημισφαιρίου. Επιπλέον, εάν υπάρχουν αυστηρές απαιτήσεις ως προς τον καθαρισμό των λυμάτων που περιέχονται στο νερό της καλλιέργειας, τα συστήματα επανακυκλοφορίας βοηθούν τη διαδικασία επειδή η ποσότητα του νερού που υφίσταται τον καθαρισμό μειώνεται. Εάν το νερό που διοχετεύεται στην καλλιέργεια είναι κακής ποιότητας, οι απαιτήσεις για βελτίωση θα είναι αυξημένες. Επομένως σε αυτές τις περιπτώσεις, ένα σύστημα επανακυκλοφορίας θα μειώσει τόσο την έκθεση της καλλιέργειας στο κακής ποιότητας νερό όσο και το κόστος του καθαρισμού του. Επίσης, στις περιπτώσεις που η καλλιέργεια βρίσκεται σε ψηλότερο επίπεδο από τη φυσική πηγή του νερού το κόστος της άντλησης θα είναι σημαντικό. Το ίδιο ισχύει και στις περιπτώσεις που οι υδάτινοι πόροι στην ευρύτερη περιοχή της καλλιέργειας βρίσκονται σε καθεστώς διαχείρισης. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις, ένα σύστημα επανακυκλοφορίας είναι ιδιαιτέρα αποτελεσματικό. Μπορεί τα συστήματα επανακυκλοφορίας να έχουν πλεονεκτήματα, έχουν όμως και αρκετά μειονεκτήματα τα οποία θα πρέπει να σταθμιστούν με τα πλεονεκτήματα, ενώ, στις περισσότερες περιπτώσεις, τα μειονεκτήματα είναι μεγαλύτερα από τα πλεονεκτήματα. Το καλύτερο συνεπώς για μια καλλιέργεια είναι να γίνει σε μια περιοχή στην οποία το νερό έχει αρκετά καλή ποιότητα, η θερμοκρασία του είναι κατάλληλη για τα είδη που καλλιεργούνται, και το κόστος μεταφοράς του από τις πηγές μέχρι την καλλιέργεια είναι το χαμηλότερο δυνατό. Τα δύο κύρια μειονεκτήματα των συστημάτων επανακυκλοφορίας είναι το κόστος επένδυσης και το κόστος λειτουργίας. Επειδή ο αριθμός και το μέγεθος των εξαρτημάτων για την επεξεργασία του νερού είναι μεγαλύτερα απ ό, τι για μια καλλιέργεια συνεχούς ροής, το κόστος της επένδυσης είναι επίσης υψηλότερο ειδικά σε συστήματα με υψηλό βαθμό επαναχρησιμοποίησης του νερού (> 95%). Σε ένα κανονικό σύστημα

10 10 Σ υστήματα παραγωγής και τάσεις επαναχρησιμοποίησης υπάρχει συνεχής μεταφορά του νερού μέσω κάποιου συστήματος άντλησης, η οποία οδηγεί σε συνεχείς λειτουργικές δαπάνες για την αντλία. Επίσης, για να εξασφαλιστεί η λειτουργία του συστήματος, οι απαιτήσεις για την παρακολούθηση της ποιότητας και της ροής του νερού είναι μεγαλύτερες απ ό, τι στα παραδοσιακά συστήματα συνεχούς ροής. Μερικά από τα εξαρτήματα που χρησιμοποιούνται στα σύστημα επαναχρησιμοποίησης απαιτούν υψηλό επίπεδο τεχνολογίας και βιολογικών γνώσεων για τη λειτουργία τους ενώ η συντήρηση τους επίσης ανεβάζει αρκετά το κόστος. 2.4 Κλωβοί Οι κλωβοί είναι πλωτές κατασκευές που επιτρέπουν να ρέει το νερό ελεύθερα ανάμεσα στους εκτρεφόμενους οργανισμούς. Το μέγεθος τους είναι κατά κανόνα σχετικά μικρό, αν και ποικίλλει αρκετά ανάλογα με το καλλιεργούμενο είδος και το περιβάλλον της καλλιέργειας. Οι κλωβοί έχουν χρησιμοποιηθεί για πολλές δεκαετίες όχι μόνο για εκτροφή αλλά και για τη διαχείριση των γεννητόρων πριν από την ωοτοκία, την εκτροφή πρώιμων σταδίων διαφόρων ειδών και άλλους σκοπούς. Τα περισσότερα είδη που καλλιεργούνται σε κλωβούς είναι ψάρια, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις έχουν καλλιεργηθεί σε κλωβούς γαρίδες κι άλλα ασπόνδυλα. Οι κλωβοί που χρησιμοποιούνται στα γλυκά νερά είναι συνήθως μικροί, με όγκο που κυμαίνεται από λιγότερο από 1 m 3 έως μερικά κυβικά μέτρα. Οι κλωβοί αυτοί έχουν χρησιμοποιηθεί στην καλλιέργεια του γατόψαρου, της τιλάπιας, του κυπρίνου και διάφορων άλλων ψαριών. Από την άλλη πλευρά, στη θαλασσοκαλλιέργεια η χρησιμοποίηση μεγάλων κλωβών, με όγκο από εκατοντάδες έως μερικές χιλιάδες m 3, γίνεται όλο και πιο δημοφιλής. Αυτοί, αλλά και μικρότεροι κλωβοί χρησιμοποιούνται τόσο στην έρευνα όσο και στην εμπορική παραγωγή ειδών όπως είναι το λυθρίνι, το λαβράκι, η τσιπούρα, ο σαργός, κ.ά.. Οι τυπικοί κλωβοί επιπλέουν στην επιφάνεια του νερού, με το κάτω μέρος τους να διατηρείται πάνω από τον πυθμένα. Στις υδατοκαλλιέργειες έχουν χρησιμοποιηθεί κλωβοί διαφόρων σχημάτων και μεγεθών. Οι περισσότεροι έχουν τετράγωνο, ορθογώνιο ή κυλινδρικό σχήμα, αλλά πιο πολύπλοκα σχήματα γίνονται όλο και πιο συχνά, ιδιαίτερα στη θαλασσοκαλλιέργεια. