Η Ε Λ Ε Ν Η ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ ΚΑΙ Η ΤΡΙΤΗ ΡΑΨΩΔΙΑ ΤΗΣ Ι Λ Ι Α Δ Ο Σ

Transcript

1 ΣΩΤΗΡΟΥΑΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ Αναπλ. Καθηγήτρια, Παν. Ιωαννίνων Η Ε Λ Ε Ν Η ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ ΚΑΙ Η ΤΡΙΤΗ ΡΑΨΩΔΙΑ ΤΗΣ Ι Λ Ι Α Δ Ο Σ Στη μνήμη τον α δ ελφ ο ύ μ ο υ Δημήτρη Πνίγεται σήμερα ό κόσμος στδ αίμα, τά πάθη ξεσποϋν μέσα στήν Κόλαση της σύγχρονης άναρχίας, κι ή Ελένη στέκεται Αθάνατη, άνέγγιχτη, μέσα στδν Αέρα τών έξαίσιων στίχων, Ασάλευτη, καί μπροστά της ρέει ό χρόνος. Ν. Κ αζαντζάκη, Αναφορά στδν Γκρέκο, κεφ. ΙΖ ': «Προσκύνημα στην Ελλάδα». Π ε ρ ίλ η ψ η. Σ τ η ν Ελένη τ η ς Τέταρτης διάστασης, τη ς δ ιά σ τ α σ η ς τ ο υ χ ρ ό ν ο υ, ο Γ ιά ν ν η ς Ρ ίτ σ ο ς μ ε τ α π λ ά θ ε ι σ ε μ ία δ ικ ή τ ο υ ε κ δ ο χ ή το μ ύ θ ο τ η ς Ε λ έν η ς κ ά ν ο ν τ α ς χ ρ ή σ η ε ν ό ς μ υ θ ο λ ο γ ικ ο ύ υ λ ικ ο ύ, τ ο ο π ο ίο μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α α ν ιχ ν ε ύ - σ ο υ μ ε σ τ ο ν Α ισ χ ύ λ ο, τ ο ν Ε υ ρ ιπ ίδ η κ α ι τ ο ν Ό μ η ρ ο, ιδ ια ίτ ε ρ α σ τ η ν Τ ρ ίτ η Ρ α ψ ω δ ία τη ς Ίλιάδος. Μ έσ ω τη ς λ ε ιτ ο υ ρ γ ία ς τη ς μ νή μ η ς, η Ε λ ένη π α ρ ο υ σ ιά ζ ε ι δ ιά φ ο ρ ε ς ε κ δ ο χ έ ς τ ο υ μ ύ θ ο υ τη ς, με τ η ν ο μ η ρ ικ ή ν α α π ο τ ε λ ε ί τη σ η μ α ν τ ικ ό τερ η. Λ ε π τ ο μ έ ρ ε ιε ς τ ο υ π ο ιη τ ικ ο ύ τη ς μ ο ν ο λ ό γ ο υ ε ν τ ά σ σ ο ν τ α ι σ τ ο ε π ε ισ ό δ ιο τη ς Τειχοσκοπίας τη ς ρ α ψ ω δ ία ς Γ τη ς Ίλιάδος, τ ο ο π ο ίο π α ρ ο υ σ ιά ζ ε τ α ι ω ς η π λ έ ο ν ζ ω ν τ α ν ή α ν ά μ ν η σ η γ ια τ η ν η ρ ω ίδ α. Τ ο ν ε ο ε λ λ η ν ικ ό κ είμ ενο α ν τ α π ο κ ρ ί- ν ε τ α ι σ τ η ν ο μ η ρ ικ ή π ε ρ ιγ ρ α φ ή σ ε μ ία υ π έ ρ ο χ η μ ε τ α π ο ίη σ η τ ο υ μ ύ θ ο υ τ η ς Ίλιάδος. Η έ ν ν ο ια τ ο υ χ ρ ό ν ο υ σ τη ν Τ ρ ίτ η Ρ α ψ ω δ ία το υ έ π ο υ ς α υ τ ο ύ ε ίν α ι π ο λ ύ σ η μ α ν τικ ή, ιδ ια ίτ ε ρ α σ τ ο ε π ε ισ ό δ ιο τη ς Τειχοσκοπίας, κ α ι ε ίν α ι ίσ ω ς γ ι α υ τ ό ν κ υ ρ ίω ς το λ ό γ ο π ο υ ο Γ ιά ν ν η ς Ρ ίτσ ο ς επ έλ εξε τη σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν η ρ α ψ ω δ ία, γ ια ν α τη σ υ ν δ έ σ ε ι με τ η ν Ε λ ένη τη ς Τέταρτης διάστασης. A b s tra c t. In th e Helen o f th e Fourth dimension, th e d im e n sio n o f tim e, Yan- n is R itso s c re a te s his o w n v ersio n o f H elen s m y th by m a k in g use o f su ch m y th o lo g ic a l m a te r ia l th a t w e c a n tra c e in th e w o rk s o f A c sc h y lo s, E u r ip id e s a n d H o m e r, e sp e c ia lly in B o o k 3 o f th e Iliad. V ia m em ory, H elen reco llects v a rio u s v e rsio n s o f h er m y th, w ith th e H o m e ric as th e m ost im p o rta n t one. D e ta ils in her p o e tic m o n o lo g u e c a n b e p la c e d w ith in th e Teichoskopia e p is o d e o f th e th ird b o o k o f th e Iliad, a n e p iso d e th a t a p p e a rs as th e m o st v iv id re m in isc e n c e fo r th e h ero in e. R itso s m o d e rn G reek te x t re sp o n d s to th e H o m e ric d e s c rip tio n tu rn in g it in to a m arv e llo u s re m a k in g o f H elen s Ilia d ic m y th. T h e m e a n in g o f tim e has a sp e c ia l s ig n ific a n c e in th e th ird book o f th e Iliad, especially in th e Teichoskopia

2 Η ΕΛΕΝΗ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΡΓΓΣΟΥ ΚΑΙ Η «ΤΡΙΤΗ ΡΑΨΩΔΙΑ ΤΗΣ ΙΛ ΙΑ Δ Ο Σ 311 scene, a n d th is is p e rh a p s th e m a in re a so n th a t Y a n n is R itso s c h o se th is b o o k fo r a s so c ia tin g it w ith h is H elen o f th e Fourth dimension. Στην Τέταρτη δ ιά σ τα σ η \ τη διάσταση του χρόνου, ο Γιάννης Ρίτσος δημιουργεί δεκαεπτά εκτενείς δραματικούς μονολόγους (τους οποίους προλογίζει με σκηνικές οδηγίες και τελειώνει με έναν πεζό επίλογο)*2 *, με θέματα από διάφορους κύκλους της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας και πρωταγωνιστές γνωστές ηρωικές μορφές, περιβεβλημένες ωστόσο με αντι-ηρωϊκά χαρακτηριστικά. Και όπως η τέταρτη διάσταση, ο χρόνος, λειτουργεί καταλυτικά ως φθοροποιός δύναμη για πρόσωπα και πράγ * Ε υ χ ά ρ ισ τ ο ι τ ο ν σ υ ν ά δ ε λ φ ο Ι.Ν. Π ε ρ υ σ ιν ά κ η γ ια τ ις π ο λ ύ χ ρ ή σ ιμ ε ς π α ρ α τη ρ ή σ ε ις τ ο υ κ α ι γ ια τ ις β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ έ ς υ π ο δ ε ίξ ε ις, ο ι ο π ο ίε ς σ υ ν έ β α λ α ν σ η μ α ν τ ικ ά σ τ η ν π λ η ρ έ σ τ ε ρ η μ ο ρ φ ή τη ς π α ρ ο ύ σ α ς ε ρ γ α σ ία ς. 1. Η Ε λ έ ν η κ υ κ λ ο φ ο ρ ε ί ω ς α υ τ ο τ ε λ ή ς έ κ δ ο σ η α φ ιε ρ ω μ έ ν η σ τ η μ ν ή μ η τ η ς α δ ε λ φ ή ς το υ Γ. Ρ ίτσ ο υ Ν ίν α ς ( ) κ α ι π ε ρ ιλ α μ β ά ν ε τ α ι σ τη σ υ λ λ ο γ ή Τέταρτη διάσταση το 1972 (Τέταρτη διάσταση ( ): Ποιήματα, τό μ ο ς Σ Τ, Κέδρος, Δ ε κ έ μ β ρ ιο ς 1972, σσ ), η ο π ο ία σ τ η ν έ κ τ η έ κ δ ο σ ή τ η ς (Κέδρος, Ιο ύ ν ιο ς 1978) σ υ μ π λ η ρ ο ιν ε τ α ι με το π ο ίη μ α Φαίδρα: βλ. Χ ρ ύ σ α Π ρ ο κ ο π ά κ η, Άνθο?*ογία Γιάννη Ρίτσου. Ε π ιλ ο γ ή : Χ ρ ύ σ α Π ρ ο κ ο π ά κ η, Ε π ιμ έ λ ε ια : Χ ρ ύ σ α Π ρ ο κ ο π ά κ η -Α Ικ α τ ε ρ ίν η Μ α κ ρ υ ν ικ ό λ α, Κέδρος (Έργογραφικό σημείωμα, σσ. 452, 460). Βλ. ε π ίσ η ς Κ ρ ε σ έ ν τ σ ιο Σ α ν τ ζ ίλ ιο, Μ ύθος κα ί ποίηση στον Ρίτσο, Μ ελ έτες γ ιά τ ο ν Γ ιά ν ν η Ρ ίτσ ο 2, Κέδρος, Α θ ή ν α 1978, σ σ. 29 κ.ε., 40-72* Μ.Γ. Μ ε ρ α κ λ ή ς, «Ή Τέταρτη διάστασή τ ο υ Γ ιά ν ν η Ρ ίτσ ο υ», σ τ ο Αφιέρωμα στόν Γιάννη Ρίτσο, Κέδρος, Α θ ή ν α 1981, σσ * Π α ν τ ε λ ή ς Π ρ ε β ε λ ά κ η ς, Ό ποιητής Γιάννης Ρίτσος. Συνολική Θεώρηση τον έργου τον,.κέδρος, Α θ ή ν α 1981, σ σ * Γ. Β ελ ο υ δ ή ς, Προσεγγίσεις στό έργο τοϋ Γιάννη Ρίτσου, Μ ε λ έτες γ ιά τ ο ν Γ ιά ν ν η Ρ ίτσ ο 7, Κέδρος, Α θ ή ν α 1984, σσ , 66-74,124-30* Τ α τ ιά ν α Γ κ ρ ίτσ η -Μ ιλ λ ιέ ξ, «Ή Ελένη τ ο υ Γ ιά ν ν η Ρ ίτ σ ο υ», σ τ ο Αφιέρωμα στόν Γιάννη Ρίτσο, σσ Β ελ ο υ δ η ς, Προσεγγίσεις στό έργο τοϋ Γιάννη Ρίτσου, σ. 29. Βλ. Π. Θ α - σ ίτη ς, «Ε π α λ η θ ε ύ σ ε ις τη ς δ ια λ ε χ τ ικ ή ς ά ρ χ ή ς σ τό έ ρ γ ο τ ο ύ Γ ιά ν ν η Ρ ίτσ ο υ», σ το Αφιέρωμα στόν Γιάννη Ρίτσο, σσ : «Ο ί π ρ ο σ θ ή κ ε ς αυτές μ ο ιά ζ ο υ ν με τ ις σ κ η ν ικ ές ύ π ο δ ε ίξ ε ις κ α ί σ η μ ειώ σ εις τ ο ύ θ ε α τ ρ ικ ο ύ σ υ γ γ ρ α φ έ α π ο ύ σ υ ν α ν τ ο ύ μ ε σ τ ή ν ά ρ χ ή, σ τ ό τ έ λ ο ς κ α ί σ τ ά έ ν δ ιά μ ε σ α τ ω ν π ρ ά ξ ε ω ν κ α ί σ κ η ν ώ ν τ ο ύ θ ε α τ ρ ικ ο ύ κ ε ιμ έ ν ο υ (χ ώ ρ ο ς, χ ρ ό ν ο ς, σ κ η ν ικ ό, π ρ ό σ ω π α, κ ίν η σ η π ρ ο σ ώ π ω ν κ λ π.). Μ ο λ ο ν ό τ ι ό Ρ ίτσ ο ς κ α τ ά κ α ν ό ν α δ έ χ ρ η σ ιμ ο π ο ιε ί δ ιά λ ο γ ο, ο ί π α ρ α π ά ν ω θεατροειδείς π ρ ο σ θ ή κ ε ς υ π ο β ά λ λ ο υ ν έ ν α π α ρ α θ ε α τ ρ ικ ό σ χ ή μ α - υ π ό μ ν η σ η ίσ ω ς τ ο ύ θ ε α τ ρ ικ ο ύ σ χ ή μ α τ ο ς τ ή ς τ ρ α γ ω δ ία ς». Β λ. ε π ίσ η ς, Γ. Γ ια τ ρ ο μ α ν ω λ ά κ η ς, «Ισ τ ο ρ ικ ή έ π ιφ ά ν ε ια κ α ί β ά θ ο ς. Μ ελ έτη π ά ν ω σ έ δ υ ο σ υ ν θ έ σ ε ις τ ο ύ Γ ιά ν ν η Ρ ί τ σ ο υ», σ τ ο Αφιέρωμα στόν Γιάννη Ρίτσο, σσ , γ ια τ ο ν ο π ο ίο α υ τ έ ς τ ις

