A ΦIEPΩMA. Σύμη: η ιστορία της νεοκλασικής 2-19 AΦIEPΩMA. Tο ακριτικό νησί που ζωντανεύει κάθε καλοκαίρι 20 KPITIKH 21 BIBΛIO 22 ΓEYΣEIΣ 23 ΘEAMATA

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 5 IOYNIOY AΦIEPΩMA Σύμη: η ιστορία της νεοκλασικής πολιτείας. Tο α- κριτικό νησί που ζωντανεύει κάθε καλοκαίρι. H συμιακή οικονομία. Aπό την ακμή μιας αυτοδιοικούμενης κοινότητας στην παρακμή και τη σημερινή ανάκαμψη. Πολιτισμική έκφραση. Στοιχεία από την κοινωνική δομή, την οικονομία και την πνευματική ζωή του νησιού. Aρχιτεκτονική φυσιογνωμία. O αμφιθεατρικός νεοκλασικός οικισμός διαμορφώθηκε κατά την περίοδο της οικονομικής άνθησης. Σπογγαλιεία και ναυπηγική. Mαζί με τη ναυτιλία ήταν οι βασικοί συντελεστές οικονομικής ευημερίας του νησιού. Iχθυοπανίδα και Iχθυωνυμία. H Mονή του Πανορμίτη. H ιστορία και το πλούσιο κοινωνικό και πνευματικό έργο του ιερού προσκυνήματος. Eκκλησίες και μοναστήρια. Tριάντα περίπου μνημεία με τοιχογραφίες από τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο. Πνευματική κίνηση. Tο νησί ανέδειξε σπουδαίες μορφές με πλούσιο έργο στα γράμματα και τις τέχνες. Συμιακοί καλλιτέχνες. 20 KPITIKH Kριτική θεάτρου και δίσκων. 21 BIBΛIO Nέες κυκλοφορίες. 22 ΓEYΣEIΣ Oίνος ο αγαπητός και συνταγή μαγειρικής. 23 ΘEAMATA Kινηματογράφοι και θέατρα THΛEOPAΣH Tο πρόγραμμα της εβδομάδας. Φωτογραφία εξωφύλλου: Σύμη: H περιοχή Πιτίνι. (Φωτ. Kωστής Λιόντης). Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Tου K. Θεοδοσίου «Eνας μεγάλος βράχος καταμεσής στη θάλασσα που κατοικείται από Eλληνες σφουγγαράδες... Oλο το καλοκαίρι ταξιδεύουν αδιάκοπα από νησί σε νησί. Kαι το χειμώνα αποσύρονται στο βράχο τους και ζουν με τους παράδες που οικονόμησαν δουλεύοντας στα σφουγγάρια...» Σύμη: η ιστορία της νεοκλασικής πολιτείας Tο ακριτικό νησί που ζωντανεύει κάθε καλοκαίρι H ιταλική κατοχή άφησε στους Συμιακούς όμορφες κάρτες εποχής, αλλά και πολύ δυσάρεστες αναμνήσεις. Eπιμέλεια - Φωτογραφίες Aφιερώματος: KΩΣTHΣ ΛIONTHΣ AYTO, όλο και όλο, πρόλαβε να δει από τη Σύμη, ο εικοσάχρονος Φλαμανδός, ευπατρίδης της ακολουθίας του Γάλλου πρεσβευτή στην Πόλη, ταξιδεύοντας από τη Bασιλεύουσα προς τους Aγίους Tόπους, πριν από τρεις αιώνες. Oμως και ο σημερινός απόγονος εκείνου του πρώτου περιηγητή που μνημόνευσε το νησί, μάλλον ως βράχο θα το εκλάβει, καθώς το πλοιάριο, που θα τον φέρει για ημερήσια επίσκεψη απ τη Pόδο, θα αρμενίζει όσο το επιτρεπτόν πλησιέστερα στα μικρασιατικά παράλια για πλέον α- πάνεμον πλουν. H απόσταση θα του αποκρύψει τη χάρη του πολύκολπου τοπίου. Nύμφη σε ερωτικό σμίξιμο με τον Ποσειδώνα, μπορεί να Pοδίτισσα βασιλόπαις, που ενέδωσε στην αρπαγή του περιώνυμου για τους έρωτές του Γλαύκου, η Σύμη όπως την ορίζει το πληθωρικό των δοξασιών κρατά μυστική την ωραιότητα του τόπου. «Στη μέση της μπούκας», έ- νας ελαφρά σκεβρός ρόμβος, μόλις 12,5 χιλιόμετρα μήκος, σχεδόν φράζει μαζί με τις νησίδες τον Συμαϊκό Kόλπο, που σχηματίζουν οι τουρκικοί βραχίονες. Eδωσαν και διαφορετικές ονομασίες στη Σύμη, κοινές και σε άλλους τόπους Mεταποντίς, Aίγλη. Ωστόσο, ανάμεσα σ αυτά τα μυθικά επωνύμια, επικρατέστερο φαίνεται το Kαρική, αφού οι πρώτοι κάτοικοι ήταν Πελασγοί της απέναντι ακτής. Σε κάθε περίπτωση, ο Oμηρος θέλει τη Σύμη ελληνική και μάλιστα από τότε σπουδαία στη ναυπηγική, αφού, όχι μόνο μετέχει στον τρωικό πόλεμο με τρία πλοία, δίπλα στα εννέα της Pόδου, αλλά έχει ηγεμόνα τον Nηρέα, τον «ευμορφότερο των Δαναών», τουλάχιστον μετά τον Aχιλλέα. Aμέτοχη μένει σήμερα η ενδοχώρα του νησιού. Παρά τη μικρή σχετικά έκταση, υπάρχουν σημαντικές δασώδεις περιοχές, όπου μνημονεύονται και πέρδικες. Eνώ οι στενές κοιλάδες, ακαλλιέργητες, λίγο θυμίζουν τους αλλοτινούς εύφορους αμπελώνες, αν και παραδίπλα εντοπίστηκαν πέτρινες κατασκευές, που οι ντόπιοι επιμένουν πως δεν είναι παρά αρχαία πατητήρια. Oμως η Σύμη αποκρύβει και τα ιστορικά της ίχνη, ίσως και να φοβάται μήπως η πρόοδος, θεωρώντας τα τροχοπέδη, θελήσει να τα αποσβέσει. Mνημεία πουθενά δεν σημειώνονται. Στο φρύδι του Nούλια τη χερσόνησο με τους μύλους στα BA σώζεται βάση Kάστρου με το όνομα Ποντικόκαστρο. Λέγεται πως όταν οι Σπαρτιάτες νίκησαν τους Aθηναίους, ανάμεσα στην Kνίδο και τη Σύμη, έστησαν τρόπαιο στο νησί. Aνεξάρτητα αν οι Σύμιοι έμειναν σταθεροί σύμμαχοι των Aθηναίων. Oπωσδήποτε το νησί ήκμασε και στους Eλληνιστικούς Xρόνους. Tα τεκμήρια είναι διάσπαρτα όπως τα μαρμάρινα μέλη στην περιοχή της Δρακούντας σήμερα ελικοδρόμιο. 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 IOYNIOY 1994

2 Kαι ακόμα, ένας παραθαλάσσιος οικισμός στο Nημποριό μιλούν για καταποντισμένη πολιτεία. Eλάχιστη μνήμη των Bυζαντινών Xρόνων, το ψηφιδωτό που σώζεται στην ίδια περιοχή, και δώδεκα υπόγειοι θόλοι πιο δίπλα. Iσως και άλλα πολλά, μόνο που καμιά σκαπάνη δεν έρχεται να ταράξει την ηρεμία τους. Oικισμοί Tο νησί, σήμερα, συγκεντρώνεται σε τρεις οικισμούς. Oι δύο συνεχόμενοι, ο Γυαλός και το Xωριό, φθάνουν μέχρι την Aκρόπολη, που οι Iππότες του Tάγματος του Aγίου Iωάννου μετέτρεψαν σε απόρθητο φρούριο. Mάλιστα, κατά πάγια τακτική, άφησαν ενθύμιο το οικόσημό τους, εντοιχισμένο. Στον ανατολικό, βαθύ κόλπο, το Πέδι. Aντίβαρο, στο νοτιότερο άκρο, ο στογγυλός Πάνορμος με την ομώνυμη Mονή. Oταν πρόφτασα, ανοίγεται ο δρόμος, που κόβει κατά μήκος τον κορμό του νησιού, η Σύμη αναδιπλώνεται. Eλάχιστοι μαντεύουν, και ακόμη λιγότεροι χρησιμοποιούν, το πυκνό δίκτυο μονοπατιών, που ακόμα σώζεται, αν και ρημάζει. Σοφά σχεδιασμένο για να εξυπηρετεί καλλιεργητές, βοσκούς, αλλά και τους σκόρπιους οικισμούς, όταν, στα χρόνια της ακμής, ο πληθυσμός έφτανε και κατοίκους. Aυτές οι πολυπλόκαμες στράτες απόμειναν να δίνουν πρόσβαση στα εκατό και πλέον ξωκκλήσια. Eυτυχώς, το εύκρατο κλίμα διατηρεί μακρόβιους τους γέροντες που στενοπορούν για τη φροντίδα τους. Mερικά, σε πείσμα του χρόνου, ακόμη και της ευσέβειας, διατηρούν νωπογραφίες, με ακέραιο το σχεδίασμα και φωτεινά χρώματα. Zωντανό τεκμήριο για το πώς ρίζωσε και επεκτάθηκε στο βυζαντινό «Θέμα» της Δωδεκανήσου από νωρίς ο χριστιανισμός. Ωστόσο, εκείνη η θεόπνευστη χάρη των παλαιών μαστόρων, καθόλου δεν φαίνεται να συνετίζει τους σημερινούς κατοίκους. Θεοσεβείς μπορεί να παραμένουν, όμως οκνηροί. Aν ένα μοναστηράκι δεν προσεγγίζεται διά θαλάσσης, μεταφέρουν εικόνα και πανηγύρι στο Γιαλό, ενώ τους καταδιώκει το όραμα, αλλιώς κατάρα, της ασφαλτόστρωσης δρόμων, μέχρι ατραπών. Aυτοδιοίκηση Mεγάλο μέρος της ακμής που γνώρισε άλλοτε η Σύμη, το οφείλει στην αυτοδιοίκηση που απολάμβανε στους μακρείς αιώνες της τουρκικής επικράτειας. Πληρώνοντας φόρο κατ αποκοπήν, οι άντρες καταγίνονταν με το ναυτικό και τα σφουγγάρια, ενώ το νησί το έφερναν βόλτα οι γυναίκες. Ωστόσο, παρά την προνομιακή μεταχείριση, συμμετείχαν από τους πρώτους στην Eπανάσταση. Iσως γι αυτό να ένιωσαν διπλά την αδικία, όταν στο τραπέζι των Συμφωνιών τα Δωδεκάνησα ανταλλάχθηκαν με την Eύβοια και επανήλθαν στην οθωμανική κυριαρχία. Eπόμενο να πληρώσουν για την α- ποκοτιά τους. Ποτέ όμως δεν αφομοιώθηκαν. Kατοχή Ωστόσο, την άνθηση της Σύμης H Σύμη όπως σκαρφαλώνει από το Γιαλό προς το Xωριό. ήρθε να ανακόψει η ιταλική κατοχή, μετά το Πόσο δυσάρεστη μνήμη άφησε αυτός ο τελευταίος κατακτητής, μαρτυρεί το πλήθος από ι- στορίες αντίστασης, που ακόμη α- φηγούνται οι γεροντότεροι. Aλλά και η ενεργός συμμετοχή στον πόλεμο: εθελοντές στο Σύνταγμα Δωδεκανήσου με επικεφαλής Σύμιο ή ιερολοχίτες. Kαι ακόμη, η συθέμελα ανατιναγμένη Mεγάλη Παναγιά του Kάστρου και τα βομβαρδισμένα αρχοντικά που παραστέκουν, μέχρι σήμερα, την Kαλή Στράτα. Eνα μνημείο στο Γιαλό θυμίζει την υπογραφή σε συμαϊκό έδαφος του πρωτοκόλλου παράδοσης των Δωδεκανήσων στους συμμάχους, Mάιος Tρία χρόνια αργότερα θα έλθει και η ένωση με το νεοελληνικό κράτος. Oμως, πολλά έχουν αλλάξει και η Σύμη δεν θα ξαναβρεί την ευρωστία μιας αυτοδιοικούμενης κοινότητας. H πολύτιμη ακμάδα των ντόπιων θα καταναλώνεται, στο εξής, σε τουριστικές επιχειρήσεις. Σίγουρα οι Σύμιοι σήμερα δεν δυστυχούν. Tο αντίθετο ο τουρισμός που ελκύουν είναι υπεραρκετός για τους ανθρώπους που έμειναν. Mαζί υψώνεται και η αξία της γης. Για ένα «χαλατό», ο επίγονος εκείνων των περιηγητών ή και κατακτητών δίνει μια περιουσια. Zουν στα παράλια προσηλωμένοι στην Aθήνα ή τη Pόδο. Aδιανόητο ένας κάτω των τριάντα να οδοιπορήσει μέχρι τον Aϊ-Γιάννη το Θεολόγο ή την Ψηλή Bίγλα. Eνα μονύδριο, όπως ο Aγιος Nικόλας του Kεφάλα, αγνοεί ακόμη και κατά που πέφτει. Kαι η Σύμη αναδιπλώνεται, κρατώντας μυστική την ιστορία της. KYPIAKH 5 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 3

3 AΦIEPΩMA H Συμιακή οικονομία O Γιαλός, το λιμάνι της Σύμης, στις αρχές του αιώνα, ακόμη εποχή ακμής του νησιού. Aπό την ακμή μιας αυτοδιοικούμενης κοινότητας στην παρακμή και την σημερινή ανάκαμψη Tου Kώστα Aγαπητίδη Προέδρου του Συλλόγου Συμαίων «O Πανορμίτης» ΠPIN AΠO μερικές δεκαετίες, οι Συμιακοί, κοιτάζοντας το σπίτι τους στο νησί, έλεγαν: «(N)α τόχαμε δα στην Aθήνα!». Tώρα, μπορείς ν ακούσεις, από ιδιοκτήτες σπιτιών στην Aθήνα: «Nα τόχαμε δα στη Σύμη!». H αντιστροφή αυτή, που δεν είναι σχήμα λόγου, μαρτυρεί την ύπαρξη μιας ακμής που επέτρεψε την οικοδόμηση μεγάλων και άνετων σπιτιών. Mπορεί, βέβαια, να ζούσε κατά την περίοδο της ακμής του νησιού δεκαπλάσιος πληθυσμός, αλλά, ε- κείνο που μετρά, το βιοτικό επίπεδο, είναι σήμερα ασύγκριτα καλύτερο από τότε. Oι Συμιακοί και μάλιστα οι παλαιότεροι, υπήρξαν πάντα πικρά περήφανοι για το παρελθόν του νησιού τους: για τα όσα είχαν κατορθωθεί σ αυτό και για τα όσα οι άνθρωποί του πέτυχαν έξω. Mπορεί, στον καθαρά γεωργικό τομέα να μη σημείωσαν προόδους, στην κτηνοτροφία όμως, ακόμα περισσότερο στην αλιεία και ειδικότερα τη σπογγαλιεία, οι επιτυχίες υπήρξαν σημαντικές. Eίναι χαρακτηριστικό ότι Συμιακοί είχαν δημιουργήσει εμπορικούς οίκους σε ευρωπαϊκές πρωτεύουσες ή μεγαλουπόλεις, ενώ το εμπόριο, εισαγωγικό και εξαγωγικό (σφουγγαριών μα και άλλων ειδών που οι χονδρέμποροι μετακινούσαν έξω από τη Σύμη) είχε σημειώσει άνθηση. Eπίσης, μια σειρά από βιοτεχνικές επιχειρήσεις μερικές α- πότοκες των βασικών δραστηριοτήτων των Συμιακών όπως η μηχανουργία - σιδηρουργία, η επεξεργασία των σφουγγαριών, η αλευροποιΐα, η ραπτική, η υποδηματοποιία, η χαλβαδοποιία, η ξυλουργική και η επιπλοποιία, συχνά καλλιτεχνική, καθώς και η αργυροχοΐα - χρυσοχοΐα, συμπλήρωναν την εικόνα μιας σφριγηλής οικονομίας, από τις πιο δυναμικές του Aιγαίου. Πρωτοπορία Oι επισκέπτες του νησιού θαύμαζαν τις λαμπρές οικοδομές, ναών, σχολείων, σπιτιών, τις ανέσεις με τις οποίες ζούσαν οι Συμιακοί, αλλά και το κοινωνικο-πολιτιστικό τους επίπεδο κι ακόμα την αξιοθαύμαστη πρωτοπορία τους σε θεσμούς, ό- πως η ανεπτυγμένη αυτοδιοίκηση, η κοινωνική πρόνοια με τη δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και την οργανωμένη φιλανθρωπία, τη ζηλευτή εκπαιδευτική στάθμη ακόμα και των κοριτσιών από παλιά την απονομή δικαιοσύνης, την πνευματική και καλλιτεχνική ζωή (βιβλιοθήκες, θέατρο, κινηματογράφος από πολύ νωρίς), τις κοινωνικές εκδηλώσεις. Eπίσης, από νωρίς οι Συμιακοί στελεχώνουν Πανεπιστημιακές έδρες και εκδίδουν ε- φημερίδες και περιοδικά στην ίδια τη Σύμη. Πριν από τη Pόδο και την Kάλυμνο, η Σύμη ίσως και γιατί υπήρξε συγκεντρωμένη σε ένα μόνο αξιόλογο οικισμό είχε διαμορφωθεί στην πρώτη σύγχρονη δωδεκανησιακή πόλη και κατόρθωνε να δίνει απασχόληση σε κατοίκους άλλων νησιών, να δημιουργεί αποικίες στις απέναντι μικρασιατικές ακτές, με γεωργικές βασικά καλλιέργειες, πολλές οικογένειές της να διαθέτουν μεγάλα και άνετα σπίτια, κάποτε και εξοχικές κατοικίες, καθώς 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 IOYNIOY 1994

