1η Συνεδρίαση. Προεδρείο: Σαγιάς Γεώργιος Καραναστάσης Αναστάσιος ΕΙΣΗΓΗΤΕΣ - ΘΕΜΑΤΑ

Transcript

1 1η Συνεδρίαση Προεδρείο: Σαγιάς Γεώργιος Καραναστάσης Αναστάσιος ΕΙΣΗΓΗΤΕΣ - ΘΕΜΑΤΑ Παπακωνσταντίνου Μαρία Φωτεινή «Τα αποτελέσματα των ανασκαφών ΙΔ Εφ. Π. & Κ. Αρχαιοτήτων στην περιοχή του Δ.Δ. Σταυρού» Παπαναγιώτου Τριαντάφυλλος «Η Μυκηναϊκή Άγναντη Λοκρίδας» Δελόπουλος Γεώργιος «Νέα στοιχεία για την Υπάτη της Φραγκοκρατίας» Γεωργίου Ευαγγελία «Νομισματικές μαρτυρίες από την πόλη της Λαμίας» Πανταζής Παναγιώτης «Η μάχη του Σπερχειού» Ερωτήσεις απαντήσεις - απόψεις επί των εισηγήσεων της 1ης Συνεδρίασης

2 ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ Μαρία - Φωτεινή Παπακωνσταντίνου Αρχαιολόγος, Δ/ντρια ΙΔ Εφορίας Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων ΘΕΜΑ Τα αποτελέσματα των ανασκαφών της ΙΔ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στην περιοχή του Σταυρού Ηκοιλάδα του Σπερχειού, σταυροδρόμι στο κέντρο του ελλαδικού χώρου, παρείχε όλες τις προϋποθέσεις για την εγκατάσταση και διαβίωση του ανθρώπου κατά την αρχαιότητα. Τα βουνά που την περιβάλλουν από τις τρεις πλευρές δεν εμπόδισαν τις επαφές με τις άλλες περιοχές τις Ελλάδας. Αντίθετα, τα φυσικά περάσματά τους λειτούργησαν ως δίαυλοι επικοινωνίας για τη διακίνηση ανθρώπων, αγαθών, πολιτιστικών ρευμάτων και ιδεών. Στις παρυφές των δύο ορεινών όγκων της Οθρυος και της Οίτης, κατά μήκος του ποταμού και στα εύφορα εδάφη της, από το μυχό του Μαλιακού κόλπου μέχρι τις ανατολικές απολήξεις του Τυμφρηστού, αναπτύχθηκαν, από τους νεολιθικούς χρόνους μέχρι την ύστερη αρχαιότητα, πολυάριθμοι οικισμοί. Τα ίχνη των οικισμών αυτών αποτελούν αντικείμενο της Εικ. 1. Αποσπάσμα χάρτη Γ.Υ.Σ. 1: Αρχαιολογικοί χώροι περιοχής Σταυρού.

3 Τα αποτελέσματα των ανασκαφών της ΙΔ Ε.Π. Κ.Α. στην περιοχή του Σταυρού 19 σύγχρονης αρχαιολογικής έρευνας, με σκοπό την ανασύνθεση της πολιτιστικής φυσιογνωμίας της κοιλάδας στο πέρασμα των αιώνων 1. Η ευρύτερη περιοχή του σημερινού Δημοτικού Διαμερίσματος Σταυρού βρίσκεται περίπου στο μέσον της κοιλάδας του Σπερχειού και καταλαμβάνει το δυτικότερο άκρο της νότιας απόληξης της Οθρυος που ξεκινά από τη Λαμία 2 (εικ. 1). Τα αρχαιότερα ίχνη ζωής στην περιοχή βρίσκονται στα ΒΔ του χωριού στη θέση Παράβολο 3, όπου έχει εντοπισθεί οικισμός της Μέσης Νεολιθικής Εποχής (5η χιλιετία π.χ.), σύγχρονος του πολύ μεγαλύτερου και μακροβιότερου γειτονικού οικισμού του Παλαιόμυλου Λιανοκλαδίου 4. Στα ΒΔ επίσης του χωριού, στην περιοχή Καστράκι, σώζονταν μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα λείψανα αρχαίας οχύρωσης. Πρόκειται για ένα χαμηλό οροπέδιο κυκλικού σχήματος σε εξαιρετικά στρατηγική θέση, εφ όσον προεξέχει του ορεινού όγκου και ελέγχει ολόκληρο το δυτικό τμήμα της κοιλάδας (εικ. 1). Σύμφωνα με το Γάλλο αρχαιολόγο και μελετητή Υves Βéquignon 5, η οχύρωση αυτή, όπως και μια ακόμα βορειότερα, κοντά στο σημερινό χωριό Λυγαριά, προορίζονταν για την άμυνα της Λαμίας από Δ και δεν φαίνεται να σχετίζονταν με σημαντικές οικιστικές εγκαταστάσεις. Η άποψη αυτή ενισχύεται από το γεγονός ότι ο Τίτος Λίβιος, περιγράφοντας την πορεία του ρωμαίου ύπατου Μάνιου Ακίλιου από το Δομοκό στην κοιλάδα του Σπερχειού το 191 π.χ. προκειμένου να κατευθυνθεί στην Υπάτη δια της μικρής κοιλάδας μεταξύ Αγριλιάς - Λυγαριάς και Σταυρού, δεν αναφέρει καμία αρχαία πόλη. Φαίνεται ότι αποτελούσαν μικρές κώμες, τις οποίες τόσο ο Béquignon όσο και ο Stählin 6 επιχειρούν να ταυτίσουν, βάσει της λατινικής 1. Y. Béquignon, La vallée du Spercheios, Paris F. Dakoronia, Spercheios valley and the adjacent area in Late Bronze Age and Early Iron Age, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Θεσσαλία. Δεκαπέντε χρόνια αρχαιολογικής έρευνας, Αποτελέσματα και Προοπτικές, Λυών 1990 (Αθήνα 1994), τόμ. Α, σ. 233 κ.έ. Φ. Δακορώνια, Ιστορική και αρχαιολογική ανασκόπηση της κοιλάδας του Σπερχειού: Η κοιλάδα του Σπερχειού κατά τους προϊστορικούς χρόνους, Πρακτικά ημερίδας ΣΠΕΡΧΕΙΟΣ 2000+, Λαμία 1995, σ Μ. Φ. Παπακωνσταντίνου, Ιστορική και αρχαιολογική ανασκόπηση της κοιλάδας του Σπερχειού: Η κοιλάδα του Σπερχειού από τους αρχαϊκούς στους ρωμαϊκούς χρόνους, Πρακτικά ημερίδας ΣΠΕΡΧΕΙΟΣ 2000+, Λαμία 1995, σ Μ. Φ. Παπακωνσταντίνου, Αρχαιολογικά ευρήματα από την κοιλάδα του Σπερχειού, Πρακτικά Α Συνεδρίου Ρούμελης, Λαμία 2001 (Αθήνα 2004), σ Δ. Σακκάς, Η Μυκηναϊκή εποχή στην κοιλάδα του Σπερχειού επί τη βάσει της κεραμικής (σε αυτό τον τόμο). 2. A. Philippson, E. Kirsten, Die Griechischen Landschaften, τόμ. 1, σ Θ. Τσουκνίδας, Μπεκή Φθιώτιδας, θέση Παράβολο. Ενας οικισμός της 5ης χιλιετίας, Πρακτικά Α Συνεδρίου Φθιωτικών Ερευνών, Υπάτη 1990 (Λαμία 1993), σ. 15 κ. ε. 4. A.J.B. Wace & M.S. Thompson, Prehistoric Thessaly, Cambridge 1912, σ Γ. Χουρμουζιάδης, ΑΔ 29 ( ), Χρονικά, σ. 517 κ. ε. 5. Ό.π., σ. 279 κ.έ. 6. Fr. Stählin, Η αρχαία Θεσσαλία. Γ. Παπασωτηρίου και Α Θανοπούλου (μτφ.), Φιλολογικός, Ιστορικός, Λογοτεχνικός Σύνδεσμος Τρικάλων, Κείμενα και Μελέτες 13,, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 367.