3 312 ΙΩΤΗΡΟΥΛΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ ματα, για ό,τι εντάσσεται στο πλαίσιο της παρακμής και της φθοράς, της γήρανσης και του θανάτου, έτσι και οι μυθικές αυτές μορφές διαπερνούν τα σύνορα της αφθαρσίας και της αθανασίας και εισέρχονται στη σφαίρα της θνησιμότητας*3. Η προτίμηση του ποιητή στον αρχαίο ελληνικό μύθο μαρτυρείται από τους τίτλους των δώδεκα από τα δεκαεπτά κείμενα της Τ έτα ρτη ς δ ιά σ τα σ η ς (π.χ. Ή Ε λένη, Ή έπισ τροφ ή τής Ιφ ιγένεια ς, Χ ρυσόθεμις, Φαίδρα, Α γαμέμνω ν, Ό ρέστης, Α ία ς, Φιλοκτήτης, κ.ά.), τα οποία γράφτηκαν στη διάρκεια είκοσι περίπου χρόνων ( )4. 0 αρχαίος μύθος υιοθετείται ως ένας άλλος τρόπος έκφρασης της σύγχρονης πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας, ως μία αναδρομική επιβεβαίωση της ματαιότητας κάποιων πραγμάτων, ως ανάμνηση ενός ένδοξου, αν και ξεπερασμένου, παρελθόντος, στο όνομα «σ κ η ν ικ έ ς υ π ο δ ε ίξ ε ις» ή τ α «έ ξ ω π ο ιη τ ικ ά κ είμ ενα» «θ ά π ρ έ π ε ι ν ά [τά ] δο ύ μ ε... ό χ ι ώ ς ε ισ α γ ω γ ή ή κ α τ ά λ η ξ η τ ο ύ π ο ιή μ α τ ο ς π α ρ ά ώ ς τη ν π εζή έ κ φ ρ α σ η κ α ί δ ή λ ω σ η τ ο ύ φ υ σ ι κ ο ί χ ρ ό ν ο υ κ α ί τ ό π ο υ π ο ύ τό π ο ίη μ α τέμ ν ε ι γ ιά ν ά υ π ά ρ ξ ε ι α υ τ ο ύ σ ιο. Ε ίν α ι δ η λ α δ ή ο ί δ υ ό φ υ σ ικ έ ς σ τιγμ ές, το π ικ έ ς κ α ί χ ρ ο ν ικ ές, π ο ύ ό ρ ιο - θ ε τ ο ύ ν τ ή ν έ μ φ ά ν ισ η τ ο ύ π ο ιή μ α τ ο ς, τό ό π ο ιο κ ρ α τ ε ί ώ σ τ ό σ ο τό δ ικ ό το υ δ ρ α μ α τ ικ ό χ ρ ό ν ο κ α ί τό π ο» Χ ρ ύ σ α Π ρ ο κ ο π ά κ η, «Ή π ο ρ ε ία π ρ ο ς τή Γ κ ρ α γ κ ά ν τ α ή ο ί π ε ρ ιπ έ τ ε ιε ς τ ο ύ ό ρ ά μ α τ ο ς», σ τ ο Αφιέρωμα στόν Γιάννη Ρίτσο, σ Η Ε λ έν η, σ τ ο μ ο ν ό λ ο γ ό τη ς, ε ίν α ι «Γριά-γριά-έχατό, διαχόσω χρονώ», η ο π ο ία π ε θ α ίν ε ι μ ε τ ά τ η ν α φ ή γ η σ η τη ς ισ τ ο ρ ία ς της, τ ο υ λ ά χ ισ τ ο ό σ ο ν α φ ο ρ ά τ ο θ ν η τ ό μ έρ ο ς τη ς ύ π α ρ ξ ή ς της, α φ ο ύ σ τη μ υ θ ικ ή τη ς δ ιά σ τ α σ η μ ετέχει τη ς δ ια δ ικ α σ ία ς τη ς α π ο θ έ ω σ η ς. Βλ. επ ίσ η ς, Ή σονάτα τοϋ σεληνόφωτος ( ), Τό ν ε κ ρ ό σπίτι ( ), Ισμήνη ( ), Όρέστης( ), Φιλοκτήτης( ), κ.ά. Βλ. Β. Σ ο κ ο λ ιο ύ κ, «Ό μ ύ θ ο ς σ τ ό έ ρ γ ο το ύ Γ ιά ν ν η Ρ ίτσ ο υ. Ή τ έ τ α ρ τ η δ ιά σ τ α σ η σ τ ά μ υ θ ο λ ο γ ικ ά π ο ιή μ α τ α», σ τ ο Αφιέρωμα στόν Γιάννη Ρίτσο, σ. 391: «Ο Ι ή ρ ω ε ς τ ω ν π ο ιη μ ά τ ω ν τ ο ύ Ρ ίτ σ ο υ ε ίν α ι τ α υ τ ό χ ρ ο ν α π ρ ό σ ω π α γ ν ιυ σ τ ώ ν μ α ς μ υ θ ο λ ο γ ικ ώ ν κ α τ α σ τ ά σ ε ω ν κ α ί σ ύ γ χ ρ ο ν ο ί μ α ς ά ν θ ρ ω π ο ι...». Γι«το π ώ ς ο π ο ιη τ ή ς π α ρ ο υ σ ιά ζ ε ι τ ο υ ς μ υ θ ικ ο ύ ς ήρο>ες βλ. Π ρ εβ ελ ά κ η ς, Ό ποιητής Γιάννης Ρίτσος, σ σ , , Γ ια το θ ά ν α τ ο, ω ς «έ ν α σ τ ο ιχ ε ίο π ο ύ κ α τ έ χ ε ι μ ιά π ρ ω τ α ρ χ ικ ή θ έσ η σ τή σ υ μ β ο λ ο γ ία το ύ Ρ ίτσ ο υ», βλ. Σ α ν τζίλ ιο, Μύθος χαίποίηση στόν Ρίτσο, σσ. 71-2, Γ ια τ ις α ν α φ ο ρ έ ς τ ο υ Ρ ίτ σ ο υ σ τ ο ν α ρ χ α ιο ε λ λ η ν ικ ό κ ό σ μ ο βλ. Μ. Α ν δ ρ ό ν ικ ο ς, «Η τ α ν μ α κ ρ ύ ς ό δ ρ ό μ ο ς ώ ς έδ ώ. Π ο λ ύ μ α κ ρ ύ ς, ά δ ε λ φ έ μ ο υ», σ το Αφιέρωμα στόν Γιάννη Ρίτσο, σσ Βλ. ε π ίσ η ς Γ. Β ελ ο υ δής, «Ό κ α β α φ ικ ό ς Ρ ίτσ ο ς» σ τ ο ίδ ιο Αφιέρωμα, σ. 181: «Ή προσφυγή στήν Ιστορία - κ α ί τή μ υ θ ο λ ο γ ί α - γ ιά τ ή ν έ ξ α σ φ ά λ ισ η μ ιά ς ά φ η γ η μ α τ ικ ή ς μ ά σ κ α ς, ένό ς π ο ιη τ ικ ο ύ ά λ λ ο θ ι, π ο ύ κ α θ ο ρ ίζ ε ι ά π ο φ α σ ισ τ ικ ά τ ά π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ α ά π ό τ ά π ο ιή μ α τ α τή ς Τέταρτης διάστασης τοϋ Ρ ίτσ ο υ (ά λ λ ά κ α ί μ ε ρ ικ ά ά π ό τ ά μ ικ ρ ό τ ε ρ α π ο ιή μ α τ α τή ς π ρ ό -

4 Η Ε ΛΕΝ Η ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ ΚΑΙ Η ΤΡΙΤΗ ΡΑΨΩΔΙΑ ΤΗΣ ΙΛ ΙΑ Δ Ο Σ 313 τ ο υ ο π ο ί ο υ η ι σ τ ο ρ ί α ε π α ν α λ α μ β ά ν ε ι τ α λ ά θ η τ η ς *5. Η Ε λένη γ ρ ά φ ε τ α ι τ ο Μ ά ι ο - Α ύ γ ο υ σ τ ο τ ο υ , σ τ α μ έ σ α π ε ρ ί π ο υ τ η ς ε π τ ά χ ρ ο ν η ς δ ι κ τ α τ ο ρ ί α ς, σ τ ο Κ α ρ λ ό β α σ ι τ η ς Σ ά μ ο υ, ό π ο υ ο π ο ι η τ ή ς β ρ ί σ κ ε τ α ι σ ε κ α τ ο ί κ ο ν π ε ρ ι ο ρ ι σ μ ό, σ ε α υ τ ο ε ξ ο ρ ί α. Η ε ξ ω τ ε ρ ι κ ή α π ο μ ό ν ω σ η κ α ι ο ε γ κ λ ε ι σ μ ό ς τ ο ν α π ο δ ε σ μ ε ύ ο υ ν ε σ ω τ ε ρ ι κ ά σ ε έ ν α ν π ρ ο σ ω π ι κ ό δ ι ά λ ο γ ο μ ε ό, τ ι υ π ά ρ χ ε ι γ ύ ρ ω τ ο υ, μ ε έ μ ψ υ χ α κ α ι ά ψ υ χ α, μ ε ν ε κ ρ ο ύ ς κ α ι ζ ω ν τ α ν ο ύ ς. Μ ε λ ε τ η τ έ ς τ ο υ έ ρ γ ο υ τ ο υ ε π ι σ η μ α ί ν ο υ ν τ η ν ι δ ι α ίτ ε ρ η ο ι κ ε ι ό τ η τ ά τ ο υ μ ε τ α π ρ ά γ μ α τ α, α κ ό μ η κ α ι μ ε ό σ α μ ά ς φ α ν τ ά ζ ο υ ν α σ ή μ α ν τ α, α ν ά ξ ι α π ρ ο σ ο χ ή ς 6. Ο π ρ ο σ ω π ι κ ό ς χ α ρ α κ τ ή ρ α ς τ ο υ π ο ι ή μ α τ ο ς ε γ κ α θ ι δ ρ ύ ε τ α ι μ ε τ η ν ίδ ι α τ η ν α φ ι έ ρ ω σ η τ ο υ π ο ι η τ ή σ τ η μ ν ή σ φ α τ η ς ώ ρ ιμ ό τ η τ ά ς τ ο υ ), ε ίν α ι έ ν α κ ο ιν ά α ν α γ ν ω ρ ισ μ έ ν ο ο ύ σ ια σ τ ικ ό χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ό κ α ί τη ς κ α β α φ ικ ή ς έμ π ν ε υ σ η ς κ α ι εκ τέλ εσ η ς. Κ α ί σ τ ο ύ ς δ ύ ο π ο ιη τ έ ς ή μ ά σ κ α α υ τ ή κ α λ ύ π τ ε ι τ ρ ί α ν ο η μ α τ ικ ά κ α ί σ υ ν ε ιδ η σ ια κ ά έ π ίπ ε δ α, τ ό ίσ τ ο ρ ικ ο μ υ θ ο λ ο γ ικ ό, τ ό ά τ ο μ ικ ο ψ υ χ ο λ ο γ ικ ό κ α ί τ ό σ ύ γ χ ρ ο ν ο - έ π ικ α ιρ ικ ό». Ε π ίσ η ς, γ ια τη σ χέσ η τη ς π ο ίη σ η ς τ ο υ Ρ ίτσ ο υ με τ ο ν α ρ χ α ίο ε λ λ η ν ικ ό μ ύ θ ο, βλ. Γ ια τ ρ ο μ α ν ω λ ά κ η ς, «Ι σ τ ο ρ ικ ή έ π ιφ ά ν ε ια κ α ί β ά θ ο ς», σ σ. 195 κ.ε. 5. Βλ. Π ρ ο κ ο π ά κ η, «Ή π ο ρ ε ία π ρ ο ς τη Γ κ ρ α γ κ ά ν τ α», σ τ ο Αφιέρωμα στόν Γιάννη Ρίτσο, σσ Γ ια τη σ τ ά σ η τ ο υ Ρ ίτσ ο υ «ά π έ ν α ν τ ι σ τ ή ν αρχαία π α ρ ά δ ο σ η» κ α ι «τό έ λ λ η ν ικ ό π α ρ ε λ θ ό ν», βλ. Γ ια τ ρ ο μ α ν ω λ ά κ η ς, «Ι σ τ ο ρ ικ ή έ π ιφ ά ν ε ια κ α ί β ά θ ο ς», σ σ , σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν ο π ο ίο ο π ο ιη τ ή ς δ ε ν ε ίν α ι σ τ ρ α μ μ έ ν ο ς σ το π α ρ ό ν κ α ι τ ο μ έ λ λ ο ν, ε π ε ιδ ή τ ο π α ρ ε λ θ ό ν π ε ρ ιέ χ ε ι γ ι α υ τ ό ν α ρ κ ε τ ά α ρ ν η τ ικ ά σ τ ο ιχ ε ία, α λ λ ά «μ ένει ά ρ κ ε τ ά π ρ ο σ κ ο λ λ η μ έ ν ο ς σ τ ο π α ρ ε λ θ ό ν κ α ί, σ τίς π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ε ς π ε ρ ιπ τ ώ σ ε ις σ ύ ν θ ε σ η ς, τό π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ύ τ ο (π ρ ο σ ω π ικ ό, β ιο λ ο γ ικ ό ή Ισ τ ο ρ ικ ό ) ά π ο τ ε λ ε ι τ ό ν ο ύ σ ια σ τ ικ ό κ α τ α λ ύ τ η, π ο ύ σ υ ν τ ε λ ε ί ν ά ξ ε π ε ρ α σ τ ο ΰ ν ο ί ά ρ χ ικ ά δ ια γ ρ α φ ό μ ε ν ε ς κ α τ α σ τ ά σ ε ις τ ο υ π α ρ ό ν τ ο ς» (σ ), «... ό Ρ ίτσ ο ς σ υ μ φ ιλ ιώ ν ε τ α ι μέ τ ό π α ρ ε λ θ ό ν κ α ί β υ θ ιζ ό μ ε ν ο ς σ τ ά σ ύ μ β ο λ α κ α ί σ τ ο ύ ς μ ύ θ ο υ ς τή ς ά ρ χ α ία ς Ε λ λ ά δ α ς π ρ ο σ π α θ ε ί ν ά έ κ φ ρ ά σ ε ι κ α ί τ ή ν π ρ ο σ ω π ικ ή το υ θ έσ η, έ ν τ α σ σ ό μ ε ν ο ς σ τ ή ν π α ρ ά δ ο σ η, ά λ λ ά κ α ί τ ή ν Ιδ ια τ ή ν π α ρ ά δ ο σ η μέ τη δ ικ ή τ ο υ π ο ιη τ ικ ή ά ν τ ίλ η ψ η κ α ί τ ε χ ν ικ ή σ υ ν τ η ρ ε ί κ α ί ά ν α ν ε ώ ν ε ι» (σσ ). 6. Π ρ ο κ ο π ά κ η, Ανθολογία Γιάννη Ρίτσου, σ. 18: «Ό π ο ιη τ ή ς δ ια λ έ γ ε τ α ι μέ τό μ ικ ρ ό κ ο σ μ ο τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν (έ π ιπ λ α, σ κ εύ η, έ ρ γ α λ ε ια τή ς δ ο υ λ ε ιά ς), α υ τ ώ ν τ ω ν ά π λ ώ ν, ά π τ ώ ν, ά δ ια ν ό η τ ω ν κ α ί κ α τ ε υ ν α σ τ ικ ώ ν ά ν τ ικ ε ιμ έ ν ω ν, α υ τ ώ ν τ ώ ν μ ικ ρ ώ ν σ υ σ σ ω ρ ε υ τ ώ ν τ ή ς χ ρ ή σ ιμ η ς ά ν θ ρ ώ π ιν η ς έ ν έ ρ γ ε ια ς, κ α θ ώ ς μ ά ς λ έει, σ χ ο λ ιά ζ ο ν τ α ς τ ις Μαρτυρίες. Τ ά ά ν τ ικ ε ίμ ε ν α, ό π ω ς κ α ί ό λ α τ ά ζ ώ ν τ α ή ά ψ υ χ α τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς, β ρ ίσ κ ο ν τ α ι σ έ σ υ ν ε χ ή ά ν τ α π ό κ ρ ισ η μέ τ ό ν ά ν θ ρ ω π ο. Κ ι α υ τ ή ή π ο ιη τ ικ ή α ίσ θ η σ η π ο ύ ν ο η μ α τ ο δ ο τ ε ι τ ό ν κ ό σ μ ο ε ίν α ι Γσως ή μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η χ ά ρ η κ α ί δ ω ρ ε ά τ ο ύ ρ ιτ σ ικ ο ϋ έργου». Βλ. κ α ι Μ ερ α κ λ ή ς, «Ή Τέταρτη διάστασή τού Γ ιά ν ν η Ρ ίτσ ο υ», σσ. 540 κ.ε.* τ ο υ ιδ ίο υ, «Ο Τ ρ ιγ έ ρ ω ν μ ύ θ ο ς κ α ι η α ν α π λ α