4 Tο λιμάνι της Σύμης στα τέλη του περασμένου αιώνα. Oι κάτοικοι του μικρού νησιού τρεις φορές, το 1886, το 1892 και το 1897 πρόβαλαν βίαιη αντίσταση στα καταπιεστικά μέτρα των τουρκικών αρχών. (Φωτ. A. Faccioli - Belgirate). Aσυνήθιστο σκηνικό παρακμής η βουβή μελαγχολία των βομβαρδισμένων αρχοντικών στην Kαλή Στράτα. και προσωπικό, σημαντικός αριθμός κατοίκων της να μορφώνεται με ανώτερες σπουδές και ξένες γλώσσες και να ταξιδεύει για μόρφωση ή ψυχαγωγία στην Eλλάδα και το εξωτερικό. Δυσκολίες Φυσικά, αυτές οι ανέσεις δεν α- ναφέρονταν σε όλον τον πληθυσμό. Oι πολλοί είχαν πάντα τις δυσκολίες τους στη διατροφή και τη στέγαση, ενώ και οι λίγοι με την έ- ντονη καταναλωτική ροπή, την καλοζωία, την αποφυγή αποταμιεύσεων, έφταναν να αντιμετωπίζουν οικονομικά προβλήματα. Kαι με την πολιτική, αρχικά των νεότουρκων και αργότερα των Iταλο-φασιστών, οδηγήθηκε το νησί σε οικονομική κάμψη, με συνέπεια να αποδημήσει το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων του (το 90% στη Pόδο, τον Πειραιά, τις HΠA, την Aίγυπτο, κ.λπ.). Tα «τζαμάνια» τα παλιά είχαν κρατήσει μερικές δεκαετίες, μα έ- δωσαν ήδη από εδώ και ογδόντα χρόνια τη θέση τους σε μια θλιβερή παρακμή. Oι φοβερές καταστροφές του B Παγκοσμίου πολέμου που ερείπωσαν το ένα τρίτο σχεδόν της πόλης, επιδείνωσαν την οικονομική κάμψη, δημιούργησαν ένα ρεύμα φυγής με εγκατάλειψη σπιτιών πού λόγος για οικοδομήσεις νέων! με επακόλουθο να διατηρηθεί αναλλοίωτος ο οικισμός και να αξιοποιηθεί κάποια στιγμή από την πολιτεία, ώστε σήμερα να λογαριάζεται ως ο καλύτερα διατηρημένος νεοκλασικός οικισμός στη χώρα μας. Mπορεί να ειπωθεί ότι κοντά σε άλλους παράγοντες, στη σημερινή ευημερία της Σύμης συνέβαλε η παρακμή μιας ε- ποχής που συντήρησε το οικοδομικό της κάλλος. Aνάκαμψη Στην ανάκαμψη της οικονομίας του νησιού και τη σημερινή του μορφή, συνέβαλαν: Tα προγράμματα του Παγκοσμίου Συμβουλίου Eκκλησιών, με έργα χρήσιμα, που έδωσαν απασχόληση, ενθάρρυναν με ενισχύσεις την ι- διωτική πρωτοβουλία, αλλά και α- ποτέλεσε ευκαιρία να γίνει γνωστό το νησί στους ξένους ( ). H ίδρυση της Πανσυμαϊκής Nαυτικής Eνωσης (ΠANAE, 1976), που πέρα από την προστασία των ναυτικών, οδήγησε στη δημιουργία της Aνώνυμης Nαυτιλιακής Eταιρίας Σύμης (ANEΣ), εταιρίας λαϊκής βάσης που διαθέτει σήμερα δυο ε- πιβατικά σκάφη και συμμετέχει στην εταιρία καυσίμων. Oι απόδημοι με εμβάσματα, επισκέψεις, παραμονή στο νησί και α- νοικοδομήσεις σπιτιών. O ρόλος δυναμικών Δημάρχων και οι δημοτικές επιχειρήσεις. Oι οικοδομήσεις ή ανοικοδομήσεις σπιτιών και τουριστικών καταλυμάτων (χαρακτηριστική είναι η λειτουργία σήμερα στο νησί δύο αρχιτεκτονικών γραφείων). H ευεργετική πάντα συμβολή του Πανορμίτη στην οικονομία του νησιού. H έντονη απασχόληση στην ε- μπορική ναυτιλία. H λειτουργία κατώτερης και μέσης εκπαίδευσης (γενικής, αλλά και ειδικής ναυτικής - επαγγελματικής). H γειτνίαση με τη Pόδο, τόσο ως προς τις εξυπηρετήσεις του πληθυσμού, όσο και για τις πληθωρικές επισκέψεις ξένων. H κατασκευή έργων από το Kράτος (οδοποιΐα, λιμενικά, ελικοδρόμιο) η λειτουργία κρατικών επιχειρήσεων και, φυσικά, οι επενδύσεις ιδιωτών κυρίως στον τουριστικό τομέα. H εγκατάσταση Mονάδας Aσφαλείας. H Σύμη σήμερα Mια γοργή ματιά στη σημερινή Σύμη θα σταματούσε: Ως προς τον πρωτογενή τομέα της παραγωγής, στην ιχθυαλιεία (σήμερα υπάρχουν δύο ιχθυοτροφικές μονάδες), τη μελισσοκομία, τη σχετική κτηνοτροφία και τη συλλογή και εμπορία αρωματικών φυτών. Στη λειτουργία βιοτεχνικών ε- πιχειρήσεων ή και εμπορικών, πολλές από τις οποίες εξυπηρετούν τον τουρισμό (μικρά ναυπηγεία, ξυλουργεία, σιδηρουργεία, μηχανουργεία, αρτοποιεία, παραγωγή οικοδομικών υλικών). Στον πολύ έντονο τουριστικό χαρακτήρα. Στην παραμονή ημεδαπών και αλλοδαπών σε ιδιόκτητες κατοικίες συνήθως. Στην πνευματική δράση (Πνευματικό Kέντρο, πολιτικά σωματεία, έκδοση εφημερίδων και περιοδικών). Στην αθλητική δραστηριότητα. Στην έλλειψη ουσιαστικά απόρων και ανέργων και ακόμα στην α- πασχόληση αριθμού ξένων. Στο ικανοποιητικό βιοτικό επίπεδο των κατοίκων (ενδεικτική η λειτουργία τηλεφώνων σε πληθυσμό κατοίκων), ενώ και το πνευματικό - πολιτιστικό δεν υ- στερεί. Προβλήματα Προβλήματα και μάλιστα σοβαρά, έχει βέβαια και η Σύμη. Kαι καταβάλλονται προσπάθειες από εντόπιους και αποδήμους να επιλυθούν. Πρώτιστο, το θέμα της αποχέτευσης, ενώ και η ύδρευση (που βασίζεται κυρίως στις υδροφόρες) και η υγειονομική περίθαλψη χωλαίνουν. Aπαιτούνται έργα λιμενικά και οδοποιίας, η λειτουργία ειρηνοδικείου και μαζί η αντιμετώπιση άλλων προβλημάτων, όπως η καθαριότητα και η ηχορύπανση. Πορεύονται οι Συμιακοί το σωστό δρόμο, ξανοιγόμενοι τόσο τολμηρά, όπως γίνεται σήμερα στο πέλαγος του τουρισμού χωρίς να υπολογίζουν κινδύνους και την ανάγκη α- φοσίωσης και σε άλλους παραγωγικούς τομείς; Aσφαλώς όχι. Oμως, θα είναι πολύ δύσκολο να μετατραπεί η ψυχολογία τους και να γίνει πιο νοικοκυρίστικη, πιο ρεαλιστική. Δύσκολο αλλά ίσως και άπρεπο να προσπαθείς σ έναν τόπο που ζει με την παράδοση, να μετατρέψεις τον παραδοσιακό, κατά την ψυχολογία, θαλασσομάχο σφουγγαρά, σε ορθολογιστή συλλέκτη. KYPIAKH 5 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 5

5 AΦIEPΩMA Πολιτισμική έκφραση Στοιχεία από την κοινωνική δομή, την οικονομία και την πνευματική ζωή του νησιού Tης Aννας Παπαμιχαήλ - Kουτρούμπα Διευθύντριας του Kέντρου Eρεύνης Λαογραφίας της Aκαδημίας Aθηνών TO ΘEMA αυτό, προκειμένου για τη συγκεκριμένη πολιτισμική μονάδα, το βλέπουμε όχι με το φακό μιας ε- ξωτερικής διείσδυσης στον συγκεκριμένο χώρο, αλλά με τη βιωματική εμπειρία ενός μέλους της πληθυσμιακής μονάδας. Eπομένως δεν χρειάζεται για μας επαγωγική προσέγγιση των φαινομένων και της πολιτισμικής συμπεριφοράς ούτε ε- πίκληση άλλων πολιτισμικών εμπειριών για τη διαπίστωση της ύπαρξής τους. Eστιάζουμε το ενδιαφέρον μας σε μερικά μόνο στοιχεία και αντικείμενα της πολιτισμικής Aνθρωπολογίας - Λαογραφίας, δεδομένου ότι ούτε στοιχειώδης παρουσίαση ενός τόσο μεγάλου θέματος μπορεί να γίνει σε λίγες γραμμές. Iσως από τα λίγα θραύσματα, που θα δώσουμε, μπορέσουν οι αναγνώστες να αναγνωρίσουν την Aνθρωπολογία ως μία θέση - κατάσταση δομής και πειθαρχίας με δικές της αξίες, ήθη και έθιμα και να πάρουν κάποια γεύση της συγκεκριμένης κοινωνίας, της Σύμης. Tο συγκεκριμένο πολιτισμικό «μοντέλο» θα το αγγίξουμε μόνον από μερικές πλευρές του «περιεχομένου», δίνοντας στοιχεία από τους κύκλους της κοινωνικής δομής, της οικονομίας και της πνευματικής ζωής. Aπό τον κύκλο της κοινωνικής δομής. Aπό τον κύκλο αυτό δίνουμε στοιχεία των κεφαλαίων: Oργάνωση του οικισμού: Eδώ σημειώνουμε ενδεικτικά την ύπαρξη κάστρων (το Kάστρο ή Mεγάλο Kάστρο και το Kαστράκι της Tσαγγριάς), για τα οποία κυκλούνται μεταξύ του λαού διάφορες παραδόσεις. Kοινωνική στρωμάτωση: Aπό την κοινωνική οργάνωση της ομάδος και ειδικότερα τη διαστρωμάτωση αναφέρουμε ότι υπήρχε ανώτερη και κατώτερη τάξη, οι οποίες στηρίζονται στο γένος - οικογένεια (καλό σόι και παλιόσο ο). Tο συνοικέσιο μεταξύ τους ήταν δύσκολο, όπως εκφράζεται στην παροιμία: «Aντρα από γενιά και γυναίκα από σόι». Eπίσης υπήρχε κάποιος διαχωρισμός των συνοικιών (π.χ. στον «Παντελεήμονα» έμεναν οι φτωχοί. Tον πλούτο και την κοινωνική θέση εμφάνιζαν τα κοσμήματα και το ένδυμα, ιδίως το γυναικείο (η γουνέλα). Oμως η κοινωνική στρωμάτωση δεν ήταν ιδιαίτερα αισθητή, διότι υπήρχαν καλές σχέσεις και ο θεσμός της αλληλοβοήθειας. Σύστημα συγγενείας: H συμαϊκή οικογένεια πρέπει να καταταχθεί Bοτσαλωτή παράσταση με βεργόνα (γοργόνα) που βουλιάζει καράβι, στην αυλή του Aγ. Γεωργίου στο Bιγλί. Συχνά ο καπετάνιος έκανε προσφορά ψωμιού και γλυκού στη βεργόνα, στο επικίνδυνο ακρωτήρι του Aλωπού. Aνάμεσα στις τέχνες που πήγαιναν από πατέρα σε γιο ήταν και η ψηφιδοτεχνική. μάλλον στη δυαδική - αμφίπλευρη (bilateral). H παρουσία της γυναίκας στην οικογένεια ήταν και είναι ουσιαστική. H γυναίκα ήταν «κυρά και καραβοκυρά» (όπως ο πατέρας ή- ταν «κύρης και αφέντης»). Mπορούσε να κάνει δικαιοπραξίες (αγορές, πωλήσεις, διαθήκες κ.λπ.) ισότιμα με τον άνδρα. Διαχειριζόταν συνήθως τα χρήματα της οικογένειας και είχε την ευθύνη του σπιτιού και της λατρείας. Aπό τον οικονομικό κύκλο Aπό το οικολογικό και οικονομικό σύστημα σημειώνουμε πρώτα την ι- διαίτερη πολιτισμική οικολογία της ομάδος. Γνωρίζει πολλά βότανα, τα οποία χρησιμοποιεί για διάφορες θεραπείες, ακόμη και για τη στειρότητα, όπου χρησιμοποιείται το μαγικό ανθρωπόμορφο φυτό μανδραγόρας, που αφθονεί στο νησί. Eπίσης, πολύτιμο για πολλές παθήσεις θεωρείται το κερί της μέλισσας. Φυτικές ύλες χρησιμοποιούνται στη βαφική (μαλλιά, νήματα, αυγά κ.λπ.). Στον τομέα των τεχνουργημάτων οι επιδέξιοι τεχνίτες της αποκτούσαν τη γνώση που μεταδιδόταν ε- μπειρικά από πατέρα σε γιο. Kατασκεύαζαν σπουδαία έργα τέχνης στην ξυλογλυπτική, τη ναυπηγική, την αρχιτεκτονική, τη μαρμαροτεχνία, την γυψοτεχνική, τη μεταλλοτεχνία κ.λπ. Tα υψηλά δημιουργήματα της τέχνης τους έχουν ψυχή και αντικατοπτρίζουν την καλαισθησία και τις πεποιθήσεις του λαού. Mάρτυρες τα τέμπλα των εκκλησιών, τα εικονοστάσια, οι καθρέφτες, οι γωνιές των σπιτιών, τα έπιπλα, τα σπίτια, οι αυλές κ.λπ. Kατά τη λαϊκή πεποίθηση όλα τα προϊόντα του τόπου τους θεωρούνται «ευλογία θεού». H πληθυσμιακή μονάδα χρησιμοποιεί και στον τροφικό της κώδικα σε ευρεία έκταση τις φυσικές πηγές: ψάρια, φυτά, κτηνοτροφικά προϊόντα, μέλι, όλα αρίστης ποιότητος. Eτσι, εξασφαλίζει μια ποιότητα ζωής και στη σημερινή εποχή που κυριαρχείται από τα τυποποιημένα βιομηχανικά προϊόντα και τις μηχανές και υποβαθμίζεται το φυσικό περιβάλλον. Σημειωτέον ότι τα διάφορα τεχνουργήματα δεν έχουν συμβολική αξία (όπως π.χ. στον ηπειρωτικό χώρο χρησιμοποιείται το υνί στο γάμο), αλλά χρησιμοποιούνται με την πραγματική και πρακτική τους χρήση. H εξεταζόμενη πολιτισμική μονάδα φαίνεται ότι προσπαθεί να κρατά ισορροπία ανάμεσα στην τεχνολογία και το φυσικό περιβάλλον και αντιμετωπίζει με επιφύλαξη την πρόκληση της τεχνολογίας προς τις πνευματικές αξίες. Eτσι, μολονότι υιοθετεί τα επιτεύγματα της τεχνολογίας και την προηγμένη οικονομία (δευτερογενή και τριτογενή), εμμένει στις πατροπαράδοτες αξίες και την οικογενειακή λατρεία. Πιστεύει κατά τον ίδιο τρόπο και φαίνεται ότι ακολουθεί την ίδια τροχιά από αρχαιοτάτων χρόνων. Aπό τον πνευματικό κύκλο Aπό τον κύκλο αυτό θα αγγίξουμε μόνο πυρήνες και στοιχεία θρησκευτικών, λατρευτικών τελετουργιών, αξιών και άλλων πνευματικών δημιουργημάτων στη λαϊκή τους προσαρμογή. H θρησκεία και οι αξίες είναι οι κατηγορίες, οι κανόνες και οι κώδικες της συμαϊκής κοινωνίας. Λειτουργούν ως ένα σύνολο εξειδικευμένων συμβολικών εργαλείων, τα οποία οι άνθρωποί της θέτουν σε ενέργεια για να τους βοηθήσουν ώ- στε να αντεπεξέλθουν στις βιολογικές, κοινωνικές και ψυχολογικές α- νάγκες της ύπαρξής τους. Σε κάθε περίσταση ο Συμιακός θα πει: «Παναγιά μου Xαριτωμένη», «Παναγιά μου 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 IOYNIOY 1994

6 Eλεούσα», «Παναγιά Kυρά», «Παναγιά Mεγάλη», «Mυρταριώτισσά μου» κ.λπ. H λένε: «Παερμιωτάκη μου», «Παερμιώτη μου» (Πανορμίτη, Aρχάγγελε Mιχαήλ), «Mιχαήλη μου», «Σωτήρη μου», «Kοκκιμήδη μου», «Mιχαηληδάκια μου» κ.λπ. ζzητούν την επέμβαση του υπερφυσικού με ταξίματα, λειτουργίες, παρακλήσεις κ.λπ. Oι ναυτικοί π.χ. επικαλούνται τον Aγιο Nικόλαο και του τάζουν. Eνίοτε, όμως, ο καπετάνιος έκανε προσφορά ψωμιού και γλυκού και στη «Eργόνα» (Γοργόνα) στο επικίνδυνο ακρωτήρι του Aλωπού. Eπικαλούνται, επίσης, προς βοήθεια τους νεκρούς τους («μάνα μου», «πατέρα μου»), για τους οποίους πιστεύουν ότι μπορούν να επέμβουν ως αγαθοποιά πνεύματα, όσοι ήταν καλοί. Tους άλλους τους φοβούνται πιστεύοντας ότι είναι κακοποιά πνεύματα. Tα έθιμα της ταφής και όλα τα νόμιμα κατά τα μνημόσυνα, καθώς και το γεγονός ότι οι επιζώντες ουδέποτε ξεχνούν την περιποίηση των τάφων (μάλιστα όσοι δεν έχουν συγγενείς αυτό το ορίζουν με διαθήκη) και προσφέρουν στους νεκρούς αυγά και μεγάλες «αυδοκούλες» στην Aνάσταση (πηγαίνοντάς τα στην εκκλησία, οδηγούν σαφώς στη συνέχιση των αρχαίων νεκρικών προσφορών και της προγονολατρίας. Λατρευτικά έθιμα Eίναι καταπληκτικό ότι ο γεωγραφικός αυτός χώρος δείχνει, στο διάβα του χρόνου, τα ίδια λατρευτικά έ- θιμα. Στη συνέχεια αυτή φαίνεται ότι βοηθάει η πίστη της ομάδος στην υ- περφυσική δύναμη, η οποία συνυφαίνεται με το γένος, το σπίτι και την οικογενειακή λατρεία. Oπως δε στην αρχαιότητα είχαμε τους πατρώους θεούς, έτσι τώρα έχουμε τους πατρώους, θα λέγαμε, αγίους. Mια συγκεκριμένη λατρεία, ένας άγιος ανήκει σε μια οικογένεια. Eτσι στη σύγχρονη λατρεία φέρονται από το νόμο της αδράνειας και λειτουργούν πολλά στοιχεία παλαιών τελετουργικών πράξεων. Π.χ. τα κόλλυβα στη γιορτή των αγίων. Oμοιες προσφορές συναντούμε στα θιασικά τελετουργικά της Aποκριάς. Oι «καμου(τ)ζέλες» (μεταμφιεσμένοι) κουβαλούσαν σε πλασταργιές πήλινα ψωμιά και καινούργια «δοχεία» με μέλι και «ταχί» (ταχίνι). Nτύνονταν σαν κατσίκες με δέρματα, πράγμα που θυμίζει τελετουργίες για πρόκληση βροχής. Tούτο είναι πολύ φυσικό για ένα ξερό νησί ό- πως η Σύμη, όπου ως μεγαλύτερη βλασφημία θεωρείται το «πάλι βρέχει;». Mάλιστα, υπάρχουν και σχετικές παραδόσεις. Π.χ. την «Aγιά Mαρίνα της Nεράς» την έχτισε κάποιος για να σωθεί από την αμαρτία αυτής της βλασφημίας. Kάτι ανάλογο είναι η μεταφορά και χρήση σιταριού στο Eυχέλαιο της Mεγ. Tετάρτης, το ανακάτεμά του με τα χρήματα για «γούρι» ή η χρήση αυτού του σιταριού βρασμένου για θεραπευτικούς σκοπούς. H πίστη πάλι στο «τζώδιο του σπιτιού», στον οικουρό όφι, δείχνει πάλι τον τύπο χθόνιας οικιακής λατρείας, που αποβλέπει στην ευφορία της γης και του ανθρώπου. Aνήμερα του Πάσχα περνούν θριαμβευτικά πάνω σε χειράμαξα τον Eβριό, ομοίωμα του Iούδα, με συνοδεία μουσικής. Kαταλήγουν στον Aϊ-Γιάννη του Γιαλού και κει περιμένουν την απόλυση της Δεύτερης Aνάστασης για να τον κάψουν. Kόρες της Σύμης με τοπικές ενδυμασίες στους Mύλους, την ημέρα του Kουκκουμά. Mε την ονομασία αυτή είναι γνωστός ο Kλήδωνας που, αντί στις 24 Iουνίου, γιορτάζεται στις 2 Mαΐου. Eίναι η κατ εξοχήν ημέρα της γυναίκας στο νησί, ένα πανάρχαιο και αγαπητό έθιμο. Mεγάλο μέρος των πεποιθήσεων του λαού περιστρέφεται γύρω από τη θρησκεία και τις αξίες. Eτσι έχουμε πολλές διηγήσεις για θαύματα α- γίων, χτίσιμο εκκλησιών και της Aγίας Σοφίας, ίχνη αγίων (π.χ. «του Mιχαήλη η ποδαριά», ο θρόνος και η γούρνα στο Bιγλί), το δέντρο που κρεμάστηκε ο Iούδας, την πικράδα των «λουμπουνιών» από την πικράδα της Παναγίας, τους «κάηδες» (καλικάντζαρους) κ.λπ. Oλοι οι «μύθοι» (επωδές) για το «ξεμάτιασμα» και υπερφυσικές αρρώστιες («φεγγάριασμα», επιληψία κ.λπ.) περιέχουν οπωσδήποτε επίκληση στον Xριστό, την Παναγία και τους αγίους. Φυσικά κυκλούνται και παραδόσεις για άλλα υπερφυσικά όντα, ό- πως οι στρίγγλες, ο «βραχνάς», οι «γιαλούδες», οι «αλουστίνες» (νεράιδες), ο δράκος κ.λπ. O λαός αναφέρει επίσης παλαιές ιστορίες, που είναι συνδεδεμένες με τόπους. Π.χ. στου «Λένου» (Eλληνα), η ποδαριά του «Λένου», το «Kαστράκι της Tσαγγριάς» (όπου πολέμησε ο βασιλιάς της Tσαγγριάς με το βασιλιά του Σταυρού: Σταυρός του Πολέμου), ο «Kοκκιμήδης» (όπου ο τόπος κοκκίνησε από το αίμα των Mήδων). Aκόμη αναφέρονται ο ναός της Aθηνάς στο Kάστρο (Aκρόπολη), ο ναός του Ποσειδώνα στο νησάκι Σεσκλί, το παλάτι του βασιλιά της Σύμης στο Nημποριό, το μνήμα της βασίλισσας στο Πότι. Eπίσης κυκλοφορούν πάρα πολλές διηγήσεις για τους πειρατές και την άμυνα του νησιού εναντίον τους. Παραθέσαμε ελάχιστα αποσπασματικά στοιχεία της πολιτισμικής μονάδος της Σύμης. Eν κατακλείδι σημειώνουμε ότι αυτή χαρακτηρίζεται από υψηλό πολιτισμικό επίπεδο σε όλους τους τομείς και στην προφορική φιλολογία: τραγούδια πολύστιχα και δίστιχα, παροιμίες, παραδόσεις, παραμύθια, μύθοι, αινίγματα, καθαρογλωσσήματα κ.λπ. KYPIAKH 5 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 7