4 20 Μαρία - Φωτεινή Παπακωνσταντίνου Εικ. 2. Αποσπάσμα χάρτη Γ.Υ.Σ. 1: Αποκαλυφθέντα τμήματα νεκροταφείων περιοχής Σταυρού επιγραφής 7 που ορίζει τα όρια μεταξύ Λαμιέων και Υπαταίων με το αρχαίο τοπωνύμιο Σίδη. Σύμφωνα με τον Βéquignon μάλιστα, τίποτα δεν εμποδίζει την ταύτιση του οχυρού στο Καστράκι με τη Σίδη 8. Το οχυρό αυτό, κατά τον ίδιο, φαίνεται να κατασκευάστηκε στο τέλος του 5ου αι. π.χ. ή στις αρχές του 4ου αι. και από τον 2ο αι. π.χ. αρχίζει να εγκαταλείπεται και σιγά να ερειπώνεται. Η άφθονη καλής ποιότητας κεραμική που βρίσκεται διάσπαρτη στο ύψωμα, με μεγάλη αναλογία μελαμβαφών οστράκων, τα τμήματα πίθων και τα θραύσματα κεραμίδων στέγης, επιβεβαιώνουν τον οικιστικό χαρακτήρα της θέσης και τη χρονολόγηση του Βéquignon, συγχρόνως όμως αποτελούν κίνητρο για τη διενέργεια μιας ανασκαφής, η οποία θα δώσει απαντήσεις στο ζήτημα της ταύτισης και του χαρακτήρα της εγκατάστασης. Αρχαιολογικές ενδείξεις αναφέρονται σε άλλα σημεία, κυρίως στα Β του χωριού και στις βόρειες υπώρειες του υψώματος Πυργάκι, το οποίο 7. Ι. Βορτσέλας, Φθιώτις, η προς νότον της Οθρυος, Εν Αθήναις 1907, σ. 211 κ.έ. 8. Σύμφωνα με πρόσφατα ανασκαφικά στοιχεία (2007), είναι πιθανό, τα οικοδομικά κατάλοιπα τα οποία αποκαλύπτονται στην ανασκαφή που διεξάγεται στο πλαίσιο κατασκευής της υποδομής της Νέας Σιδηροδρμικής Γραμμής Υψηλών Ταχυτήτων από Σ.Σ. Λιανοκλαδίου μέχρι Σ.Σ. Δομοκού, στη θέση Παλιοχώρια Δ.Δ. Λυγαριάς του Δήμου Λαμιέων, να ταυτίζονται με την αρχαία Σίδη.

5 Τα αποτελέσματα των ανασκαφών της ΙΔ Ε.Π. Κ.Α. στην περιοχή του Σταυρού 21 σύμφωνα με κάποιες αναφορές ήταν επίσης οχυρωμένο για τον έλεγχο της πεδινής διαβάσεως Α γ ρ ι λ ι ά ς - Λ υ γ α ρ ι ά ς Σταυρού, ΒΔ της Λαμίας. Οι ανασκαφές της ΙΔ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων την τελευταία τριακονταετία έφεραν στο φως τμήματα των νεκροταφείων άγνωστων μέχρι σήμερα οικισμών, οι οποίοι θα πρέπει να αναπτύχθηκαν γύρω από το ύψωμα Τύμπανος, στα Α του σημερινού χωριού (εικ. 1-2). Τα νεκροταφεία, σύμφωνα με τα ανασκαφικά δεδομένα, εκτείνονται τουλάχιστον από το Μπικιόρεμα μέχρι λίγο μετά το ανατολικό όριο του Δημοτικού Διαμερίσματος. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι σποραδικά τάφοι έχουν αποκαλυφθεί και σε άλλα σημεία στην περιοχή των Εικ. 3. Μυκηναϊκό νεκροταφείο. Ο δρόμος και η είσοδος λαξευτού θαλαμωτού τάφου. Εικ. 4. Μυκηναϊκό νεκροταφείο. Αλάβαστρο. Καλυβίων και στα Ανω Ρεβένια, οι οποίοι υποδηλώνουν την ταφική χρήση του χώρου των νοτίων απολήξεων της Οθρυος μέχρι τη Λαμία, χωρίς να μπορούν προς το παρόν να ενταχθούν σε κάποιο οργανωμένο νεκροταφείο. Η αποκάλυψη των νεκροταφείων στη θέση Τύμπανος σχετίζεται με την εκτέλεση δημόσιων έργων και με την οικοδομική δραστηριότητα στην περιοχή, ενώ οι τάφοι στο Μπικιόρεμα 9 (Βαγιανόρεμα) ήρθαν στο φως λόγω της δραστηριότητας των αρχαιοκαπήλων. Η ταφική χρήση του χώρου αυτού είναι αξιοσημείωτα μακρόχρονη καθώς ξεκινά από τους μυκηναϊκούς χρόνους (ΥΕ ΙΙΙΑ εποχή, 1400 π.χ.) και φθάνει μέχρι τους υστερορρωμαϊκούς - παλαιοχριστιανικούς χρόνους (5ος-6ος αι. μ.χ.). Στο Μπικιόρεμα 10 ανασκάφτηκαν 11 θαλαμωτοί τάφοι λαξευμένοι στις δύο πλαγιές του ρέματος. Οι μνημειωδέστεροι από αυτούς (εικ. 3), 9. Σχετικά με την ονομασία του ρέματος βλ. Ι. Μακρής, Σταυρός (Μπεκή) Φθιώτιδας. Η ιστορία του, Λαμία 1998, σ. 74, υποσημ Φ. Δακορώνια, ΑΔ 33 (1978), Χρονικά, σ F. Dakoronia,, ό. π. (υποσημ. 1), σ. 235 κ. έ.

