Σηµειώσεις Οικονοµικής Ιστορίας 20 ου αιώνα. Εισαγωγή: Μια κάτοψη του 20 ου αιώνα.

Transcript

1 1 Σηµειώσεις Οικονοµικής Ιστορίας 20 ου αιώνα Προσοχή: Οι σηµειώσεις συµπληρώνουν και δεν υποκαθιστούν την ύλη του µαθήµατος που αναφέρεται παραπάνω Εισαγωγή: Μια κάτοψη του 20 ου αιώνα. 1. Η καταστροφή του παρελθόντος, ή µάλλον η καταστροφή των κοινωνικών µηχανισµών που συνδέουν τη σύγχρονη εµπειρία µας µε την εµπειρία των προηγούµενων γενιών αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και αλλόκοτα φαινόµενα στα τέλη του αιώνα µας. Οι περισσότεροι νέοι σήµερα µεγαλώνουν σ ένα κλίµα διαρκούς παρόντος, χωρίς καµία οργανική σχέση µε το παρελθόν της εποχής που ζουν. Ο κόσµος που θρυµµατίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 80 ήταν ο κόσµος που διαµορφώθηκε κάτω από την επίδραση της Ρωσικής επανάστασης του Σηµάδεψε τους ανθρώπους στο βαθµού, για παράδειγµα, που τους έθισε να σκέφτονται για τη σύγχρονη βιοµηχανική κοινωνία µε το σχήµα δύο αντιθετικών πόλων, του «καπιταλισµού» και του «σοσιαλισµού», δύο αµοιβαία αποκλειόµενες λύσεις, η µια προσδιορίζοντας τις οικονοµίες που οργανώθηκαν κατά το πρότυπο της Ε.Σ.Σ.Δ., η άλλη όλες τις υπόλοιπες οικονοµίες. Σήµερα θα πρέπει να έχει καταστεί σαφές ότι επρόκειτο για µια αυθαίρετη και σ ένα βαθµό τεχνητή κατασκευή, την οποία µπορούµε να κατανοήσουµε µόνο αν τη θέσουµε σ ένα ιδιαίτερο ιστορικό πλαίσιο. Κι όµως δεν είναι εύκολο να φανταστεί κανείς έστω και αναδροµικά, άλλες αρχές ταξινόµησης που ίσως να ήταν πιο ρεαλιστικές απ αυτές που έθεταν τις ΗΠΑ, την Ιαπωνία, τη Σουηδία, τη Βραζιλία, την Ο.Δ.Γ. και τη Νότια Κορέα στην ίδια κατηγορία, και τις κρατικές οικονοµίες και τα συστήµατα της σοβιετικής περιοχής που κατέρρευσαν µετά τη δεκαετία του 80 στην ίδια κατηγορία µε εκείνες της Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ασίας που εµφανώς δεν κατέρρευσαν.

2 2 Αυτό είναι το αποτέλεσµα ενός αιώνα ιδεολογικών πολέµων που πήραν τη θέση των θρησκευτικών πολέµων του παρελθόντος. Κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η έλλειψη ανεκτικότητας. Θρησκευτικές ή ιδεολογικές αντιπαραθέσεις σαν κι αυτές από τις οποίες είναι γεµάτος ο αιώνας, ορθώνουν οδοφράγµατα στο δρόµο του ιστορικού, που το κυριότερο καθήκον του δεν είναι να κρίνει αλλά να καταλάβει ακόµα κι αυτά που ελάχιστα καταλαβαίνουµε. Κι όµως, αυτό που εµποδίζει την κατανόηση δεν είναι µόνο οι εµπαθείς πεποιθήσεις µας αλλά η ιστορική εµπειρία που τις διαµόρφωσε. Για παράδειγµα, το να κατανοήσουµε τη ναζιστική εποχή στη γερµανική ιστορία και να τη θέσουµε στο ιστορικό της πλαίσιο δεν σηµαίνει ότι συγχωρούµε τη γενοκτονία. Σε τελευταία ανάλυση όσοι ζήσαµε στον 20 ο αιώνα δύσκολα θα αποφύγουµε τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων. Το δυσκολότερο και το πιο επίπονο όµως είναι η κατανόηση. 2. Η περίοδος που θα εξετάσουµε, ο Σύντοµος 20 ος Αιώνας, αρχίζει µε το ξέσπασµα του Α παγκοσµίου πολέµου και φτάνει µέχρι την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Η δοµή του Σύντοµου Εικοστού Αιώνα µοιάζει σαν ένα τρίπτυχο ή σαν ένα ιστορικό σάντουιτς. Την Εποχή της Καταστροφής από το 1914 µέχρι την εποµένη του δευτέρου πολέµου ακολούθησαν 25 µε 30 χρόνια εκπληκτικής οικονοµικής µεγέθυνσης και κοινωνικού µετασχηµατισµού που πιθανότατα µετέβαλαν την ανθρώπινη κοινωνία πολύ πιο βαθιά από ό,τι κάθε άλλη χρονική περίοδος συγκρίσιµης χρονικής διάρκειας. Μπορούµε να δούµε την περίοδο αυτή σαν µια χρυσή εποχή, και έτσι θεωρήθηκε σχεδόν αµέσως µε την λήξη της στις αρχές της δεκαετίας του 70. Το τελευταίο µέρος του αιώνα ήταν µια περίοδος αποσύνθεσης, αβεβαιότητας και κρίσης στην πραγµατικότητα δε καταστροφής για ευρύτερες περιοχές του κόσµου όπως για την Αφρική, την πρώην ΕΣΣΔ και τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες της Ευρώπης. Μπορούµε να πούµε ότι ο Σύντοµος Εικοστός Αιώνας διάνυσε µια σύντοµη χρυσή εποχή εν µέσο δύο περιόδων κρίσεων οδεύοντας προς ένα άγνωστο και προβληµατικό αλλά όχι αναγκαστικά δυσοίωνο µέλλον. Και απαντώντας σε