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι κλωβοί αποτελούνται από ένα σκληρό πλαίσιο, τον πλωτήρα, και από ένα πλέγμα το οποίο είναι στερεωμένο στον πλωτήρα και το οποίο επιτρέπει την ελεύθερη διέλευση του νερού, διατηρώντας τα ψάρια σε έναν καλά περιφραγμένο χώρο (Εικόνα 1.7A). Οι πλωτήρες είναι κατασκευασμένοι από ελαφριά και άκαμπτα υλικά όπως μπαμπού, ξύλο, διαφόρων τύπων μέταλλα ή πλαστικό, τα οποία εξασφαλίζουν τόσο την πλευστότητα των κλωβών όσο και τη διατήρηση του σχήματος τους παρά τις αναταράξεις της θάλασσας. Το πλέγμα μπορεί να είναι από διάφορα υλικά όπως πλαστικό, σύρμα ή νάιλον. Οι κλωβοί επιπλέουν στη θάλασσα με τη βοήθεια ειδικών κατασκευών από υλικά όπως το φελιζόλ και ο φελλός, είτε μέσω αεροστεγών δοχείων. Τριγύρω από τον κλωβό υπάρχει μία εξέδρα μικρού πλάτους (συνήθως <1m) από ξύλο, είτε μεταλλική από αλουμίνιο, που επιτρέπει τη βάδιση. Το πλέγμα φθάνει μέχρι βάθους 6-9 μέτρων γύρω από κάθε πλευρά και κλείνει στον πυθμένα. Όταν η μονάδα δεν διαθέτει χερσαίες εγκαταστάσεις ή οι εγκαταστάσεις είναι σε σχετικά μεγάλη απόσταση, υπάρχει ένα ειδικό πλωτό δωμάτιο (συνήθως μικρότερο των 10m 2 ) στο οποίο τοποθετούνται οι τροφές, ο καταδυτικός εξοπλισμός των δυτών και τα άλλα απαραίτητα υλικά και εργαλεία. Στους κλωβούς στους οποίους διατηρούνται τα μικρότερα ψάρια υπάρχει και κάλυψη με δίχτυ στην επιφάνεια για να παρεμποδίζονται τόσο η διαφυγή των ψαριών από τους κλωβούς όσο και τα θαλασσοπούλια τα οποία τρώνε τα ψάρια. Η πρόσβαση στους κλωβούς γίνεται συνήθως με μηχανοκίνητη βάρκα ή μικρό καΐκι. Οι κλωβοί εγκαθίστανται συνήθως συμμετρικά, σε συστάδες αρκετών μονάδων, και συνδέονται μεταξύ τους με ισχυρά συρματόσχοινα (Εικόνα 1.7B). Καθώς η θαλασσοκαλλιέργεια μεταφέρεται από τα προστατευμένα παράκτια ύδατα προς τον ανοιχτό ωκεανό (υπεράκτια καλλιέργεια), έχουν προταθεί νέοι τύποι κλωβών. Στις περιπτώσεις αυτές, οι κλωβοί θα

11 11 Υ δατοκαλλιέργειες πρέπει να είναι σε θέση να αντέχουν σε καταιγίδες που θα μπορούσαν να καταστρέψουν κατασκευές όπως αυτές που έχουν ήδη αναφερθεί. Μερικοί κλωβοί έχουν σχεδιαστεί να λειτουργούν κάτω από την επιφάνεια του νερού, είτε για όλη την περίοδο της αύξησης των οργανισμών ή μόνο κατά τη διάρκεια μιας κακοκαιρίας. Άλλοι επιπλέουν στην επιφάνεια ή είναι μερικώς βυθισμένοι. Κλωβοί ανοιχτών ωκεανών μπορεί επίσης να είναι εξοπλισμένοι με κάδους ζωοτροφών και με αυτόματα συστήματα τροφοδοσίας έτσι ώστε τα ψάρια να μπορούν να ταϊστούν για αρκετές ημέρες χωρίς να υπάρχει ανάγκη παρουσίας του υδατοκαλλιεργητή (Εικόνα 1.8). Εικόνα 1.7 Κλωβοί ιχθυοκαλλιέργειας. Α, σχεδιάγραμμα ολόκληρου κλωβού κατά την τοποθέτηση του (από αδειοδότηση CC ΒΥ-NC-ND). Β, υπερθαλάσσια τμήματα όπου φαίνεται και η διάταξη των διαφορετικών κλωβών σε μια μονάδα υδατοκαλλιέργειας της Δυτικής Ελλάδας (από αδειοδότηση CC ΒΥ-SA). 2.5 Περίκλειστες υδατοσυλλογές: φράγματα και μάνδρες Οι περίκλειστες υδατοσυλλογές διακρίνονται στα φράγματα και τις μάνδρες και μπορούν κατά κάποιο τρόπο να θεωρηθούν ως ενδιάμεσες δομές μεταξύ των υδατοσυλλογών και των κλωβών ως προς το βαθμό ελέγχου τόσο του περιβάλλοντος όσο και του αποθέματος της καλλιέργειας. Αν και συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται τόσο στη χώρα μας για είδη όπως ο κέφαλος, όσο και σε άλλες χώρες (π.χ. Νορβηγία) για είδη όπως ο σολομός, τα συστήματα αυτά δεν έχουν εφαρμοστεί με μεγάλη επιτυχία στις περισσότερες χώρες. Αυτό μπορεί πιθανώς να αποδοθεί στα ιδιαίτερα γεωμορφολογικά και υδρολογικά χαρακτηριστικά που απαιτούνται για αυτά τα συστήματα καλλιέργειας. Ο πιο απλός και σχετικά πιο αποτελεσματικός τύπος περίκλειστης υδατοσυλλογής που χρησιμοποιείται στην υδατοκαλλιέργεια είναι αυτός που σχηματίζεται δημιουργώντας τεχνητά φράγματα σε κόλπους, φιόρδ, όρμους ή στις εκβολές ποταμών (Εικόνα 1.9). Η αλιεία στα φράγματα βασίζεται κυρίως στις εποχικές μετακινήσεις των ψαριών, για τροφοληψία ή αναπαραγωγή, από και προς τις περιοχές αυτές. Στα συστήματα αυτά συνήθως δεν απαιτείται χορήγηση τροφής και γενικώς η ανθρώπινη παρέμβαση είναι αρκετά περιορισμένη. Τόσο ο τεχνικός όσο κι ο επιχειρηματικός σχεδιασμός των συστημάτων αυτών πρέπει να βασίζονται στην επαρκή γνώση της ποιότητας του νερού, τις πλημμύρες, τον κυματισμό, και τα ρεύματα της περιοχής αλλά και στη βιολογία (π.χ. κύκλοι αναπαραγωγής) των ειδών που αλιεύονται.