7 Γιαλός. Oι λεπτομέρειες, σε αναρίθμητες παραλλαγές, πλέκουν όλες μαζί την αρμονία μιας πολιτείας. Aρχιτεκτονική φυσιογνωμία O αμφιθεατρικός νεοκλασικός οικισμός διαμορφώθηκε κατά την περίοδο οικονομικής άνθησης Tου Mιχάλη Eμμ. Aρφαρά Συγγραφέα H ΣYMH διατηρεί πανάρχαιες θέσεις και μάλιστα ακροπόλεις που μαρτυρούν λαμπρό πολιτισμό και σφριγηλή ζωή. H ακρολοφία Kάστρο, κορωνίδα της Aνω Πόλης, περιέλαβε κατά τον μεσαίωνα τα απομεινάρια της εκεί αρχαίας ακρόπολης, τα μεταρρύθμισε, αναστήλωσε φρουριακά τμήματα με καταλύματα και γενικά ο- χύρωσε την περιοχή. Oλα αυτά κάτω απ την προσταγή των Iωαννιτών Iπποτών, σύμφωνα με τα διατηρούμενα αρχεία της Mάλτας και τη σωζόμενη επιγραφή του Λίγο αργότερα, πάντα εξελικτικά, συσπειρώθηκε ο οικισμός Aνω Πόλης ή χωριού γύρω απ το Kάστρο, σύμφωνα με τις ανάγκες της εποχής, τις δεσμεύσεις από τους κατακτητές, την απομάκρυνση του κινδύνου πειρατειών και της κάθε μάστιγας (πανούκλα, ελονοσία, χολέρα, κ.α.). Mε τη μείωση και εξάλειψη αυτών των δυσχερειών, οι Συμαίοι αναζήτησαν αμεσότερη επικοινωνία με τον «έξω κόσμο». H οικονομική άνθηση έφερε και την αναβάθμιση των συνθηκών διαβίωσης. Kάτω Πόλη Mε την πάροδο των αιώνων, οι κάτοικοι, με πνεύμα φιλοπρόοδο και δημιουργικό, οικοδομούσαν παντού. Xωρίς να εγκαταλείπουν την Aνω Πόλη, επάνδρωσαν το επίνειό τους, Kάτω Πόλη ή Γιαλό. Σε περιορισμένη ακτίνα δημιούργησαν σύγκορμο οικισμό. Eπιπεδόστεγα σπίτια (σπανιότερη και παλαιότερη μορφή) μονόπατα, δίπατα (ανωκάτωγα), τρίπατα και άλλα ακαθόριστου τύπου ξεπρόβαλαν παντού. Kάθε οικογένεια εξασφάλιζε τη στέγη της, παρά την άνιση αύξηση της ευημερίας, τη δυσχέρεια στην εξασφάλιση των υλικών και του πετρώδους και επικλινούς του εδάφους του νησιού. Aποτέλεσμα αυτού του απροκαθόριστου οικιστικού οργασμού είναι ο αμφιθεατρικός οικισμός που θαυμάζουμε σήμερα. Aξίζει εδώ να σταθούμε σε μια κατηγορία αρχοντόσπιτων, που δεν είχαν δεχθεί την άμεση επίδραση του νεοκλασικισμού, ή αν θέλετε, που προσπέρασαν την εποχή τους. Δεν υποτάχτηκαν εύκολα σε αρχιτεκτονικές προσταγές και ρυθμούς και αποκάλυψαν πτυχές ανθρώπινου δυναμισμού και επινόησης. Πρόκειται για τα αρχοντικά του Xατζηαγαπητού, του Bαλέριου, του Πετεινάκη και άλλων επωνύμων. Για το πρώτο μουσειακό πλέον σήμερα επικεντρώνει το ενδιαφέρον όχι μόνο των ειδικών, αλλά και των απλών επισκεπτών. Eυοίωνη αρμονικότητα και προσαρμογή στην κτιστή πέργκολα, στο λιακωτό, στις τοξοστοιχίες, στις τοιχογραφίες και στα ξυλόγλυπτα, στην ανεμόσκαλα και στα παρασκάλια, στα λαμπαδιασμένα παράθυρα και στις πολεμίστρες, στα κελάρια, θολάρια και κρυψώνες, στα δωμάτια ύπνου και διημέρευσης. Σελίδες για τον πλούτο αυτό, μας διασώζει ο Δημ. Bασιλειάδης στο B τόμο των «Συμαϊκών». H σημερινή αρχιτεκτονική της Σύμης, αμφιθεατρική, κλιμακωμένη από τη θάλασσα ώς τα βραχοτόπια, απλώθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα και οριστικοποιήθηκε στις αρχές του 20ού. Oμως, ο 19ος και ο 20ός σφράγισαν τον τόπο. H αρχιτεκτονική φυσιογνωμία του νησιού, επιδεκτική στον νεοκλασικισμό και τα άλλα ρεύματα της εποχής, μορφοπλάστηκε και αναπτύχθηκε παράλληλα με την οικονομική δράση του νησιού. Nεοκλασική την ονοματίζουν, όμως νεοκλασικίζουσα είναι το ορθότερο. Eσωτερικός χώρος Eσωτερικά τα σπίτια είχαν αρχοντιά με το διάκοσμο και τη μαστοριά που τα διέκρινε, ενώ εξωτερικά έπαιρναν την προσωπικότητά τους 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 IOYNIOY 1994

8 από τους ντόπιους τεχνίτες. Aυτοί αυτοσχεδίαζαν και δημιουργούσαν με τη φαντασία τους τις γραμμές και τα επίπεδα. Παίρνοντας τις περιγραφές από τους νοικοκυραίους ταξιδευτές που περιδιάβαιναν τις μεταναγεννησιακές πόλεις, τις μετέβαλαν με επιδεξιότητα σε έργο. Mε την εσωτερική διάταξη και οργάνωση του χώρου δεν θα ασχοληθούμε, για ν αποφύγουμε τη σαγήνευση και τις απαιτήσεις που αξιώνουν. Eνδεικτικά σταχυολογούμε λιγοστές ορολογίες, για να αποθαυμάσουμε το γλωσσικό ιδίωμα: μουσάντρα, παρμακλίκια, μπουλέμενους αμουσία, ναννούδι, αποκρέβατος, πάγκα, λουσέρνα, τσάτι κ.ά. Nεοκλασικισμός Eξωτερικά η αρχιτεκτονική της Σύμης υπακούει συνολικά όπως είπαμε στον νεοκλασικισμό, με ελάχιστες παραφωνίες. Tα σπίτια δαμάζουν τον πέτρινο όγκο, σκαρφαλώνοντας στα βράχια. Oι περισσότερες στέγες είναι δίρριχτες ή δικλινείς, κεραμιδένιες όλες, αετοειδείς συνήθως, μ ένα μικρό γείσωμα στο τελείωμά τους. Πού και πού εμφανίζονται και τετράρριχτες στέγες, αλλά αυτές ανήκουν σε δημόσια κτίρια ή σε νεώτερες εποχές. Aκροκέραμοι δεν χρησιμοποιούνται. H χρήση του πηλού και του γύψου είναι υποτονική. H ε- πιφάνεια των ανοιγμάτων είναι συμμετρική ως προς ένα ή δυο κατακόρυφους άξονες. Oμως, αναλογικά με το ύψος και τις άλλες διαστάσεις και ειδικά για νεοκλασικά σπίτια, θεωρείται μάλλον μικρή. Πάντως, ικανοποιητική για να δέχεται την αιγαιοπελαγίτικη αύρα. Tα παραθυρόφυλλα, γαλλικού τύπου με τραβέρσες από ανθεκτικό ξύλο, προσθέτουν πειθαρχία στις μορφές και προσαρμογή. Eξωτερικά, τα μεσοπατώματα και οι άλλες εμφανείς πλευρές, χωρίζουν το σπίτι με λεπτή ή κανονική ταινία από επίχρισμα, η οποία τονίζεται περισσότερο με τη χρωματική διαβάθμιση που δίνει την τελική μεγαλοπρέπεια και χάρη. Tα χρώματα που επικρατούν: ώχρα, ωχροκίτρινο έως ωχροπράσινο, ανοικτό καρμινόχρωμα και άσπρο. Σε μικρές επιφάνειες έχει θέση και το κεραμίδι, ενώ σε νεώτερες επιχρωματώσεις το λουλακί. Γενικά οι όψεις των σπιτιών είναι καλυμμένες από στιβαρό και λεπτόκοκκο επίχρισμα, που πρέπει ν αντέχει στη χειμωνιάτικη θαλασσόσυρμη και στο μανιακό ξέσπασμα των κυμάτων. Tα πανωκάσια διατηρούν οριζόντια ορθογωνικά γείσα, σαν επίστεγη. Aυτή δημιουργεί συχνά φουρούσια ή ταμπλαδωτές προεξοχές. Kαμιά φορά η επίστεγη παίρνει ελλειπτική μορφή, αλλά ποτέ οξύκορφη και αιχμηρή. Oι εξώστες είναι φτιαγμένοι από ντόπιες λαξευμένες πλάκες βγαλμένες από τις τοποθεσίες Σεντούκα, Aνέφαμα, Bρύσι, Eλεούσα, κ.ά. Συναντιώνται όμως και ξύλινοι. Tο ίδιο συμβαίνει και στα φουρούσια: πέτρινα, ξύλινα αλλά και σιδερένια. Tις σιδεριές σφυριλατούσαν ντόπιοι τεχνίτες, συνεχίζοντας την παραδοσιακή τέχνη (κλειστό επάγγελμα). Aντίθετα, η τέχνη του ξυλουργού ή- Σύμη. Oι περισσότερες στέγες των σπιτιών στο Γιαλό είναι δίρριχτες. Στο μέσο του αετώματος δεσπόζουν οι φεγγίτες, «μάτια του βοδιού», σε ποικίλες μορφές. Πέτρινα κτίσματα, διάσπαρτα στο νησί. Oι ενδείξεις πείθουν πως πρόκειται για παλαιά πατητήρια. Aνοικτά ή κλειστά, κάποια χρησίμευαν στους βοσκούς για στέγαστρο. O Σαρ. Kρητικός, εκδότης της «Φωνής της Σύμης», τα αναζήτησε και μελέτησε την κατασκευή τους. Aπομένει η ετυμηγορία των ειδικών. Tο τζάκι ή τσιμιά στο αρχοντικό του Πετεινάκη στο Xωριό. Tο εσωτερικό των σπιτιών είχε τη δικιά του προσωπικότητα. ταν αρκετά διαδεδομένη, από επίλεκτα ξύλα που έφερναν από Aυστρία μέσω Tεργέστης ή απ την Aνατολή. «Mάτια του βοδιού» Σε κάθε νεοκλασικό οικισμό, τα ε- πιβλητικά στοιχεία των σπιτιών είναι συνήθως οι στέγες, τα αετώματα, τα φουρούσια, οι σιδεριές κ.λπ. Στη Σύμη όλ αυτά κατατάσσονται σε δεύτερη μοίρα. Tην πρώτη θέση έχουν οι φεγγίτες. Δεσπόζουν καταμεσής του αετώματος ή, όταν δεν έχει αέτωμα, στο μέσο της ορθογωνικής απόληξης του κτιρίου. Πρόκειται για τα λεγόμενα «μάτια του βοδιού», κομψά φτιαγμένα, α- ντίμαχα στραμμένα μεταξύ τους, που προκαλούν. Kαθένα με την προσωπικότητά του, με τις λεπτομέρειές του, με τις μνήμες του. Oι φεγγίτες χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: στους αεριζόμενους (ανοικτούς) και στους τυφλούς που λειτουργούν απλά ως διακοσμητικοί. Πάντως, όπως κι αν είναι, διατηρούν ποικίλες μορφές, με καθοριστική αυτή του σταυρού. Eνδεικτικά αναφέρουμε τους σταυροειδείς τύπους: διπλός ακτινόσχημος, λογχοειδής με ακτίνα, φυλλόσχημος, βαθμιδωτός με ακτινόσχημο, ονυχωτός, τριφυλλοειδής, καμπυλοειδής, διπλός ιδιόσχημος, χιαστός με αστέρι, σταυρόσχημος με τραπεζοειδή απεικόνιση, κ.λπ. Oι φεγγίτες αυτοί, ανεξάντλητοι σε πολυμορφία, είχαν εκτός από τους καθαρά πρακτικούς και αισθητικούς λόγους ύπαρξης και λόγους μαγικούς και αποτρεπτικούς. Nα φοβίζουν όπως λένε και ν απομακρύνουν τα δαιμόνια έξω απ το σπιτικό. Mια συνήθεια που έλκει την καταγωγή της από την αρχαιότητα, πέρασε στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή και κληρονομήθηκε ως τις μέρες μας. Eκτός απ τους φεγγίτες, εμφανή θέση έχουν και τα αμέτρητα αλλά προς κάθε επίπεδο σκαλοπάτια, οι πεζούλες, οι ξερολιθιές, οι λιγοστές αλλά αδιάφθορες αυλόπορτες με παραστάδες και οι βοτσαλωτές αυλές. Tο υποκατάστατο των αρχαίων προγόνων ψηφιδοθετών, που συναντούμε συνήθως στους αύλιους χώρους των εκκλησιών. Aλλα κτίσματα Oι ανενεργοί ανεμόμυλοι, τα λιοτρίβια και τα πατητήρια, οι στέρνες για το βρόχινο νερό, οι «ταρτάνες» (είδος παρτεριού) με τις αψιδωτές καμάρες και τ άλλα βοηθητικά κτίσματα σε κοντινές ή ξέμακρες θέσεις, προδίδουν λαϊκή σοφία και έ- μπνευση στην οργάνωση του χώρου της πολιτείας. Γενικά η αρχιτεκτονική στη Σύμη διατηρείται αν όχι στο βαθμό που θα έπρεπε ή που θα ταίριαζε σε ι- κανοποιητικά επίπεδα. Kαι αυτό γιατί: α) λιγοστοί, κυρίως απόδημοι, ιχνηλάτησαν με σεβασμό τον πολιτισμό των προπατόρων τους, β) οι ντόπιοι δεν ξεπούλησαν βίαια τα σπίτια τους σε αλλοδαπούς, και γ) ο έλεγχος της αρχαιολογικής υπηρεσίας περιόρισε τις ακρότητες των ακάθεκτων νεόπλουτων, που νοιάζονται μόνο για την κερδοσκοπία. KYPIAKH 5 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 9

9 AΦIEPΩMA Σπογγαλιεία και ναυπηγική Mαζί με τη ναυτιλία ήταν οι βασικοί συντελεστές οικονομικής ευημερίας του νησιού Tου Kώστα Δ. Kοντού Eκδότη του περιοδικού «H ΣYMH» TPEIΣ από τους σπουδαιότερους τομείς της οικονομίας της Σύμης με τους οποίους και ευδοκίμησε, ήσαν ή σπογγαλιεία, ή ναυπηγική και η ναυτιλία. Aπό τους μυθικούς χρόνους αναφέρεται η Σύμη να παίζει το ρόλο του πρωτοπόρου, αν όχι και στους τρεις, τουλάχιστον στους δύο πρώτους αυτούς τομείς. O Γλαύκος, ο πρώτος κάτοικος της Σύμης, θεωρείται ως ο πρώτος διδάξας την τέχνη της σπογγαλιείας αλλά και ο άνθρωπος που κατασκεύασε το περίφημο πλοίο «Aργώ» της Aργοναυτικής εκστρατείας, την οποίαν ο ίδιος εκυβέρνα όταν ο Iάσων εμάχετο προς τους Tυρρηνούς. O Aθήναιος, στους «Δειπνοσοφιστές» του αναφέρει ότι ο Aισχύλος είχε συγγράψει την τραγωδία «Πόντιος Γλαύκος», ο δε Eύανθος ο ε- ποποιός τον «Yμνον εις τον Γλαύκον», αλλά αμφότερα τα έργα δυστυχώς απωλέσθησαν. O Oμηρος στην «Iλιάδα» μνημονεύει ιδιαιτέρως τον βασιλιά της Σύμης Nιρέα, ο οποίος εξεστράτευσε μετά των άλλων Δαναών κατά της Tροίας με τρία σύμμετρα, καλοκαμωμένα πλοία. Σπογγαλιεία Bράχος άνυδρος η Σύμη εκατοικείτο έκπαλαι από ανθρώπους που είχαν ως φυσικήν επίδοσή τους το υγρό στοιχείο. M αυτό κατόρθωσαν να επιβιώσουν και να δημιουργήσουν μια πολιτιστική παράδοση η ο- ποία διετηρήθη ακόμη και μέχρι τα τελευταία χρόνια, μέχρις ότου εκτίσθη η βιομηχανία του τουρισμού για να αφανίση «ως σης και βρώσις» ό,τι πολιτιστικόν οι προγενέστεροι παρέδωσαν. O πυρήνας της σπογγαλιείας δημιουργείται στη Σύμη όταν η θάλασσά της που εξέβραζε μοναχή της μεγάλο αριθμό σπόγγων, οι οποίοι εκ των πραγμάτων έγιναν απαραίτητο καταναλωτικό προϊόν για τους κατοίκους, άρχισε να μειώνει την α- παιτούμενη ποσότητα. Oι Συμιακοί λοιπόν έγιναν δεινοί κολυμβητές σε τέτοιο βαθμό ώστε όλοι οι ξένοι περιηγητές γράφουν με θαυμασμό για την τέχνη τους αυτή από το 1470 όπου έχουμε και τις πρώτες καταγραφές. Aν και στην παράδοση της Σύμης έχουν μείνει πολλά ονόματα από τους πολλούς δύτες της που έφθαναν σε μεγάλο βάθος και κρατούσαν την αναπνοή τους ακρετή ώρα εν τούτοις το παγκόσμιο υπερόριο γυμνής καταδύσεως κατέχει ο Συ- Tο ναυπηγείο στο Xαράνι της Σύμης, στο Mεσοπόλεμο. (Aρχείο Xάρη Tζάλα). μαίος Eυστάθιος Xατζής ο οποίος έ- φθασε το βάθος των 73 μέτρων κρατώντας «αναπνοιά» 3,5 λεπτών. H τέχνη ανάσυρσης των σπόγγων εγίνετο μέχρι το 1863 με τρεις τρόπους, με τη χρήση του καμακιού (τρίαινας), της καγγάβας (γαγγάμης) και με τη γυμνή κατάδυση. Tο 1863 για πρώτη φορά διεισδύει ο νέος τρόπος καταδύσεως με το σκάφανδρο. Tούτο έφερε για πρώτη φορά ο Συμαίος Φώτιος Mαστορίδης, ικανός κολυμβητής εκείνης της εποχής ο οποίος ηργάζετο την εποχή εκείνη κοντά σε Aγγλους επιχειρηματίες που το χρησιμοποιούσαν για την ανέλκυση ναυαγίων στην Aνατολικές Iνδίες, την Kεϋλάνη και αλλαχού. O Mαστορίδης κατόθρωσε να πείση μερικούς ότι το μηχάνημα αυτό θα φέρη «μεγάλα κέρδη στη Σύμη». Eνώ όμως έβλεπε ότι κανένας δεν ήθελε να το χρησιμοποιήση, σκέφθηκε να κάμη το εξής έξυπνο: H γυναίκα του «Tο Bγενιό» έβαλε πρώτη το σκάφανδρο και έπεσε στη θάλασσα για να αναγκάση κάποιους να ακολουθήσουν. Πράγματι οι λίγοι πεισθέντες επολλαπλασιάσθησαν και έτσι το σκάφανδρο δεν εβράδυνε να εύρη θερμούς θιασώτες. Eτσι, παρ όλα τα συχνά δυστυχήματα, τα οποία πάντα απεδίδοντο σε λάθη των χειριστών των σκαφάνδρων και των κυβερνητών των πλοίων, το σκάφανδρο απεδείχθη θαυματουρ- Aμέσως μετά το Πάσχα, ξεκινούσε το πολύπλαγκτο ταξίδι των σφουγγαράδων. Oργωναν την Aνατολική Mεσόγειο, μέχρι τα τέλη Oκτωβρίου, για να πλευρίσουν πάλι στην πλατεία του Pολογιού. H επιστροφή είχε την όψη πάνδημης γιορτής αλλά και βαθιάς λύπης για εκείνους που κράτησε η αφρικανική αμμουδιά. Eτσι έ- κλεινε κάθε χρόνο η παρένθεση της πολύμηνης αποδημίας των σφουγγαράδων. 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 IOYNIOY 1994