6 22 Μαρία - Φωτεινή Παπακωνσταντίνου Εικ. 5. Γεωμετρικό νεκροταφείο. Λαξευτός θαλαμωτός τάφος με τα κτερίσματα και τα οστά στη θέση τους. Εικ. 6. Υστερορρωμαϊκό παλαιοχριστιανικό νεκροταφείο. Κεραμοσκεπής καλυβίτης τάφος. ελλειψοειδούς ή ορθογώνιας κάτοψης με επιμήκεις δρόμους, ανήκουν στους μυκηναϊκούς χρόνους. Οι μικρότεροι με ελλειψοειδούς κάτοψης θάλαμο και μικρό ή καθόλου δρόμο αποτελούν εκφυλισμένη μορφή του ίδιου τύπου και χρονολογούνται στους πρωτογεωμετρικούς χρόνους (β μισό 11ου-10ος αι. π.χ.), με χρήση σε κάποιες περιπτώσεις μέχρι την αρχαϊκή εποχή (7ος-6ος αι. π.χ.). Τα μυκηναϊκά κτερίσματα συνίστανται σε αγγεία (εικ. 4), κοσμήματα, σφονδύλια, σφραγιδόλιθους, χάνδρες και ένα ειδώλιο τύπου Ψ. Το σημαντικότερο όμως εύρημα αποτελεί ένα μοναδικό για τον τύπο χρυσό διάδημα, ένδειξη κοινωνικής διαστρωμάτωσης των κατοίκων της περιοχής, το οποίο εκτίθεται σε περίοπτη θέση στο Αρχαιολογικό Μουσείο Λαμίας. Στα πρωτογεωμετρικά κτερίσματα περιλαμβάνονται κυρίως στην πλειονότητά τους αγγεία και λιγότερα χάλκινα κοσμήματα, όπως περόνες και μια πόρπη με εγχάραγκτη διακόσμηση. Οι εκσκαπτικές εργασίες για την κατασκευή του νέου αγωγού ύδρευσης στάθηκαν αφορμή για την αποκάλυψη τεσσάρων ακόμη τάφων, τριών θαλαμωτών και ενός κιβωτιόσχημου, του πρωτογεωμετρικού νεκροταφείου 11. Οι νεκροί ήταν τοποθετημένοι σε συνεσταλμένη στάση και πλούσια κτερισμένοι με αγγεία μιας ποικιλίας αντιπροσωπευτικών σχημάτων της εποχής (εικ. 5). Πλούσιο κεραμικό σύνολο πρωτογεωμετρικής περιόδου προήλθε επίσης από δύο εκφυλισμένους θαλαμωτούς τάφους και τρία ακανόνιστα 11. Μ. - Φ. Παπακωνσταντίνου, ΑΔ 57 (2002), Χρονικά, Εργο ύδρευσης ΔΕΥΑΛ, τροφοδοτικός αγωγός Σταυρού (υπό έκδοση).

7 Τα αποτελέσματα των ανασκαφών της ΙΔ Ε.Π. Κ.Α. στην περιοχή του Σταυρού 23 λαξεύματα στο οικόπεδο ιδιοκτησίας Δ. Κλειτσάκη 12. Σε τρία συνεχόμενα οικόπεδα 13 με πρόσοψη στην οδό προς το Καρπενήσι αποκαλύφθηκαν εκτεταμένα τμήματα του υστερορρωμαϊκούπ α λ α ι ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ο ύ νεκροταφείου. Οι τάφοι ήταν ορθογώνια ή ελλειψοειδή ορύγματα λαξευμένα στο σχιστολιθικό βράχο της περιοχής με ή χωρίς περιχείλωμα με προσανατολισμό Α-Δ. Στο εσωτερικό πολλών από αυτά είχαν κατασκευασθεί κεραμοσκεπείς καλυβίτες τάφοι (εικ. 6). Οι περισσότεροι περιείχαν νεκρούς τοποθετημένους εκτάδην με το κρανίο προς τα Δ. Ηταν όλοι ακτέριστοι, εκτός από έναν που περιείχε ταφή μικρού κοριτσιού με δύο ασημένια ενώτια 14 (εικ. 7). Εικ. 7. Υστερορρωμαϊκό παλαιοχριστιανικό νεκροταφείο. Ζεύγος ασημένιων ενωτίων Εικ. 8. Κλασικό νεκροταφείο. Μελανόμορφη λήκυθος, μόνωτη μελαμβαφής φιάλη, μελαμβαφής αλατιέρα. Αυτό το εύρημα, σε συνδυασμό με τον τρόπο κατασκευής των τάφων και την απουσία κτερισμάτων, που συνάδει με την ένδεια που σημειώνεται στον ελλαδικό χώρο κατά την περίοδο της σλαβικής εισβολής, επιτρέπουν την τοποθέτηση της χρήσης του νεκροταφείου στον 5ο 6ο αι. μ.χ. Μεταξύ των τάφων του υστερορρωμαϊκού-παλαιοχριστιανικού νεκροταφείου ερευνήθηκαν δύο τάφοι κλασικής εποχής με κτερίσματα μια μελανόμορφη λήκυθο και μια μελαμβαφή αλατιέρα ο ένας 15, και μια μόνωτη μελαμβαφή φιάλη ο άλλος 16 (εικ. 8). Σε γειτονικό προς αυτά 12. Μ. Φ. Παπακωνσταντίνου, ΑΔ 47 (1992), Χρονικά, σ Αικ. Σταμούδη, ΑΔ 51 (1996), Χρονικά, σ. 314 κ. ε. 13. Φ. Δακορώνια, ΑΔ 47 (1992), Χρονικά, οικ. Γ. Κρεμενιώτη, σ. 185 κ. ε. Μ. Φ. Παπακωνσταντίνου, ΑΔ 55 (1999), Χρονικά, οικ. Ν. Παπανάγνου (υπό έκδοση). Μ. Φ. Παπακωνσταντίνου, ΑΔ 58 (2002), Χρονικά, οικ. Ν. Κουνούκλα (υπό έκδοση). 14. Ό.π. (υποσημ. 13), οικ. Ν. Κουνούκλα, τάφος ΧVI. 15. Ό. π. (υποσημ. 13), οικ. Ν. Παπανάγνου, τάφος ΙΙ, 16. Ο..π. (υποσημ. 13), οικ. Γ. Κρεμενιώτη, τάφος ΙΙ, σ. 185.