12 12 Σ υστήματα παραγωγής και τάσεις Οι περιοχές επιλέγονται κατά έναν τέτοιον τρόπο ώστε τα φράγματα να μπορούν να κατασκευαστούν σε στενά σημεία, ή σε κανάλια, προκειμένου να μειωθεί το κόστος και να αυξηθεί η ευκολία στη χρήση τους. Το μεγαλύτερο ποσοστό της περιμετρικής περίφραξης σχηματίζεται από τη φυσική ακτογραμμή (Εικόνα 1.9). Όταν το άκρο μιας υδάτινης έκτασης είναι τυφλό, μπορεί να υπάρχει μόνο μία σειρά φραγμάτων, αλλά σε εκτάσεις όπου υπάρχει ελεύθερη ροή του νερού μπορεί να υπάρχουν δύο σειρές εμποδίων, μία ανάντη και μία κατάντη της ροής του νερού. Τα φράγματα κατασκευάζονται με πέτρες, χώμα ή σκυρόδεμα, ανάλογα με τη διαθεσιμότητα των υλικών και την έκθεση της περιοχής σε καταιγίδες και άλλα φυσικά φαινόμενα. Σε αυτά στηρίζονται πλαίσια με ράβδους από αλουμίνιο ή γαλβανισμένο μέταλλο με απόσταση περίπου 1cm αναμεταξύ τους για να επιτρέπεται η ελεύθερη ροή του νερού και να αποτρέπεται η διαφυγή των ψαριών. Εικόνα 1.8 Υπεράκτιος ιχθυοκλωβός εφοδιασμένος με σύστημα αυτόματου ταΐσματος των ψαριών. Από Το βάθος του νερού στα διάφορα τμήματα της υδάτινης έκτασης διαφέρει και η κυκλοφορία του στα μεγαλύτερα βάθη μπορεί να μην είναι τόσο καλή ώστε να αποφεύγεται η συσσώρευση αποβλήτων και οργανικής ύλης, με αποτέλεσμα να προκαλείται μείωση του οξυγόνου σε ορισμένα τμήματα της έκτασης. Για το λόγο αυτό, συχνά έχουν χρησιμοποιηθεί επιτυχώς αντλίες αναρρόφησης. Συμπληρωματικά κατασκευαστικά έργα που συχνά απαιτούνται σε αυτά τα συστήματα καλλιέργειας είναι: α) η διάνοιξη εσοδευτικών καναλιών για την καλύτερη κυκλοφορία τόσο των νερών κατά την παλίρροια όσο και των ψαριών κατά τις μετακινήσεις τους, β) η κατασκευή καταφυγίων (χειμαδιών) με εκβάθυνση ορισμένων

13 13 Υ δατοκαλλιέργειες ζωνών, γ) οι γεωτρήσεις για την περίπτωση που η παραγωγή φυσικών νερών μειώνεται και δ) τα έργα συγκράτησης φερτών υλών από ποτάμια. Εκτός από κατασκευαστικά έργα, τα συστήματα αυτά συχνά υποβάλλονται και σε μια σειρά διαχειριστικών μέτρων όπως είναι η προσθήκη τροφής όταν οι συνθήκες διαβίωσης είναι δυσμενείς, ο εντοπισμός πηγών ρύπανσης και γενικότερα η λήψη μέτρων προστασίας του περιβάλλοντος. Επίσης, πρέπει να γίνεται απομάκρυνση των νεκρών οργανισμών και περιοδικός εμπλουτισμός με γόνο, ο οποίος προέρχεται είτε από άγριους πληθυσμούς ψαριών είτε από ιχθυοκαλλιέργειες. Άλλα διαχειριστικά μέτρα είναι η περιοδική απελευθέρωση αναπαραγωγικά ώριμων ψαριών και η απαγόρευση της αλιείας στην περιοχή της καλλιέργειας. Εικόνα 1.9 Τοποθέτηση φραγμάτων σε ημίκλειστη θαλάσσια περιοχή. Ένας άλλος τύπος περίκλειστης υδατοσυλλογής είναι οι μάνδρες οι οποίες σχηματίζονται απομονώνοντας τους καλλιεργούμενους οργανισμούς μέσα σε μεγάλους όγκους νερού εντός των φυσικών τους ενδιαιτημάτων είτε στην παλιρροιακή ζώνη της θάλασσας είτε στην αιγιάλεια ζώνη λιμνών και ταμιευτήρων. Έχουν προταθεί και κατασκευαστεί διάφοροι τύποι μανδρών υδατοκαλλιέργειας. Κατά το γενικό τους πρότυπο η μία πλευρά σχηματίζεται από την ακτή και οι άλλες τρεις από κατακόρυφα πετάσματα φτιαγμένα από δίχτυα τα οποία είναι κρεμασμένα από σημαδούρες ώστε να επιπλέουν. Σε πολλές περιπτώσεις, η κατασκευή συμπληρώνεται από μικρούς τοίχους από σκυρόδεμα ή πέτρες που βρίσκονται τοποθετημένοι στα δύο αντίθετα άκρα της ακτής για την παροχή επαρκούς στήριξης στα δίχτυα. Στην υπόλοιπη κατασκευή, τα δίχτυα στερεώνονται σε μικρότερου μεγέθους πασσάλους από σκυρόδεμα, εμποτισμένη ξυλεία ή μπαμπού (Εικόνα 1.10). Οι πάσσαλοι αυτοί είναι τοποθετημένοι στον πυθμένα, σε απόσταση περίπου 3m αναμεταξύ τους, και πάντοτε, ακόμη και κατά τη διάρκεια πλημμυρών ή κατά την πλήμμη, τουλάχιστον 2m έξω από το νερό. Με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζεται τόσο η διαφυγή των ψαριών όσο και οι επιθέσεις από θηρευτές, όπως τα πουλιά. Αν και ο πιο συνήθης τύπος διχτυών είναι φτιαγμένος από νάιλον, στην κατασκευή των πετασμάτων χρησιμοποιείται επίσης και γαλβανισμένο συρματόπλεγμα.