3 3 όσους µεταφυσικά µιλούν για το «Τέλος της Ιστορίας» είναι ότι µέλλον θα υπάρξει. Διότι όσο υπάρχει ανθρώπινη φυλή, η ιστορία θα συνεχίζεται. Ο πρώτος παγκόσµιος πόλεµος σηµατοδότησε τη διάλυση του δυτικού πολιτισµού του 19 ου αιώνα. Από άποψη οικονοµίας, ο πολιτισµός αυτός ήταν καπιταλιστικός, φιλελεύθερος στη νοµική και συνταγµατική του δοµή, αστικός από άποψη εικόνας της χαρακτηριστικής ηγεµονικής του κοινωνικής τάξης. Ήταν επίσης σηµαντικός από τη σκοπιά της επιστηµονικής προόδου, της γνώσης και της παιδείας. Έτρεφε επίσης βαθιά την πεποίθηση για την κεντρική σηµασία που είχε η Ευρώπη, το λίκνο των επαναστάσεων στις επιστήµες, τις τέχνες, την πολιτική και τη βιοµηχανία. Μια Ευρώπη που η οικονοµία της είχε διεισδύσει στο µεγαλύτερο µέρος του κόσµου που οι στρατιώτες της είχαν κατακτήσει και καθυποτάξει που ο πληθυσµός είχε αυξηθεί µέχρι του σηµείου να αποτελεί το ένα τρίτο της ανθρώπινης φυλής και τέλος που τα µεγαλύτερα κράτη της αποτελούσαν το σύστηµα της παγκόσµιας πολιτικής. Οι δεκαετίες που πέρασαν από το ξέσπασµα του πρώτου παγκοσµίου πολέµου µέχρι την εποµένη του δευτέρου, ήταν για την κοινωνία µια Εποχή Καταστροφής. Η κοινωνία αυτή συγκλονίσθηκε από δύο παγκοσµίους πολέµους που τους διαδέχτηκαν δύο κύµατα παγκόσµιας εξέγερσης και επανάστασης, τα οποία έφεραν στην εξουσία ένα σύστηµα που ισχυρίστηκε ότι αποτελούσε την ιστορικά προκαθορισµένη εναλλακτική λύση απέναντι στην αστική και καπιταλιστική εξουσία, πρώτα στο ένα έκτο του πλανήτη και µετά το δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο στο ένα τρίτο του παγκόσµιου πληθυσµού. Οι τεράστιες αποικιοκρατικές αυτοκρατορίες που χτίστηκαν πριν και κατά τη διάρκεια της Εποχής των Αυτοκρατοριών, συγκλονίστηκαν συθέµελα και κονιορτοποιήθηκαν. Επιπλέον µια παγκόσµια οικονοµική κρίση, άνευ προηγουµένου βαθιά, γονάτισε ακόµα και τις πιο ισχυρές καπιταλιστικές οικονοµίες και φάνηκε να αναστρέφει τη δηµιουργία µιας ενιαίας καθολικής παγκόσµιας οικονοµίας η οποία αποτέλεσε µια αξιοθαύµαστη επίτευξη του φιλελεύθερου καπιταλισµού του 19 ου αιώνα. Ενώ η οικονοµία παραπαίει, οι θεσµοί της φιλελεύθερης δηµοκρατίας ουσιαστικά εξαφανίστηκαν µεταξύ ουσιαστικά εξαφανίστηκαν στην διάρκεια του µεσοπολέµου µε εξαίρεση κάποια µέρη της Ευρώπης, της Βόρειας Αµερικής και της Αυστραλίας καθώς επικράτησαν ο φασισµός και τα δορυφορικά αυταρχικά κινήµατα και καθεστώτα του.