5 314 ΣΩΤΗΡΟΥΛΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ μη της αδελφής του Νίνας, ο θάνατος της οποίας συνέβη λίγους μήνες πριν, το Φεβρουάριο του Ωστόσο θα προσπαθήσουμε να αποδεσμεΰσουμε τη δική μας ανάγνωση της Ε λ έ ν η ς από τις τραγικές προσωπικές και οικογενειακές καταστάσεις, τις οποίες για πολλά χρόνια βίωσε ο Γιάννης Ρίτσος, και θα εστιάσουμε σε εκείνα τα στοιχεία του αρχαιοελληνικού μΰθου, τα οποία ο ποιητής μετέπλασε σε μια δική του εκδοχή του μΰθου της Ελένης8. Χωρίς να υποβαθμίζουμε τα κοινωνικά, και κυρίως τα προσωπικά και πολιτικά συμφραζόμενα του ποιητικού αυτού μονολόγου, θα επιχειρήσουμε να ανιχνεύσουμε τα αρχαιοελληνικά μονοπάτια, στα οποία ο ποιητής αναζήτησε τα συστατικά στοιχεία σύνθεσης -ή μάλλον ανασύνθεσης- του δικού του μύθου, σε μία πορεία όπου το παρελθόν δεν αντιπαρατίθεται στο παρόν, αλλά ανακυκλώνεται μέσα απ αυτό, αναπαράγεται μέσα από διαδικασίες φθοράς, παρακμής και ματαιότητας, αλλά και αισιοδοξίας9. σ τ ικ ή δ ύ ν α μ ή το υ : Τ ο π α ρ ά δ ε ιγ μ α τ ο υ μ ύ θ ο υ τη ς Ε λ έν η ς», σ το Ε λ λ η ν ικ ή Α ρ χαιότητα και Νεοελληνική Λογοτεχνία, Π ρ α κ τ ικ ά, ε π ιμ έ λ ε ια Θ. Π υ λ α ρ ιν ό ς, Κ έ ρ κ υ ρ α , σ σ. 167 κ.ε.* Β. Σ ε ρ έ ν ι, «Σ η μ ε ιώ σ ε ις γ ιά μ ιά ν ά ν ά γ ν ω σ η τ ο ύ Γ ιά ν ν η Ρ ίτσ ο υ», σ τ ο Αφιέρωμα στόν Γιάννη Ρίτσο, σσ Γ ια τ ο «α ύ τ ο β ιο γ ρ α φ ικ ό υ π ό σ τ ρ ω μ α» τ η ς π ο ίη σ η ς τ ο υ Ρ ίτ σ ο υ βλ. Β ελ ο υ δ ή ς, Προσεγγίσεις στό έργο τοϋ Γιάννη Ρίτσου, σσ. 43 κ.ε. (κ εφ. «Α υ τ ο β ιο γ ρ α φ ία, μ ύ θ ο ς κ α ί Ισ τ ο ρ ία σ τ ό έ ρ γ ο τοϋ Γ ιά ν ν η Ρ ίτσ ο υ» ) τ ο υ ιδ ίο υ, Γιάννης Ρίτσος. Προβλήματα μελέτης τοϋ έργου του, Μ ελ έτες γ ιά τ ό ν Γ ιά ν ν η Ρ ίτσ ο 5, Κέδρος, Α θ ή ν α 1982, σσ Ο Γ. Γ ια τ ρ ο μ α ν ω λ ά κ η ς («G ia n n is R itso s: H elene. U n p o e m c p o litiq u e?», σ τ ο Le mythe df Helene, cd. M. B roze, L C o u lo u b a ritsis, A. H y p sila n ti, R M av ro - m o u sta k o s, D. V iviers, Mythes et religions, B ruxelles 2003, e d itio n s O u sia, o. 260, σημ. 9), υ π ο σ τ η ρ ίζ ε ι ό τ ι δ ε ν ε ν δ ε ίκ ν υ τ α ι η α ν τ ιπ α ρ α β ο λ ή τη ς Ελένης τ ο υ Ρ ί τ σ ο υ με χ ω ρ ία τη ς α ρ χ α ιο ε λ λ η ν ικ ή ς γ ρ α μ μ α τ ε ία ς, ό π ω ς γ ια π α ρ ά δ ε ιγ μ α με τη ν Ελένη τ ο υ Ε υ ρ ιπ ίδ η, ε π ε ιδ ή ο π ο ιη τ ή ς μ ά λ λ ο ν κ ά ν ε ι χ ρ ή σ η ενό ς κ ο ιν ο ύ μ υ θ ο λ ο γ ικ ο ύ υ λ ικ ο ύ π α ρ ά σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν ω ν α ρ χ α ιο ε λ λ η ν ικ ιυ ν κ ε ιμ έ ν ω ν σ χ ε τ ικ ώ ν με τ ο θ έμ α. Σ τ η δ ικ ή μ α ς, β έ β α ια, α ν ά γ ν ω σ η τη ς Ελένης τη ς Τέταρτης διάστασης α ν ιχ ν ε ύ ο υ μ ε α υ τ ό τ ο υ λ ικ ό σ τ ο έ ρ γ ο τ ο υ Α ισ χ ύ λ ο ύ, το υ Ε υ ρ ιπ ίδ η, το υ Θ ε ό κ ρ ιτ ο υ, κ α ι τ ο υ Ο μ ή ρ ο υ, π ρ ο π α ν τ ό ς σ τ η ν τ ρ ίτ η ρ α ψ ω δ ία τη ς Ίλιάδος. 9. Β λ. Π α ν τ ε λ ή ς Π ρ ε β ε λ ά κ η ς, «Έ ν α β ιβ λ ίο γ ιά τ ό ν Γ ιά ν ν η Ρ ίτσ ο», σ τ ο Αφιέρωμα στόν Γιάννη Ρίτσ ο, σσ : «Ό σ ο ι τ ό ν β λ έ π ο υ ν μ ο ν ά χ α ώ ς π ο ιη τή τή ς π ο λ ιτ ικ ή ς έ π ικ α ιρ ό τ η τ α ς ά κ ρ ω τ η ρ ιά ζ ο υ ν έ ν α ν τ ρ α γ ικ ό ά ν θ ρ ιυ π ο π ο ύ σ υ ν α ισ θ ά ν ε τ α ι τίς ά ν τ ίρ ρ ο π ε ς δ υ ν ά μ ε ις π ο ύ σ υ ν θ έ τ ο υ ν τή ζω ή κ α ί π ο ύ ά γ ω ν ιά μ π ρ ο σ τ ά σ τ ά έ σ χ α τ α έ ρ ω τ ή μ α τ α». Γ ια τ η ν α ρ χ α ιο γ ν ιο σ ία τ ο υ Ρ ίτσ ο υ κ α ι τη ν έ μ π ν ε υ σ ή τ ο υ α π ό τ α κ λ α σ ικ ά κ ε ίμ ε ν α βλ. Π ρ εβ ελ ά κ η ς, Ό ποιητής Γιάννης Ρί-