14 14 Σ υστήματα παραγωγής και τάσεις Για την αποτροπή της διαφυγής των ψαριών, το δίχτυ βυθίζεται καλά στην άμμο ενώ συχνά ρίχνονται και μπάζα σε διάφορα σημεία της περιμέτρου. 3. Επιλογή θέσης και ειδών υδατοκαλλιέργειας Παρά το γεγονός ότι πολλοί από τους παράγοντες που χρειάζεται να διερευνηθούν για την επιλογή της κατάλληλης τοποθεσίας εξαρτώνται από το σύστημα καλλιέργειας που πρόκειται να αναπτυχθεί, υπάρχουν κάποιοι παράγοντες που επηρεάζουν όλα τα συστήματα, όπως η πρόσβαση στις αγορές, η προστασία από φυσικές καταστροφές, η διαθεσιμότητα ειδικευμένου και ανειδίκευτου εργατικού δυναμικού, η ασφάλεια, κ.λπ. Οι μετεωρολογικές και υδρολογικές πληροφορίες της περιοχής επίσης πρέπει να λαμβάνονται υπόψη σε όλα τα συστήματα υδατοκαλλιέργειας. Οι πληροφορίες αυτές είναι γενικά διαθέσιμες από μετεωρολογικούς σταθμούς, υπηρεσίες ύδρευσης και το διαδίκτυο και αφορούν παράγοντες όπως η διακύμανση και η μέση μηνιαία θερμοκρασία του αέρα, τα ποσοστά βροχόπτωσης και εξάτμισης, η ηλιοφάνεια, η ταχύτητα και η διεύθυνση των ανέμων, οι πλημμύρες, κ.λπ. Αν για παράδειγμα διαπιστωθεί ότι οι παράγοντες αυτοί είναι δυσμενείς, τότε είτε ματαιώνεται η εγκατάσταση της καλλιέργειας, είτε αναζητούνται τρόποι αντιμετώπισης, κάτι που συχνά οδηγεί σε αύξηση της επένδυσης και του λειτουργικού της κόστους, με συνέπειες στην κερδοφορία ιδίως στις μικρής κλίμακας υδατοκαλλιέργειες. Εικόνα 1.10 Τυπικός τύπος μάνδρας με περίφραξη από δίχτυα και πασσάλους καλάμια. Από Αδειοδότηση CC BY-NC-ND. Ακόμη, πριν την ίδρυση μιας μονάδας υδατοκαλλιέργειας θα πρέπει να εξετάζεται εάν αυτή πληροί τις νομικές προϋποθέσεις. Μπορεί, για παράδειγμα, να υπάρχουν περιοχές που δημοσίως έχουν οριστεί για άλλους σκοπούς, ή περιοχές όπου η μονάδα είναι ανεπιθύμητη από περιβαλλοντική άποψη. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητο να προηγηθεί μια μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Για παράδειγμα, θα είναι

15 15 Υ δατοκαλλιέργειες δύσκολο να εγκατασταθεί μια μονάδα κλωβών για την παραγωγή σολομών στις εκβολές ενός ποταμού που είναι μεγάλης σημασίας για τον φυσικό πληθυσμό, λόγω του κινδύνου διαφυγής και γενετικής ρύπανσης. 3.1 Υδατοκαλλιέργεια εσωτερικών υδάτων Στις υδατοκαλλιέργειες εσωτερικών υδάτων, η διαθέσιμη έκταση αποτελείται κυρίως από βάλτους, μη παραγωγικές γεωργικές εκτάσεις, κοιλάδες, ρέματα και κοίτες ποταμών που εκτίθενται σε αλλαγές της ροής του νερού. Η στάθμη του εδάφους και του νερού κατά τις πλημμύρες θα πρέπει συνεπώς να εξακριβωθούν. Για παράδειγμα, η μέγιστη στάθμη του νερού κατά τις πλημμύρες της τελευταίας 10ετίας δεν θα πρέπει να είναι υψηλότερη από το ύψος των αναχωμάτων που θα κατασκευαστούν για την εγκατάσταση. Συνήθως ενδείκνυται η επιλογή εκτάσεων με κλίση όχι μεγαλύτερη από 2% για να αποφεύγονται καταστροφές στις εγκαταστάσεις της καλλιέργειας που μπορεί να προκληθούν από αλλοιώσεις του εδάφους. Παρόλα αυτά, όπως έχει ήδη αναφερθεί, μια μικρή κλήση είναι απαραίτητη, ειδικά στα συγκοινωνούντα συστήματα καλλιέργειας, καθότι εξασφαλίζει τη μεταφορά του νερού από τη μία δεξαμενή στην άλλη. Επίσης, η περιοχή θα πρέπει να είναι αρκετά ευρεία ώστε να επιτρέπεται μια μελλοντική επέκταση της μονάδας και, κατά προτίμηση, να έχει κανονικό σχήμα ώστε να διευκολύνεται ο σχεδιασμός της γεωργικής εκμετάλλευσης και της κατασκευής. Η φύση της βλάστησης υποδηλώνει τον τύπο του εδάφους και τα επίπεδα του υδροφόρου ορίζοντα. Προφανώς η πυκνή βλάστηση, κυρίως τα ψηλά δέντρα, κάνουν την εγκατάσταση πιο δύσκολη και δαπανηρή. Αντίθετα, σε περιοχές με χαμηλού επιπέδου βλάστηση (π.χ. χόρτο ή χαμηλοί θάμνοι) οι συνθήκες είναι πολύ πιο κατάλληλες. Ωστόσο, σε περιοχές που εκτίθενται σε ισχυρούς ανέμους η ψηλή βλάστηση γύρω από την περιοχή της καλλιέργειας μπορεί να λειτουργήσει ως ένας αποτελεσματικός φυσικός φραγμός του ανέμου. Επίσης, σε περιπτώσεις στις οποίες η στάθμη των υπόγειων υδάτων είναι αρκετά ψηλή μπορεί να προκύψουν προβλήματα στη λειτουργία της γεωργικής εκμετάλλευσης, κυρίως επειδή η αποχέτευση γίνεται δύσκολη και δαπανηρή. Ειδικά σε συστήματα καλλιέργειας όπως οι υδατοσυλλογές και οι δεξαμενές ανοιχτής ροής, θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι υφιστάμενες και μελλοντικές πηγές ρύπανσης καθώς και η φύση των ρύπων. Στο πλαίσιο αυτό, οι πληροφορίες σε σχέση με τον αναπτυξιακό σχεδιασμό των γειτονικών περιοχών είναι πάντα απαραίτητες. Επίσης, είναι χρήσιμο να διερευνάται η χρήση της περιοχής στο παρελθόν, όταν αυτό είναι εφικτό. Για παράδειγμα, καλλιεργήσιμες