8 24 Μαρία - Φωτεινή Παπακωνσταντίνου Εικ. 9. Ρωμαϊκό νεκροταφείο. Πρόχοι. Εικ. 10. Γεωμετρικό νεκροταφείο. Τριφυλλόσχημες οινοχόες. λάξευμα, το οποίο δεν είναι βέβαιο αν αποτελούσε τάφο, βρέθηκε ένα χάλκινο περίαπτο σχήματος ροδιού αρχαϊκών χρόνων (7ος-6ος αι. π.χ.), ενός τύπου που βρίσκεται συνήθως στη Θεσσαλία 17. Βορειότερα, σε μικρή απόσταση από τους πρωτογεωμετρικούς τάφους που αποκαλύφθηκαν στην τάφρο του αγωγού, ήρθαν στο φως δύο τάφοι (ορθογώνιοι λάκκοι με περιχείλωμα) ύστερων ελληνιστικών - ρωμαϊκών χρόνων 18 (εικ. 9). Συνολικά ανασκάφτηκαν τέσσερις τάφοι μυκηναϊκής εποχής, είκοσι πρωτογεωμετρικής εποχής, δύο κλασικής εποχής, δύο ρωμαϊκής εποχής και ενενήντα υστερορρωμαϊκών παλαιοχριστιανικών χρόνων. Η σημασία των μυκηναϊκών τάφων έγκειται στο γεγονός ότι αποτέλεσαν το πρώτο και το πλουσιότερο μέχρι στιγμής εύρημα της εποχής αυτής στην κοιλάδα. Οι πρωτογεωμετρικοί τάφοι απέδωσαν μεγάλο αριθμό πήλινων αγγείων που συγκροτούν ένα αξιόλογο σύνολο προς μελέτη και σύγκριση με τα υπόλοιπα ανάλογα ευρήματα από την περιοχή και όχι μόνο. Σημειώνεται η περιορισμένη σχετικά με άλλες γεωμετρικές θέσεις παρουσία μετάλλινων κτερισμάτων καθώς και η απουσία πλην ενός παραδείγματος - κιβωτιόσχημων τάφων. Οι πολυάριθμοι υστερορρωμαϊκοί-παλαιοχριστιανικοί τάφοι, με τις ακτέριστες στη συντριπτική πλειονότητά τους ταφές, πλουτίζουν τις γνώσεις μας σε ότι αφορά τη μελέτη των ταφικών εθίμων και σηματοδοτούν το μεγαλύτερο ανασκαφέν νεκροταφείο αυτής της εποχής στην κοιλάδα και την ευρύτερη περιοχή της. Λόγω του όγκου και της ποικιλίας του πρωτογεωμετρικού υλικού και 17. Ο. π. (υποσημ. 16). 18. Μ. Φ. Παπακωνσταντίνου, ΑΔ 58 (2002), Χρονικά, Δ.Δ. Σταυρού, θέση Τύμπανος ( υπό έκδοση).

9 Τα αποτελέσματα των ανασκαφών της ΙΔ Ε.Π. Κ.Α. στην περιοχή του Σταυρού 25 συγκεκριμένα της κεραμικής, θα επιχειρήσουμε μια πρώτη προσέγγισή του. Τα χαρακτηριστικά του κεραμικού συνόλου που απέδωσε το πρωτογεωμετρικό νεκροταφείο στον Τύμπανο παραπέμπουν στον θεσσαλοευβοϊκό κύκλο και συνάδουν με την μέχρι σήμερα εικόνα από το Εικ. 11. Γεωμετρικό νεκροταφείο. Χειροποίητα αγγεία σύγχρονο δημοσιευμένο υλικό από άλλες περιοχές της κοιλάδας, όπως η Λαμία 19, η Ταράτσα 20 και η Στυλίδα 21. Η τριφυλλόσχημη οινοχόη (εικ. 10) παραμένει ένα από τα δημοφιλέστερα σχήματα, ενώ ο αμφορίσκος, το μόνωτο κύπελλο, ο σκυφοειδής κρατήρας και ο σκύφος αντιπροσωπεύονται με 1-2 παραδείγματα. Υπογραμμίζεται η παρουσία δύο τυπικών θεσσαλικών σχημάτων σπάνιων στην κοιλάδα, της οπισθότμητης πρόχου και του σκύφου με τις κάθετα ανυψωμένες λαβές. Το μεγαλύτερο μέρος του υλικού χρονολογείται στην υποπρωτογεωμετρική εποχή (9ος - α μισό 8ου αι. π.χ.). Στις περισσότερες περιπτώσεις αμελές θαμπό μελανό γάνωμα καλύπτει ολόκληρη την επιφάνεια του αγγείου. Μια μικρή σχετικά ομάδα φέρει γραπτή διακόσμηση, όπως ομόκεντρα ημικύκλια και άλλα γεωμετρικά σχήματα διατεταγμένα σε μετώπες. Τα λοιπά λιγοστά παραδείγματα φέρουν τυπικά υστερογεωμετρικά διακοσμητικά θέματα που μαρτυρούν, εκτός άλλων, το ευρύτερο άνοιγμα της περιοχής σε έμμεσες ή άμεσες επιρροές, πέραν των ορίων του γεωγραφικού χώρου στον οποίο ανήκει. Αξιοσημείωτη είναι η κατηγορία των χειροποίητων οικιακών σκευών, όπως είναι οι χυτροειδείς αμφορείς (εικ. 11), κατασκευασμένοι με την Lederware ή Burnished Ware τεχνική, συνηθισμένη στην Κεντρική Ελλάδα 19. Φ. Δακορώνια, Το έργο της ΙΔ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων από το 1990 έως το Πρακτικά 1ης Επιστημονικής Συνάντησης Το Εργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων και Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠ.ΠΟ στη Θεσσαλία και την ευρύτερη περιοχή της ( ), Βόλος 1998, (Βόλος 2000), σ Αικ. Σταμούδη, Ταράτσα Αγία Παρασκευή. Ένα πρωτογεωμετρικό νεκροταφείο σε προάστιο της σύγχρονης Λαμίας. Πρακτικά 1ης Επιστημονικής Συνάντησης Το Εργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων και Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠ.ΠΟ στη Θεσσαλία και την ευρύτερη περιοχή της ( ), Βόλος 1998 (Βόλος 2000), σ. 39 κ. ε. 21. F. Dakoronia, ό. π. (υποσημ. 1), σ. 233 κ. ε. 22. Αικ. Σταμούδη, ό. π. (υποσημ. 12) σ. 315, υποσημ. 15.