6 Η ΕΛΕΝΗ ΤΟ Υ ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ ΚΑΙ Η ΤΡΙΤΗ ΡΑΨΩΔΙΑ ΤΗΣ ΙΛ ΙΑ Δ Ο Σ 315 Σ τ η ν Ε λένη τ ο π ρ ι ν δ ε ν α ν α δ ε ι κ ν ύ ε τ α ι σ ε β ά ρ ο ς τ ο υ τ ώ ρ α, α λ λ ά κ α τ α λ ή γ ε ι σ ε α υ τ ό α π ο μ υ θ ο π ο ι η μ έ ν ο. Σ ε α υ τ ή τ η ν π ο ρ ε ί α α π ο μ υ θ ο π ο ί η σ η ς σ υ μ β ά λ λ ο υ ν λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι ε ς α π ό τ η ν κ α θ η μ ε ρ ι ν ό τ η τ α, σ τ ο ι χ ε ί α α π ό τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α π ρ ο σ α ρ μ ο σ μ έ ν α σ ε μ ί α ι σ τ ο ρ ί α η ο π ο ί α τ η ν υ π ε ρ β α ίν ε ι κ α ι σ ε μ ί α η ρ ω ικ ή μ ο ρ φ ή, η ο π ο ί α ε ξ υ π α κ ο ύ ε τ α ι ό τ ι δ ε ν α ν ή κ ε ι σ τ ο γ ή ι ν ο κ ό σ μ ο. Ό π ω ς η π ε ρ ι γ ρ α φ ή τ η ς κ ά μ α ρ α ς τ η ς Ε λ έ ν η ς κ α ι τ η ς σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά ς τ ω ν δ ο ύ λ ω ν, τ ο τ σ ί γ κ ι ν ο τ ρ α π έ ζ ι μ ε τ α φ λ υ τ ζ ά ν ι α τ ο υ κ α φ έ κ α ι τ α α π ο τ σ ί γ α ρ α, ο ι κ ο υ ρ τ ί ν ε ς, κ α ι γ ε ν ι κ ά τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό τ ο υ δ ω μ α τ ί ο υ, ό π ο υ π ρ ό σ ω π α κ α ι π ρ ά γ μ α τ α ε ί ν α ι α φ η μ έ ν α σ τ η ν ε γ κ α τ ά λ ε ιψ η κ α ι τ η φ θ ο ρ ά τ ο υ χ ρ ό ν ο υ : Άπό μακριά κιόλας φαινόταν ή φθορά -άσοβάντιστοι τοίχοι, πεσμένοι' ξεθωριασμένα παραθυρόφυλλα' τά κάγκελα του μπ α λκονιοϋ σκουρια σμένα. Μιά κουρτίνα σάλευε έξω άτέ το παράθυρο τοϋ πάνω πατώματος, κιτρινισμένη, κουρελιασμένη στο κάτω μέρος. Ό τα ν πλησίασε, -δισταχτικός πάντα,- ή ίδια έγκατάλειψη στον κήπο: θρασεμένα φυτά, σαρκώδη φύλλα, άκλάδευτα δέντρα τά σπάνια λουλούδια πνιγμένα στϊς τσουκνίδες τά συντριβάνια χωρίς νερό, μουχλιασμένα στά ώραϊα άγάλματα λειχήνες. [...] (π ρ ό λ ο γ ο ς ). (Τέταρτη διάσταση, σ. 269). Έτσι, η αρχαιότητα του μύθου αντιστοιχεί στην παλαιότητα των πραγτσος, σ σ , , Σ α ν τ ζ ίλ ιο, Μύθος καί ποίηση στον Ρίτσο, σσ , 97 κ.ε / Β ελ ο υ δ ή ς, Γιάννης Ρίτσος. Προβλήματα μελέτης του έργου του, σσ. 96 κ.ε.* Π ή τερ Μ π ή α ν, Αντίθεση καί σύνθεση στην ποίηση τοϋ Γιάννη Ρίτσο υ, Μ ε λ έ τες γ ιά τ ό ν Γ ιά ν ν η Ρ ίτ σ ο 4, Κέδρος, Α θ ή ν α 1980, σ σ. 16-7, (κ εφ.: «Ό μ ύ θ ο ς σ τ ά ν ε ο ε λ λ η ν ικ ά γ ρ ά μ μ α τ α κ α ί ό Φιλοκτήτης τον Γ ιά ν η Ρ ί- τσ ο υ» ), σ σ (κεφ.: «Ό Φιλοκτήτης τον Γ ιά ν ν η Ρ ίτσ ο υ. Π ρ ο σ έ γ γ ισ η έ ν ό ς σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ π ο ιή μ α τ ο ς δ ια μ έ σ ο υ τ ο υ ά ρ χ α ίο υ π ρ ο τ ύ π ο υ το υ. Μ ε θ ο δ ο λ ο γ ία κ α ί ά π ό δ ειξ η» ) Ι.Ν. Π ε ρ υ σ ιν ά κ η ς, «Ό Φιλοκτήτης τον Σ ο φ ο κ λ ή : Μ ιά δ ια χ ρ ο ν ικ ή κ α ί σ υ γ χ ρ ο ν ικ ή ά ν ά γ ν ω σ η», σ τ ο Μ ορφές τής Α ρχαίας Ε λληνικής Λ ογοτεχνίας, ^ Ιδ ρ υ μ α Κ ω ν σ τ α ν τ ίν ο υ Κ α τ σ ά ρ η, Ιω ά ν ν ιν α 1995, σσ * τ ο υ ίδ ιο υ, «Η σ κ ο ι τή ς έλ λ η ν ικ ή ς ά ρ χ α ιά τ η τ α ς σ τ ις "Εξι Νύκτες στήν Ακρόπολη το ϋ Γ κόργ ο υ Σ εφ έρ η», σ το Ή Πρόσληψη τής Αρχαιότητας στο Βυζαντινό καί Νεοελληνικό Μυθιστόρημα, επ ιμ. Σ τ. Κ α κ λ α μ ά ν η ς κ α ι Μ. Π α σ χ ά λ η ς, Α θ ή ν α 2005, σσ , κ α ι «Π ρ ό σ λ η ψ η τή ς ά ρ χ α ία ς έ λ λ η ν ικ ή ς ά π ό τή ν έ α έ λ λ η ν ικ ή λ ο γ ο τ ε χ ν ία», σ τ ο Ελληνική Αρχαιότητα και Νεοελληνική Λογοτεχνία, Π ρ α κ τ ικ ά, ε π ιμ έ λ ε ια Θ. Π υ λ α ρ ιν ό ς, Κ έ ρ κ υ ρ α 2009, σσ , 215 σημ. 40* Γ ια τ ρ ο μ α ν ω λ ά - κης, «Ισ τ ο ρ ικ ή έ π ιφ ά ν ε ια κ α ί β ά θ ο ς», σσ Βλ. κ α ι Π ρ ο κ ο π ά κ η, «Ή π ο ρ ε ία π ρ ό ς τή Γ κ ρ α γ κ ά ν τ α», σ σ ,

7 316 ΣΩΤΗΡΟΥΛΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΪΝΙΔΟΥ μάτων, τόσο έξω όσο και μέσα στο δωμάτιο, και κυρίως στην παλαιότητα της Ελένης, στη γήρανσή της: «Γριά-γριά-έχατό, διαχόσω χρονώ», περιγράφεται στις σκηνοθετικές οδηγίες του ποιητή10. Μέσα σε αυτό το σκηνικό πλαίσιο τοποθετείται η επίσκεψη του Ξένου, στον οποίο η Ελένη θα αποδομήσει το μύθο της11. Στο μονόλογο που ακολουθεί η ηρωίδα συμπλέκει στοιχεία του παρόντος με εκείνα του παρελθόντος η δούλα, η οποία «χαθαρίζει τό τζάμι άτέ τη φωτογραφία τής Λήδας» (της μυθικής μητέρας της Ελένης), σμίγει με την ανάμνηση του Νυκτερινού Επισκέπτη (του Πάρη ίσως), που πολεμούσε φορώντας «περιχεφαλαία μέ μεγάλη ούρά» (πβλ. το ομηρικό επίθετο χορνθαίολος) και κρατούντας ασπίδα με χαραγμένη τη 10. «Φ ιλ ο λ ο γ ικ ο ί τ ό π ο ι» σ τ η ν Τέταρτη διάσταση, α λ λ ά κ α ι ά λ λ α ε σ ω τ ε ρ ικ ά χ α ρ α χ τ η ρ ισ τ ικ ά κ α ι α ν α λ ο γ ίε ς με τ ο κ α β α φ ικ ό έ ρ γ ο, ό π ω ς η θ ε α τ ρ ι κ ό τ η τ α, η άμφισημία, η λειτουργία τής μνήμης, ε ίν α ι κ α τ ά τ ο Γ. Β ελ ο υ δ ή ( «Ό κ α β α φ ικ ό ς Ρ ίτσ ο ς», σ σ ) σ τ ο ιχ ε ία τ α ο π ο ία μ π ο ρ ο ύ ν ν α υ π ο σ τ η ρ ίξ ο υ ν μ ια «σ χέσ η κ α λ λ ιτ ε χ ν ικ ή ς κ α ί π ν ε υ μ α τ ικ ή ς έ ξ ά ρ τη σ η ς» τ ο υ Ρ ίτσ ο υ α π ό τ ο ν Κ α β ά - φ η, π ιο σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν α ό σ ο ν α φ ο ρ ά σ τ α π ο ιή μ α τ α τη ς Τέταρτης διάστασης. 11. Τ α π α λ α ιά σ π ί τ ι α κ α ι τ ο ε σ ιυ τ ε ρ ικ ό τ ο υ ς ( Ή Ε λ έ ν η ), ο ι π ε ρ ίε ρ γ ο ι ν υ κ τ ε ρ ιν ο ί ε π ισ κ έ π τ ε ς ο ι ο π ο ίο ι δ ια λ έ γ ο ν τ α ι με τ ο υ ς ο ικ ο δ ε σ π ό τ ε ς σ τ ο σ κ ο τ ά δ ι ή σ τ ο σ ε λ η ν ό φ ω ς (Ή σονάτα τοϋ σεληνόφωτος), η π α ρ ο υ σ ία α γ α λ μ ά τ ω ν (Μαρτυρίες: Προοπτική), ο ι σ κ ε π α σ μ έ ν ο ι κ α θ ρ έ φ τ ε ς ο ι ο π ο ίο ι π α ρ α π έ μ π ο υ ν σ τ ο α κ α τ ο ίκ η τ ο κ α ι τ η ν ε γ κ α τ ά λ ε ιψ η τ ο υ χ ώ ρ ο υ (Ό ταν έρχεται ό Ξένος), τ α π α λ α ιά έ π ιπ λ α κ α ι τ α ξ ε θ ω ρ ια σ μ έ ν α υ φ ά σ μ α τ α (Ή έπιστροφή της Ιφιγένειας), ό λ α α υ τ ά τ α σ τ ο ιχ ε ία σ υ ν ο ψ ίζ ο ν τ α ι σ τ ο μ ο ν ό λ ο γ ο Τό νεκρό σπίτι («Φ α ν τ α σ τ ικ ή κ ι α υ θ ε ν τ ικ ή Ισ τ ο ρ ία μ ια ς π α ν ά ρ χ α ιη ς έ λ λ η ν ικ ή ς ο ικ ο γ έ ν ε ια ς», σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν π ο ιη τ ή ), ό π ο υ η ο ικ ο γ ε ν ε ια κ ή τραγωδία συναντά τις τ ρ α γ ω δ ίε ς τω ν Λ α- β δ α κ ιδ ώ ν ή τ ω ν Α τ ρ ε ιδ ώ ν : «Α π ό λ η τή φ α μ ίλ ια ά π ό μ ε ιν α ν μ ο ν ά χ α δ υ ο ά δ ε λ φ έ ς Κ ι ή μ ιά τ ρ ε λ ά θ η κ ε. Φ α ν τ ά σ τ η κ ε π ώ ς τ ό σ π ίτ ι τ ο υ ς είχε μ ε τ α φ ε ρ θ ε ϊ κ ά π ο υ σ τ ή ν ά ρ χ α ία Θ ή β α, ή, μ ά λ λ ο ν, σ τ ό Α ρ γ ο ς -σ ύ γ χ υ ζ ε τή μ υ θ ο λ ο γ ία, τή ν ισ τ ο ρ ία κ α ι τ ή ν Ιδ ια ίτ ε ρ η ζω ή τ η ς τ ό π α ρ ε λ θ ό ν κ α ι τ ό π α ρ ό ν, ό χ ι τό μ έλ λ ο ν. Α υ τ ό μ ό ν ο ν» (Τέταρτη διάσταση, σ. 93). Π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ια τη σ κ η ν ικ ή ο δ η - γ ία /π ρ ό λ ο γ ο σ τ ο ν π α ρ α π ά ν ω μ ο ν ό λ ο γ ο, ό π ο υ η ιδ έ α τη ς α ν α γ ιυ γ ή ς το υ π α ρ ό ν τ ο ς σ τ ο π α ρ ε λ θ ό ν π α ρ ο υ σ ιά ζ ε τ α ι μ έσ α α π ό ε ικ ό ν ε ς τη ς κ α θ η μ ε ρ ιν ό τ η τ α ς ό π ο υ σ ύ γ χ ρ ο ν ο ι ο ί κ ο ι κ α ι ο ι π ε ρ ιπ έ τ ε ιέ ς τ ο υ ς τ α υ τ ίζ ο ν τ α ι με τ ο υ ς π α ν ά ρ - χ α ιο υ ς ο ίκ ο υ ς τ ω ν Θ η β ώ ν κ α ι το υ Α ρ γ ο υ ς κ α ι η μ υ θ ο λ ο γ ία κ α ι η ισ τ ο ρ ία σ υ γ- χ έ ο ν τ α ι με τ η ν π ρ α γ μ α τ ικ ό τ η τ α τ ο υ π α ρ ό ν τ ο ς Σ τ ο ν Όρέστη, το π α λ α ιό σ π ίτ ι α ν τ ικ α θ ίσ τ α τ α ι α π ό τ η ν π ύ λ η τ ω ν λ ε ό ν τ ω ν κ α ι τ ο π α λ ά τ ι τ ω ν Μ υ κ η ν ώ ν, ιδ ω μ έ ν α ω ς ε π ισ κ έ ψ ιμ ο ς α ρ χ α ιο λ ο γ ικ ό ς χ ώ ρ ο ς σ ε ώ ρ α, ω σ τ ό σ ο, π ο υ κ λ ε ίν ε ι, τη ν ώ ρ α π ο υ β ρ α δ υ ά ζ ε ι κ α ι ε ν ώ φ τ ά ν ο υ ν ο Ο ρ έ σ τ η ς κ α ι ο Π υ λ ά δ η ς Η π ε ρ ιγ ρ α φ ή