εκτάσεις που έχουν υποβληθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα στη χρήση φυτοφαρμάκων μπορεί να περιέχουν κατάλοιπα επιβλαβή για τα ψάρια και τα οστρακοειδή. Αν ο χώρος βρίσκεται δίπλα σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις που ψεκάζονται από τον αέρα ή το έδαφος, υπάρχει ο κίνδυνος ρύπανσης είτε άμεσα είτε μέσω της απορροής του νερού. Ομοίως, θα πρέπει να εξετάζονται οι ενδεχόμενες επιπτώσεις από τους ρύπους μιας υδατοκαλλιέργειας στις υδάτινες οδούς και τα συστήματα άρδευσης των γειτονικών περιοχών. Ειδικά αυτός ο τελευταίος παράγοντας μπορεί να επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τη στάση των μελών της τοπικής κοινωνίας απέναντι στην προτεινόμενη καλλιέργεια και ως εκ τούτου τη συναίνεση και τη συνεργασία τους. 3.2 Παράκτια υδατοκαλλιέργεια και θαλασσοκαλλιέργεια Και στην παράκτια υδατοκαλλιέργεια το βασικό κριτήριο για την επιλογή της θέσης μιας μονάδας είναι η ποιότητα του νερού η οποία πρέπει να πληροί τις ανάγκες των καλλιεργούμενων οργανισμών σε θερμοκρασία, αλατότητα και περιεκτικότητα οξυγόνου. Η επιλογή τοποθεσίας με ρεύματα της τάξης του 0.1 m/sec εξασφαλίζει τόσο τη συνεχή παροχή οξυγόνου όσο και την απομάκρυνση των μεταβολικών προϊόντων από την περιοχή των κλωβών. Ωστόσο, ρεύματα μεγαλύτερης ταχύτητας πρέπει να αποφεύγονται διότι ασκούν μεγάλη δύναμη στις δομές των κλωβών και τα συστήματα πρόσδεσης. Σε αυτές τις περιπτώσεις πρέπει να χρησιμοποιούνται ειδικά σχεδιασμένα συστήματα. Κατά την επιλογή της τοποθεσίας, θα πρέπει επίσης να αποφεύγονται ημίκλειστοι κόλποι ή φιόρδ με υπερυψωμένο υφαλόριο (Εικόνα 1.11) διότι σε αυτές τις περιπτώσεις τόσο τα ρεύματα όσο και η

16 16 Σ υστήματα παραγωγής και τάσεις ανταλλαγή του νερού είναι συνήθως πολύ χαμηλά για να απομακρύνουν τα απόβλητα της καλλιέργειας (περιττώματα, υπολείμματα ζωοτροφών) με συνέπεια αυτά να συσσωρεύονται στον πυθμένα κάτω από τους κλωβούς, με κίνδυνο να εμφανιστούν ανοξικές συνθήκες. Σε τέτοιες περιπτώσεις, το υδρόθειο που εκλύεται θέτει σε κίνδυνο την καλλιέργεια γιατί είναι τοξικό για τους καλλιεργούμενους οργανισμούς. Περιοχές όπου το νερό μπορεί να είναι επιβαρυμένο με τοξικές ουσίες, όπως για παράδειγμα κοντά σε βιομηχανίες, πρέπει επίσης να αποφεύγονται. Ορισμένες επίσης περιοχές είναι εκτεθειμένες σε τοξικές ανθίσεις φυτοπλαγκτού και στην ανάπτυξη επιβιωτικών οργανισμών που δρουν ως ρυπαντές και μπορεί να αυξήσουν τα ποσοστά θνησιμότητας των καλλιεργούμενων οργανισμών. Εικόνα 1.11 Απεικόνιση του προβλήματος της συσσώρευσης αποβλήτων σε μια θαλασσοκαλιέργεια, εξαιτίας της λανθασμένης επιλογής θέσης που έχει να κάνει με την ύπαρξη υφαλορίου. Η τοποθεσία της καλλιέργειας θα πρέπει να είναι επίσης προστατευμένη από ακραίες φυσικές συνθήκες, όπως η μεγάλη ένταση του κυματισμού. Ακόμα και αν υπάρχει δυνατότητα να κατασκευαστούν κλωβοί και συστήματα επίπλευσης που να μπορούν να αντέξουν πολύ έντονο κυματισμό, οι εγκαταστάσεις αυτές είναι συνήθως πολύ δαπανηρές. Οι συνηθισμένοι κλωβοί λειτουργούν καλά σε μέσο ύψος κυμάτων μέχρι 2m. Αρκετοί κατασκευαστές παρέχουν κλωβούς που μπορεί να αντέξουν κύματα ύψους 4-5m, ενώ οι υπεράκτιοι κλωβοί (βλ. Παράγραφο 2.4) μπορούν να αντέξουν κύματα μέχρι 7-8m. Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας είναι το βάθος του νερού. Γενικώς συνιστάται η απόσταση από το κάτω μέρος του διχτυού μέχρι το βυθό της θάλασσας να είναι μεγαλύτερη από 5m, αλλά αυτό εξαρτάται και από τον υδροδυναμισμό. Από την άλλη πλευρά, αν το βάθος είναι μεγαλύτερο αυξάνεται σημαντικά το κόστος του συστήματος πρόσδεσης, διότι χρειάζονται μεγαλύτερα και περισσότερα σκοινιά. Επίσης θα πρέπει να αποφεύγονται περιοχές που υφίστανται οχλήσεις, π.χ. από τουρισμό ή από δρομολόγια πλοίων. 3.3 Επιλογή ειδών καλλιέργειας Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό που καθορίζει την καταλληλότητα ενός είδους για υδατοκαλλιέργεια είναι ο ρυθμός αύξησης και παραγωγής του σε συνθήκες καλλιέργειας. Ορισμένα είδη με χαμηλό ρυθμό αύξησης μπορεί να είναι υποψήφια για καλλιέργεια λόγω της αγοραστικής τους αξίας, αλλά είναι συχνά δύσκολο να γίνει η καλλιέργεια τους οικονομικά συμφέρουσα. Παρόλα αυτά, υπάρχουν περιπτώσεις ειδών με χαμηλό ρυθμό αύξησης και μικρό μέγεθος, όπως κάποια είδη καρκινοειδών που έχουν εισαχθεί σχετικά πρόσφατα στην υδατοκαλλιέργεια, όπου η ζήτηση των καταναλωτών σε συνδυασμό με την προσαρμοστικότητα τους στις τοπικές περιβαλλοντικές συνθήκες έχουν οδηγήσει σε σημαντικότατη αύξηση της παραγωγής τους.