10 26 Μαρία - Φωτεινή Παπακωνσταντίνου κατά την πρώιμη εποχή του Σιδήρου 22. Το νεκροταφείο στον Τύμπανο χρησιμοποιείται από τους μυκηναϊκούς έως του υστερορρωμαϊκούς χρόνους με έμφαση, από τα μέχρι τώρα διαθέσιμα στοιχεία, στην πρωτογεωμετρική και υστερορρωμαϊκή εποχή. Η διαχρονική χρήση του μαρτυρεί και τη συνεχή κατοίκηση του χώρου. Η παντελής όμως σχεδόν απουσία ενδείξεων για ταφές κατά την ύστερη κλασική και την ελληνιστική περίοδο, αν δεν οφείλεται στην αποσπασματική διερεύνηση του χώρου ή στη μετατόπιση του νεκροταφείου σε άλλη θέση, ενισχύει την άποψη 23 για το συνοικισμό των κατοίκων της περιοχής, μαζί με άλλους από ανάλογους σύγχρονους οικισμούς γύρω από τη σημαντικότερη γειτονική οχυρή θέση, το Κάστρο της Λαμίας, για να δημιουργήσουν στα τέλη του 5ου αι. π.χ. την πρωτεύουσα του κράτους των Μαλιέων, τη Λαμία. 23. Φ. Δακορώνια, ό. π. (υποσημ. 19).

11 ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ Τριαντάφυλλος Δ. Παπαναγιώτου φιλόλογος, συγγραφέας τ. διευθυντής της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Λαμίας ειδ. Πάρεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου ε.τ. ΘΕΜΑ Η Μυκηναϊκή Άγναντη Λοκρίδος ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Πριν από σαράντα πέντε και πλέον χρόνια έγραφα στον τοπικό Τύπο για τα «Άγραφα» της Λοκρίδος, δηλαδή για το χωριό μου, την Άγναντη. Κι αυτό γιατί οι τότε κρατικές υπηρεσίες ελάχιστα ενδιαφέρονταν για τα προβλήματά της και οι πολιτικοί μετά βίας καταδεχόντουσαν, ακόμα και προεκλογικά, να την επισκεφθούν. Την είχαν στ άγραφα, παρά το γεγονός ότι ζούσαν εκεί εξακόσιοι μόνιμοι κάτοικοι*. (Φωτ. 2, 3, 4, 5) Φωτ. 1 Χάρτης της ανατολικής Λοκρίδας με τις θέσεις των Νεολιθικής Πρωτοελλαδικής, Μεσοελλαδικής και Υστεροελλαδικής (Μυκηναϊκής) εποχών. Δεν σημειώνεται όμως η Άγναντη, στην κτηματική περιφέρεια της οποίας (θέση «Καστρί Ταχταλί») έχουν ευρεθεί λείψανα οικισμού Πρωτελλαδικής, Μεσοελλαδικής και Μυκηναϊκής εποχών και η θέση αυτή έχει κηρυχθεί ως αρχαιολογικός χώρος. * Σήμερα έχουν απομείνει λιγότεροι από τριακόσιοι.

12 28 Τριαντάφυλλος Δ. Παπαναγιώτου Φωτ. 2. Πριν φτάσουμε στην Άγναντη. Αριστερά (ΝΑ) η «πυραμίδα» του προφήτη Ηλία και δεξιά ο λόφος «Μαλικούρα», όπου το χωριό. Πριν από 18 χρόνια οι πευκιάδες ίσκιωναν τον τόπο. Σήμερα, μετά την πυρκαγιά του 1988, «κρανίου τόπος». Φωτ. 3. Άποψη της Άγναντης από τη νότια κορυφή του χωριού, με πανοραμική θέα προς το βόρειο Ευβοϊκό Κόλπο. Δεν φανταζόμουνα όμως ότι ήταν ποτέ δυνατόν να μην είναι σημειωμένη η Άγναντη σε σύγχρονο αρχαιολογικό χάρτη της Λοκρίδος, (Φωτ.1) τη στιγμή που ολόκληρο μυκηναϊκό νεκροταφείο είχε ανασκαφεί το 1969 και είχε αποδώσει αξιόλογα μυκηναϊκά ευρήματα που κοσμούν το Αρχαιολογικό Μουσείο Θηβών και έχουν καταχωρισθεί στα «Χρονικά» του Αρχαιολογικού Δελτίου, πριν από τόσα χρόνια. Αυτή η «εξ αμελείας»** παράλειψη με ώθησε στην επιλογή της σημερινής εισήγησης με θέμα: «Η Μυκηναϊκή Άγναντη Λοκρίδος». ** Απατώντας η αρχαιολόγος Φανουρία Δακορώνια, μετά την ανάγνωση της εισηγήσεως, υποστήριξε ότι η Άγναντη ανήκε στη σφαίρα επιρροής των Φακέων και γι αυτό δεν σημειώνονται στο χάρτη οι Μηκηναϊκοί τάφοι.