8 Η Ε ΛΕΝ Η ΤΟΥ ΠΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ ΚΑΙ Η ΤΡΙΤΗ ΡΑΨΩΔΙΑ ΤΗΣ ΙΛ ΙΑ Δ Ο Σ 317 μορφή της Ελένης (στη θέση της Γοργούς ίσως; πβλ. Ί λ ιά ς Α 36-7) εξάλτο υ α ρ χ α ιο λ ο γ ικ ο ύ χ ώ ρ ο υ σ μ ίγ ε ι με τ ις α ν α μ ν ή σ ε ις τ ο υ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς : ο ο ξ ύ ς θ ρ ή ν ο ς μ ια ς γ υ ν α ίκ α ς (τη ς Κ λ υ τ α ιμ ή σ τ ρ α ς, ή τη ς Η λ έ κ τ ρ α ς;), η φ ιλ ία τ ω ν δ υ ο ν έ ω ν κ α ι η α γ ω ν ία τ ο υ ς γ ια τ η ν π ρ ά ξ η μ η τ ρ ο κ τ ο ν ία ς τ η ν ο π ο ία έ μ ε λ λ α ν ν α ε π ιτ ε λ έ σ ο υ ν. Σ τ ο π ο ίη μ α Ή έ π ι σ τ ρ ο φ ή τ ή ς Ι φ ι γ έ ν ε ι α ς ο χ ώ ρ ο ς ε ίν α ι π ά λ ι τ ο ε σ ω τ ε ρ ικ ό ε ν ό ς δ ω μ α τ ίο υ τ ω ν α ν α κ τ ό ρ ω ν τ ο υ Ά ρ γ ο υ ς, ό π ο υ β ρ ίσ κ ο ν τ α ι τ α δ υ ο α δ έ λ φ ια, ο Ο ρ έ σ τη ς κ α ι η Ιφ ιγ έ ν ε ια, π ε ρ ισ τ ο ιχ ισ μ έ ν ο ι α π ό π α λ α ιό έ π ιπ λ α, λ ά μ π ε ς π ε τ ρ ε λ α ίο υ κ α ι ξ ε θ ω ρ ια σ μ έ ν α π ο ρ φ υ ρ ά β ε λ ο ύ δ ιν α τ ρ α π ε ζ ο μ ά ν τ η λ α, α ν θ ο δ ο χ ε ία χ ω ρ ίς λ ο υ λ ο ύ δ ια, «ά β α θ ε ς π ο λ υ θ ρ ό ν ε ς». Σ τ ο β ά θ ο ς, ω ς φ α ν τ α σ τ ι κ ό ς μ ά λ λ ο ν χ ώ ρ ο ς, η π ύ λ η τ ω ν Μ υ κ η ν ώ ν με τ α π έ τ ρ ιν α λ ιο ν τ ά ρ ια τη ς, τ ο έμ β λ η μ α τ ο υ ο ίκ ο υ τ ω ν Α τρ ειδ ώ ν * μ ό ν ο π ο υ π ύ λ η κ α ι λ ιο ν τ ά ρ ια, σ ύ μ β ο λ α τ ο υ α ρ χ α ίο υ κ λ έ ο υ ς, ε ίν α ι α σ τ α θ ή κ α ι δ ιά φ α ν α, σ χ ε δ ό ν α ν ύ π α ρ κ τ α : «Α χ ν ό ς τ α π έ τ ρ ι ν α λ ι ο ν τ ά ρ ι α τ η ς π ύ λ η ς α ν τ α φ υ σ ή ξ ε ι ς / μ ε τ α τ ο π ί ζ ο ν τ α ι, φ ε ύ γ ο υ ν κ ή π ύ λ η δ ε ν π έ φ τ ε ι / γ ι α τ ί κ α θ ό λ ο υ π ύ λ η δέν υ π ά ρ χ ε ι ν α μ π ε ι ς κ α ι ν α β γ ε ι ς, / μ ο ν ά χ α τ α β ρ ε γ μ έ ν α ρ ο ύ χ α τ ά π λ ω μ έ ν α σ τ ο σ ύ ρ μ α / σ α λ ε ύ ο υ ν μ ε μ ι α ν ό η σ η κ α τ α χ τ η μ έ ν η ς ά δ ι α φ ο ρ ι α ς» ( Τ έ τ α ρ τ η δ ι ά ο ια σ η, σ. 120). Τ ο «ν ε κ ρ ό σ π ίτ ι» τη ς π α ι δ ικ ή ς η λ ικ ία ς τ ο υ Γ. Ρ ίτσ ο υ, ό τ α ν η φυ μ α τ ίω σ η ε γ κ α θ ίσ τ α τ α ι σ τ η ν ο ικ ο γ ε ν ε ι α κ ή ε σ τ ία σ τ έ λ ν ο ν τ α ς σ τ ο θ ά ν α τ ο α γ α π η μ έ ν α π ρ ό σ ω π α (τη μ η τ έ ρ α τ ο υ κ α ι τ ο ν α δ ε λ φ ό το υ ), ε ίν α ι μ ία ιδ έ α η ο π ο ία ε π α ν έ ρ χ ε τ α ι σ το έ ρ γ ο τ ο υ π ο ιη τ ή. Κ α ι ο χ ώ ρ ο ς τη ς Ε λ έ ν η ς ο ρ ιο θ ε τ ε ίτ α ι με ό ρ ο υ ς ε ν ό ς ξ ε π ε σ μ έ ν ο υ π ρ ο σ ώ π ο υ κ α ι με ό ρ ο υ ς π ένθους. Βλ. Γ ια τ ρ ο μ α ν ω λ ά κ η ς, «Ισ τ ο ρ ικ ή έ π ιφ ά ν ε ια κ α ί β ά θ ο ς», σ. 229 σημ. 26, κ α ι Θ α σ ίτη ς, «Ε π α λ η θ ε ύ σ ε ις τή ς δ ια λ ε χ τ ικ ή ς ά ρ χ ή ς σ τ ο έ ρ γ ο τ ο υ Γ ιά ν νη Ρ ίτ σ ο υ», σ. 239: «Τ ό σ κ η ν ικ ό, ό τ α ν δ έ ν ε ίν α ι υ π α ί θ ρ ι ο, ε ίν α ι κ ά π ο ιο ά ρ χ ο ν τ ικ ό τή ς ισ τ ο ρ ικ ή ς έ λ λ η ν ικ ή ς έ π α ρ χ ία ς, π ο υ π έ ρ α σ ε ή δ η σ τή φ θ ο ρ ά κ α ί σ τ η ν έρ ή μ ω σ η. Ε ίν α ι π ε ρ ίπ ο υ έ ν α μ ικ ^ ό κ α ί δ ια χ ρ ο ν ικ ό ά ρ χ ο ν τ ό σ π ιτ ο : μ υ κ η ν α ϊκ ό ά ν ά κ τ ο ρ ο, φ ε ο υ δ α ρ χ ικ ό ς π ύ ρ γ ο ς, κ α τ α ρ ρ έ ο ν ν ε ο κ λ α σ ικ ό σ π ίτ ι». Η Χ ρ υ σ ά Π ρ ο κ ο π ά κ η («Ή π ο ρ ε ία π ρ ό ς τ ή Γ κ ρ α γ κ ά ν τ α», σ σ ) χ α ρ α κ τ η ρ ί ζει τ ό σ ο τό μ ύ θ ο ό σ ο κ α ι τ ο χ ώ ρ ο τ ω ν π ο ιη μ ά τ ω ν τ η ς Τ έ τ α ρ τ η ς δ ι ά σ τ α σ η ς ω ς «ά χρονο»* βλ. ιδ ια ίτ ε ρ α σ. 315: «Ό χ ώ ρ ο ς σ τ ά μ υ θ ο λ ο γ ικ ά π ο ιή μ α τ α ε ίν α ι ά χ ρ ο ν ο ς ό σ ο τ ο υ λ ά χ ισ τ ο ν κ α ί ό μ ύ θος. Α κ ό μ α π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο : ά ρ χ α ια ά ν ά κ τ ο ρ α κ α ί έ ρ ε ίπ ια σ υ γ χ ω ν ε ύ ο ν τ α ι μέ π α λ ιά ά ρ χ ο ν τ ικ ά (ή Μ ο ν ε μ β ά σ ια π ά ν τ α ) κ α ί, χ ά ρ η σ τ ο υ ς ά ν α χ ρ ο ν ισ μ ο ΰ ς, μέ σ τ ο ιχ ε ία ά λ λ ω ν έ π ο χ ώ ν κ α ί σ ύ γ χ ρ ο ν α... Ε ίν α ι κ υ ρ ίω ς χ ώ ρ ο ς ν ο σ τ α λ γ ία ς, μ ια ς έ ξ ω ρ α ϊσ μ έ ν η ς μ ν ή μ η ς, π ο ύ έ ρ χ ε τ α ι ν ά ά ν τ ισ τ ρ έ ψ ε ι ή ν ά ά π ο δ ώ σ ε ι τ ρ α γ ικ ό μ ε γ α λ ε ίο σ έ ν α β ιω μ έ ν ο π ρ ο σ ιυ π ικ ό δ ρ ά μα. Α υ τ ά σ ά ν ψ υ χ ο λ ο γ ικ ή δ ιε ρ γ α σ ία, κ α ί ά ν ε ξ ά ρ τ η τ α ά π ό τή σ υ ν ε ιδ η τ ή β ο ύ λη σ η το ύ κ α λ λ ιτ έ χ ν η π ο ύ μ ε τ α π λ ά θ ε ι ό λ α τ ο ύ τ α σ έ έ ρ γ ο μέ ά λ λ ε ς σ η μ α σ ιο δ ο - τή σ εις». Τ ο «Σ π ίτ ι» ε ίν α ι α ν ά μ ε σ α σ τ ις λ έ ξ ε ι ς - έ ρ γ α λ ε ϊ α ο ι ο π ο ίε ς, σ ύ μ φ ω ν α με το Β ελ ο υ δ ή ( Γ ι ά ν ν η ς Ρ ιτ σ ο ς. Π ρ ο β λ ή μ α τ α μ ε λ έ τ η ς τ ο ϋ έ ρ γ ο υ τ ο υ, σ. 86), «π έ ρ ά π τή δ ε δ ο μ έ ν η ν ο η μ α τ ικ ή τ ο υ ς ύ π α ρ ξ η κ α ί τή σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν η σ υ μ β ο λ ικ ή τ ο υ ς λ ε ιτ ο υ ρ γ ία, ά π ο τ ε λ ο ύ ν ά π ο φ α σ ισ τ ικ ά έ ρ μ η ν ε υ τικ ά τε κ μ ή ρ ια γ ιά τις ά φ ε τ η ρ ίε ς

9 318 ΣΩΤΗΡΟΥΛΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ λου, εκείνος γι αυτήν πολεμούσε*12. Ωστόσο: «Πέρασε πιό ό καιρός τών άνταγωνισμών στερέψανε οι έπιθυμίες», μονολογεί η ηρωίδα. Όλα έχουν καταλαγιάσει μέσα στη συνειδητοποίηση της ματαιότητας όπου, Θαρρώ, πραγματοποιούνται οί μόνες σωστές συναντήσεις -έστω άδιάφορες, μό πάντα πραϋντικές - ή νέα κοινότητά μας, έρημη, ήσυχη, άδεια, χωρίς μετακινήσεις κι άντιθέσεις, -V άναδεύουμε μόνο τη στάχτη στό τζάκι, φτιάχνοντας πότε-πότε μέ τη στάχτη ψηλόλιγνες, ώραϊες τεφροδόχες, ή, καθισμένοι κατάχαμα, να χτυπάμε τό χώμα μέ άηχες παλάμες. (Τέταρτη διάσταση, σσ ). Κι όμως, η πραγματικότητα υπερβαίνει τις λέξεις, οτιδήποτε αέρινο και αιώνιο, την απάτη και την αυταπάτη, την ασημαντότητα των πραγμάτων, τα οποία ήταν παραγεμισμένα με «άχυρο ή πίτουρο, νό πάρουν σχήμα, νό πυκνώσουν, νό οτεριώοουν, να σταθούν»: Λίγο-λίγο τό πράγματα χάσαν τη σημασία τους, άδειάσαν άλλωστε μήπως είχαν ποτέ τους καμμ» ό σημασία; - χαλαρωμένα, κούφια έμεϊς τό γεμίζαμε μέ άχυρο ή πίτουρο, νό πάρουν σχήμα, νό πυκνώσουν, νό στεριώσουν, νό σταθούν, -τό τραπέζια, οί καρέκλες, τό κρεββάτια πού πάνω τους πλαγιάζαμε, τό λόγια -πάντοτε κούφια σόν τό πανένια σακούλια, [...]. ( Τέταρτη διάσταση, ο. 271). Η κενή δόκησις του Ευριπίδη (Ελένη 35-6:... καί δοκεϊ μ9έχειν,/ κενήν δόκησιν, ούκ έχων), το <πουκάμισο τό άδειανό» του Γιώργου Σετής ποιητικής έμπνευσης καί τίς δυνατότητες τής ποιητικής έκτέλεσης στό έργο το$ Ρίτσου». Βλ. επίσης Σαντζίλιο, Μύθος κα ί ποίηση στόν Ρίτσο, σσ. 41 κ.ε. 12. Βλ. Ομήρου Ίλιάς Γ (αύτόρ ό γ' άμφ' ώμοισιν έδύσετο τεύχεα καλό/ δϊος Αλέξανδρος, Ελένηςπόσις ήϋκόμοιο. /... αύτόρ έπειτα σάκοςμέγα τε στιβαρόν τε / κρατϊ δ' έπ ίφθίμω κυνέηνεϋτυκτονέθηκεν/ ΐππουριν δεινόν δέ λόφος καθύπερθεν ένευεν), όπου η περιγραφή του Πάρη την <ύρα που αρματώνεται εστιάζει στην περικεφαλαία* βλ. επίσης και στίχους και 90-1, όπου η Ελένη παρουσιάζεται συγχρόνως ο>ς αιτία και έπαθλο, ότι δηλαδή εξαιτίας της θα μονομαχήσουν Πάρης και Μενέλαος αύτόρ έμ9ένμέσσφ καϊ άρηΐφιλον Μ ενέλαον/ αυμβάλεέ άμφ*ελένη καϊ κτήμασι πάσι μάχεσθαι (Γ 69-70)* αυτόν δ f ένμέσσφ καϊ άρηΐφιλον Μ ενέλαον/ οϊους άμφ ' Ελένη καϊ κτήμασι πάσι μάχεσθαι (Γ 90-1).