17 17 Υ δατοκαλλιέργειες Ο ρυθμός αύξησης πολλών ειδών μπορεί να βελτιωθεί μέσω της χρήσης θερμαινόμενου νερού, αλλά η εμπορική επιτυχία της χρήσης αυτών των μεθόδων δεν έχει ακόμη αποδειχθεί. Κατ 'αρχήν, ταχύτεροι ρυθμοί αύξησης, όπως συμβαίνει σε πολλά τροπικά είδη, επιτρέπουν την απόκτηση εμπορεύσιμου μεγέθους σε μικρότερο χρονικό διάστημα καθιστώντας έτσι συχνότερη τη συγκομιδή. Μια πολλά υποσχόμενη μέθοδος τόσο για την αύξηση του ρυθμού αύξησης, όσο κυρίως για την καλλιέργεια θερμόφιλων ειδών σε ψυχρότερα κλίματα, π.χ. σε μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη, είναι η εγκατάσταση μονάδων καλλιέργειας σε περιοχές με γεωθερμικές πηγές. Άλλο ένα, επίσης σημαντικό, ζήτημα που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη κατά την επιλογή ενός είδους είναι το μέγεθος και η ηλικία πρώτης γεννητικής ωρίμανσης. Κατά κανόνα, είναι προτιμότερο οι καλλιεργούμενοι οργανισμοί να φτάνουν το εμπορεύσιμο μέγεθος πριν την πρώτη γεννητική τους ωρίμανση, ώστε το μεγαλύτερο μέρος της παρεχόμενης τροφής και ενέργειας να χρησιμοποιείται για τη σωματική αύξηση κι όχι για τη διαδικασία της αναπαραγωγής. Η πρόωρη γεννητική ωρίμανση επίσης εξασφαλίζει διαθεσιμότητα γεννητόρων για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα σε επεμβάσεις τεχνητής αναπαραγωγής. Είναι σίγουρα προτιμότερο να καλλιεργούνται είδη που μπορούν να αναπαραχθούν εύκολα κάτω από συνθήκες αιχμαλωσίας. Αυτό επιτρέπει την παραγωγή γόνου σε επαρκείς ποσότητες. Είδη που ωριμάζουν γεννητικά περισσότερες από μία φορές το χρόνο, μπορούν να δώσουν περισσότερες γενιές γόνου και συνεπώς ενηλίκων όταν οι συνθήκες είναι κατάλληλες. Άλλο ένα σημαντικό κριτήριο που πρέπει να εξετάζεται στα υποψήφια είδη, και που σχετίζεται με την αναπαραγωγή, είναι η υψηλή γονιμότητα καθώς και η υψηλή συχνότητα ωοτοκίας. Παρόλα αυτά, είδη ψαριών με υψηλές τιμές γονιμότητας τείνουν γενικά να έχουν μικρότερου μεγέθους αβγά και ιχθυονύμφες, γεγονός που δυσχεραίνει σε σημαντικό βαθμό τη διαδικασία της εκκόλαψης. Μικρότερες περίοδοι επώασης και μικρότεροι προνυμφικοί κύκλοι συχνά συμβάλλουν στη μείωση της θνησιμότητας των προνυμφών στα εκκολαπτήρια. Η εκτροφή γίνεται πολύ πιο εύκολη όταν οι προνύμφες είναι δεκτικές στην τεχνητή τροφή. Η καλλιέργεια ζωντανής τροφής για τις ιχθυονύμφες είναι συγκριτικά πολύ πιο δύσκολη και δαπανηρή. Σε περιπτώσεις κατά τις οποίες ο έλεγχος της τεχνητής αναπαραγωγής δεν έχει ακόμη τελειοποιηθεί, η μονάδα υδατοκαλλιέργειας μπορεί να εξαρτάται από τη διαθεσιμότητα γόνου στη φύση. Παρόλα αυτά, όπως έχει συμβεί σε αρκετές περιπτώσεις, η προμήθεια γόνου από τη φύση δεν αποτελεί αξιόπιστη διαδικασία σε μεγάλης κλίμακας καλλιέργειες, καθώς η αφθονία του γόνου στο περιβάλλον εξαρτάται από μια σειρά απρόβλεπτων παραγόντων. Επιπλέον, μεγάλης κλίμακας συλλογή άγριου γόνου και νεαρών ατόμων έχει συχνά προκαλέσει συγκρούσεις με επαγγελματίες αλιείς, οι οποίοι αποδίδουν τη μείωση των αλιευμάτων των συγκεκριμένων ειδών στην απομάκρυνση των πρώιμων σταδίων από τα φυσικά τους ενδιαιτήματα. Κάτι τέτοιο έχει για παράδειγμα αναφερθεί στην περίπτωση των πληθυσμών του Ευρωπαϊκού χελιού, η καλλιέργεια του οποίου στηρίζεται εξ ολοκλήρου στη συλλογή γόνου από τη φύση. Στη σύγχρονη υδατοκαλλιέργεια, η σίτιση είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που επηρεάζουν το κόστος παραγωγής με ποσοστό 50% ή μεγαλύτερο. Στις περισσότερες παραδοσιακές υδατοκαλλιεργητικές πρακτικές προτιμώνται φυτοφάγα ή παμφάγα είδη διότι τρέφονται απευθείας με φυσικούς πληθυσμούς, η αύξηση των οποίων μπορεί να ενισχυθεί τόσο μέσω της λίπανσης όσο και της διαχείρισης των υδάτων. Στις περιπτώσεις αυτές, το κόστος σίτισης είναι σχετικά χαμηλό και για το λόγο αυτό είδη χαμηλών τροφικών επιπέδων προτιμώνται στην παραγωγή προϊόντων χαμηλής τιμής. Ωστόσο, ακόμη και σε αυτά τα είδη η συμπληρωματική σίτιση με τεχνητές ζωοτροφές είναι σχεδόν πάντα απαραίτητη ιδίως σε εντατικά συστήματα καλλιέργειας. Η αποδοτικότητα των ζωοτροφών σε σχέση με την αύξηση και την παραγωγή είναι επίσης ένα σημαντικό κριτήριο κατά την επιλογή ενός είδους για καλλιέργεια. Τα είδη χαμηλών τροφικών επιπέδων μπορεί να είναι σε μεγάλο βαθμό επιλεκτικά ως προς τις διατροφικές τους συνήθειες, όπως για παράδειγμα οι διηθηματοφάγοι οργανισμοί που τρέφονται με πλαγκτό συγκεκριμένου μεγέθους και σχήματος. Η ανάγκη όμως για αύξηση του αγοραστικού μεγέθους του είδους μέσα σε μια εποχή ή περίοδο καθιστά συχνά