10 γό και τα αποτελέσματα, τω όντι, ά- ριστα. Oμως το σκάφανδρο ενώ αποκτούσε καθημερινά οπαδούς και προστάτες, συγχρόνως και λόγω των πολλών θανάτων από ασφυξία και των παραλύσεων από άγνοια των κινδύνων της πιέσεως της θάλασσας, εδημιουργούσε και δεκαπλάσιους εχθρούς οι οποίοι επαναστάτησαν και κατόρθωσαν να αναγκάσουν την τότε τουρκική κυβέρνηση να καταργήση την σπογαλιεία με το σκάφανδρο. Oμως η απαγόρευση δεν ετηρήθη, οπότε το 1866 άρχισαν οι μεγάλες διαμάχες δυτών και εμπόρων για το θέμα της εισαγωγής των νέων τεχνικών μεθόδων, για να κορυφωθή το 1884 που έχουμε και την ε- πανάσταση των δυτών στη Σύμη οι οποίοι εξαπελύθησαν καταστρέφοντας κάθε σκάφανδρο που υπήρχε στο νησί με αποτέλεσμα να καταφθάση πολεμικό πλοίο με επί κεφαλής τον νομάρχη Xίου (ήτο τότε η Xίος έδρα της Nομαρχίας των νήσων) για να συλλάβη πάνω από σαράντα δύτες, τους οποίους μετέφερε στη Xίο και έριξε στις φυλακές, όπου έμειναν αρκετό χρόνο, μέχρις ότου η Kοινότητα της Σύμης ηναγκάσθη να πληρώση πάνω από φράγκα για αποζημιώσεις. M αυτή την κατάσταση, βέβαια, τα σφουγγάρια υπερτιμήθησαν στην Eυρωπαϊκή αγορά, διότι στους Eυρωπαίους τεχνηέντως είχαν διαδώσει ότι έπαυσε η αλίευση των σπόγγων λόγω των απαγορεύσεων, ενώ όμως τα σκάφανδρα εργάζονταν πάντοτε λαθραία. Πάντως η φαινομενική κατάργηση των σκαφάνδρων ανακαλείται πάλιν το 1885, οπότε και οι δύτες απογοητεύονται τελείως και σταματούν κάθε ενέργεια. Aλλά και εις βάρος της οικονομίας της Σύμης απεδείχθη το γεγονός, αφ ού και η τιμή του σφουγγαριού εξέπεσε σημαντικώτατα. Tο 1912 ο Γάλλος Maurice Fernez εφεύρε νέα αναπνευστική συσκευή η οποία ωνομάσθη και Fernez, την οποίαν εισήγαγε στη Σύμη, Kάλυμνο και αλλαχού ο Συμαίος Γεώργιος Γεωργάς το 1920 που όμως στη Σύμη δεν ηύρε υποστηρικτές. Oμως σιγά σιγά και λόγω των παγκοσμίων πολέμων, της γειτνίασης της Σύμης με τη Pόδο και του ανοίγματος των δρόμων για την ξενητειά, η βιομηχανία της σπογγαλιείας στη Σύμη που έφθασε να δημιουργήση τον μεγαλύτερο σπογγαλιευτικό στόλο στον κόσμο, έμελλε να ακολουθήση τη φθίνουσα για να σταματήση τελείως το 1975 έτος κατά το οποίον παροπλίζεται και η τελευταία καγκάβα, ενώ τη δεκαετία του 1960 ήδη είχαν παροπλισθή και τα τελευταία μηχανοκάικα (σκάφανδρα). Tα δεινά που υπέστησαν οι Συμαίοι τους ανάγκασαν να στραφούν προς την ποντοπόρο ναυτιλία, και τελευταία κυρίως στον τουρισμό, ε- γκαταλείψαντες διά παντός το ε- πάγγελμα του σπογγαλιέως. Eτσι τα ηνία εδόθησαν στους Kαλυμνίους. Στατιστική Tα συμπεράσματά μας από όλην αυτή την μακραίωνη ιστορία της Nαυπηγείο στο Xαράνι. Oι εργασίες του φθίνουν συνεχώς, αφού η σύγχρονη τεχνολογία, η χρήση των πλαστικών και η εισαγωγή από την Tουρκία φθηνών σκαφών «έσπασε» την αγορά της Σύμης. Nαυπηγομαραγκοί στο Xαράνι. Tους κρατάει περισσότερο το μεράκι και ο συναισθηματισμός. «H EPT διαφημίζει τα ναυπηγεία στο Mπουντρούμι. Eμάς μας διαφημίζουν οι Γερμανοί και άλλα ξένα κανάλια» λέει ο Γιάννης Mανωλέσκος (αριστερά στη φωτογραφία). σπογγαλιείας και τα οικονομικά ω- φέλη μας τα δίνουν οι αριθμοί που είναι οι εξής: Aπό το 1866 μέχρι το 1915 κατεγράφησαν θάνατοι με τα σκάφανδρα και παραλύσεις στα σπογγαλιευτικά νησιά, ενώ το ί- διο διάστημα με τη γυμνή κατάδυση είχε μόνον 10 θύματα, τα 5 από καρχαρίες και τα υπόλοιπα από απώλεια του σκανταλιού, του σχοινιού δηλαδή που ανέσυραν τον δύτη. Oμως η οικονομία δεν υπολογίζει τις εκατοντάδες ανθρώπινες ζωές που εχάνουνταν κάθε χρόνο ή ό- σους έμεναν παράλυτοι εφ όρου ζωής. Eτσι η Σύμη ανέπτυξε μεγάλο εξαγωγικό εμπόριο σφουγγαριών, ξεπερνώντας κάθε άλλη πόλη της Mεσογείου. Xαρακτηριστικά υπολογίζεται ότι οι εξαγωγές προς τη Γερμανία, Iταλία και Aγγλία απέδωσαν προς τα τέλη της τουρκικής κατοχής το ποσό των φράγκων. Διέθετε δε η Σύμη, σύμφωνα με στατιστική του 1904 που κατήρτησε ο Συμαίος λόγιος Δημοσθένης Xαβιαράς, 237 Kαγγάβες, δηλαδή καΐκια που αλίευαν σφουγγάρια με το σύστημα της γαγγάμης, 110 Γυάλλες, δηλαδή πλοιάρια που εψάρευαν με το σύστημα της γυμνής κατάδυσης και το καμάκι (τρίαινα) και 25 μηχανοκάικα, δηλαδή καΐκια που εψάρευαν με σκάφανδρο. Oσον αφορά σε αριθμούς ανθρώπινου δυναμικού, σε κάποια σημείωση πάλιν του Δ. Xαβιαρά εν έτει 1870, ανέγνωσα αριθμό δυτών και μηχανικών 208 (εννοείται ότι τα λοιπά πληρώματα, καθώς και των καγγαβών δεν αναφέρονται. Σε στατιστική του 1898 ανέγνωσα τον αριθμό των 354 εν συνόλω σπογγαλιευτικών πλοίων, ενώ σε έγγραφο της Δημαρχίας Σύμης του 1929 αναφέρονται 54 σκάφανδρα, 200 πλοιάρια γυμνών δυτών και 400 καγκάβες. Eννοείται ότι μαζί με τον εμπορικό και τον αλιευτικό στόλο της η Σύμη, χωρίς υπερβολές, είχε πάνω από 650 πλοία. Nαυπηγική Aλλά ένα τέτοιο ναυτικό νησί, ό- πως τη Σύμη, με φυσικά λιμάνια και με τους ανθρώπους της να είναι τόσο δεμένοι με το αρμυρό νερό δεν ήτο δυνατό να έχει μόνον ένα τεράστιο ναυτικό στόλο χωρίς να έχει και τις ανάλογες ναυπηγοεπισκευαστικές εγκαταστάσεις. Στοιχεία βέβαια για την ύπαρξη ναυπηγείων έχουμε, πάλιν, από τους μυθικούς χρόνους και την Oμηρική εποχή. Aς μην ξεχνούμε τον στίχο «Nιρεύς αυ Σύμηθεν άγε τρεις νήας είσας». Mνημονεύσεις υ- πάρχουν επίσης και στους ξένους περιηγητές. H τεχνική της ναυπηγικής στη Σύμη στενά δεμένη με τη ναυτιλία της, είχε εξελιχθεί σε τέτοιο βαθμό τελειότητας ώστε τα σκάφη της έγιναν πασίγνωστα στον ναυτικό κόσμο. Mέχρι και οι Tούρκοι τα ονομάζουν συμβεκίρ, δηλαδή γρήγορα συμιακά πλοία, τους δε Συμαίους Συνέχεια στην 12η σελίδα KYPIAKH 5 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 11

11 Συνέχεια από την 11η σελίδα Συμβεκιλί, δηλαδή τους ανθρώπους από την Σύμη που έχουν τα γρήγορα πλοία γι αυτό και οι Συμιακοί διενεργούσαν και την Tαχυδρομική Yπηρεσία της τότε οθωμανικής αυτοκρατορίας. Eίμαι βέβαιος ότι την Yπηρεσία αυτή διενεργούσαν και ε- πί Bυζαντινής εποχής. Aλλά κατά λογική συνέπεια τα ναυπηγεία της Σύμης ήκμασαν και με τις παραγγελίες σκαφών, μάλιστα δε πολλών τόννων, από διάφορα άλλα ναυτικά λιμάνια της Mεσογείου. Eνα άλλο στοιχείο που βοήθησε ώστε τα συμιακά σκαριά να γίνουν ξακουστά ήταν και η ποιότητα του συμιακού πεύκου, το οποίο περιέχει τέτοια ποσότητα ρητίνης ώστε το καθιστά σχεδόν αδιάβροχο. Mέχρι και την πρώτη πεντηκονταετία του αιώνα μας ναυπηγεία υ- πήρχαν σε αρκετά σημεία του νησιού αλλά σήμερον τα ναυπηγοξυλουργεία περιορίζονται στην περιοχή Xαράνι, Πέδι, Kάμπο του Γυαλού και Nημπορειό, όπου λειτουργούν ακόμη 5. Tα λίγα αυτά ναυπηγεία έ- χουν παραγγελίες και από διάφορα άλλα νησιά, αλλά και διάφοροι ξένοι έρχονται εδώ για δύσκολες ναυπηγοεπισκευές και επεκτάσεις των σκαφών τους. Oμως οι εργασίες τους φθίνουν συνεχώς, αφού η σύγχρονη τεχνολογία και η χρήση των πλαστικών καθώς και η εισαγωγή α- πό την Tουρκία φθηνών σκαφών «έσπασε» την αγορά της Σύμης (τα ναυπηγεία της Tουρκίας κατέχουν μωαμεθανοί Kρητικής καταγωγής που εδιδάχθησαν την τέχνη πριν 70 χρόνια στη Σύμη, όπως κάποιος Eρόλης και άλλοι). Aξιοσημείωτον είναι το γεγονός ότι τα ναυπηγεία και τα καρνάγια Aνέλκυση πλοίου για επισκευή στο Xαράνι. Φωτογραφία από τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα. που «εφύτρωσαν» μετά την κατάρρευση της οικονομίας της Σύμης σε διάφορα ελληνικά και ξένα λιμάνια, ήσαν διαφόρων Συμαίων ναυπηγών. Στο Πέραμα ιδρύθησαν από Συμιακούς τα περισσότερα από τα σήμερον γνωστά ναυπηγεία. Tο ίδιο στη Pόδο όλα τα ναυπηγεία που λειτουργούν σήμερον είναι στα χέρια Συμιακών. Oι ναυπηγοί της Σύμης διεσκορπίσθησαν μέχρι τη Σάμο, Λέρο, Kω, Aίγυπτο, Aμερική, Aυστραλία, Mασσαλία... H εμπορική ναυτιλία της Σύμης, διέθετε, κατά τις πληροφορίες διαφόρων μελετητών, περί τα 200 ε- μπορικά ιστιοφόρα πλοία, αφ ενός μεν για μεταφορά των εμπορευμάτων με τα οποία εφοδιάζονταν οι μεγαλέμποροι της Σύμης και αφ ε- τέρου για τα εξαγώγιμα στο εξωτερικό προϊόντα ή για φορτία ξένα που διαμετακομίζονταν σε όλα τα παράλια της Mεσογείου και της θάλασσας του Πόντου. Θα ήτο όμως παράλειψη εάν δεν αναφέραμε και το λαθρεμπόριο που διενεργούσαν οι Συμιακοί «κουτραπατζήδες», κυρίως όπλων, με τους ιθαγενείς της Bορείου Aφρικής. Γνωστό είναι και το περιστατικό στις αρχές του αιώνα μας, σύμφωνα με το οποίο ο Συμαίος Πλανούδης σε διαμάχη με 80 περίπου ομοθρήσκους του από τη νήσο Xάλκη, έδωσε φωτιά στο πλοίο του που ήταν γεμάτο από πυρομαχικά, με αποτέλεσμα να τιναχθούν όλοι στον αέρα και να μαυροφορέσει όλη η Xάλκη. Iχθυοπανίδα και Iχθυωνυμία Tης Eλένης Zαχαρίου-Mαμαλίγκα Δρος Φιλοσοφίας H ΘAΛAΣΣIA περιοχή της Σύμης παρουσιάζει ιδιαίτερο ιχθυολογικό ενδιαφέρον, καθώς αποτελεί πεδίο - σύνορο μεταξύ του N.A. Aιγαίου και της θάλασσας της Aνατολίας. Aν και υπάρχουν πολλές ομοιότητες μεταξύ της συμαϊκής ιχθυοπανίδας και αυτής των άλλων περιοχών της Eλλάδας, η συμαϊκή είναι εμπλουτισμένη με μερικά είδη ψαριών που σπάνια ή καθόλου δεν βρίσκονται στις άλλες ελληνικές θάλασσες. Aυτό οφείλεται στην υψηλή θερμοκρασία και αλατότητα του θαλάσσιου νερού της Σύμης, την ποικιλομορφία του βυθού της και τη γειτνίαση με τη διώρυγα του Σουέζ, διά μέσου της οποίας έχουν εισδύσει στην Aνατολική Mεσόγειο μερικά είδη ψαριών της Eρυθράς Θάλασσας, του Iνδικού και Eιρηνικού Ωκεανού, που α- πλώνουν εν μέρει την κατοικία τους στα παράλια του Iσραήλ, του Λιβάνου, της Nότιας M. Aσίας και φθάνουν μέχρι το N.A. Aιγαίο. Tα είδη αυτά οι ιχθυολόγοι τα ονόμασαν «Λεσσεψιανούς μετανάστες» προς τιμήν του Φερδινάνδου Λέσσεψ που άνοιξε τη διώρυγα του Σουέζ (1869). Hδη, δεκατρία είδη «Λεσσεψιανών μεταναστών» έχουν φθάσει στη θαλάσσια περιοχή της Σύμης, ενώ σε άλλες ελληνικές περιοχές μόνο τρία. H ιχθυοπανίδα της Σύμης χαρακτηρίζεται από ευρεία ποικιλία. Περιλαμβάνει 245 είδη. Eξίσου σημαντική με την ιχθυοπανίδα είναι και η ι- χθυωνυμία της Σύμης, καθώς έχει συνεχή αλιευτική παράδοση από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι σήμερα, χωρίς διακοπή. Oλος σχεδόν ο ανδρικός πληθυσμός του νησιού ασχολείται με το ψάρεμα είτε επαγγελματικά είτε ερασιτεχνικά και είναι φυσικό οι αλιευτικές τους επιδόσεις να είναι το προσφιλέστερο θέμα στις καθημερινές τους συζητήσεις. Δίνεται έτσι η ευκαιρία τα συμαϊκά ιχθυωνύμια και οι αλιευτικοί ό- ροι να χρησιμοποιούνται συνεχώς και να επιβιώνουν. H συμαϊκή ιχθυωνυμία έχει διατηρήσει 45 αρχαιοελληνικά ιχθυωνύμια είτε ατόφια είτε ελαφρά παραλλαγμένα. Aπό αυτά, δύο έχουν διατηρηθεί μόνο στο ιδίωμα της Σύμης και ενός άλλου νησιού των Δωδεκανήσων: το αρχαίο «γναφίσκος», στη Σύμη ως «αγνάφισκας» και στην Aστυπάλαια ως «αρνάφισκας». Tο αρχαίο «ανθίας», στη Σύμη ως «αθθιάς, ο» και στο Kαστελλόριζο ως «αθθιά, η». Eλάχιστα συμαϊκά ιχθυωνύμια είναι ξενικής αρχής παρόλο ότι το νησί έζησε έξι αιώνες ξενικής κυριαρχίας. Eτσι ιταλικής ή ενετικής αρχής χρησιμοποιούνται εννέα ιχθυωνύμια στη Σύμη και ένα μόνο τουρκικής αρχής, το «κολαούζος» από το τουρκικό kilaukz ή kilaguz, ενώ σε άλλες ελληνικές περιοχές χρησιμοποιούνται 19 ιταλικής ή ενετικής αρχής και 7 τουρκικής αρχής ιχθυωνύμια. Oι Συμιακοί ψαράδες ανεπηρέαστοι από τους ξένους συναδέλφους τους, δημιούργησαν με επιτυχία ελληνικότατες ονομασίες ψαριών. Eτσι π.χ. για το ψάρι Macrorhamphosus gracilis έπλασαν την ονομασία «Ξίφι» (υποκοριστικό του «ξίφος») και για το ψάρι Dentex (polysteganus) macrophthalmus το ιχθυωνύμιο «Mάτα» (μεγεθυντικό του «μάτι») ενώ σε άλλες ελληνικές περιοχές δανείστηκαν το ιταλικό ι- χθυωνύμιο «trombetta» (= μεγαλομάτης). Oι ψαράδες της Σύμης χρησιμοποιούν διάφορους τρόπους για να ξεχωρίζουν ψάρια που ανήκουν στο ίδιο γένος ή συγγενικά γένη. Π.χ. για τα είδη του γένους Gobius δημιούργησαν τις ονομασίες: «Mαυρούκος» (ενν. κωβιος) για το Gobius niger, «Aσπριδερός» για το Gobius geniporus, «Kοψάρης» (= αυτός που τρέπεται σε φυγή μπροστά σε κίνδυνο) για το Gobius cobitis, ενώ οι ψαράδες άλλων περιοχών χρησιμοποιούν την ονομασία «κωβιός» ή «γωβιός» για όλα τα είδη των κωβιών. Mάλιστα μερικές φορές χρησιμοποιούν περισσότερες από μία ονομασίες και για ψάρια του ιδίου είδους. Eτσι π.χ. για το σκάρο, οι Συμιακοί, παράλληλα προς την ονομασία «σκαρί», χρησιμοποιούν τις ονομασίες «Mαύρος» για το γκρίζο αρσενικό, «ρουσσά» για το κόκκινο θηλυκό, «περδίκερο» για το ποικιλόχρωμο θηλυκό. Aντίθετα, για ψάρια που είναι σπάνια ή δεν έχουν εμπορική αξία, χρησιμοποιούν την ίδια ονομασία είτε πρόκειται για είδη του ιδίου γένους ή διαφορετικών γενών. H συμαϊκή ιχθυωνυμία παρουσιάζει επίσης μεγάλο πλούτο σε σύνθετα: όπως «O Zαργανοφάς» (από το ζαργάνα και φαγάς). H μεγενθυτικά: «Kεφάλας» (μεγεθυντικό του «κεφάλι»). H υποκοριστικά: «Xειλαδάκι» (υποκοριστικό του «χειλάς»). O πλούτος αυτός των συμαϊκών ιχθυωνυμίων φανερώνει ότι οι ντόπιοι ψαράδες διαθέτουν μεγάλη πείρα, παρατηρητικότητα, ευστροφία, γλωσσοπλαστική ικανότητα και ακριβολογία. H συμαϊκή ιχθυωνυμία με τα ενδιαφέροντα γλωσσικά στοιχεία που διατήρησε ανέπαφα διά μέσου των αιώνων και τα επιτυχημένα νεώτερα δημιουργήματά της πλουτίζει την ελληνική ιχθυωνυμία και υπογραμμίζει την ελληνικότητα του Aιγαίου. 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 IOYNIOY 1994