13 Η Μυκηναϊκή Άγναντη Λοκρίδος 29 ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΑΓΝΑΝΤΗ ΛΟΚΡΙΔΟΣ Ερώτηση καθηγητή και απάντηση Στην επί πτυχίω εξέταση του μαθήματος της Προϊστορικής Αρχαιολογίας, το 1958, ρωτήθηκα από τον αείμνηστο καθηγητή και ακαδημαϊκό Σπυρίδωνα Μαρινάτο, μεταξύ των άλλων, και πού υπάρχουν μυκηναϊκά μνημεία. Μετά την ορθή και εμπεριστατωμένη απάντησή μου ο καθηγητής με ξαναρώτησε: «Και πού αλλού;» Κι εγώ είπα: «Πιθανόν και στο χωριό μου». Ο Μαρινάτος χαμογέλασε ικανοποιημένος 2. Γιατί αυτή η απάντηση Η απάντησή μου δεν ήταν τυχαία. Ένα χρόνο πριν, το Φλεβάρη του 1957, Φωτ. 4-4α. Λίγα μέτρα δυτικότερα από το σπίτι αυτό, δυτικά του χωριού, το οικόπεδο «Σουσώνη», όπου το μυκηναϊκό νεκροταφείο. Στο βάθος τα «Γιάλτρα», η «Αιδηψός», ο «Παγασητικός». είχε παραδοθεί και τοποθετηθεί στο μικρό Αρχαιολογικό Μουσείο του Παν/μίου Αθηνών, τεμαχισμένο στα δύο, μυκηναϊκό ξίφος του 1450 π.χ.. Το είχε βρει αιγοβοσκός στη θέση «Αϊ - Ηλιάς» της «Πλιέσιας», απέναντι και πολύ κοντά από το μοναδικό σε έκταση, βατότητα και ομορφιά δρυοδάσος, το δεντριά όπως το λέμε οι ντόπιοι, της Μπόκλωνας. Ήταν σχεδόν ολόκληρο, όταν βρέθηκε. Αυτός κι ένας άλλος φίλος του το έσπασαν στη μέση, για να ιδούν αν ήταν χρυσό. Το ένα απ αυτά τα δύο κομμάτια μού το έφερε ο γιδοβοσκός Χρήστος Παπαδημητρίου να το ιδώ. Παρατήρησα ότι στη ράχη του έφερε τη μυκηναϊκή σπείρα και κατάλαβα ότι είχε επιστημονικό ενδιαφέρον. Το ζήτησα και του είπα ότι θα το παραδώσω στον καθηγητή, που ήταν ο πλέον αρμόδιος να αποφανθεί γι αυτό, και του υποσχέθηκα ότι θα αποζημιωθεί.

14 30 Τριαντάφυλλος Δ. Παπαναγιώτου Φωτ. 5. Άποψη της Άγναντης από το ΝΔ. Στο βάθος ο «Σπαρτιάς», μία απ τους δύο κορυφές της «Κνημίδας», όπου η φρυκτωρία, το «χτήριο». 3. Οι καθηγητές αποφαίνονται Πράγματι, όταν το είδαν οι καθηγητές Μαρινάτος και Κοντολέων, αποφάνθηκαν ότι πρόκειται για μυκηναϊκό ξίφος του 1450 π.χ. και μου είπαν ότι, για να δοθεί αποζημίωση, έπρεπε να παραδοθεί και το άλλο κομμάτι. Επιστρέφοντας στο χωριό μου έπεισα το Χρήστο Παπαδημητρίου να μου το παραδώσει. Φωτ. 6-6α Ανηφορίζοντας προς τον «Αϊ Ηλιά». Φωτογραφία από απόσταση. 4. Επιτόπια εξέταση Πρώτη μου φροντίδα ήταν να επισκεφθώ τον τόπο ανεύρεσης, ώστε να μπορώ να περιγράψω την περιοχή και να ενημερώσω του καθηγητή και τοπογραφικά. (Φωτ. 6, 7, 8). Με ένα σκαρίφημα της θέσεως, που είχε τα χαρακτηριστικά οχύρωσης, και με ένα επεξηγηματικό υπόμνημα παρέδωσα και το δεύτερο κομμάτι του ξίφους, το οποίο ο καθηγητής τοποθέτησε στο μικρό Αρχαιολογικό Μουσείο της Φιλοσοφικής Σχολής. Ένα χρόνο αργότερα ο Χρήστος Παπαδημητρίου αποζημιώθηκε με το ποσό των 1000 δραχμών. Ειρήσθω εν παρόδω ότι ο μισθός του πρωτοδιοριζομένου δασκάλου ήταν τότε 1400 δραχμές. 5. Στο βιβλίο μου γράφω Για το εύρημα αυτό γράφω στο βιβλίο μου «Ιστορία και Μνημεία Φθιώτιδος» (Φωτ.9) τα ακόλουθα: «Εσχάτως απεδείχθη ότι η περιοχή

15 Η Μυκηναϊκή Άγναντη Λοκρίδος 31 Αγνάντης έχει ιστορίαν μακρότατην. Τούτο μαρτυρούν τα σωζόμενα μνημεία και ευρήματα, τα οποία είναι η ασφαλεστέρα πηγή δια την μελέτην του παρελθόντος ενός τόπου. Από τη πλευράς, λοιπόν, αυτής η γη της Άγναντης ηυτύχησε να προσφέρη ξίφος Μυκηναϊκής Εποχής (1450 π.χ.), με ωραιοτάτην επί της ράχεώς του σπείραν, εις δε τον χώρον ανευρέσεώς του διατηρούνται εκδήλως ίχνη οχυρώσεων, κτισμένων διά λογάδων λίθων (ξηρολιθιάς) κατά ζώνας, μέχρι της κορυφής του αποκρήμνου λόφου, όπου το ερειπωμένον εξωκκλήσιον Προφήτης Ηλίας. Τας βασίμους ελπίδας, τας οποίας εδημιούργησε το εύρημα τούτο, επηλήθευσε προσφάτως (1969) η αρχαιολογική σκαπάνη». 1 Φωτ. 7. Περάσαμε τη χαράδρα, «τ ς Νύφ ς του Μπήδμα», και φτάσαμε κάτω απ τον «Αϊ Ηλιά». Στη συστάδα των δένδρων βρέθηκε το μυκηναϊκό ξίφος του 1450 π.χ. Φωτ. 8. Πιο κοντά στον Αϊ Ηλιά. Η κορυφή αριστερά, όπου το ξωκκλήσι του Προφήτη Ηλία, και η όλη μορφή του εδάφους κάλλιστα θα μπορούσε να ήταν μια μυκηναϊκή ακρόπολη! 6. Επαλήθευση Από τους πρώτους μήνες, μετά την ανάληψη των καθηκόντων τού εκτάκτου επιμελητή αρχαιοτήτων (1965), παραιτηθέντος του ακαμάτου συναδέλφου Χρήστου Καραθανάση από τη θέση αυτή 2, έβαλα ως στόχο την επιβεβαίωση της βάσιμης υποψίας μου ότι στη θέση «Κριθαριά», νοτιοδυτικά της Άγναντης, (Φωτ.10) ο λαξευμένος στο επικλινές έδαφος του οικοπέδου Σουσώνη μεγάλος λάκκος, μέσα στον οποίο και έξω από τον οποίο παίζαμε τα παιδαρέλια του χωριού, ήταν συλημένος μυκηναϊκός τάφος. (Φωτ ) Κάλεσα, λοιπόν, το φίλο προϊστάμενο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Θηβών, στην οποία, αρχαιολογικώς, υπαγόταν ο Νομός Φθιώτιδος, και μαζί επισκεφτήκαμε, μεταξύ των άλλων, και τα χωριά Άγιο Κων/νο και Άγναντη. Ο εξαίρετος αρχαιολόγος Νικόλας Φαράκλας, που πολύ αργότερα έγινε καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχο-