10 Η Ε Λ Ε Ν Η ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΡΓΓΣΟΥ ΚΑΙ Η ΤΡΙΤΗ ΡΑΨΩΔΙΑ ΤΗΣ ΙΛ ΙΑ Δ Ο Σ 319 φέρη13,μετατρέπεται εδώ σε άδεια πράγματα, σε «κούφια σακούλια»: «Τι Θλιβερή ιστορία, δίνοντας δνομα σε μια σκιά» (σσ ). Σε αυτό το σημείο του μονολόγου της η Ελένη μετατρέπεται και πάλι σε ένα είδωλο, μία σκιά, ή νεφέλη σύμφωνα με τον Ευριπίδη14, σε μία στενάχωρη αλλά ανύπαρκτη πια ιστορία, με όλες τις δικές της προσωπικές θύμησες. Σύζυγοι και μνηστήρες, αλλά και άλλες ηρωικές μορφές με τις οποίες τη συνέδεσε η αρχαία ελληνική λογοτεχνία και μυθολογία, ο Πάρης, ο Μενέλαος, ο Αχιλλέας, ο Πρωτέας, ο Θεοκλύμενος, ο Τεύκρος, ο Κάστορας και ο Πολυδεύκης, ο Θησέας, ο Πειρίθους, η Ανδρομάχη, η Κασσάνδρα, ο Αγαμέμνων, παρελαύνουν σαν «ήχοι, μόνον ήχοι χωρίς παράσταστι χωρίς το είδωλό τους γραμμένο cf ένα τζάμι» (σ. 272). Σαν παραισθήσεις, όλη η ζωή της, οι διάφορες όψεις της και εκδοχές της ιστορίας της περνούν από μπροστά της με τη μορφή ενός μονολόγου, μιας αυτογνωσίας, λίγο πριν το θάνατό της, λίγο πριν το τέλος του μύθου της «Κι οί ποταμοί φούσκωναν μες στη λάσπη το αϊμα/ για ένα λινό κυμάτισμα, για μια νεφέλη/ μιας πεταλούδας τίναγμα το πούπουλο ένός κύκνου/ για ένα πουκάμισο άδειανό, για μιαν Ελένη»: Γ. Σ ε φ έ ρ η ς Ποιήματα, Ί κ α ρ ο ς, Α θ ή ν α η2007, σ Γ ια τη σ ε φ ε ρ ικ ή ε κ δ ο χ ή τ η ς «δ ιπ λ ή ς» υ π ό σ τ α σ η ς τη ς Ε λ έ νης, ω ς ειδ ώ λ ο υ κ α ι ω ς σ κ ιά ς, βλ. Ν. Ν ικ ο λ ά ο υ, Μυθολογία Γ. Σεφέρη. Ά πό τ ο ν Όδυσσέα σ τ ο ν Τεϋκρο, Α θ ή ν α 1992, σ σ Β λ. κ α ι Τ α τ ιά ν α Γ κ ρ ίτσ η -Μ ιλ - λ ιέξ, «Ή Ελένη τ ο υ Γ ιά ν ν η Ρ ίτσ ο υ», σ Βλ. Ε υ ρ. Ελένη, 703 κ.ε.: Θε. ούχ ήδε μόχθων των έν Ίλίω βραβεύς; / Μ ε. ούχ ήδε *προς θεών δ ήμεν ήπατημένοι/ [ νεφέλης άγαλμ έχοντες έν χεροϊν λ υ γ ρ ό ν / π β λ. 34: εΐδθ)λον έμπνουν ούρανοϋ ξυνθει& άπο, κ α ι 31-2: Ή ρ α... / έξηνέμωσε ταμ9άλεξάνδρω λέχη (J. D ig g le, ed., Euripidis Fabulae, v o l III, O x fo rd 1994). Γ ια θ έ μ α τ α σ χ ε τ ικ ά με τ η ν δψινν.α ι τ η ν ο π τ ικ ή μ ίμ η σ η, τ η ν ο φ θ α λ μ α π ά τ η κ α ι τ η ν α π ά τ η γ ε ν ικ ό τ ε ρ α, κ α θ ώ ς κ α ι γ ια ο ν τ ο λ ο γ ικ ά κ α ι ε π ισ τ η μ ο λ ο γ ικ ά ε ρ ω τ ή μ α τ α, τ α ο π ο ία σ υ ν δ έ ο ν τ α ι με τ ις γ ν ω σ ιο λ ο γ ικ έ ς λ ε ιτ ο υ ρ γ ίε ς με ειδ ικ ή έμ φ α σ η σ τ ο ε ίδ ω λ ο τη ς Ε λ ένη ς, βλ. S. C o n s ta n t in idou, «H elen a n d P an d o ra: A c o m p a ra tiv e stu d y w ith e m p h a sis on th e eidolon th e m e as a c o n c e p t o f eris», Δθ)δώνη 33.2 (2004), σ σ , ό π ο υ κ α ι σ χ ε τικ ή β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία. Κ α τ α τη γ ν ώ μη μ α ς σ τη ν Ε λ έ ν η τ ο υ Γ. Ρ ίτσ ο υ δ ε ν π ρ ο κ ύ π τ ε ι θ έμ α γ ν ω σ τ ικ ή ς σ ύ γ χ υ σ η ς ε π ε ι δ ή η Ε λ έ ν η ε δ ώ δ ε ν ε μ π λ έ κ ε τ α ι σ ε κ α ν έ ν α σ κ η ν ικ ό π α ιγ ν ίδ ι σ ε σ χ έ σ η με τ η ν α π ά τ η κ α ι τη ν α λ ή θ ε ια, ό π ω ς ο ι ή ρ ω ες Τ ε ύ κ ρ ο ς κ α ι Μ ε ν έ λ α ο ς σ το ο μ ώ ν υ μ ο έ ρ γ ο το υ Ε υ ρ ιπ ίδ η. Α λ λ ά, η η ρ ω ίδ α ε μ φ α ν ίζ ε τ α ι β υ θ ισ μ έν η σ τη ν π λ ή ρ η γ ν ώ σ η τη ς α λ ή θ ε ια ς σε μ ία μ ο ν α δ ικ ή α υ τ ο γ ν ω σ ία, τ η ν ο π ο ία κ α ι σ α ρ κ ά ζ ε ι. 15. Βλ. Σ ε ρ έ ν ι, «Σ η μ ε ιώ σ ε ις γ ιά μ ιά ν ά ν ά γ ν ω σ η τ ο υ Γ ιά ν ν η Ρ ίτσ ο υ», σ. 135: «Τ ό π ρ ώ τ ο - κ α ί έ μ φ α ν έ σ τ ε ρ ο - π ο ύ π α ρ α τ η ρ ο ύ μ ε σ έ ό π ο ιο δ ή π ο τ ε κ ε ίμ ε ν ο τοο

11 320 ΣΩΤΗΡΟΥΛΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤ1ΝΙΔΟΥ Μία νεκρική ατμόσφαιρα επικρατεί στο αρχοντικό της Ελένης. Η παρουσία των νεκριόν έχει κάποια φυσικότητα παρά το ανεξήγητο της δράσης τους. Χωρίς συναισθήματα, χωρίς να νοιάζονται για τη φθορά τους, «συντελεσμένοι κι άμετάβλητοι,... δέν πασχίζουν νά σοϋ έπιβάλλουν την άνάμνησή τους,, νά σοϋ είναι άρεστοί» (σ. 274). Ακόμη και ο Μενέλαος είναι νεκρός. Και, ενώ θα περίμενε κανείς η όλη κατάσταση να προσλάβει μεταφυσικές διαστάσεις, οι νεκροί αποκτούν θνητή κίνηση και συμπεριφορά: Δέν ξέρω γιατί μένουν δώ μέσα οί νεκροί χωρίς τή συμπάθεια κανενός ό έ ν ξ έ ρ ω τί Θέλουν και τριγυρνοϋν στις κάμαρεςμέ τά καλά τουςροϋχα, τα καλά τους παπούτσια βερνικωμένα, άρυτίδωτα, κι άθόρυβα ώστόσο σά ν ά μην πατάνε κάτω,6. ( Τέταρτη διάσταση, σσ ). Και η ίδια η Ελένη; Μεταξύ ζωής και θανάτου, μνήμης και λήθης, ύ παρξης και ανυπαρξίας* ακόμη και το γέλιο της βγαίνει όχι μέσα από το σώμα της, αλλά πιο κάτω, μέσα από τη γη. Μέσα από έναν αυτο Ρ ίτ σ ο υ ε ίν α ι τ ό ά π ρ ο σ δ ό κ η τ ο τη ς π α ρ α ίσ θ η σ η ς, ά λ λ ά κ α ί τό π ό σ ο φ υ σ ικ ά γ ί ν ε τ α ι τ ό ά λ μ α ά π ό τ ό π ρ α γ μ α τ ικ ό σ τ ό έ ξ ω π ρ α γ μ α τ ικ ό, ά π ό τό κ α θ η μ ε ρ ιν ό σ τό ά χ ρ ο ν ο, ά π ό τ ό ά τ ο μ ικ ό σ τ ό σ υ λ λ ο γ ικ ό». 16. Η ε ξ ο ικ ε ίω σ η τ ο υ π ο ιη τ ή με τ ο θ ά ν α τ ο, λ ό γ ω κ υ ρ ίω ς τ ω ν ο ικ ο γ ε ν ε ια κ ώ ν τ ο υ π ε ρ ιπ ε τ ε ιώ ν, κ α ι η π ε ρ ιγ ρ α φ ή δ ρ ά σ η ς τ ω ν ν ε κ ρ ώ ν, α ν κ α ι π α ρ ά ξ ε ν η κ α ι χ ω ρ ίς μ ε τ α φ υ σ ικ έ ς π ρ ο ε κ τ ά σ ε ις, ε π α ν έ ρ χ ε τ α ι σ υ χ ν ά σ τ η ν π ο ίη σ ή το υ : βλ. Τό νεκρό σπίτι: κι άλλωστε ποιός τούς παίρνει τούς νεκρούς; Μ ά πάλι ν ά τούς κουβαλάμε άτέ τδνα σπίτι o f άλλο, άτέ τήμιά συνοικία στην άλλη, - πολύ κουραστικό κ' έπικίνδυνσ - βολεύτηκαν έδώ άλλος στόν ίσκιο τής κουρτίνας, άλλος κάτω ά π τό τραπέζι, άλλος πίσω άπ* τή ντουλάπα ή πίσω άπ τό τζάμια τής βιβλιοθήκης, άλλοςμές στό γυαλί τής λάμπας -τόσο σεμνός κι όλιγαρκής δπως πάντα του, άλλος χαμογελιόντας διακριτικό πίσω άπ* τούς δυό λεπτούς, σταυρωτούς ίσκιους πού γράφουν στό μεσότοιχο οί καλτσοβελόνες τής μικρής άδελφής μου. ( Τέταρτη διάσταση, σ. 93). Βλ. ε π ίσ η ς Γ. Ρ ίτσ ο υ, Ή Ελένη στό κοιμητήρι (1958): Ποιήματα , τ ό μ ο ς Γ, Κέδρος, Α θ ή ν α 16*181991, σσ