18 18 Σ υστήματα παραγωγής και τάσεις απαραίτητη τη χρήση τεχνητής διατροφής. Επιπλέον, η βελτίωση του συντελεστή μετατρεψιμότητας της τεχνητής ζωοτροφής (έτσι ώστε αυτή να περιέχει μικρότερες ποσότητες N και P) μπορεί να συμβάλει στη μείωση της επιβάρυνσης του περιβάλλοντος της καλλιέργειας με θρεπτικά, οδηγώντας σε πιο φιλικές προς το περιβάλλον πρακτικές και κατά συνέπεια σε πιο βιώσιμα συστήματα καλλιέργειας. Τα σαρκοφάγα είδη χρειάζονται γενικά τροφή υψηλότερης περιεκτικότητας σε πρωτεΐνη και επομένως η παραγωγή τους θεωρείται ότι είναι ακριβότερη. Το κόστος βέβαια σε αυτή την περίπτωση εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό και από τη διαθεσιμότητα και την τιμή των απαιτούμενων ζωοτροφών. Στις περιπτώσεις αυτές, η αντιστάθμιση στα έξοδα της σίτισης γίνεται αυξάνοντας την αγοραστική αξία των ειδών. Τα σαρκοφάγα είδη έχουν γενικά μεγαλύτερη εξαγωγική αξία και ως εκ τούτου προσελκύουν σημαντικές επενδύσεις. Είδη τα οποία είναι ανθεκτικά έχουν το πλεονέκτημα ότι μπορούν να επιβιώνουν καλύτερα σε σχετικά δυσμενείς περιβαλλοντικές συνθήκες που μπορεί να εμφανιστούν περιστασιακά σε μια καλλιέργεια. Για παράδειγμα, η θερμοκρασία και η συγκέντρωση του οξυγόνου μπορεί να παρουσιάζουν σημαντικές χωρικές και χρονικές διακυμάνσεις σε φυσικές υδατοσυλλογές, με αποτέλεσμα η υποβάθμιση της ποιότητας του νερού να είναι αναπόφευκτη. Σε τέτοιες καταστάσεις, πιο ανθεκτικά είδη προφανώς θα είναι τα πιο κατάλληλα. Επίσης, ειδικά στις καλλιέργειες εκτατικού και ημι-εντατικού τύπου θα πρέπει να εξετάζεται η επίδραση που θα μπορούσε να έχει το καλλιεργούμενο είδος στο περιβάλλον της καλλιέργειας. Για παράδειγμα, ένα σημαντικό πρόβλημα στην καλλιέργεια του κυπρίνου, που σχετίζεται με τις διατροφικές του συνήθειες, είναι ότι το απόθεμα συχνά προκαλεί διάβρωση του πυθμένα της υδατοσυλλογής. Επίσης, είδη που εύκολα διαφεύγουν από τις συνθήκες καλλιέργειας σε φυσικά οικοσυστήματα χρειάζονται ειδικά προστατευτικά μέτρα τα οποία οδηγούν σε αύξηση του κόστους και της μέριμνας για ενδεχόμενες περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Στην εντατική και ημι-εντατική καλλιέργεια όπου πυκνοί πληθυσμοί στοιβάζονται σε έναν περιορισμένο, περιφραγμένο χώρο, τα πρότυπα συμπεριφοράς των ειδών έχουν ιδιαίτερη σημασία. Η αύξηση στη μεταδοτικότητα διαφόρων νοσημάτων, ο κανιβαλισμός στα πρώιμα στάδια και η συσσώρευση των αποβλήτων συνδέονται με τον υπερπληθυσμό. Είδη που έχουν καλύτερη αντοχή σε τέτοιες αντίξοες συνθήκες είναι οι καλύτεροι υποψήφιοι για καλλιέργεια. 4. Τάσεις παραγωγής στην παγκόσμια υδατοκαλλιέργεια Η παραγωγή της παγκόσμιας υδατοκαλλιέργειας έχει αυξηθεί πάρα πολύ κατά τη διάρκεια των τελευταίων 50 ετών σε περίπου 70,18 εκ. τόνους το 2013 που αντιστοιχεί σε περισσότερο από το 50% της παγκόσμιας παραγωγής αλιευμάτων. Η παραγωγή αυτή αυξάνεται ακόμη περισσότερο, σε 97,2 εκ. τόνους, αν συμπεριληφθούν και τα 27 εκ. τόνοι των υδρόβιων φυτών. Οι χώρες της Ασίας κυριαρχούν παράγοντας το 91% του όγκου και το 79% της αξίας των καλλιεργούμενων ειδών, ενώ η Κίνα είναι, με μεγάλη διαφορά, η μεγαλύτερη παραγωγός χώρα (57,1 εκ. τόνοι το 2013). Η ταχεία ανάπτυξη της υδατοκαλλιέργειας στη συγκεκριμένη περιοχή οφείλεται σε μια ποικιλία παραγόντων όπως α) η ιστορία του κλάδου στη χώρα, β) ο μεγάλος πληθυσμός, γ) η έντονη οικονομική ανάπτυξη, δ) το χαλαρό ρυθμιστικό πλαίσιο και τέλος ε) οι ολοένα αυξανόμενες εξαγωγικές δυνατότητες. Η ανάπτυξη της υδατοκαλλιέργειας στην Ευρώπη και τη βόρεια Αμερική ήταν ραγδαία κατά τη διάρκεια της περιόδου Έκτοτε παρουσιάζει στασιμότητα, πιθανώς λόγω κανονιστικών περιορισμών τόσο στις περιοχές όπου αναπτύσσεται όσο και σε άλλους ανταγωνιστικούς παράγοντες, μολονότι η αγορά για ψάρια και θαλασσινά έχει συνεχώς την τάση να αναπτύσσεται. Ο ρυθμός ανάπτυξης της υδατοκαλλιέργειας, μεταξύ 1970 και 2006 ήταν 6,9% ετησίως (FAO 2009α), αν και φαίνεται να επιβραδύνεται (μέσος όρος 5,8% μεταξύ 2004 και 2008). Οι βασικότεροι παράγοντες που συντελέσαν στην ανάπτυξη αυτή συνοψίζονται στον Πίνακα 1.1. Η γενική αυτή εξέλιξη αντανακλά το

19 19 Υ δατοκαλλιέργειες τυπικό πρότυπο που μπορεί να ιδωθεί και σε επίπεδο κάθε χώρας ξεχωριστά (Εικόνα 1.12), δηλαδή μια τάση προσαρμογής της παραγωγής που, μετά από μια περίοδο έντονης και ταχείας ανάπτυξης, επιβραδύνθηκε με την αύξηση του ανταγωνισμού και άλλων περιοριστικών παραγόντων. Τα υψηλότερα ποσοστά σχετικής αύξησης μεταξύ του 2006 και του 2007 βρίσκονται σε χώρες με σχετικά χαμηλή παραγωγή, όπως το Λεσότο (6450%), η Ρουάντα (910%) και η Ουκρανία (591%). Αν και οι τιμές αυτές αποτελούν έναν χρήσιμο δείκτη για νέες πρωτοβουλίες στο χώρο της υδατοκαλλιέργειας, το μικρότερο ποσοστό ανάπτυξης σε χώρες με ήδη σημαντική παραγωγή έχει πολύ μεγαλύτερο αντίκτυπο. Για παράδειγμα, 5,2% ανάπτυξης στην Κίνα αντιπροσώπευε το 52,3% της συνολικής αύξησης της παγκόσμιας προσφοράς της υδατοκαλλιέργειας για το Η δεύτερη πιο σημαντική χώρα στον τομέα αυτό ήταν το Βιετνάμ, το οποίο συνέβαλε κατά 16,7% στην παγκόσμια παραγωγή υδατοκαλλιέργειας με ρυθμό αύξησης 30,1%. Πίνακας 1.1 Σημαντικότεροι παράγοντες ανάπτυξης της παγκόσμιας υδατοκαλλιέργειας κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Παράγοντας Εξήγηση Αγοραστική ζήτηση Μεγάλη ζήτηση και υψηλές τιμές για