16 32 Τριαντάφυλλος Δ. Παπαναγιώτου λής του Πανεπιστημίου Κρήτης, κατά την επίσκεψή μας στη θέση «Κριθαριά», κατέστησε την πιθανότητα ύπαρξης μυκηναϊκού τάφου βεβαιότητα! Κατέληξε μάλιστα στο συμπέρασμα ότι ο συλημένος αυτός μυκηναϊκός τάφος είναι ένας από ολόκληρη συστάδα ασύλητων μυκηναϊκών τάφων που υπήρχαν εκεί Μέτρα προστασίας Πρώτη μου φροντίδα ήταν η προστασία του χώρου από τη μανία των αρχαιοκαπήλων, που λυμαίνονταν ολόκληρη την περιφέρεια της Άγναντης. Γι αυτό και με το 10/ έγγραφό μου προς τον Αστυνομικό Σταθμό Αγίου Κων/νου ενημέρωσα τον Φωτ. 9. αστυνόμο σχετικώς και τον παρακάλεσα να προστατεύσει την περιοχή. Το ανωτέρω έγγραφο κοινοποίησα στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Θηβών, στο Νομάρχη Φθιώτιδος και στην Υποδ/ση Χωροφυλακής Αταλάντης. 8. Ζητείται πίστωση Ακολούθησαν τα δίσεκτα χρόνια και ο Νικόλας Φαράκλας απηλλάγη των καθηκόντων του. Τον διεδέχθη άλλος προϊστάμενος στην Εφορεία Αρχ/των Θηβών, ο Θεόδωρος Σπυρόπουλος, του οποίου το ενδιαφέρον για τις αρχαιότητες της Άγναντης προκάλεσα*. 5 Έπρεπε με κάθε θυσία να ερευνηθεί ο χώρος, όπου ο συλημένος μυκηναϊκός τάφος. Για να γίνει όμως αυτή η ανασκαφή χρειαζόταν πίστωση, που θα εχορηγείτο μόνον, αν οι τάφοι κινδύνευαν να συληθούν από αρχαιοκάπηλους. Τέτοιος κίνδυνος ήταν βέβαια υπαρκτός, αλλά έπρεπε να πεισθεί το αρμόδιο Υπουργείο Πολιτισμού. Με επείγουσα, λοιπόν, αναφορά μου και αλλεπάλληλα *. Ο Θεόδωρος Σπυρόπουλος γράφει: «Ο φιλάρχαιος ζηλωτής κ. Τριαντ. Παπαναγιώτου είχε την επαινετήν πρωτοβουλίαν δια την έρευναν του πρώτου νεκροταφείου το οποίο ευρίσκεται εις την ιδιαιτέραν του πατρίδα».

17 Η Μυκηναϊκή Άγναντη Λοκρίδος 33 τηλεφωνήματα, για απόπειρα αρχαιοκαπήλων να συλήσουν τους τάφους, πείστηκαν και οι αρμόδιοι του υπουργείου**. 9. Η ανασκαφή αρχίζει Εκδίδεται η 1173/ διαταγή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Θηβών και, βάσει αυτής, ο πεπειραμένος φύλακας αρχαιοτήτων Αθανάσιος Χατζηνικολής ανεβαίνει στην Άγναντη ( ) και αρχίζει με εργάτες τις ανασκαφές. Παρών σε καθημερινή σχεδόν βάση ο προϊστάμενος της Εφορείας Θεόδωρος Σπυρόπουλος και περιοδικώς ο ομιλών. Φωτ. 10. Η θέση «Κριθαριά», οικόπεδο «Σουσώνη, όπου το μυκηναϊκό νεκροταφείο. Κάτω από το στέγαστρο είναι ανεσκαμμένος μυκηναϊκός τάφος, που χρησιμοποιείται, δυστυχώς, για χοιροστάσιο (γουρουνοκούμασο). 10. Η απήχηση του αποτελέσματος Ο τοπικός τύπος, μεταξύ των άλλων, έγραψε: «Παλαιός μυκηναϊκός τάφος κατεστραμμένος, στη θέση «Κριθαριά» της Άγναντης, απετέλεσε αφορμήν να αναφέρη σχετικώς στην Εφορεία Αρχ/των Θηβών ο Έκτακτος Επιμελητής Αρχαιοτήτων Τριαντ. Δ. Παπαναγιώτου και ο προϊστάμενος αυτής Θ. Σπυρόπουλος να ζητήσει ανάλογον πίστωσιν από την περασμένην Τετάρτην ( ) συνερ- **. Το λίγο «αλατοπίπερο», δηλ. η υπερβολή, ωφέλησε Φωτ Ο συλημένος μυκηναϊκός τάφος που οδήγησε στην ανασκαφή των υπολοίπων πέντε.