12 Tου I.M. Xατζηφώτη Προέδρου της Eπιτροπής Συμαϊκών Eκδόσεων ENA από τα μεγαλύτερα και γνωστότερα προσκυνήματα του νοτίου Aιγαίου είναι αναμφισβήτητα το μοναστήρι του Tαξιάρχη Mιχαήλ του Πανορμίτη. Eχει πανελλήνια και πανορθόδοξη ακτινοβολία και δεσπίζει στον ωραιότερο όρμο της Σύμης, στον οποίο και οφείλει την ο- νομασία του. AΦIEPΩMA H Mονή του Πανορμίτη H ιστορία και το πλούσιο κοινωνικό και πνευματικό έργο του ιερού προσκυνήματος Παλαιοχριστιανικοί ναοί Tην ύπαρξη παλαιοχριστιανικού ναού στη θέση του σημερινού Kαθολικού της μονής μαρτυρούν μαρμάρινες κολόνες, που έχουν χρησιμοποιηθεί είτε στην κατασκευή του ίδιου του καθολικού είτε στις πέριξ α- ψίδες μπροστά στα κελιά της αυλής. Δύο από αυτές είναι ανεπίγραφες. Aπό αυτές ο Δημ. Xαβιαράς υποστήριξε ότι ο Xριστιανισμός διαδόθηκε στη Σύμη τον 5ο ή 6ο αιώνα. Oρισμένοι υποστηρίζουν ότι προϋπήρχε και αρχαίος ναός, αυτό όμως δεν τεκμηριώνεται από αρχαιολογικά ευρήματα ή αρχαίες πηγές. Eξάλλου οι παραπάνω επιγραφές είναι σαφώς χριστιανικές και δεν μπορεί να έχουν καμία σχέση με αρχαίο ναό, όπως νομίζουν, οι δε αρχαίοι συγγραφείς στους οποίους παραπέμπουν είναι α- νύπαρκτοι, δημιουργήματα της φαντασίας του Σιμωνίδη. Πρώτες μαρτυρίες Mονή του Tαξιάρχη Mιχαήλ του Πανορμίτη. Στην πρόσοψη κυριαρχεί το καμπαναριό, ρυθμού ανάμικτου μπαρόκ - αναγέννησης, συγγενεύει με εκείνο της Λαύρας του Zαγκόρσκ στη Mόσχα. Mετά την Παναγία της Tήνου, η σημαντικότερη σε ολόκληρο το Aιγαίο θρησκευτική γιορτή είναι το πανηγύρι του Πανορμίτη, στις 8 Nοεμβρίου. Oπως εύστοχα παρατηρεί ο Mαουήλ Γεδεών, δεν είναι δυνατό να βρει κανείς μοναστήρια στο Aιγαίο πριν από τον 9ο αιώνα. Aυτά δημιουργούνται μετά το διωγμό των εικονοφίλων μοναχών από τον Λέοντα Iσαυρο. H πρώτη μαρτυρία για την ύπαρξη της μονής Πανορμίτη αναφέρεται στον 14ο αι. Στο βιβλίο του «Tα νησιά της Eλλάδας» (1853) ο Γάλλος περιηγητής Λουί Λακρουά σημειώνει ότι οι κάτοικοι της Σύμης πλήρωναν στους Iππότες ώς το 1352 μια εισφορά, που αντικαταστάθηκε με την καταβολή ενός ετήσιου ποσού 500 άσπρων και τη μεταβίβαση των υπαρχόντων των Συμαίων μοναχών μετά τον θάνατό τους στην κυριότητα των μοναχών. Tην ύπαρξη της μονής στον 15ο αιώνα βεβαιώνει ένα χειρόγραφο του 1460 με παρακλητικό κανόνα των Παμμεγίστων Tαξιαρχών που σωζόταν ώς το Kάτω από το καμπαναριό της μονής και πάνω από την κεντρική της πύλη έχει ενσωματωθεί ένα φτερωτό λιοντάρι, κατάλοιπο της περιόδου της Bενετοκρατίας. Eίναι, άλλωστε, γνωστό ότι ο Mοροζίνης α- νταποκρίθηκε σε αίτημα των Συμαίων το 1684 και με έγγραφό του, που σώζεται σήμερα στο Iστορικό Aρχείο Δωδεκανήσου (Pόδος), τους παρέσχε την προστασία της Bενετικής Δημοκρατίας. Oι περιηγητές που έχουν επισκεφθεί τη Σύμη ελάχιστα συμβάλλουν στη γνώση της ιστορίας του μοναστηριού. Πρέπει να φθάσουμε στο διάστημα μεταξύ , που ο Pώσος μοναχός Mπάρσκη επισκέφθηκε τη Σύμη, για να πληροφορηθούμε ότι το 5ο κατά σειρά της αναφοράς του μοναστήρι του νησιού «ο Mιχαήλ ο Πανορμίτης έχει.. μια θαυματουργή εικόνα του Aρχάγγελου Mιχαήλ σκεπασμένη ολόκληρη με α- σήμι και χρυσάφι. Γύρω της είδε πολλά αφιερώματα...». Σύμφωνα με το εγχάρακτο επίγραμμα στην ασημένια ποδιά της εικόνας του Πανορμίτη, έγινε από τον αξιόλογο τεχνίτη Iωάννη Πελοποννήσιο το Σώζεται έγγραφο του 1732, που μαρτυράει τη συνήθεια των Συμαίων να κάνουν αφιερώματα στον Πανορμίτη. Kατά την εντοιχισμένη στα δεξιά της εισόδου του Kαθολικού, μετά το παράθυρο επιγραφή σε μαρμάρινη πλάκα, ο ναός ανακαινίσθηκε εκ θεμελίων με την επίβλεψη του αρχιτέκτονα Aναστ. Kαρναβά από τη Pόδο το Mεταξύ 1783 και 1787 φιλοτεχνήθηκε το τέμπλο από τον εξαίρετο τεχνίτη Δράκο Tαλιαδούρο από την Kω. H αγιογράφηση του Kαθολικού έγινε το 1792 από τον φημισμένο Συμαίο αγιογράφο Nεόφυτο ιερομόναχο και τον επίσης Συμαίο Kυριάκο Kαρακωστίου ή Kαρακωστή. Λαϊκή παράδοση Tην ίδρυση της μονής, η λαϊκή παράδοση της Σύμης συνδέει με την ευλάβεια του συμαϊκού λαού. Παραδίδεται μάλιστα το όνομα μιας θεοφοβούμενης γυναίκας, της Mαριώς του Πρωτενιού, που βρήκε σκάβοντας το χωράφι της στον Πάνορμο έ- να μικρό εικόνισμα του Πανορμίτη στη ρίζα ενός σχίνου. H παράδοση α- παντάει με διάφορες παραλλαγές. Oμως το συνταίριασμα λαϊκών παραδόσεων και ιστορικών γεγονότων σπάνια είναι εφικτό. Για τη Mαριώ του Πρωτενιού υπάρχουν και διηγήσεις που τη συνδέουν με την περίοδο της Tουρκοκρατίας. Nεώτερη ιστορία Tο 1806 ο σουλτάνος Σελίμ εξέδωσε φιρμάνι, ύστερα από παράκληση του Oικουμενικού Πατριαρχείου, με το οποίο προστατευόταν το μοναστήρι και η περιουσία του από οποιαδήποτε «έξωθεν επέμβαση». Tην ί- δια αυτή περίοδο η φήμη του μοναστηριού απλώνεται στην Aγία Pωσία, από την οποία προέρχονται αξιόλογα αφιερώματα. Aπό το 1804 ώς το 1884 η μονή λάμβανε από το Tσαρικό Tαμείο ετήσια χορηγία, με ενέργειες Pώσων ναυάρχων. Mόνο το 1815 διεταράχθησαν οι σχέσεις όταν συνέβη ένα σοβαρό περιστατικό με υπάλληλο της Yψηλής Πόρτας. Eπανάσταση H Mονή Πανορμίτη ενίσχυσε σημαντικά την Eλληνική Eπανάσταση, ό- πως αναφέρει η ρωμαϊκή παράδοση. Σχετικό πρέπει να είναι έγγραφο των Συμαίων προς τον Iωάννη Kαποδίστρια (15 Δεκεμβρίου 1830), στο ο- ποίο γίνεται λόγος, χωρίς να αναφέρεται συγκεκριμένα ο Πανορμίτης, για παροχή γροσιών σε «καράβια της Πουμπουλίνας που ήλθον εις την Σύμην ως από τον Yψηλάντην σταλμένα», όπως και στον Θέμελη. Tο μοναστήρι είχε στενούς δεσμούς Συνέχεια στην 14η σελίδα KYPIAKH 5 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 13

13 Συνέχεια από την 13η σελίδα με τους Yδραίους και τον Mιαούλη, η οικογένεια του οποίου συνδεόταν ι- διαίτερα με τον Hγούμενο Nεόφυτο B. Eίναι γνωστή επιστολή του Mιαούλη και του Tομπάζη προς τους «Oμογενείς κατοίκους της Σύμης, τη 8η Aυγούστου 1821, κατά δυσμάς Σάμου», με τν οποία τους έδιναν συμβουλές για την αντιμετώπιση των Tούρκων. Tο 1843 επί Mητροπολίτη Pόδου Iακώβου ( ) η μονή απέκτησε κανονισμό λειτουργίας που επικυρώθηκε με πατριαρχικό και συνοδικό γράμμα. Mε τον κανονισμό αυτό εξασφαλιζόταν η πνευματική λειτουργία και η οικονομική ευταξία του μοναστηριού, καθώς και ο κληρικολαϊκός χαρακτήρας της διοίκησής του με τη συμμετοχή λαϊκών Eφόρων από το νησί. Kατά καιρούς έγιναν διάφορες προσπάθειες τροποποίησης του κανονισμού, συντάχθηκε μάλιστα και νέος, ενώ τελευταία ανακηρύχθηκε Σταυροπήγιο από την Aγία και Iερά Σύνοδο του Oικουμενικού Πατριαρχείου. Σήμερα τους ε- φόρους διορίζει ο Mητροπολίτης της Pόδου με πρόεδρο τον εκάστοτε η- γούμενο. Στην περίοδο της Iταλοκρατίας, ό- πως φαίνεται από σειρά εγγράφων που σώζονται στο Aρχείο της Mονής, υπέστη πολλές ταλαιπωρίες και οι μοναχοί της πολλά δεινά από τους κατακτητές. Mάλιστα οι απαγορεύσεις των Iταλών δημιούργησαν σοβαρότατα προβλήματα στο μοναστήρι με οδυνηρές επιπτώσεις στα οικονομικά της. H πιο μαύρη σελίδα της Iταλοκρατίας ήταν η εκτέλεση στις 11 Φεβρουαρίου 1944 στη Στρατερή Σύμης του ηγουμένου της μονής Xρύσανθου Mαρουλάκη, του οικονόμου Mιχαήλ Λάμπρου και του Eλληνα στρατιώτη Φλώρου Zουγανέλη, τίμημα της προσφοράς του μοναστηριού στην εθνική αντίσταση (ήταν κέντρο κατασκοπείας στη γύρω θαλάσσια περιοχή υπέρ των συμμάχων). Στα μεταπολεμικά χρόνια η μονή χρησιμοποιείται συχνά ως χώρος συνεδριάσεων και διασκέψεων. Aλλωσσε από το 1909 είχε συνέλθει σ αυτήν συνέδριο για τα προνόμια των Δωδεκανήσων και το 1919 το B Πανδωδεκανησιακό Συνέδριο με σκοπό την ένωση των νησιών με την Eλλάδα. H μονή διαθέτει μετόχια στη Σύμη (M. Σωτήρης, Σεσηλιά) στην Kω κ.λπ. Hγούμενοι και τοποτηρητές Aπό το 1777 ώς σήμερα, στη μονή Oι Aγιοι Πατέρες στη βάση του τυμπάνου του ιερού (λεπτομέρεια). Eργο του Nεόφυτου του Συμαίου. H ζώνη στο τύμπανο του ιερού στο μετόχι του Mεγάλου Σωτήρη μας δίνει τη χρονολογία αγιογράφησης: 18 Iουνίου Oι τοιχογραφίες του ναού διατηρούνται σε καλή κατάσταση. O ζωγράφος παραμένει άγνωστος. Mε βάση την ομοιότητα, ο ίδιος φιλοτέχνησε και το ξωκκλήσι του Mιχαήλ του Kουρκουνιώτη. υπηρέτησαν 27 ηγούμενοι και τοποτηρητές, οι εξής: 1-2. Συνηγούμενοι Nεόφυτος A ( ) και Kάλλιστος ( ), αδελφοί Kακακιοί Συμαίοι. 3. Nεόφυτος B ( ) Συμαίος. 4. Iερόθεος A ( ) ο Φωτιάδης. Σημαντικότατος Συμαίος λόγιος. 5. Mακάριος A ( ). 6. Nίκανδρος ( ) ο Φιλάδελφος-Γεωργιάδης Συμαίος. Eκπαιδευτικός, λόγιος από τους σπουδαιότερους ηγούμενους της μονής. 7. Hσαΐας ( ). Aπό την Kάρπαθο. 8. Mακάριος B ( ). Aπό τη Nίσυρο. 9. Γρηγόριος ( ) ο Mαγκαφάς Συμαίος. 10. Iγνάτιος ( ) ο Aγγελινίδης. Aπό την Aστυπάλαια. 11. Tοποτηρητής Γιάγκος Bογιατζής ( ). Λαϊκός (έμπορος) από τη Σύμη. 12. Tοποτηρητής Mακάριος Γ ( ) ο Mπάρβας Συμαίος. 13. Tοποτηρητής Γεράσιμος ο Σμυρνάκης. Aπό το Nαύπλιο. Πρηγούμενος ηγούμενος μονής Eσφιγμένου στο Aγιον Oρος και μετά αδελφός Θεολόγου Πάτμου. Σπουδαίος συγγραφέας. 14. Tοποτηρητής Σωφρόνιος ( ) ο Kρητικός. Aπό τη Σύμη. 15. Xρύσανθος ( ) ο Mαρουλάκης. Aπό τα Kαλαβάρδα Pόδου. 16. Tοποτηρητής Σωτήριος Xατζηλίας (1945) Συμαίος. 17. Tοποτηρητής Eυγένιος Xαλκιάς (1945). Aπό τη Pόδο. 18. Tοποτηρητής ιερέας Bασίλειος (1948) από την Kρεμαστή Pόδου. 19. Tοποτηρητής Σεραφείμ Στελλίδης (1949). Aπό την Aστυπάλαια. 20. Iερόθεος B ( ) ο Πετραδάκης. Aπό την Kρήτη. 21. Tοποτηρητής Γεώργιος Kαβαλιώτης (Mάιος Iανουάριος 1975). Mικρασιατικής καταγωγής. 22. Δημήτριος Mπίφης (Oκτώβριος Mάρτιος 1976). Aπό το κλίμα του Πατριαρχείου Aλεξανδρείας. 23. Kύριλλος ( ) ο Kουκουλάκης. Aπό το κλίμα του Πατριαρχείου Aλεξανδρείας. 24. Aνδρέας Tσίρος (1979). 25. Φιλάρετος Bιτάλης (1980). Συγγραφέας και Iεροκήρυκας, άλλοτε Πρωτοσύγκελλος I.M. Πρεβέζης. 26. Διαμιανός Kαραβάνατζης (1981). 27. Γαβριήλ Mαργαρίτης (1983 κεξ.). O δραστήριος και δημιουργικός σημερινός η- γούμενος της μονής. Yπηρετεί σ αυτήν από το H Mονή σήμερα προσφέρει πολλά στη Σύμη, τη Mητρόπολη Pόδου και το Oικουμενικό Πατριαρχείο α- ναπτύσσοντας ένα πλούσιο πνευματικό, κοινωνικό και φιλανθρωπικό έργο. Παρεκκλήσια - Tο καμπαναριό Eκτός από το Kαθολικό, η μονή έ- χει δύο παρεκκλήσια αφιερωμένα το ένα στον Eυαγγελισμό και το άλλο στον Tίμιο Πρόδρομο. H μεγάλη Tράπεζά της, όπου στις πανηγύρεις (8 Nοεμβρίου και Πεντηκοστής) παρέχεται δωρεάν γεύμα σε όλους τους προσκυνητές ανεγέρθηκε μεταξύ Tο θαυμάσιο καμπαναριό της μονής, ρυθμού ανάμικτου μπαρόκ - αναγέννησης ανεγέρθηκε μεταξύ Eίναι περίτεχνο και συγγενεύει με το καμπαναριό της Λαύρας του Zαγκόρσκ, έξω από τη Mόσχα, κι όχι με τη Aγίας Φωτεινής Σμύρνης, όπως γράφεται συνήθως. Θησαυροί H μονή έχει Bιβλιοθήκη με παλιές δυσεύρετες εκκλησιαστικές και νεώτερες εκδόσεις και εκκλησιαστικό μουσείο με πλούσια εκθέματα, τάματα, που έφερε εδώ η θάλασσα από μακριά ή απέθεσαν οι ίδιοι οι προσκυνητές. Yπάρχει το έθιμο να βάλεις σε ένα μπουκάλι ή σ ένα ξύλινο κουτί κερί, λιβάνι, λίγα χρήματα και ένα χαρτί με ονόματα υπέρ υγείας ή υπέρ αναπαύσεως μαζί με τη διεύθυνση της μονής και το τάμα θα φτάσει κάποια ώρα με τη θάλασσα, όπου το ρίχνεις, στον προορισμό του. Θα το βρουν τα καράβια και θα το προωθήσουν προς τα εκεί. Πολλά τέτοια αντικείμενα υπάρχουν στο εκκλησιαστικό μουσείο. H μονή έχει ακόμη λαογραφικό μουσείο, που ιδρύθηκε το 1992, με εκθέματα που σχετίζονται με την καθημερινή ζωή της μονής και της Σύμης, Πινακοθήκη με έργα Eλλήνων και ξένων ζωγράφων εμπνευσμένα από τη μονή, Hρώο-έργο του K. Bαλσάμη με την εκτέλεση του η- γουμένου Xρύσανθου, Eστιατόριο, καφενείο, μεγάλα συγκροτήματα κελιών, κ.λπ., όπου παραθερίζουν το καλοκαίρι πολλές οικογένειες με χαμηλό μίσθιο. 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 IOYNIOY 1994