επιλεγμένα είδη σε παραδοσιακές αγορές - προσφορά σημαντικών στόχων για τους παραγωγούς. Σταθερή αύξηση στις ανεπτυγμένες αγορές για τα σημαντικά είδη (η ανταγωνιστικότητα της αγοράς, κεντρικός παράγοντας στη διαμόρφωση βιώσιμων συστημάτων παραγωγής). Περιβάλλοντα Διαθεσιμότητα εσωτερικών υδάτων, λιμνοθαλασσών, κόλπων με την κατάλληλη ποιότητα νερού, θερμοκρασίες παραγωγής, παροχή θρεπτικών συστατικών για οστρακοειδή και τα άλλα συστήματα καλλιέργειας. Υποδομή Βελτίωση των μεταφορών, της ενέργειας, των επικοινωνιών, της πρόσβασης σε μεγάλες αγορές, καλό σύστημα πληροφοριών. Τεχνική ικανότητα Αναδυόμενες και ταχέως εφαρμόσιμες τεχνικές για την ίδρυση εκκολαπτηρίων, μονάδων τεχνητής αναπαραγωγής, τροφοδοσίας σε διάφορα συστήματα καλλιέργειας. Επενδύσεις Ανθρώπινοι πόροι Έρευνα Τοπικές, εθνικές και περιφερειακές, ιδιωτικές, εμπορικές και θεσμικές επενδύσεις. Κίνητρα και καθεστώτα στήριξης για την ανάπτυξη και την τεχνική έρευνα. Αρχικός πυρήνας πρωτογενών τεχνικών δεξιοτήτων, ο οποίος αναπτύχθηκε μέσα από τις πρωτοπόρες εταιρίες και τα κέντρα ανάπτυξης. Παροχή στρατηγικής χρηματοδότησης στην έρευνα και προσαρμογή στις μεταβαλλόμενες ανάγκες της βιομηχανίας. Ανάπτυξη νομικών και ρυθμιστικών συστημάτων. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο κλάδος της υδατοκαλλιέργειας είναι γενικά εξαιρετικά πολύπτυχος με επιχειρήσεις που κυμαίνονται από χωμάτινες δεξαμενές μικροκαλλιεργητών στην Αφρική, με παραγωγή λίγα κιλά ψάρια ανά έτος, έως διεθνείς επιχειρήσεις με ετήσιο κύκλο εργασιών άνω των 1 δις δολαρίων. Υπολογίζεται ότι το 2006 στην εκτροφή των ψαριών απασχολήθηκαν 9 εκατομμύρια άνθρωποι το 94% περίπου των οποίων στην Ασία. Η μέση απόδοση ανά άτομο και ανά έτος ήταν 5,96 τόνοι, αλλά η τιμή αυτή ποικίλλει αρκετά, από 0,6 τόνους στην Ινδονησία, όπου τα συστήματα υδατοκαλλιέργειας τείνουν να είναι ιδιαιτέρα επίπονα, σε 161 τόνους στη Νορβηγία, μια χώρα ιδιαίτερα βιομηχανοποιημένη (Εικόνα 1.12). Για πολλές χώρες, όπως το Μπαγκλαντές, η Ινδία και το Βιετνάμ, η υδατοκαλλιέργεια είναι μια από τις πιο ζωτικές οικονομικά δραστηριότητες στην παράκτια ζώνη και σε αγροτικές τοποθεσίες. Ο αριθμός των

20 20 Σ υστήματα παραγωγής και τάσεις μικρομεσαίων και ατομικών επιχειρήσεων στην Ευρώπη είναι επίσης υψηλός (περισσότερες από επιχειρήσεις). Ωστόσο, οι τάσεις προς την εκβιομηχάνιση και την ενοποίηση των μονάδων υδατοκαλλιέργειας είναι πολύ ισχυρές για ορισμένα είδη, κυρίως για εκείνα τα οποία διακινούνται στις διεθνείς αγορές. Για παράδειγμα, μόνον τέσσερις εταιρείες αντιπροσωπεύουν πλέον το 70% της παραγωγής σολομού στη Σκωτία, δύο εκ των οποίων αντιπροσωπεύουν περισσότερο από 50% της προστιθέμενης αξίας του κλάδου. Από την άλλη πλευρά, η δημιουργία συνεταιρισμών παραγωγών έδωσε αρκετές φορές τη δυνατότητα σε μικρότερες εταιρείες να δραστηριοποιηθούν σε πιο ενοποιημένες εμπορικές αλυσίδες, ειδικά σε περιπτώσεις που η ενοποίηση των καλλιεργειών δεν ήταν εφικτή. Εικόνα 1.12 Μέσος ετήσιος ρυθμός αύξησης της παραγωγής της υδατοκαλλιέργειας υπολογισμένη για μία 5ετία. Ο υπολογισμός έγινε αφαιρώντας τις τιμές της περιόδου από εκείνες της περιόδου Κόκκινο: μεγαλύτερο από -10%. Πορτοκαλί: -3 έως -10%. Ροζ: 0 έως -3%. Βιολετί: 0 3%. Ανοιχτό μπλε: 3 10%. Βαθύ μπλε: >10%. Πηγή: FAO (2009). Aπό Bodstock et al. (2010), αδειοδότηση CC BY από The Royal Society Publishing. Εξαιρουμένων των υδρόβιων φυτών, το 2013 καλλιεργήθηκαν συνολικά 388 είδη. Τα πέντε από τα είδη αυτά αντιπροσώπευαν περίπου το 21% της παραγωγής (19% σε αξία), ενώ τα κορυφαία δέκα το 36% της παραγωγής (45% σε αξία). Τα στοιχεία αυτά αναφέρονται για να δειχθεί ότι αν και καλλιεργούνται αρκετά είδη υδρόβιων ζωικών οργανισμών μόνο λίγα από αυτά έχουν μεγάλη συμμετοχή στην παγκόσμια υδατοκαλλιέργεια. Παρά το γεγονός ότι τα εσωτερικά ύδατα αποτελούν μόλις το 3% των υδάτων του πλανήτη και μόνο το 0,3% των επιφανειακών υδάτων, κατά το έτος 2013 ήταν η πηγή για το 45% της παγκόσμιας παραγωγής υδατοκαλλιέργειας (56% κατά αξία). Από την παραγωγή αυτή, το 26% προερχόταν από την καλλιέργεια του κυπρίνου, Cyprinus carpio, και των άλλων κυπρινοειδών που ως επί το πλείστον καλλιεργούνται με ημιεντατικές μεθόδους σε υδατοσυλλογές. Σε αντιδιαστολή, η καλλιέργεια σολομοειδών (κυρίως της ιριδίζουσας πέστροφας) αποτέλεσε μόνο το 4%, της παγκόσμιας παραγωγής. Η καλλιέργεια στην περίπτωση αυτή γίνεται είτε σε υδατοσυλλογές είτε σε μακρόστενες δεξαμενές σκυροδέματος που απαιτούν μεγάλη παροχή νερού. Η διαφορά στους δύο τύπους είναι ότι στις δεξαμενές σκυροδέματος οι πυκνότητες των ζώων είναι συνήθως δύο έως πέντε φορές μεγαλύτερες σε σχέση με τον ημιεντατικό τύπο και η διατροφή είναι σχεδόν πλήρως τυποποιημένη. Είδη όπως η τιλάπια, Tilapia nilotica, (7,6% της παραγωγής των εσωτερικών υδάτων) καλλιεργούνται σε ένα μίγμα συστημάτων που κυμαίνονται από την εκτατική έως την υπερεντατική.