18 34 Τριαντάφυλλος Δ. Παπαναγιώτου Φωτ Εσωτερικό των τάφων με τα οστά των νεκρών και τα ευρήματα, όπως βρέθηκαν, κατά χώραν. γείον της Εφορείας ανέσκαψε μυκηναϊκόν τάφον του 13ου π.χ. αιώνος, όστις παρουσιάζει αξιόλογα πήλινα και χάλκινα ευρήματα, προχωρεί δε και στην ανασκαφή ετέρων τάφων τής αυτής περίπου εποχής» 6 (Φωτ. 13, 14, 15, 16) 11. Αναγκαία παρέκβαση Ας μου επιτρέψουν οι παρόντες ειδικοί να αναφερθώ χάριν των μη ειδικών στα γνωρίσματα των τάφων της περιόδου των μυκηναϊκών χρόνων. Οι Έλληνες της Μυκηναϊκής Εποχής διαλέγουν χαμηλούς λόφους και ανοίγουν τους τάφους τους στο πέτρωμα, το οποίο πρέπει να είναι μαλακό, ώστε να λαξεύεται εύκολα. Πρέπει επίσης να μην είναι σαθρό αλλά συμπαγές, για να αντέχει και να μην πέφτει. Στο μυκηναϊκό τάφο διακρίνομε τρία μέρη: το δρόμο, το θυραίο άνοιγμα και το θάλαμο. Το μήκος του δρόμου ποικίλλει ανάλογα με τη θέση του τάφου στην πλαγιά του λόφου, να είναι δηλαδή μικρότερο ή μεγαλύτερο. Η κλίση του μικρότερη ή μεγαλύτερη προς το θάλαμο του τάφου. Στην περίπτωση των μυκηναϊκών τάφων της Άγναντης οι δρόμοι είναι επικλινείς. Αλλά τι είναι ο δρόμος; Πρόκειται για όρυγμα λαξευμένο, μια σούδα δηλαδή που αρχίζει από ελάχιστο βάθος και όσο προχωρεί προς τη θύρα του θαλάμου γίνεται βαθύτερο που ξεπερνάει το ύψος του θυραίου ανοίγματος. Τα τοιχώματα μπορεί να είναι κατακόρυφα ή να συγκλίνουν προς την κορυ-. Όπως αυτά περιγράφονται από τον ανασκαφέα Θεόδωρο Σπυρόπουλο, τη Φανουρία Δακορώνια και τον αείμνηστο Χρήστο Τούντα, καθηγητή του Παν/μίου.

19 Η Μυκηναϊκή Άγναντη Λοκρίδος 35 φή τους. Στο τέρμα του δρόμου διαμορφώνεται πρόχειρη είσοδος, την οποία, μετά την ταφή, έκλειναν με ξηρολιθιά. (Φωτ. 17) Ο χώρος ταφής, δηλ. ο θάλαμος, είναι μικρό ή μεγαλύτερο κοίλο, σχήματος στρογγυλής καλύβας ή τετραπλεύρου δωματίου, λαξευμένο υπογείως στο μαλακό πέτρωμα. Υπάρχουν και θαλαμωτοί τάφοι κτιστοί, χωσμένοι στο έδαφος και σκεπασμένοι με χώμα. Το σχήμα των θαλάμων, τετράπλευρο ή στρογγυλό, μιμείται την κατοικία των προϊστορικών ανθρώπων, από τα τέλη της Νεολιθικής Εποχής και εφεξής. 7 Εκτός από τους θαλαμοειδείς, που περιέγραψα, έχουμε και τους θολωτούς μυκηναϊκούς τάφους. Ενδεικτικώς αναφέρω τον θολωτό τάφο Θησαυρό του Ατρέως στις Μυκήνες και τον θολωτό τάφο Θησαυρό του Μινύου στον Ορχομενό**. Φωτ. 15. Ένας απ τους πέντε μυκηναϊκούς τάφους, που βρέθηκε ασύλητος. Βλέπουμε το δρόμο, την είσοδο φραγμένη με ξηρολιθία. 12. Μυκηναϊκών τάφων περιγραφή Ευτυχώς οι τάφοι της Άγναντης βρέθηκαν ασύλητοι. Φωτ. 16. Άλλος τάφος. Διακρίνεται ο δρόμος, Είναι όλοι θαλαμοειδείς, η κλεισμένη είσοδος και η οροφή του τάφου λαξευμένοι υπογείως στο ανοιγμένη. μαλακό πέτρωμα. Οι δρόμοι είναι επικλινείς, οι θάλαμοι ποικίλλουν από του ελλειψοειδούς προς το * * Θολωτοί τάφοι δεν έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα, παρά τις εκτεταμένες ανασκαφές σε μυκηναϊκούς τάφους που έγιναν από τη 1Δ Εφορεία Προϊστορικών & Κλασσικών Αρχαιοτήτων Λαμίας (Φανουρία Δακορώνια, Μάνη Παπακωνσταντίνου κ.ά)

20 36 Τριαντάφυλλος Δ. Παπαναγιώτου Φωτ. 17. Άλλος τάφος. Η κλεισμένη είσοδος με μεγάλες πέτρες. Φωτ. 18. Αγγείο πρωτογεωμετρικών χρόνων εντός του θαλάμου του τάφου. Φωτ. 19. Ταφή νεκρού σε οκλάζουσα θέση εντός του θαλάμου. τραπεζοειδές σχήμα, οι διαστάσεις τους γενικώς μικρές. Του μεγαλυτέρου τάφου ο δρόμος έχει μήκος 3,45, ενώ ο θάλαμος έχει διαστάσεις 2,20 x 1,88 και ύψος 1,32 μ. Μέσα σ αυτούς τους πέντε τάφους έχουν ενεργηθεί διαδοχικές ταφές. Δέκα κρανία βρέθηκαν σε έναν απ αυτούς, ενώ γενικά όλοι τους έδωσαν αρίστης διατηρήσεως οστά και κυρίως κρανία, τα οποία - λόγω της τέλειας διατηρήσεώς τους θα χρησιμοποιηθούν για ανθρωπολογικές παρατηρήσεις 8. Τα οστά έχουν - κατά κανόνα συλλεγεί και συσσωρευτεί στη Β πλευρά ή μυχό του θαλάμου, μεταξύ δε αυτών βρέθηκαν και κτερίσματα των νεκρών. Καθώς παραμέριζαν τα οστά προηγουμένου νεκρού, για να αδειάσει ο χώρος για την ταφή επόμενου νεκρού, μάζευαν και τα κτερίσματα που τον συνόδευαν. (Φωτ ) 13. Τα κτερίσματα Το σχήμα των τάφων και τα έθιμα ταφής είναι γνησίως μυκηναϊκά. Τα ευρήματα των τάφων καλύπτουν την περίοδο από την YE III A χρόνων μέχρι και των υπομυκηναϊκών πρωτογεωμετρικών, δηλαδή από το 1300 π.χ. μέχρι το 1000 π. Χ. Στους τάφους βρέθηκαν περισσότεροι από δέκα ψευδόστομοι αμφορίσκοι, αλάβαστρα (= αγγεία από λευκό ημιδιαφανή λίθο, που χρησίμευαν ως