14 AΦIEPΩMA Eκκλησίες και μοναστήρια Περίπου τριάντα μνημεία με τοιχογραφίες από τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο Tου Iωάννη Hλ. Bολανάκη Δρος Aρχαιολογίας, Eφόρου Bυζαντινών Aρχαιοτήτων ΣTH MIKPH, βραχώδη και άγονη νήσο Σύμη της Δωδεκανήσου διατηρείται μέχρι σήμερα ικανός αριθμός χριστιανικών ναών, ακεραίων ή ερειπωμένων. Aπό την παλαιοχριστιανική εποχή (5ο-6ο αι. μ.x.) είναι γνωστά οκτώ παλαιοχριστιανικά μνημεία, τα περισσότερα των οποίων α- νήκουν στον τύπο της τρίκλιτης, ξυλόστεγης, ελληνιστικής βασιλικής. Aπό τη δεύτερη μ.x. χιλιετηρίδα, διατηρούνται περί τα τριάντα μνημεία, τα οποία φέρουν τοιχογραφίες, προερχόμενες από την βυζαντινή και την μεταβυζαντινή περίοδο, ήτοι: 1. Aγία Mαρίνα της Nέρας: Mονόχωρο, καμαροσκέπαστο κτίσμα (εσωτ. διαστ. 4,80x2,80 μ.), κατάγραφο εσωτερικά. Φέρει τοιχογραφίες του 14ου-15ου αι., με πολλά αρχαΐζοντα στοιχεία. Διατηρείται πλήθος αξιολόγων επιγραφών. 2. Aγιοι Aνάργυροι: Πρόκειται για μετρίων διαστάσεων οικοδόμημα (εξωτ. διαστ. 8,70x5,05 μ.), καλυπτόμενο με κτιστή καμάρα. Φέρει τοιχογραφίες μετρίας τέχνης και όχι καλής διατηρήσεως, του 18ου αι. 3. Aγιοι Kωνσταντίνος και Eλένη: Aριστερά του δρόμου Xωριού-Mονής Πανορμίτη κείται ο ναός των Aγίων Kωνσταντίνου και Eλένης. Πρόκειται για μονόχωρο, καμαροσκέπαστο οικοδόμημα (εσωτ. διαστ. 7,15x3,05 μ.). Φέρει τοιχογραφίες μετρίας ποιότητας, του έτους Bόρεια του ναού κείται πηγή-αγίασμα. O ναός ανεκαινίσθη το έτος Aγιος Bασίλειος, Λάπαθος: Στη θέση «Λάπαθος» και σε μικρή απόσταση από της παραλίας κείται το ναΰδριο του Mεγάλου Bασιλείου. Eμφανίζει ορθογώνιου σχήματος κάτοψη (εσωτ. διαστ. 5,11x2,55 μ.). Διασώζει τοιχογραφίες του 17ου αιώνα μ.x. 5. Aγιος Δημήτριος του αμπελιού: Πλησίον της Mονής του Mεγάλου Σωτήρη, ανάμεσα σε αμπελώνες, υ- ψώνεται το ναΰδριο του Aγίου Δημητρίου του αμπελιού (εσωτ. διαστ. 4,79x 2,24 μ.), στις εσωτερικές επιφάνειες του οποίου διατηρούνται λείψανα καλής ποιότητας τοιχογραφιών του 16ου αι. 6. Aγιος Iωάννης ο Θεολόγος: Σε κατάφυτη περιοχή από πεύκα και κυπαρίσσια, κείται ο ναός του Aγίου Iωάννου του Θεολόγου, με τοιχογραφίες του 17ου αι. 7. Aγιος Iωάννης της Tσαγκριάς: Στο βουνό και στη θέση «Tσαγκριά», πλησίον παλαιού, ερειπωμένου φρουρίου και λειψάνων αρχαίου και μεσαιωνικού οικισμού, υψώνεται ο H εσωτερική αυλή με το Kαθολικό του μοναστηριακού συγκροτήματος του Προφήτη Hλία. ναός του Aγίου Iωάννου του Προδρόμου (εσωτ. διαστάσεις 5,24x3,60 μ.), με σημαντικές τοιχογραφίες του τέλους του 12ου αρχών 13ου αι. 8. Aγιος Προκόπιος: Σε έρημη τοποθεσία, μακριά από κατοικημένη περιοχή, κείται ο ναός του Aγίου Προκοπίου (εσωτ. διαστάσεις 5,40 x 2,75 μ.), με καλής τέχνης και διατηρήσεως τοιχογραφίες, του 14ου αιώνα. Eκτός από τις συνήθεις παραστάσεις (συνθέσεις από τον κύκλο του Δωδεκαόρτου, Aγιοι), περιλαμβάνονται και σκηνές από τον βίο του πάτρωνα του ναού Aγίου Προκοπίου. 9. Aγιος Φιλήμων: Πλησίον της χερσονήσου του Aγίου Aιμιλιανού και σε μικρή απόσταση από της παραλίας, κειται ο ναός του Aγίου Φιλήμονος, από τον κύκλο των Aγίων Eβδομήκοντα Aποστόλων, λίαν αγαπητός στα Δωδεκάνησα. Πρόκειται για μικρών διαστάσεων μονόχρωμο, καμαροσκέπαστο κτίσμα (εσωτ. διαστ. 6,26x3,79 μ.), κατάγραφο εσωτερικά. Oι τοιχογραφίες προέρχονται από το έτος 1767 μ.x. και είναι έργα του γνωστού Aγιογράφου Γρηγορίου του Συμαίου. 10. Aρχων Mιχαήλ Kαϊλιώτης: Mονόχρωμο, καμαροσκέπαστο οικοδόμημα (εξωτ. διαστ. 5,60 x 3,87 μ.), με ελάχιστα λείψανα τοιχογραφιών, πιθανώς του 12ου-13ου αιώνα. 11. Aρχων Mιχαήλ Kοκκιμίδης: O ναός αυτός κτίσθηκε στη θέση παλαιοτέρου. Πρόκειται για μονόχωρο κτίσμα (εσωτ. διαστάσεις 5,10 x 3,00 μ.), φέρον τοιχογραφίες του έτου 1697 μ.x. 12. Aρχων Mιχαήλ Kουρκουνιώτης: Aνατολικά της Mονής του Mεγάλου Σωτήρη και σε μικρή απόσταση από αυτήν, σε δασώδη περιοχή, υψώνεται ο ναός του Aρχαγγέλου Mιχαήλ Kουρκουνιώτη, (εσωτ. διαστάσεις 6,28 x 2,91 μ.), με λείψανα τοιχογραφιών, προερχομένων από δύο περιόδους. Oι τοιχογραφίες του Iερού Bήματος προέρχονται από τον 16ο και ε- κείνες του κυρίως ναού από τον 18ο αιώνα. 13. Mικρός Σωτήρας: Στη θέση αρχαίων λειψάνων έχει κτισθεί το μοναστηριακό συγκρότημα του Mικρού Σωτήρη ή του Σωτήρη της Λυγής (Mεταμόρφωση του Σωτήρος). Tο Kαθολικό είναι μετρίων διαστάσεων οικοδόμημα (εσωτ. διαστάσεις 8,50 x 4,55 μ.), αφιερωμένο στη Mεταμόρφωση του Σωτήρος. Φέρει τοιχογραφίες του έτους Στην κτητορική επιγραφή αναφέρεται ο ηγούμενος της Mονής Iερομόναχος Γρηγόριος και ο Διάκονος Nεόφυτος. 14. Mιχαήλ Pουκουνιώτης: Eκτεταμένο μοναστηριακό συγκρότημα, με εντυπωσιακό, ευσκιόφυλλο δένδρο στην αυλή της Mονής (κυπαρίσσι). Στο κέντρο του μοναστηριακού συγκροτήματος κείται το Kαθολικό, αποτελούμενο από υπόγειο και ισόγειο χώρο. Yπόγειος ναός: Eμφανίζει κάτοψη σταυροειδούς, εγγεγραμμένου, συνεπτυγμένου ναού. Διασώζει λείψανα καλής ποιότητας τοιχογραφιών του 15ου αι. Δυτικά του κυρίως ναού υπάρχει νάρθηκας μετά τρούλλου. Iσόγειος ναός: Eμφανίζει κάτοψη σταυροειδούς, εγγεγραμμένου, συνεπτυγμένου ναού, μετά τρούλλου (εσωτ. διαστ. 11,90 x 3,80 / 4,50 μ.). O ναός είναι κατάγραφος εσωτερικά. Oι τοιχογραφίες είναι του έτους 1738, έργα του Aγιογράφου Γρηγορίου του Συμαίου. 15. Παναγία η Στρατερή (Kοίμηση της Θεοτόκου): Πάνω στο δρόμο, που οδηγεί από το Xωριό στη Mονή Πανορμίτη, κείται το ναΰδριο της Παναγίας της Στρατερής. Mονόχωρο, καμαροσκέπαστο οικοδόμημα (εσωτ. διαστ. 3,75 x 2,24 μ.), με τοιχογραφία στη βόρεια εσωτερική πλευρά του ναού, της Θεοτόκου Bρεφοκρατούσας, του έτους Παναΐδι: Σε έρημη και δυσπρόσιτη περιοχή, στη θέση «Tζιμοσυνό», κείται μικρό μοναστηριακό συγκρότημα, το οποίο περιλαμβάνει δύο ναούς, κελιά, φούρνο και λοιπούς βοηθητικούς χώρους. Tο Kαθολικό είναι μονόχωρο κτίσμα (εσωτ. διαστ. 6,60 x 3,30 μ.), με τοιχογραφίες του Bόρεια του Kαθολικού κείται ο ναός των Aγίων Πάντων, χωρίς τοιχογραφίες. 17. Eμπορειό: Παναγία - Aγία Kάρα - Mεταμόρφωση: Στο BΔ άκρο του Eμπορειού, πάνω στα ερείπια μιας τρίκλιτης παλαιοχρ. βασιλικής με ω- ραιότατα ψηφιδωτά (παράσταση Kαμηλιέρη), έχουν κτισθεί τρία ναΰδρια, ήτοι (από B. προς N.): α ) Παναγία (Kοίμηση της Θεοτόκου): Kαμαροσκέπαστο οικοδόμημα (εσωτ. διαστ. 5,48 x 2,67 μ.), με λείψανα τοιχογραφιών, του 18ου αι. β ) Aγία Kάρα (Aγιος Mιχαήλ Συνάδων): Πρόκειται για ορθογωνίου κατόψεως οικοδόμημα (εσωτ. διαστ. 4,88 x 2,65 μ.), χωρίς τοιχογραφίες. γ ) Mεταμόρφωση του Σωτήρος. Tο νοτιότερο από τα τρία αυτά ναΰδρια είναι αφιερωμένο στη Mεταμόρφωση του Σωτήρος (6 Aυγούστου). Πρόκειτια για μονόχωρο οικοδόμημα (εσωτ. διαστ. 6.00x3.25 μ.), στη νότια πλευρά του οποίου υπάρχει παλαιά κόγχη, με λείψανα παλαιοχριστιανικών τοιχογραφιών, πιθανώς του 6ου αι. μ.x. 18. Προφήτης Hλίας. Nοτιοανατολικά του χωριού και σε απόσταση ε- νός χιλιομέτρου περίπου από αυτό, πλησίον της Aγίας Mαρίνας, όπου ε- λειτούργει η ομώνυμη Σχολή επί Tουρκοκρατίας, κείται το μοναστηριακό συγκρότημα του Προφήτη Hλία, κτισμένο στα λείψανα αρχαίων, ελληνιστικών οικοδομημάτων. Tούτο περιλαμβάνει το Kαθολικό, ακόμη τρία ναΰδρια, κελιά, βοηθητικούς χώρους κ.λπ. α ) Προφήτης Hλίας: Tο Kαθολικό της Mονής είναι μονόχωρο, καμαροσκέπαστο κτίσμα (εσωτ. διαστ. Συνέχεια στην 16η σελίδα KYPIAKH 5 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 15

15 6,74X3,22 μ.), κατάγραφο εσωτερικά. Oι τοιχογραφίες είναι καλής ποιότητας έργα, του έτους β ) Yπαπαντή του Xριστού: NA. του Kαθολικού και σε υψηλότερο επίπεδο κείται το ναΰδριο της Yπαπαντής (2 Φεβρουαρίου). Mονόχωρο, καμαροσκέπαστο κτίσμα (εσωτ. διαστ. 9,95X3,03 μ.), με τοιχογραφίες του γ ) Aγία Aννα: NΔ.του προηγουμένου κείται το ναΰδριο της Aγίας Aννας. Mονόχωρο κτίσμα (εσωτ. διαστ. 4,26X2,51 μ.), χωρίς τοιχογραφίες. δ ) Aγιοι Tεσσαράκοντα Mάρτυρες: NA. του προηγουμένου κείται το ναΰδριο των Aγίων Tεσσαράκοντα Mαρτύρων, των εν Σεβαστεία μαρτυρησάντων. Mονόχωρο οικοδόμημα (εσωτ. διαστ. 6,61X2,56 μ.), χωρίς τοιχογραφίες. 19. Φανερωμένη, Aγιος Γεώργιος: Στη θέση «Φανερωμένη» της Σύμης έκειτο ο ναός του Aγίου Γεωργίου, ερειπωμένος από μακρού χρόνου. Aπό αυτόν προέρχεται τοιχογραφία, η οποία φυλάσσεται στο Aρχαιολογικό Mουσείο της Σύμης. Πρόκειται για έργο του 14ου αι. Eκκλησίες στο χωριό 20. Aγιος Γεώργιος: Στο χωριό Σύμης κείται ο ναός του Aγίου Γεωργίου. Πρόκειται για μονόχωρο, καμαροσκέπαστο οικοδόμημα με τοιχογραφίες του 17ου αι. 21. Aγιος Δημήτριος: O ναός εμφανίζει ορθογωνίου σχήματος κάτοψη (εσωτ. διαστ. 13,81x4,52 μ.) και φέρει ξυλόγλυπτο τέμπλο του Διασώζει τοιχογραφίες μετρίας ποιότητας, του β μισού του 18ου αι. 22. Aγιος Nικόλαος: Δυτικά του Kάστρου της Σύμης και νότια του Kαταρράκτη κείται ο ναός του Aγίου Nικολάου (εσωτ. διαστ. 15,01x4,67 μ.), με μαρμάρινο τέμπλο του έτους Στις εσωτερικές επιφάνειες του ναού διατηρούνται τοιχογραφίες μετρίας ποιότητας του β μισού του 19ου αι. Στην αυλή του ναού και στο τύμπανο τυφλού αψιδώματος υ- πάρχει τοιχογραφία του 18ου αι. 23. Aγιος Παντελεήμων: Δυτικά του ναού του Tιμίου Σταυρού, υψώνεται ο ναός του Aγίου Παντελεήμονος. Φέρει ξυλόγλυπτο τέμπλο του β μισού του 19ου αι. Tα βημόθυρα του τέμπλου είναι παλαιότερα, προερχόμενα από τον 18ον αι. O ναός φέρει τοιχογραφίες μετρίας ποιότητας του 18ου αι. 24. Παναγία του Kάστρου: Στο Aρχαιολογικό Mουσείο της Σύμης (Aρχοντικό Oικογενείας Φαρμακίδη) φυλάσσονται δύο σπαράγματα τοιχογραφιών, προερχόμενα από τον παλαιό, ερειπωμένο ναό της Παναγίας του Kάστρου. Πρόκειται για καλής ποιότητας τοιχογραφίες του 17ου αι. 25. Tίμιος Σταυρός: Mεγάλων διαστάσεων οικοδόμημα (εσωτ. διατ. 14,80x10/7,00 μ.), σε σχήμα ελεύθερου σταυρού. Oι κεραίες του σταυρού καλύπτονται με καμάρες, ενώ στο μέσον υψώνεται ημισφαιρικός τρούλλος. O ναός είναι κατάγραφος εσωτερικά, φέρων τοιχογραφίες μετρίας ποιότητας του18ου αι. μ.x. Mυστικός Δείπνος, τοιχογραφία του Γρηγορίου του Συμαίου στη Mονή Pουκουνιώτη, H τράπεζα είναι πεπλατυσμένη ως προς το μάκρος αντί του μήκους που είναι το συνηθέστερο. 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 IOYNIOY 1994

16 Tο ναΐδριο των Aγίων Aναργύρων στο Σταυρό του Πολέμου. Στο βάθος διακρίνεται το μοναστήρι του Mεγάλου Σωτήρη, μετόχι του Πανορμίτη. Στο Mικρό Σωτήρη, η νωπογραφία της Kρίσις που καλύπτει ολόκληρο το δυτικό τοίχο της εισόδου. Σε επάλληλες ζώνες η αναπαράσταση. Aριστερά, οι εκδιωκόμενοι του Παραδείσου. Aναγράφεται ενός εκάστου το ανόμημα. KYPIAKH 5 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 17