12 Η Ε Λ Ε Ν Η ΤΟΎ ΓΙΑΝΝΗ ΡΓΓΣΟΥ ΚΑΙ Η ΤΡΠΉ ΡΑΨΩΔΙΑ ΤΗΣ ΙΛ ΙΑ Δ Ο Σ 321 σαρκασμό, αφού «εϊταν δίχως νόημα όλα, δίχως σκοπό και διάρκεια και ουσία -πλούτη, πόλεμοι, δόξες tfcri φθόνοι, κοσμήματα και ή ίδια ή ομορφιά μου. Τί ανόητοι θρύλοι, κύκνοι και Τροίες και έρωτες κι άνδραγαθίες» (σ. 275). Κι ας παλεύει να διατηρήσει την ομορφιά της, να παραβλεψει εκείνο το βαθύ χάραγμα των ρυτίδων, τα άσπρα γένεια και τα άσπρα μαλλιά των ανθρώπων της γενιάς της, των μορφών της μυθολογίας της. Εγκλωβισμένη μέσα στην αβάσταχτη φήμη της ομορφιάς της, συνειδητοποιεί τη ματαιότητα αυτής της αιχμαλωσίας, τη δημιουργία του δικού της Δούρειου "Ιππου «τής άπάτης και τής αυταπάτης»17: Έτσι περίκλειστη, σφιγμένη, τεντωμένη - τί κούραση, Θέμου, - κάθε στιγμή σφιγμένη (και στον ϋπνο ακόμη) σαν μέσα σε μια παγερή πανοπλία ή σ έναν ξύλινο ολόσωμο κορσέ, σαν μέσα σ έναν δικό μου Δούρειο Ίππο, άπατηλό, στενό, ξέροντας κιόλας το άσκοπο τής άπάτης και τής αυταπάτης, το άσκοπο τής φήμης, το άσκοπο και το πρόσκαιρο τής κάθε νίκης». (Τέταρτη διάσταση, σ. 276). Είναι προφανές ότι εδοί η Ελένη αναφέρεται στη φήμη της ομορφιάς της, η οποία ήταν η αρχή του κακού* εξάλλου σε αυτή τη φήμη βασίστηκε όλη η μυθολογία της Κρίσης του Πάρη Ανάλογη είναι και η λειτουργία του ειδώλου της Ελένης στο ομώνυμο έργο του Ευριπίδη, όπου το ασαφές και νεφελώδες (Ελένη 34-45, 584, : γέρας ού γέρας άλλ έριν/ Δαναών Μενέλας έπι ναυσϊν άγων/ ειδωλον ιερόν Ή ρας πβλ. Ήλεκτρα ), αλλά και η ματαιότητα των έριδων και του πολφού είναι κυρίαρχα (βλ Ελένη : [...] Ώ ταλαίπωροι Φρύγες/... άκταΐσιν Ή ραςμηχαναΐς έθνήσκετε,/ δοκοϋντες Ελένην ούκ έχονέ έχειν Πάριν). Και, αν για την Ελένη του Ρίτσου ο ρόλος της στην ιστορία του Τρωικού πολφού τοποθετείται σε ένα πλαίσιο κενού και ματαιοδοξίας («δίχως νόημα... Τ ί άνόητοι Θρύλοι, κύκνοι και Τροίες και έρωτες κι άνδραγαθίες»), για τον Ευριπίδη η φ ις ανάμεσα στους ανθρώπους μπορεί να διευθετηθεί όχι μόνο με πόλεμο αλλά και με διαπραγματεύσεις, μέσω του λόγου (λόγοις). Και αυτή είναι μία αντιπολεμική κραυγή του ποιητή, η οποία αρθρώνεται απο το Χορό του: (Ελένη : el γάρ άμιλλα κρίνει νιν αίματος, οΰποέ έρις/ λείψει κατ άνθρώπωνπόλεις/1αι Γίριαμίδος γάς έλιπον θαλάμους^,/ έξόν διόρθωσαν λόγοις/ σάνέριν, ώέλενα: βλ Constant in idou, «Helen and Pandora», σσ Η Ελένη εισέρχεται στην τραγική σκηνή της Ελένης τον Ευριπίδη με έναν μονόλογο, ο οποίος δίνει φφαση στο διαγωνισμό ομορφιάς μεταξύ των τριών θεαινών: στ. 23: ήλθον τρεις Θεαϊ κάλλους πέρε στ. 25-9: Ή ρα Κύπρις τε

13 322 ΣΩΤΗΡΟΥΛΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤ1ΝΙΔΟΥ Τώρα πια δε βάφει ούτε τα μαλλιά της. Η ή ϋκ ομ ος Ελένη19, που η Ηλέκτρα την κατηγορεί στον Ό ρ έσ τη ότι, ακόμη και στο πένθος της για την αδελφή της Κλυταιμήστρα δεν κούρεψε τα μαλλιά της, για να μη χαδιογενής τε παρθένος, / μορφής Θέλουσαι διαπεράνασθαι κρίσιν./ τούμόν δέ κάλλος, εί καλόν τό δυστυχές, / Κύπρις προτε(να& ώ ς Αλέξανδρος γαμεϊ,/ νικά. Σ τ ο υ ς σ τ ίχ ο υ ς α υ τ ο ύ ς η ο μ ο ρ φ ιά σ η μ α τ ο δ ο τ ε ί τ η ν α ρ χ ή μ ια ς π ε ρ ίπ λ ο κ η ς ισ τ ο ρ ία ς, ε κ ε ίν η ς τ ο υ ε ιδ ώ λ ο υ, η ο π ο ία κ ιν ε ίτ α ι σ τ ο χ ώ ρ ο τη ς ο π τ ικ ή ς μ ίμ η σ η ς κ α ι τη ς ο π τ ικ ή ς α π ά τ η ς : Έ λ. 31 κ.ε.:'ήρα δέ μεμφθεϊσ* οϋνεκ ου νικά θεάς/ έξηνέμωσε τάμ Αλεξάνδρα) λέχη,/ διδωσι δ9ούκ έμ* άλλ* όμοιώσασ9έμο\/ ειδωλον έμπνουν ούρανοϋ ξυνθεΐ& άπο/ Πριάμου τυράννου παιδί' καί δοκεΐ μ έχειν,/ κενήν δόκησιν, ούκ έχων. Βλ. R. Scodel, «E u rip id e s a n d Apate», σ τ ο M. G riffith a n d D.J. M a stro n a rd e, eds, Cabinet of the Muses. Essays on Classical and Comparative Literature in Honor of Thomas G. Rosenmeyer, A tla n ta, G or- g ia, 1990, σ σ Γ ια τη σ χ έ σ η τ ο υ κ ά λ λ ο υ ς με τ η ν α π ά τ η σ τ η ν Ελένη το υ Ε υ ρ ιπ ίδ η, βλ. Ε. D o w n in g, «Apate, Agon, a n d L ite ra ry S elf-r eflex iv ity in E u rip id e s Helen» σ τ ο M. G riffith a n d D.J. M a stro n a rd e, eds, Cabinet of the Muses, σσ Η φ ή μ η α υ τ ή σ υ ν ό δ ε υ σ ε τ η ν Ε λ έν η σε ό λ η τη μ α κ ρ ό χ ρ ο ν η π ο ρ ε ία τη ς σ τ ο υ ς δ ρ ό μ ο υ ς τη ς ε λ λ η ν ικ ή ς μ υ θ ο λ ο γ ία ς, δ η λ α δ ή ω ς τ η ν α ιτ ία ε ν ό ς π ο λ υ χ ρ ό ν ιο υ π ο λ έ μ ο υ ε ξ α ιτ ία ς τ η ς ο μ ο ρ φ ιά ς τη ς. Κ α τ ά τη γ ν ώ μ η μ α ς, η φ ή μ η σ τ η ν ο π ο ία α ν α φ έ ρ ε τ α ι ο Ρ ίτσ ο ς («τ ό άσκοπο τής φήμηρ>), δ ε ν τ α υ τ ίζ ε τ α ι με τη φά- τ ιν ( Ε υ ρ. Έλ. 662: έ έ πικράν δ9έρευνάς φάτιν), ή τ η ν κακηγορίαν (Π λ ά τ ω ν, Φαιδρός a) γ ια τ η ν Ε λ έν η, τ η ν ο π ο ία δ ια τ ύ π ω σ ε ο Σ τ η σ ίχ ο ρ ο ς σ ε έ ν α α π ό τ α π ο ιή μ α τ ά τ ο υ κ α ι τ η ν ο π ο ία σ τη σ υ ν έ χ ε ια α ν α σ κ ε ύ α σ ε με τ η ν Παλινωδίαν τ ο υ (1 9 2 PMG)* π β λ. Ε υ ρ. Έλ : φήμας ό ή τάλαινα Τυνδαρις/ άλλως κακάς ήκουσεν ούδέν α ίτια 66-7: ώς, εί καθ' Έλλάδ' όνομα δυσκλεές φέρω,/ μήμοι τό σώμά γ* ένθάδ αισχύνην όφλιγ. βλ. C o n s ta n t in idou, «H elen a n d P and o ra», σ σ κ.ε. Μ ά λ λ ο ν α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ τ η ν κ α λ ή, α ν κ α ι ά σ κ ο π η, φ ή μ η τη ς ο μ ο ρ φ ιά ς της. Ω σ τό σ ο, σ τ ο ν π ε ρ ίφ η μ ο άγώνα Ε λ έν η ς κ α ι Ε κ ά β η ς σ τ ις Τρωάδες τ ο υ Ε υ ρ ιπ ίδ η, έ ν α α π ό τ α ε π ιχ ε ιρ ή μ α τ α τ η ς Ε λ έ ν η ς ε ίν α ι ό τ ι η ο μ ο ρ φ ιά τη ς ή τ α ν α υ τ ο κ α τ α σ τ ρ ο φ ικ ή : 935-6: ά δ* εύτύχησεν Ελλάς, ώλόμην έγό)/ εύμορφίρ πραθεϊσα...: βλ. S. B arlo w, Euripides, Trojan Women. With Translation and Commentary, W a rm in s te r 1986, σ Γ ια το π<ύς η ίδ ια η Ε λ έ ν η «δ ια χ ε ιρ ί σ τ η κ ε τ η ν ο μ ο ρ φ ιά τη ς», βλ. Μ. Χ ρ ισ τ ό π ο υ λ ο υ, Όψεις της Ελένης στο Έπος και στο Δράμα/ Views of Helen in Epic and Drama... όνειρόφαντοι, πενθήμονες δόξαι..., Α θ ή ν α 2007, σσ Γ ια τη δ ιά σ η μ η κ ό μ η τη ς Ε λ έν η ς βλ. Ίλιάς Γ 329, Η 355, Θ 8 2, 1 339, Λ 369, κ.ά., ό π ο υ ο λ ο γ ό τ υ π ο ς Ελένης ήϋκόμοιο π α ρ α π έ μ π ε ι σ ε α υ τ ό τ ο σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν ο χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ό τ ο υ κ ά λ λ ο υ ς τη ς η ρ ω ίδ α ς π β λ. Ό δνσσεια ο 58: Ελένης πάρα καλλικόμοιο. Μ ά λ ισ τ α, σ τ ο I τη ς Ίλιάόος(στ ) ο λ ο γ ό τ υ π ο ς α υ τ ό ς ε ν τ ά σ σ ε τ α ι σ ε μ ία ρ η τ ο ρ ικ ή ε ρ ώ τ η σ η τ ο υ Α χ ιλ λ έ α π ρ ο ς τ ο ν Ο δ υ σ -