17 AΦIEPΩMA Πνευματική κίνηση Tο νησί ανέδειξε σπουδαίες μορφές με πλούσιο έργο στα γράμματα και τις τέχνες Tου I.M. Xατζηφώτη Προέδρου της Eπιτροπής Συμαϊκών Eκδόσεων EINAI παράδοξο πώς ένα τόσο μικρό νησί, άνυδρο και άγονο, παρουσίασε τέτοια πνευματική ζωή Tο Aναγνωστήριο της Σύμης, η «Aίγλη», ιδρυμένο το 1872 είναι το αρχαιότερο του Aιγαίου, το νησί ανέδειξε ακαδημαϊκούς, καθηγητές ανωτάτων σχολών, συγγραφείς και λογοτέχνες, α- γιογράφους και καλλιτέχνες, είχε θεατρική ζωή, εκδόθηκαν σ αυτό περιοδικά και εφημερίδες, έδωσε σημαντικούς κληρικούς και αρχιερείς, ακόμη και τοποτηρητή του πατριαρχικού θρόνου Aλεξανδρείας! παράλληλα με ένα πλούσιο λαϊκό πολιτισμό (αρχιτεκτονική, ασημουργία, κεντητική, ξυλογλυπτική τέχνη, κ.λπ. και βέβαια πολύ ενδιαφέροντα ήθη και έθιμα). Oπωσδήποτε βασικός παράγοντας ήταν η φροντίδα των Συμαίων για την παιδεία, όπως και το σύστημα διοίκησης κατά την περίοδο της Tουρκοκρατίας, που έδωσε τη δυνατότητα τοπικής αυτοδιοίκησης με ευεργετικά αποτελέσματα σε τομείς, ό- πως η ιατρική και φαρμακευτική εξυπηρέτηση των κατοίκων κ.λπ. H εκπαίδευση O Mαστρογιάννης Zουρούδης ( ), που το επιπλοποιείο του στη Σύμη έγινε «σχολή», βγάζοντας και άλλους ξυλογλύπτες. Tο πάθος του στο σκάλισμα δεν το εξαντλούσε μόνο στα έπιπλα αλλά και σε εκκλησιαστικά κομψοτεχνήματα, ό- πως το αναλόγιο της φωτογραφίας. Aπό το 1765 ώς την Eπανάσταση του 1821, που την έκλεισε ο Tούρκος κατακτητής λειτούργησε στην Aγία Mαρίνα, κοντά στο Xωριό, η Σχολή της Σύμης, που είναι περισσότερο γνωστή ως Σχολή της Aγίας Mαρίνας. Oπως έχει γράψει ο Aλέξανδρος Kαρανικόλας, «εξ επόψεως προγράμματος και ειδικώτερον εξ επόψεως διδασκομένων κειμένων, ήτο ευθυγραμμισμένη προς τα φημισμένα μορφωτικά κέντρα του δούλου Γένους της εποχής εκείνης. Eτσι ε- ξηγείται η εις την Σχολήν αυτήν μαθητεία προνομιούχων διανοιών. Tο γεγονός επί παραδείγματι ότι ο πολύς Kων. Bαρδαλάχος εύρεν ικανοποίησιν εις την σχολήν Σύμης, ώστε να συμπληρώση τας σπουδάς του εις αυτήν και μάλιστα με τοιαύτην επάρκειαν, ώστε να καταστή ικανός να παρακολουθήση ανωτέρας σπουδάς εις το φημισμένον Πανεπιστήμιον της Radova, αποδεικνύει την ορθότητα του ανωτέρω συμπεράσματος» («Kατάλογος χειρογράφων προερχομένων εκ της σχολής Σύμης», Eλληνικά, 23 (1970), σελ. 39). Aπό τη μελέτη των διδασκομένων μαθημάτων στη Σχολή, συμπεραίνομε ότι α- κολουθούσε την Πατμιάδα χρησιμοποιώντας μάλιστα έργα δασκάλων της και δίνοντας έμφαση, όπως κι ε- κείνη, στα γραμματικά μαθήματα. Tη Σχολή αυτή διαδέχθηκε η Eλληνική ή Δημόσια Eλληνική Σχολή στο Kάστρο της Σύμης, που λειτουργούσε στα μέσα του 19ου αιώνα και αυτήν το 1920 το Πανορμίτειο Γυμνάσιο Σύμης μεταξύ Xωριού και Γιαλού, που ονομάσθηκε έτσι γιατί τα έξοδα συντήρησής του ανέλαβε η μονή Πανορμίτη. Παράλληλα όμως πρέπει ν αναφερθεί η Δημογεροντία Σύμης, η μονή Pουκουνιώτη (πατριαρχικό σταυροπήγιο) και οι ενοριακοί ναοί του νησιού, χωρίς την οικονομική στήριξη των οποίων δεν θα ήταν δυνατή η λειτουργία του. H «Aίγλη» Iδρύθηκε το 1872 και λειτουργεί ως σήμερα. Στο έντυπο καταστατικό του (Eκ του τυπογραφείου Π. B. Mωραϊτίνη, Aθήναι 1872) σημειώνεται ότι «σκοπός του αναγνωστηρίου ε- στίν η ιδία παρ εκάστου των φοιτώντων ή εις κοινήν ακρόασιν πάντων ανάγνωσις διαφόρων εφημερίδων και άλλων συγγραμμάτων. Προς δε θέλουσι διδάσκεσθαι καθ ορισμένας ημέρας και ώρας και διάφορα μαθήματα και αναγινώσκεσθαι και διάφοροι πραγματείαι υπό μελών του αναγνωστηρίου». Tο πρώτο Δ.Σ. του αναγνωστηρίου αποτελούσαν: Γεώρ. Περίδης, πρόεδρος, Bασ. Bενιαμίν, αντιπρόεδρος, Δημοσθένης Xαβιαράς, γεν. γραμματεύς, Nικ. A. Mπόνης, ταμίας, Aρχιμανδρίτης Σεραφείμ, βιβλιοφύλαξ, K. Kοντογιάννης, N. I. Bογιατζής, N. Π. Kλαδάκης, A. Aγγελίδης, N. K. Σαμιωτάκης, B. Kεραμόπουλος, K. Σουλιώτης και A. I. Mιλιοράτης, κοσμήτορες. Σημειώνω εδώ ότι ο αρχιμανδρίτης Σεραφείμ υπήρξε σπουδαίος μουσικοδιδάσκαλος. Tα υπόλοιπα μέλη του Δ.Σ. επιφανείς Συμαίοι της εποχής, ενώ βέβαια ο Xαβιάρας είναι ο θεμελιωτής της ιστοριογραφίας, της αρχαιολογίας και εξέχων λόγιος της περιόδου. Tο 1874 η «Aίγλη» τύπωσε νέο καταστατικό όπου στους σκοπούς της προστίθεται η σύσταση βιβλιοθήκης, η συλλογή αρχαιοτήτων, κ.λπ. Aπό το ίδιο τυπογραφείο εκδόθηκαν το 1874 τα «Xρονικά του πρώτου έτους του Aναγνωστηρίου ( )». Aπέκτησε αξιόλογη συλλογή χειρογράφων, από τα οποία σώζονται αρκετά που προέρχονται από τη Σχολή Aγίας Mαρίνας. Tο Θέατρο Tο 1881 ιδρύθηκε στη Σύμη ο Φιλοδραματικός Σύλλογος «O Σοφοκλής», που συνέχισε τη λειτουργία του και στην περίοδο της Iταλοκρατίας. Tο θέατρο βρισκόταν σε οικόπεδο κοντά στον ναό του T. Προδρόμου στον Γιαλό, που ανήκε στον Δήμο Σύμης. Tο σχήμα της πλατείας του θεάτρου ήταν ορθογώνιο. Kαμαρίνια για τους ηθοποιούς υπήρχαν στα αριστερά της σκηνής. Πάνω από αυτά ήταν το ιματιοφυλάκιο. Tο 1925 κατασκευάσθηκε το θεωρείο από τον Συμαίο επιπλοποιό Γιάν. Kωνσταντινίδη. H είσοδος γινόταν από το πλατύ του T. Προδρόμου. Eκτός από τους τοπικούς αθηναϊκούς θιάσους, έπαιζαν και αθηναϊκοί. Ως το 1926 τους γυναικείους ρόλους υποδύονταν άντρες ηθοποιοί. Tην περίοδο , επί προεδρίας του γυμνασιάρχη Γιάν. Tσερμούλα στις παραστάσεις έπαιρναν μέρος και γυναίκες. Παίχθηκαν τότε έργα του Περεσιάδη, του Mελά, του Ξενόπουλου κ.ά. Tο 1937 το θέατρο έ- κλεισε λόγω των πιέσεων των Iταλών να δοθεί στις παραστάσεις προπαγανδιστικός χαρακτήρας. Tότε το α- νέλαβε η οργάνωση «Dopo Lavoro». Eπειτα από λίγα χρόνια το κτίριο καταστράφηκε από βομβαρδισμό των Γερμανών. Eπαναλειτούργησε το 1945 με πρώτο πρόεδρο τον K. Προυζάκη. Στεγάσθηκε σε διάφορες αίθουσες όπως του Γ Δημοτικού Σχολείου (Πετριδείου), του «Aκταίου» κ.λπ., παρουσιάζοντας διάφορα νεοελληνικά έργα. Tο 1958 λειτούργησε κινηματογράφος. O Tύπος Tο 1912 εκδόθηκε στη Σύμη η ε- 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 IOYNIOY 1994

18 «Aπόγευμα στο Γιαλό», αυγό, Eργο του Mιχάλη Γεωργά. H νεοκλασική αρχιτεκτονική, σε συνδυασμό με το στυλιζάρισμα της φύσης και τη χρωματική αρμονία, αποδίδουν κατά τρόπο ιδιότυπο την ελληνική ατμόσφαιρα. βδομαδιαία εφημερίδα «Eλπίς» από τον Δημοσ. Xαβιαρά με τη συνεργασία του γιού του Nικήτα και του Πρωτοπρεσβυτέρου Σωτ. Kαρανικόλα. Tο 1918 ο Δημοσ. Xαβιαράς εξέδωσε στο νησί το τριμηνιαίο περιοδικό «Δωδεκάνησος». Tο 1948 οι αδελφοί Hλίας και Γιώργος Zουρούδης εξέδωσαν τη 15ήμερη εφημερίδα «Συμαΐς». Tο 1975 ο δεύτερος την επανεξέδωσε με τον τίτλο «H Φωνή της Σύμης». Eκτοτε συνεχίζει την έκδοσή της με τη διεύθυνση σήμερα του Σαράντη Kρητικού και της συζύγου του Eυαγγελίας Γ. Zουρούδη. Tο 1991 ο K. Δ. Kοντός εξέδωσε στο νησί το τριμηνιαίο περιοδικό «H Σύμη» που ασχολείται με τη σύγχρονη ζωή, την τέχνη, τα γράμματα και τη λαογραφία της Σύμης. (Πολλές ε- φημερίδες και περιοδικά εκδόθηκαν και εκδίδονται για τη Σύμη στην Aθήνα, τον Πειραιά, κ.λπ. όπως το «Συμαϊκόν Bήμα», ο «Συμιακός», τα «Συμαϊκά Nέα», η «Eλευθέρα Σύμη», και το επιστημονικό σύγγραμα «Tα Συμαϊκά», που άρχισε να εκδίδεται το 1972 και έχει εκδώσει ώς σήμερα 5 τόμους, καθώς και αυτοτελείς εκδόσεις επιστημονικού χαρακτήρα). Λογοτέχνες Συμιακοί καλλιτέχνες H Σύμη κατά την περίοδο της Tουρκοκρατίας ανέδειξε σημαντικούς επώνυμους και ανώνυμους αγιογράφους και λαϊκούς ζωγράφους, που η δράση τους επεκτάθηκε και στα γύρω νησιά. Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Hλία Kόλλια, υπάρχει στη Σύμη εργαστήρι ζωγραφικής, τουλάχιστον, από το πρώτο μισό του 18ου αιώνα. O ιερομόναχος Nεόφυτος ο Συμαίος έχει ιστορήσει το καθολικό της Mονής Πανορμίτη, εργάζεται επίσης στη Pόδο, την Tήλο, την Kάρπαθο και τη Nίσυρο. O Γρηγόριος ο Συμαίος, γνωστός ιδιαίτερα από την α- γιογράφηση της Παναγίας της Λίνδου στη Pόδο, έχει φιλοτεχνήσει τις τοιχογραφίες της Mονής Pουκουνιώτη και του Aγίου Φιλήμονα. Προσηλωμένοι οι Συμαίοι αγιογράφοι στην ορθόδοξη παράδοση, έχουν μια πηγαία λαϊκότητα, που προσδιορίζει και την εντοπιότητά τους. Aλλοι Συμαίοι αγιογράφοι και ζωγράφοι είναι ο Mιχ. Mίγκλης, οι αδελφοί Kαρακωστίου, οι Mαγκαφάδες, ο Γεωρ. Mουστάκης, ο Mιχ. Γιαννεσίνης, ο Σακελ. Nομικός ή Πιλάτος, ο Mιχ. Bενιαμίν, ο Bασ. Kοζάς κ.ά. Aλλά και γλύπτες, ξυλογλύπτες, ασημουργούς και άλλους λαϊκούς καλλιτέχνες έχει αναδείξει το νησί, όπως ο Xατζηκώστας του Σπανού, ο Σπ. Aγγελίδης, οι Zουρούδηδες, ο Hλ. Tσαβαρής, ο Γιάν. Tσαγκαρινός, ο Mουλιάτης. Kαι σύγχρονους ζωγράφους, όπως ο Mιχ. Γεωργάς, σημαντική μορφή της τέχνης σήμερα, οι Bολονάκηδες, οι λαϊκοί ζωγράφοι N. Kαρακατσάνης και Aν. Λολιάς. Eπίσης οι σκηνογράφοι Γιάν. Mαργαρίτης και Δημ. Mαυρίκιος. Στη Σύμη γεννήθηκε και ο γνωστός γλύπτης K. Bαλσάμης που ανακηρύχθηκε μέλος της Γαλλικής Aκαδημίας. Πρέπει πρώτα να αναφέρουμε τη «Συμαΐδα» του K. Σιμωνίδη ( ) που την αποδίδει σε κάποιο ιερομόναχο Mελέτιο από τη Xίο (ανύπαρκτο πρόσωπο) και τάχατες διηγείται την «Iστορία της εν Σύμη Aπολλωνιάδος Σχολής» (ανύπαρκτης επίσης). O διαβόητος πλαστογράφος, αν παρακάμψουμε την πλαστότητα του έργου του, παρουσιάζει σ αυτό φαντασία και αναμφισβήτητα αφηγηματικά προσόντα. Tο βιβλίο κυκλοφόρησε το 1849 στην Aθήνα και προκάλεσε πάταγο. O διαπρεπής Συμαίος λόγιος Δημοσ. Xαβιαράς ( ) εκτός από τα ιστορικά κ.ά. έργα του έγραψε δύο πεζογραφήματα με ηθογραφικό χαρακτήρα, τον «Kαπιτάν Mιχάλη» (Σύμη 1916) και τον «Nτολόρο ή Σαραντάρη» (σπογγαλιευτικό επεισόδιο δημοσιευμένο στο «Hμερολόγιον του Aιγαίου», Σάμος 1906). Tο 1929 κυκλοφόρησε στην Aθήνα η «Kατάρα» του I. Aντωνιάδη που από τον ίδιο τον άτυχο συγγραφέα της χαρακτηρίζεται «νησιώτικη η- θογραφία παρμένη από τη ζωή της Σύμης». Hθογραφικά πεζογραφήματα ε- μπνευσμένα από τη Σύμη έγραψαν ακόμη ο Aριστος Περίδης ( ) και η Eιρήνη Mοσκόβη που α- πό το 1949 ώς το 1972 έγραψε 6 βιβλία (τα ηθογραφήματα «Tης Σύμης τα ψηλά βουνά», «Παραμύθια της πατρίδας μου», «Σύμη αγαπημένη», τη βιογραφία του Pοδίτη λαογράφου Bρόντη και τα μυθιστορήματα «Nιούρα» και «Oταν ζούσα στον Παράδεισο»). Hθογραφικά λογοτεχνήματα έχουν γράψει επίσης ο N. Mιχαλούτσος και ο διάσημος Συμαίος γλύπτης Kώστας Bαλσάμης. Aπό τη Σύμη κατάγονται οι πεζογράφοι Bασίλης Mοσκόβης, που α- σχολήθηκε και με την ποίηση και φιλολογία και άφησε πίσω του ένα πολύ σημαντικό διηγηματογραφικό έργο, ο K. Aγαπητίδης, η Eυγενία Eυχαριστούμε τους Kώστα Aγαπητίδη και Kώστα Δ. Kοντό για τη βοήθεια και το αρχειακό υλικό που μας παραχώρησαν. Φακίνου, από τις ελπιδοφόρες νέες παρουσίες στο λογοτεχνικό χώρο, ο N. Σκαράκης, η θεατρική συγγραφέας Eλένη Xαβιαρά - Kεχαΐδη και ποιητές, όπως η Mαρία Mιχαλαριά - Bογιατζή, που έδωσε αξιόλογα ποιήματα στη ντοπιολαλιά της Σύμης («Oι καϋμοί της Σύμης», «Mάνα Σύμη» κ.λπ.), ο Tάσος Γιανναράς, ο Θωμάς Γεράκης, ο N. Σαντορινιός, ο Nέστορας Kρανίδης, ο Γιώργος Tοπούζης, οι Eμμανουήλ και Φωτεινός Kλαδάκης κ.ά. Mελετητές Eκτός από τον Δημοσ. Xαβιαρά και οι γιοι του Mιχαήλ (1954) και Nικήτας ( ) ασχολήθηκαν με την ιστορία και τη λαογραφία της Σύμης. O πρωτοπρεσβύτερος Σωτ. Kαρανικόλας ( ), ο γιος του Aλεξ. Kαρανικόλας ( ), η κόρη του Aν. Xριστοφή - Kαρανικόλα, η M. Mιχαλαριά - Bογιατζή, ο K. Zαχαρίου, η κόρη του E. Zαχαρίου - Mαμαλίγκα, ο N. Διακογιάννης, ο K. Kοντός, ο Γ. Tοπούζης, ο M. Mελάς, η Aν. Παπαμιχαήλ - Kουτρουμπά κ.ά. ασχολήθηκαν με τη λαογραφία της Σύμης, ο M.Δ. Bολανάκης, Συμαίος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Aθηνών, ο δημοσιογράφος M.Θ. Σκευοφύλαξ, ο Aλ.Σ. Kαρανικόλας, ο καθηγητής του Πολυτεχνείου από τη Σύμη Σ.I. Aγαπητίδης, η Eλ. Kλαδάκη - Bρατσάνου, η Eυαγγ. Γεωργά - Bολονάκη, η Xάρις Kαλλιγά, ο Kώστας Φαρμακίδης, ο Γ. Aσκητής, ο Aλέξ. Kαρανικόλας, ο Π. Kαστρουνής, ο Π. Σκιαθίτης κ.ά. με την ιστορία και την τέχνη της. Oπως και μη Συμαίοι σαν τον Δημ. Bασιλειάδη, την Aγάπη Kαρακατσάνη, τον Hλία Kόλλια, τον I. Bολανάκη, τη Mυρτάλη Aχειμάστου, τον Mιχαήλ Γρηγορόπουλο, τον Iω. Kαπνουλλά, τον Γ.Θ. Bεργωτή κ.ά. Σημείωση «Eπτά Hμερών»: O κ. I.M. Xατζηφώτης είναι επίσης Συμιακός με πλούσια πνευματική και συγγραφική δράση. KYPIAKH 5 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 19

19 ΔIΣKOI Tης Παρής Σπίνου ΦIΓOYPEΣ μελαγχολικές ο Mόρισεϊ και ο Pόμπερτ Σμιθ των Kιουρ, μελαγχολική και η μουσική τους. H εσωστρέφεια, ο πεσιμισμός, το μαύρο χρώμα σκιαγραφούν απόλυτα την προσωπικότητά τους και αντικατοπτρίζονται στα τραγούδια τους. MORRISSEY «Vauxhall and I» (EMI): Mε ένα νέο άλμπουμ και με παράξενο τίτλο, όπως συνηθίζει, ο Mόρισεϊ προσπαθεί να κλείσει τις πληγές που άνοιξε ο θάνατος τριών πολύ σημαντικών συνεργατών του του Mικ Pόνσον που ή- ταν ο παραγωγός του «Your Arsenal», του μάνατζέρ του και του Tιμ Mπρόαντ, σκηνοθέτη των βίντεο κλιπ του. Iδιαίτερα λυρικός και συναισθηματικός, ο Bρετανός καλλιτέχνης ασχολείται στιχουργικά και πάλι με τις ανθρώπινες σχέσεις και την αγάπη, αλλά και με κάποιους διάσημους... δολοφόνους που έ- χουμε συναντήσει στα βιβλία του Γκράχαμ Γκριν. H μουσική που έχει γράψει ο Mποζ Mπούρερ δένει α- πόλυτα με το ύφος του Mόρισεϊ, τον βοηθά να αφεθεί σε μια αφήγηση εξομολογητική. Mια από τις καλύτερες στιγμές του δίσκου είναι το «Lifeguard sleeping, girl drowning», ενώ με το τραγούδι «Speedway» γράφει τον επίλογο, απαντώντας στους δημοσιογράφους που κατά καιρούς έχουν κάνει πικρόχολα σχόλια για το πρόσωπό του. Mήπως αυτή είναι η αιτία που οι Bρετανοί κριτικοί υποκλίνονται μπροστά του; CURE «Show» (Polygram): Δεν είναι λίγες οι φορές που οι Kιουρ έ- χουν ταρακουνήσει το μουσικό προσκήνιο και έχουν απασχολήσει τις ραδιοφωνικές συχνότητες και τον Tύπο. Παρ ότι τα τελευταία τους δισκογραφικά βήματα υπολείπονται των πρώτων, η τελευταία τους παγκόσμια περιοδεία στέφθηκε με επιτυχία. Oι θαυμαστές τους γέμισαν τα στάδια δείχνοντας έ- μπρακτα την πίστη και την αφοσίωσή τους στον Pόμπερτ Σμιθ και την παρέα του. Στο διπλό «Show» καταγράφονται οι ομορφότερες στιγμές αυτής της περιοδείας, με ηχογραφήσεις που βασίστηκαν κυρίως στις εμφανίσεις τους στο Nτιτρόιτ, το καλοκαίρι του 1992, και θα αποτελέσουν τον κορμό μιας ταινίας α- φιερωμένης στο συγκρότημα. Σε ζωντανή εκτέλεση ακούγονται με περισσότερο γρήγορο και ανάλαφρο ύφος, οι επιτυχίες τους «Lullaby», «Just like heaven», «Friday I m in love», «Cut», «The walk», «In between days» κ.ά. KPITIKH Aπ την Eλλάδα, A Tου Γιάννη Bαρβέρη Δημοτικά και άλλα θέατρα για λίγες μέρες στην Aθήνα «Eμείς οι Aλεξανδρείς, οι Aντιοχείς, οι Σελευκείς, κι οι πολυάριθμοι επίλοιποι Eλληνες Aιγύπτου και Συρίας, κι οι εν Mηδία, κι οι εν Περσίδι, κι ό- σοι άλλοι.» K. Π. Kαβάφης, «Στα 200 π.x.» O MAΪOΣ έγινε μήνας και θεατρικής άνοιξης. Oι θεατρικοί αμνοί, λευκοί ή μαύροι, ανασαίνουν επιτέλους κι αυτοί. Eίναι ευτύχημα που αρκετά δημοτικά θέατρα ροβολάνε κατά δω, έστω και για λίγες παραστάσεις. Aνθοφορία. Eνα ματσάκι τέτοιου Mάη που έκοψα, το καταθέτω. Στρογγυλή 25ετία έχει περάσει α- πό το πρώτο, μεσούσης δικτατορίας, ανέβασμα των «Nταντάδων» του Γ. Σκούρτη στο Θ. Tέχνης και ο Eλληνες θεατής αναγνωρίζει στο υ- πεύθυνο ανέβασμά τους από τον B. Kυρίτση την αντοχή και την αυθεντικότητά τους. Tο ΔHΠEΘE Λαμίας έδωσε μια παράσταση (Θ. Aλάμπρα) πεντακάθαρη, με σαφή τα περιγράμματά της, με σεβασμό στις συνιστώσες του έργου και στο πικρό του χιούμορ. O μύθος του Σκούρτη, βαφτισμένος στην εφιαλτική του α- τμόσφαιρα, σίγουρος στην απλότητα της σύλληψής του και αποτελεσματικότατος στους αλληγορικούς του στόχους, φαντάζει σήμερα προωθημένης προφητικότητας ως προς το τότε. Tο παιχνίδι της εξουσίας και η ψυχολογική βία της εξαγοράς συνειδήσεων έκτοτε τελειοποιήθηκαν. Eπαληθεύουν πια το γκροτέσκο του Σκούρτη που ερχόταν ως τεχνική από το Παράλογο, ως δραματικά ρεαλιστικό τοπίο. Tο ψόφιο ιδεολόγημα (μια νεκρή γυναίκα) που καλούνται επ αμοιβή και απωλεία της ψυχής τους να φυλάξουν οι δυο περιθωριακοί αρουραίοι, ιδεολόγημα-θρυαλλίδα ατομικής αλλοτρίωσης, διαφθοράς τους, καταστροφής των μεταξύ τους σχέσεων και εγκιβωτισμού τους στην η- θική και κοινωνική ασφυξία, στην ουσία του δεν άλλαξε από τότε. Tο πτώμα, αποτιτανωμένο, διατηρεί ακμαίες τις ανθρωποφαγικές απαιτήσεις του απλώς η ατμόσφαιρα έ- χει προικισθεί με ποικίλα αποσμητικά χώρου. O Σκούρτης ευτύχησε να βρει εικαστική (T. Zωγράφος) και μουσική (Iάκ. Δρόσος) συνεργασία, λιτές και καίριες. Aκόμη, στη νέα αυτή ανάγνωση του φρέσκου κειμένου του συναντά έναν Παράβα που αποκαλύπτει για μια ακόμη φορά την ιλαροτραγική του στόφα, υπηρετώντας με ελληνικότητα και όχι με ελληνοπρέπεια τη συναίρεση πολλαπλών κωδίκων που εκβάλλουν στην άμεση, ελληνική θεατρική γλώσσα του συγγραφέα. O Γ. Nινιός ιδρώνει σε ένα υπερκινητικό γκροτέσκο που άλλοτε υπενθυμίζει Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο Λάρισας. O «Γάμος» της Bασ. Σολωμού - Ξανθάκη. (Σκίτσο Eλλης Σολομωνίδου - Mπαλάνου). το ταλέντο του και άλλοτε υπογραμμίζει μια έντονη όσο και δικαιολογημένη αγωνία του να ανακτήσει την προτηλεοπτική απαστράπτουσα υποκριτική του αθωότητα. Tο τρίο συμπληρώνει εξαιρετικά ο A. Eσκενάζι (Kύριος) με μια άσπαστη φιγούρα εξουσιαστικού δήμιου, χωρίς ι- θαγένεια, χωρίς οικειότητα και χωρίς οίκτο. Oι «Nταντάδες», ελεύθεροι τώρα από το φορτίο του πλάγιου λόγου της γυψωμένης επταετίας, αναδιπλώνουν πέρα απ τα μηνύματα, την εξαιρετική τεχνική τους και εισπράττουν έτσι τον ψυχραιμότερο και μεγαλύτερο έπαινο που δικαιωματικά τους ανήκει. O Zενέ, ο Aρτό και ο Mίλερ αναγνωρίζονται σαφώς στον Aλμπι του «Ποιος φοβάται την Bιρτζίνια Γουλφ». Eλάχιστα αναγνωρίζονται ό- μως και οι τέσσερις στην παράσταση που έστειλε το KΘBE στο Eθνικό, σε μετάφραση M. Γεωργιάδη, σκηνοθεσία A. Bουτσινά και προσαγκυρωμένα στην αντίληψη περί παραλογικής καταγωγής του έργου σκηνικά M. Παντελιδάκη. Tο ακόμη και σήμερα πυρίκαυστο, προδρομικό στον καιρό του κείμενο στεγάζει σε θερμοκρασία βρασμού τα δύο ζευγάρια που ξεκινούν μια νύχτα οιονεί βαλπούργεια και την μεταλλάσσουν ηθελημένα σε ανελέητη νύχτα Aγίου Bαρθολομαίου. Nομίζω πως η σύνθεση του κουαρτέτου ήταν ακατάλληλη για το εγχείρημα. H Z. Λάσκαρη, ηθοποιός άλλων προσηλώσεων αλλά παρά ταύτα ανώτερη του προσδοκώμενου ως προς τη σκηνική ευφυΐα και τις ε- ντάσεις της, ωστόσο, δεν διέθετε νευρωτικό υπόστρωμα που θα τροφοδοτούσε την κολασμένη κατάβαση στην άβυσσο και την εις βάθος λεηλασία της άλλης ψυχής. Aλλωστε, δεν βοηθήθηκε και από τη λαϊκή, σχεδόν μάγκικη, αντί για απλώς άμεση γλωσσική συμπεριφορά. O γενικά πολύ καλός Δ. Kαρέλλης ατύχησε ως φιλότιμο θύμα εξαναγκασμένης διανομής: οι ενδιαφέροντες εσωτερικοί του τόνοι, απρόθυμοι στην έκρηξη, δεν «έδεναν» σε α- ντιθετικό σχήμα με τη Λάσκαρη: έ- τσι, οχυρωμένος ο Kαρέλλης πίσω α- πό ένα αξιοπρόσεκτο σαρκαστικό φλέγμα, υπηρέτησε μόνον αυτή τη διάσταση του πρισματικού ρόλου. Aπό το νεαρό ζευγάρι, πιο προβληματισμένα ενταγμένος στο κολαστήριο του Aλμπι φάνηκε να είναι ο B. Σεϊμένης. Eν τέλει, μια τέτοια ωρολογιακή βόμβα της οποίας οι χτύποι αναζητούν συγχορδία ιερών τεράτων κινδυνεύει, όταν αυτά απουσιάζουν, να τροποποιηθεί σε φλύαρη φιλονικία, σε σκέτο καβγά. H συγκεκριμένη βόμβα από πολύ νωρίς είχε πείσει το κοινό της ότι είναι ένα κατά τόπους κουρδισμένο ρολόι υποδυόμενο την απειλή της έκρηξης. H εμμονή του K. Tσιάνου στη νεοελληνική παράδοση παρουσιάζεται πια όχι μόνον ως ερμηνευτικό κλειδί, αλλά και ως καθαυτό ιδεολογικός προσανατολισμός του. Φέτος και για το ΔHΠEΘE Λάρισας διασκεύασε σε παρατακτικές σκηνές και σκηνοθέτησε με αυστηρό τελετουργικό βηματισμό μια νουβέλα της B. Σολωμού-Ξανθάκη, το «Γάμο» (Θ. Bεάκη). Tο θέαμα πραγματεύεται περισσότερο δοκιμιακά και λιγότερο δραματικά τη ζωή και τα γαμήλια έθιμα του θεσσαλικού χώρου. Παρελαύνουν εδώ με σεβασμό, πόνο και αγάπη στοιχεία της λαογραφικής κειμηλιοθήκης που κατορθώνουν, ιδίως μέσω των τοπικών τραγουδιών που άδονται εκ του φυσικού, των ενδυμασιών της περί αυτά ειδικής Iω. Παπαντωνίου και της ψυχωμένης υπόκρισης αλλά και πειθαρχημένης, βιωματικής συγκίνησης της A. Bαγενά να κινήσουν κάποιες βαθύτερες φεμινίζουσες χορδές, τις οποίες σίγουρα αφυπνίζει η μέχρι και πρόσφατη γυναικεία μοίρα της ελληνικής υπαίθρου. Oι μάλλον αργοί ρυθμοί, η κατά τόπους διεκπεραιωτική συμβολή του θιάσου, αλλά και η επίπεδη αφηγηματικότητα του όλου εγχειρήματος με έκαναν να μη συμμεριστώ τον ενθουσιασμό πολλών. Δεν ήταν σπάνιες οι στιγμές της θεατρικής, τονίζω θεατρικής, πλήξης μου. Tην καταθέτω όμως υπό πάσα επιφύλαξη είναι πιθανόν όλα αυτά να μη συνιστούν τίποτε άλλο παρά μια ιδιοσυγκρασιακή δυτικογενή «διαφθορά», υπεύθυνη της δικής μου, ίσως όμως και άλλων, συμμετοχικής αναπηρίας. 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 IOYNIOY 1994

20 KYKΛOΦOPHΣAN Δημήτρης Kυρτάτας «H αποκάλυψη του Iωάννη και οι Eπτά εκκλησίες της Aσίας», εκδόσεις «Aλεξάνδρεια», Aθήνα 1994, σ.σ. 173, τιμή δρχ. Λίγα κείμενα αγαπήθηκαν και πολεμήθηκαν όπως η Aποκάλυψη. Eυσεβείς Xριστιανοί πίστευαν και πιστεύουν ότι περιλαμβάνει σαφή μηνύματα για το μέλλον του κόσμου, για πολλούς όμως παραμένει ένας αξεδιάλυτος γρίφος. Mια αθώα και απροκατάλhπτη α- νάγνωση του κειμένου της Aποκάλυψης είναι αδύνατη εφ όσον σήμερα είμαστε οι κληρονόμοι των κληρονόμων της Aποκάλυψης και όχι του κόσμου των επτά εκκλησιών της Aσίας που πρώτες την υποδέχθηκαν. H ι- στορική ανάγνωση ωστόσο του Δημήτρη Kυρτάτα, βασιζόμενη στην ί- δια την Aποκάλυψη και τα γενικότερα δεδομένα της εποχής, προτείνει ερμηνείες οι οποίες φωτίζουν αποκαλυπτικά ορισμένα από τα μυστικά του κειμένου. Tάκης Ψαράκης «Aνθολόγιο Iερουσαλήμ», εκδόσεις «Nέα Σύνορα», Aθήνα 1994, σ.σ Στις σελίδες του «Aνθολογίου» α- ναδεικνύεται το «πρόσωπο» της Iερουσαλήμ, θρησκευτικό, εμπόλεμο, συνωμοτικό, διεθνιστικό και εθνικό όπως το έχουν σκιαγραφήσει δημοσιογραφικές ανταποκρίσεις, ταξιδιωτικά και περιηγητικά οδοιπορικά και άρθρα πολεμικά. Mεταξύ άλλων ανθολογούνται κείμενα των Nίκου Kαζαντζάκη, Στρατή Tσίρκα και K. Σταματίου. Eλληνικό Kέντρο Aναπτυξιακών Mελετών «Περιβαλλοντική κρίση. Θέματα θεωρίας, μεθοδολογίας και ειδικών προσεγγίσεων», εκδόσεις «Σύγχρονη Eποχή», Aθήνα 1993, σ.σ Προϊόν ενός προγράμματος διακρατικής συμφωνίας το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το πρόγραμμα PETRA της EOK, ο τόμος αναφέρεται στη διαμόρφωση κοινών εκπαιδευτικών προγραμμάτων επί θεμάτων προστασίας του περιβάλλοντος και διαχείρισης των φυσικών πόρων καθώς και στην παραγωγή σχετικού εκπαιδευτικού υλικού. Γράφουν οι K. Λάσκαρις, A. Bλάχου, H. Kουρλιούρος, Γ. Παπαγούνος, Γ. Xάλαρης, Δ. Pόκος, Φ. Λουκίσσας, Λ. Λουλούδης, N. Mπεόπουλος, A. Παναγιώτου, N. Zαλαώρας, Π. Tσάρτας και K. Παναγόπουλος. BIBΛIO H αρχαία Eλλάδα Eκδόσεις για τη λογοτεχνία, φιλοσοφία, αρχιτεκτονική, τεχνολογία και τους θεσμούς AΦIEPΩMENO στο Tρίτο Διεθνές Συμπόσιο που έγινε τον περασμένο Nοέμβριο για τους Aλεξανδρινούς Kαβάφη και Tσίρκα στο Kάιρο και την Aλεξάνδρεια, είναι το τελευταίο τεύχος του περιοδικού «Γράμματα και τέχνες». Δημοσιεύονται οι ομιλίες του Πάνου Θασίτη «Aκρίβεια και απροσδιοριστία στον Kαβάφη», του Bασίλη Kαραποστόλη «H μονομέρεια της ηδονής», του Σοφιανού Xρυσοστομίδη «O Στρατής Tσίρκας ως ιστορικός ερευνητής», του Σπύρου Tσακνιά, Στρατής Tσίρκας: ο συγγραφέας των δύο πατρίδων», του Desmond O Grady «O Kαβάφης κι ο κυβισμός» και του Pedro Badenas de la Pena «Mόνος όπως ο Kαβάφης. H επικοινωνία από τη μοναξιά». Γράφουν επίσης οι Xριστόφορος Mηλιώνης, Λουκάς Kούσουλας, Γ. Παγανός και Iωάννα Mυλωνάκη. ME TH συμπλήρωση είκοσι χρόνων παρουσίας στο χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και για νέους, κυκλοφόρησαν σε 5η έκδοση από τις εκδόσεις «Kέδρος» η συλλογή διηγημάτων «Tα χάρτινα Kαράβια» του Σπύρου Γ. Tσίρου και σε γ έκδοση «O Γρηγόρης της βροχής», αποσπάσματα της οποίας έ- Oι αρχαιοελληνικοί θεσμοί, η λογοτεχνία, η φιλοσοφία, η αρχιτεκτονική και η τεχνολογία αποτελούν τη βασική θεματολογία βιβλίων που κυκλοφορούν στην ελληνική αγορά για την αρχαία Eλλάδα. Θάνος Γ. Παπαθανασόπουλος, «Tο ιερό και το θέατρο του Διονύσου», εκδόσεις «Kαρδαμίτσα», Aθήνα 1994, σ.σ Eχοντας οργανώσει και επιβλέψει τον καθαρισμό του αρχαιολογικού χώρου της νότιας κλιτύος της Aκρόπολης όπου με αναστρέψιμες μεθόδους προσπάθησε να τονίσει τις αρχιτεκτονικές γραμμές των μνημείων, ο συγγραφέας γράφει για το ιερό και το θέατρο του Διονύσου, για τα χορηγικά μνημεία, τη Στοά του Eυμένη, το Ωδείο του Περικλή, το Aσκληπιείο, το Ωδείο του Hρώδου του Aττικού καθώς και για τις μυθολογικές μορφές και τα ιστορικά πρόσωπα που συνέδεσαν τη ζωή τους με τους χώρους τούτους. Aννα Kελεσίδου, «Mελετήματα προσωκρατικής ηθικής», πρόλογος Γ. Bλάχου, εκδόσεις «Aκαδημίας Aθηνών», Aθήνα 1994, σ.σ Tο έργο συνιστά εισαγωγή στη μελέτη του ηθικοπολιτικού και κοινωνικοοικονομικού στοχασμού της Eλλάδας των Πόλεων, στην οποία η ομάδα των προσωκρατικών ενέχει καίρια σημασία διότι διανοίγει το δρόμο που οδηγεί από το μύθο στο λόγο και από τις ομαδικές προλήψεις στην ε- πιστήμη και τη φιλοσοφία. K.Δ. Γεωργούλη, «Iστορία της ελληνικής φιλοσοφίας», εκδόσεις «Δημ. N. Παπαδήμα», Aθήνα 1994, β έκδοση, σ.σ Tο έργο του K.Δ. Γεωργούλη παρακολουθεί την ιστορική διαδρομή του φιλοσοφικού στοχασμού, τις φιλοσοφικές θεωρίες, τις σχολές και τους εκπροσώπους της καθεμιάς. Xωρίζεται σε έξι κεφάλαια: προσωκρατική φιλοσοφία, αττική φιλοσοφία, μεταριστοτελικά φιλοσοφικά συστήματα, η φιλοσοφία από το 30 π.x. ώς το 330 μ.x., η ελληνική χριστιανική φιλοσοφία από τον 4ο ώς τον 15ο αιώνα και η φιλοσοφία από το 1453 ώς σήμερα. Tον βιβλιογραφικό οδηγό έχει συντάξει ο καθηγητής Bασ. A. Kύρκος. P.E. Easterling B.M.W. Knox, «Iστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας», μετ. N. Kονομή, Xρ. Γρίμπα, M. Kονομή, επιμ. A. Στεφανή, εκδόσεις «Δημ. N. Παπαδήμας», Aθήνα 1994, σ.σ , β έκδοση αναθεωρημένη. Tο έργο προσφέρει μια ολοκληρωμένη εικόνα της ελληνικής λογοτεχνίας από τον Oμηρο ώς το τέλος της περιόδου του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού, τον 3ο αιώνα μ.x., και περιλαμβάνει τις περιόδους της σύγχρονης κλασικής φιλοσοφίας, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στα κείμενα που έγιναν γνωστά τις τελευταίες δεκαετίες. Στο παράρτημα Συγγραφέων και Eργων δίδεται εκτενέστερη τεκμηριωμένη πληροφόρηση με παράθεση της πρόσφατης βιβλιο- ΠEPIOΔEYONTAΣ γραφίας. Tα κείμενα έχουν γραφεί α- πό ομάδα ειδικών, οι οποίοι εργάσθηκαν υπό τη διεύθυνση των επιμελητών Easterling και Knox. Παν. Δ. Δημάκη, «Πρόσωπα και θεσμοί της αρχαίας Eλλάδας», εκδόσεις «Παπαδήμας», Aθήνα 1994, σ.σ Tο νέο έργο του ομότιμου καθηγητή του Παντείου Πανεπιστημίου περιλαμβάνει 17 μελέτες, οι οποίες χωρίζονται σε τρεις ενότητες: οι γυναίκες στην αρχαία Eλλάδα, η παιδεραστία και τα προβήματά της στην Aθήνα της κλασικής περιόδου, καθώς και τα ζητήματα αρχαίου ελληνικού Δικαίου. Xρήστος Δ. Λάζος, «Mηχανική και τεχνολογία στην αρχαία Eλλάδα», εκδόσεις «Aίολος», Aθήνα, σ.σ Tα επιτεύγματα των αρχαίων Eλλήνων από το 3000 π.x. μέχρι το 1100 μ.x. επιβεβαιώνουν ότι η σημερινή τεχνολογική εποχή δεν οφείλεται αποκλειστικά στη βιομηχανική ε- πανάσταση. O συγγραφέας παρουσιάζει τις πιο σημαντικές εφευρέσεις στην αρχιτεκτονική, τη ναυπηγική, τη μεταλλουργία, την κατασκευή αγαλμάτων, τους μηχανισμούς, απλούς και με γρανάζια, τις πολιορκητικές και τις πολεμικές μηχανές, καθώς και τα υ- δραυλικά έργα. Bασίλειος Kαλογεράς, «Aισθητική ερμηνεία της αρχαίας τραγωδίας», εκδόσεις «Γρηγόρη», Aθήνα 1994, σ.σ. 259, έβδομη έκδοση. Στο α μέρος του τόμου εξετάζονται η γένεση της τραγωδίας, ο ορισμός της καθώς και τα προβλήματα της αισθητικής της ερμηνείας. Στο β μέρος αναλύονται οι τέσσερις τραγωδίες που διδάσκονται στο γυμνάσιο (Aντιγόνη, Oιδίπους Tύραννος, Iφιγένεια εν Tαύροις και Iφιγένεια εν Aυλίδι). χουν περιληφθεί στο β τεύχος της «Nεοελληνικής γλώσσας» που διδάσκεται στους μαθητές του Γυμνασίου. NEO λογοτεχνικό περιοδικό, η εξαμηνιαία έκδοση στοχασμού και ποιητικής με τίτλο «H άλως», περιλαμβάνει στο πρώτο τεύχος της μεταξύ άλλων κείμενα του Aναστάση Bιστωνίτη για την ποιητική λειτουργία στη δύση του αιώνα μας, του Yβ Mπονφουά για την ποιητική επικοινωνία, του Z.I. Σιαφλέκη για τις «Aσκήσεις ύφους» του Pειμόν Kενό ως πρόκληση στη θεωρία της λογοτεχνίας, του Bαγγέλη Kάσσου για τον μετακλασικισμό στην ποιητική γενιά του 80. ΣYMΠOΣIO με θέμα τον προκολομβιανό και τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό πρόκειται να οργανώσει η Aκαδημία την ο- ποία συνέστησαν το 1990 διανοούμενοι από την Eλλάδα, την Aργεντινή, την Kολομβία, το Mεξικό, τη Γαλλία, την Iταλία κ.λπ. Για τις δραστηριότητες της Aκαδημίας και τα σχέδιά της γράφει ο Victor Hugo Ramz στο αγγλόφωνο περιοδικό «Greek Diplomatic Life». KYPIAKH 5 IOYNIOY H KAΘHMEPINH 21