14 Η ΕΛΕΝ Η ΤΟΥ ΠΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ ΚΑΙ Η ΤΡΙΤΗ ΡΑΨΩΔΙΑ ΤΗΣ ΙΛ ΙΑ Δ Ο Σ 323 λάσει την ομορφιά της (Ευρ. Όρέστ : ϊδετε γάρ άκρας ώς άπέθρισεν τρίχας,/σώζονσα κάλλος έστι & ή πάλαι γυνή; πβλ. στ κ.ε/ αλλά βλ. και Ευρ. Έλ, ), τώρα πια, μετά το χαμό του άντρα της, δε νοιάζεται ούτε γι αυτό. Τώρα παίρνει η ίδια σειρά για το θάνατο, η τελευταία των ηρώων των ανόητων ανδραγαθημάτων, των μάταιοέα, α λ λ ά κ α ι ο λ ό κ λ η ρ η τ η ν π ρ ε σ β ε ία, η ο π ο ία σ τ ά λ θ η κ ε σ ε α υ τ ό ν α π ό τ ο υ ς Α χ α ιο ύ ς, ερ ώ τη σ η π ο υ α π ο δ ίδ ε ι τ η ν α ιτ ία τ ο υ π ο λ έ μ ο υ σ τ η ν Ε λ έ ν η κ α ι μ ό ν ο σ ε α υ τή ν : τί δε δεϊ πολεμιζέμεναι Τρώεσσιν/ Αργείονς; χί δε λαόν άνήγαγεν ένθάδ άγείρας/ Ατρείδες; ή ούχ Ελένης ενετέ ήϋκόμοιο; Ο ι λ υ ρ ικ ο ί π ο ιη τ έ ς, ω σ τ ό σ ο, π ρ ο χο ^ ρ ο ΰ ν έ ν α β ή μ α π α ρ α π έ ρ α π ε ρ ιγ ρ ά φ ο ν τ α ς τ ο χ ρ ώ μ α τ η ς κ ό μ η ς τ η ς Ε λ ένη ς: Ί β υ κ ο ς la.5 PMG. ξανθάς Έλένας περί εϊδεν Σ α π φ ο L.-P.: ξάνθςζ δ Έλένςτ. βλ. Χ ρ ισ τ ό π ο υ λ ο ς, Όψεις της Ελένης, σσ σημ. 5. Π ά ν τ ω ς, τ ο κάλλος τ η ς Ε λ έ ν η ς κ α θ ιε ρ ώ ν ε τ α ι λ ο γ ο τ ε χ ν ικ ά ό χ ι μ ό ν ο α π ό τη φ ρ ά σ η γνναϊκ9εύειδέ σ τ ο Γ τ η ς Ίλιάδος (σ τ. 48), α λ λ ά ε ν υ π ά ρ χ ε ι υ π α ιν ικ τ ικ ά σ τη φ ρ ά σ η Ά χαιίδα καλλιγύναικα σ τ ο σ τ ίχ ο 7 5 τ η ς ίδ ια ς ρ α ψ ω δ ία ς, ό π ω ς κ α ι σ τ ο υ ς σ τ ίχ ο υ ς κ α ι τ η ς ρ α ψ ω δ ία ς I, ό π ο υ η ο μ ο ρ φ ιά τ η ς π α ρ ο υ σ ιά ζ ε τ α ι ω ς μ έ τ ρ ο σ ύ γ κ ρ ισ η ς γ ια τ ις γ υ ν α ίκ ε ς τ η ς Τ ρ ο ία ς : Τρωϊάδας δε γυναίκας έείκοσιν αυτός έλέσθαι,/ α ΐ κε μετ Ά ργείην Ε λένην κάλλισται έωσιν. Έ ν α ς Δ ε λ φ ικ ό ς χ ρ η σ μ ό ς τ ο υ 7 ο υ α ι. π.χ., ο ο π ο ίο ς α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ τ ις γ υ ν α ίκ ε ς τ η ς Σ π ά ρ τ η ς ω ς τ ις ω ρ α ιό τ ε ρ ε ς τ η ς Ε λ λ ά δ α ς (βλ. Ρ.Α. C a rtle d g e, The Spartans. An epic History, Channel Four Books, L o n d o n a n d O x fo rd , σ. 31), φ α ίν ε τ α ι ν α α π η χ ε ί α υ τ ή ν α κ ρ ιβ ώ ς τη φ ή μ η τ η ς ο μ ο ρ φ ιά ς τ η ς Ε λ ένη ς. Γ ια ν α ε π α ν έ λ θ ο υ μ ε σ τ ο ο μ η ρ ικ ό κ α ι γ ε ν ικ ό τ ε ρ α ε π ικ ό (βλ. κ α ι Η σ ίο δ ο ς, Κατάλογος Γυναικών F 199.2, F M.-W., κ.ά.) ε π ίθ ε τ ο τ η ς Ε λ έ ν η ς ήϋκομος, «ό μ ο ρ φ ο μ α λ λ ο ΰ σ α» (ΊλιάςΤ 329: βλ. ΌμήρουΊλιάδα, Μ ε τ ά φ ρ. Ν. Κ α ζ α ν τ ζ ά - κη- Ι.Θ. Κ α κ ρ ιδ ή, Α θ ή ν α 1985 (= 1955), σ. 52), κ α ι σ τ ο ν α π ό η χ ό τ ο υ σ τη σ ύ γ χ ρ ο ν η τέχνη: φ α ίν ε τ α ι ό τ ι ε ίν α ι α υ τ ή η ίδ ια π λ ο ύ σ ια, π ύ ρ ιν η χ α ίτ η, η ο π ο ία α ν εμ ίζει σ τ ο ν α έ ρ α σε έ ν α ν π ίν α κ α τ ο υ Α λ έ κ ο υ Φ α σ ια ν ο ύ, ό π ο υ α π ε ικ ο ν ίζ ε τ α ι η α π α γ ω γ ή τη ς Ε λ έ ν η ς α π ό τ ο ν Π ά ρ η χ ρ η σ ιμ ο π ο κ ό ν τ α ς ω ς μ ε τ α φ ο ρ ικ ό μ έσ ο έ ν α π ο δ ή λ α τ ο (βλ. Κατάλογος Εθνικής Πινακοθήκης: Μυθολογίες του καθημερινού, Α θ ή ν α 2004, α ρ. 53: «Αρπαγή της Ελένης», 1966, λ ά δ ι, 150 χ εκ., σ υ λ λ ο γ ή τ ο υ κ α λ λ ιτέχν η )* ο ίδ ιο ς ο κ α λ λ ιτ έ χ ν η ς ε ρ μ η ν ε ύ ε ι τ ο α ν έ μ ισ μ α τ ω ν μ α λ λ ιο ίν τω ν μ ο ρ φ ιο ν τη ς τέχ ν η ς τ ο υ ω ς έ κ φ ρ α σ η ε λ λ η ν ικ ό τ η τ α ς βλ. Α. Φ α σ ια νό ς, Ό μύθος της γειτονιάς μου, Α θ ή ν α ( Ε κ δ ό σ ε ις Κ α σ τ α ν ιώ τ η ), σ. 77. Γ ια μ ία α ν α θ ε ό ίρ η σ η τη ς μ α τ α ιο δ ο ξ ία ς τ η ς Ε λ έ ν η ς σ ε σ χ έ σ η με τ η ν κ ό μ η τη ς, βλ. Ε υ ρ ιπ ίδ η Ελένη (π β λ. 1224), ό π ο υ η η ρ ω ίδ α κ ο υ ρ ε ύ ε τ α ι γ ια ν α μ η ν τ η ν α ν α γ ν ω ρ ίσ ε ι ο Θ ε ο κ λ ύ μ ε ν ο ς Μ. W ig h t, Euripides Escape-Tragedies: A study of Helen, Andromeda, and Iphigenia among the Taurians, O x fo rd 2005, σσ. 118, 329-3Θ A.M. D ale, Euripides Helen. Edited with Introduction and Commentary, O x fo rd 1967, v iii.

15 324 ΣΩΤΗΡΟΥΛΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ ων αγώνων. Και έτσι κλείνει την επική αυλαία σε μία Έξοδο, θα λέγαμε, καθόλου ηρωική20. Και αυτά τα ίδια τα αγάλματα της Ελένης υφίστανται την καταστροφική επέμβαση των δουλών, οι οποίες αλλοιώνουν τα χαρακτηριστικά τους και τα γελοιοποιούν21: [...] Άλλοτε πάλι σχεδιάζουν μέ τό μαϋρο κραγιόν τών φρνδιών μου μεγάλα μουστάκια στά άγάλματά μου, ή τούς φοροϋν στο κεφάλι ένα παμπάλαιο κράνος ή τό δοχείο τής νυκτός. Τ ϊς κοιτάζω γαλήνια. Αύτές θυμώνουν. ( Τέταρτη διάσταση, σ. 277). 20. Κ α τ ά τ η γ ν ώ μ η μ α ς, η Ε λ έ ν η τ ο υ Γ ιά ν ν η Ρ ίτ σ ο υ δ ε ν ε ίν α ι μ ία α ν τ ι σ τ α σ ια κ ή μ ο ρ φ ή. Η Ελένη ε ίν α ι μ ία υ π α ρ ξ ια κ ή κ ρ α υ γ ή γ ύ ρ ω α π ό ε ρ ω τ ή μ α τ α γ ια τη μ α τ α ιό τ η τ α π ρ ά ξ ε ω ν κ α ι π ρ α γ μ ά τ ο /ν, ε ρ α π ή μ α τ α τ α ο π ο ία α ν α φ ύ ο ν τ α ι τ η ν ώ ρ α τ ο υ τ ε λ ε υ τ α ίο υ α π ο λ ο γ ισ μ ο ύ, κ α ι, επ ο μ έ ν ω ς, ε ίν α ι σ υ ν υ φ α σ μ έ ν α με τ ο τέλ ο ς, με τ ο ν ίδ ιο τ ο θ ά ν α τ ο. 21. Γ ια τη σ υ μ π ε ρ ιφ ο ρ ά τ ω ν δ ο ύ λ ω ν σ τ ο έ ρ γ ο τ ο υ Ρ ίτσ ο υ βλ. Π ρ ε β ε λ ά κ η ς Ό ποιητής Γιάννης Ριτσος, Γ ια τ ις δ ο ύ λ ε ς π ο υ σ υ ν ο δ ε ύ ο υ ν τ η ν Ε λ ένη, α λ λ ά κ α ι τη σ υ μ π ε ρ ιφ ο ρ ά τ ω ν δ ο ύ λ ω ν σ τ ις ρ α ψ ω δ ίε ς σ κ α ι υ τη ς Οδύσσειας, βλ. Όδύσσεια δ 123-7, σ , υ Σ τη ρ α ψ ω δ ία σ ο Ο δ υ σ σ έ α ς δ έ χ ε τ α ι τ α ε ιρ ω ν ικ ά σ χ ό λ ιά το υ ς, κ α ι ιδ ια ίτ ε ρ α τη ς Μ ε λ α ν θ ώ ς, ό τ α ν τ ις σ υ μ β ο υ λ ε ύ ε ι ν α α ν έ β ο υ ν σ τ ο δ ο ψ α ό π ο υ β ρ ίσ κ ε τ α ι η Π η ν ε λ ό π η, γ ια ν α τη σ υ ν τ ρ ο φ ε ύ σ ο υ ν κ α ι ν α τ η ν α π ο σ π ά σ ο υ ν α π ό τ ις σ τ ε ν ό χ ω ρ ε ς σ κ έ ψ ε ις της. Η π ρ ο κ λ η τ ικ ή σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά τη ς Μ ε λ α ν θ ιό ς ε ξ α γ ρ ιο /ν ε ι τ ο ν Ο δ υ σ σ έ α, ο ο π ο ίο ς τ η ν α π ε ιλ ε ί ό τ ι θ α τα π ε ι ό λ α σ τ ο ν Τ η λ έ μ α χ ο, α π ε ιλ ή η ο π ο ία π α ν ικ ο β ά λ λ ε ι κ α ι τ ις υ π ό λ ο ιπ ε ς δ ο ύ λ ε ς «Τ η ν α π ε ιλ ή τ ο υ α κ ο ύ γ ο ν τ α ς ο ι δ ο ύ λ ε ς τ ρ έ χ ο ν τ α ς α π ό κ ά μ α ρ η σ ε κ ά μ α ρ η σ κ ό ρ π ισ α ν τ ρ ο μ α γ μ έ ν ε ς η κ α θ ε μ ιά με γ ό ν α τ α τρ ε μ ά μ ε ν α, γ ια τ ί τ ο π ίσ τ ε ψ α ν π ω ς σ ο β α ρ ά μ ιλ ο ύ σ ε» (μ ε τ ά φ ρ. Δ.Ν. Μ α ρ ω ν ίτ η ς 'Ομήρου Όδύσσεια, Β 'τ ό μ ο ς ρ α ψ ω δ ίε ς μ-ιυ, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπονδών, Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 2006, σ. 269). Σ τη δ ε ρ α ψ ω δ ία υ ο Ο δ υ σ σ έ α ς μ ε τ α μ φ ιε σ μ έ ν ο ς σε ζ η τ ιά ν ο, ε ξ ο ρ γ ίζ ε τ α ι, ό τ α ν α κ ο ύ ε ι τ ις δ ο ύ λ ε ς ν α χ α ρ ιε ν τ ίζ ο ν τ α ι με τ ο υ ς μ ν η σ τή ρ ε ς κ α ι α ν α ρ ω τ ιέ τ α ι α ν θ α έ π ρ ε π ε ν α τ ις τιμ ω ρ ή σ ε ι γ ι α υ τ ό, σ κ ο τ ιό ν ο ν τ ά ς τ ις μ ία π ρ ο ς μ ία, ή ν α τ ις α φ ή σ ε ι ν α ξ α π λ ώ σ ο υ ν με τ ο υ ς μ ν η σ τή ρ ε ς γ ια μ ία α κ ό μ η φ ο ρ ά. Κ α ι ενώ η κας>- δ ιά τ ο υ χ τ υ π ά δ υ ν α τ ά σ τ ο σ τ ή θ ο ς ο Ο δ υ σ σ έ α ς τη ς λέει: «Β ά σ τα κ α ρ δ ιά μου* έ χ ε ις α ν τ έ ξ ε ι κ α ι χ ε ιρ ό τ ε ρ α», π ρ ο τ ρ έ π ο ν τ ά ς τη ν ν α κ ά ν ε ι υ π ο μ ο ν ή κ α ι ν α δ ε ί ξ ει α ν ο χ ή π α ρ ά τ η ν α γ α ν ά κ τ η σ ή τη ς (υ 18: «τέτλαθι δή, κραδίτχ και κύντερον άλλο / γογ' έτλης»): βλ. J. d c R o m illy, «Βάστα καρδιά μου»: Οδύσσεια ν, IS. Η ανάπτυξη της ψυχολογίας στα αρχαία ελληνικά γράμματα, Α θ ή ν α 1997, σσ , ιδ ια ίτ ε ρ α σ. 4 0 (τ ίτ λ ο ς π ρ ω τ ο τ.: Patience, mon Coeur! Lessor de la psy-