4 4 Μόνο η πρόσκαιρη και παράξενη συµµαχία φιλελεύθερου καπιταλισµού και κοµµουνισµού, έσωσαν τη δηµοκρατία, διότι η νίκη εναντίον της Γερµανίας του Χίτλερ επιτεύχθηκε ουσιαστικά από τον Κόκκινο Στρατό. Πρόκειται για µια από τις ειρωνείες του αιώνα, ότι δηλαδή τα πιο διαρκή αποτελέσµατα της Οκτωβριανής επανάστασης, επιδίωξη της οποίας ήταν η ανατροπή του καπιταλισµού σε παγκόσµια κλίµακα, συνίσταται στη διάσωση του ανταγωνιστή της τόσο στην περίοδο του πολέµου όσο και στη περίοδο της ειρήνης. Με άλλα λόγια, η Οκτωβριανή επανάσταση προµήθευσε τον ανταγωνιστή της µε το κίνητρο για να αυτοµεταρυθµιστεί µετά το δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο. Επίσης κάνοντας δηµοφιλή τον οικονοµικό σχεδιασµό του έδωσε επίσης ορισµένες από τις διαδικασίες για να µεταρρυθµιστεί.. Από την άλλη µεριά η µεγάλη οικονοµική κρίση της δεκαετίας του 30 ήταν εκείνη που έκανε το οικονοµικό σύστηµα της Σοβιετικής Ένωσης να µοιάζει ως µια ρεαλιστική εναλλακτική λύση απέναντι στη καπιταλιστική οικονοµία. Στον ίδιο βαθµό η πρόκληση του φασισµού ήταν που έκανε την ΕΣΣΔ αναντικατάστατο εργαλείο της ήττας του Χίτλερ και κατά συνέπεια µία από τις δύο υπερδυνάµεις που η αντιπαράθεση τους κυριάρχησε και έσπειρε τρόµο στο δεύτερο µισό του Σύντοµου Εικοστού Αιώνα ενώ παράλληλα σταθεροποιούσε από πολλές πλευρές την πολιτική της δοµή. Η ΕΣΣΔ δεν θα µπορούσε διαφορετικά να βρεθεί, επικεφαλής του «σοσιαλιστικού στρατοπέδου», περιλαµβάνοντας το ένα τρίτο της ανθρώπινης φυλής και έχοντας µια οικονοµία η οποία για ένα σύντοµο χρονικό διάστηµα φάνηκε πως θα µπορούσε ίσως να ξεπεράσει την καπιταλιστική οικονοµική µεγέθυνση. Η περίοδος , «η χρυσή εποχή» χαρακτηρίζεται από τον εκπληκτικότερης κλίµακας οικονοµικό, κοινωνικό και πολιτισµικό που έχει καταγραφεί στην ιστορία. Αυτή ακριβώς η περίοδος άσκησε τη µεγαλύτερη επίδραση στην ιστορία εικοστού αιώνα, διότι οι αλλαγές που επέφερε στην ανθρώπινη ζωή σ ολοκληρη την υφήλιο ήταν τόσο βαθιές όσο και αµετάστρεπτες. Επιπλέον, οι αλλαγές αυτές συνεχίζονται. Οι δεκαετίες που ακολούθησαν την χρυσή εποχή χαρακτηρίστηκαν από καθολική η παγκόσµια κρίση. Η κρίση επηρέασε τα διάφορα µέρη του κόσµου µε διαφορετικούς τρόπους και σε διαφορετικό βαθµό, επηρέασε όµως όλες τις χώρες, ανεξάρτητα από την πολιτική,

5 5 κοινωνική και οικονοµική φυσιογνωµία τους, διότι για πρώτη φορά στην ιστορία «η χρυσή εποχή» δηµιούργησε µια ενιαία και όλο και περισσότερο ενσωµατωµένη καθολική παγκόσµια οικονοµία που λειτουργούσε σε µεγάλο βαθµό διασυνοριακά («διεθνικά») και κατά συνέπεια όλο και περισσότερο διαπερνούσε τα σύνορα της κρατικής ιδεολογίας. Αρχικά, τα δεινά της δεκαετίας του 70 θεωρήθηκαν µόνο ως ελπιδοφόρα και προσωρινή ανάπαυλα στο Μεγάλο Άλµα προς τα Εµπρός της παγκόσµιας οικονοµίας και οι χώρες, ανεξάρτητα από το οικονοµικό τους σύστηµα και το πολιτικό τους καθεστώς απέβλεπαν στην εξεύρεση προσωρινών λύσεων. Όµως, όλο και περισσότερο γινόταν σαφές ότι επρόκειτο για µια εποχή µε µακροχρόνιες δυσκολίες, για τις οποίες οι καπιταλιστικές χώρες επιδίωξαν να εξεύρουν ριζοσπαστικές λύσεις, συχνά ακολουθώντας τους κοσµικούς θεολόγους της ξέφραγης ελεύθερης αγοράς που απέρριπταν την πολιτική εκείνη η οποία τόσο καλά είχε εξυπηρετήσει την παγκόσµια οικονοµία στη χρυσή εποχή και η οποία τώρα φαινόταν να αποτυγχάνει. Οι ακραίοι οπαδοί του laissez-faire δεν πέτυχαν περισσότερα σε σχέση µε άλλους. Στη δεκαετία του 80 και στη δεκαετία του 90, ο καπιταλιστικός κόσµος άρχισε και πάλι να παραπαίει υπό το βάρος της µαζικής ανεργίας, και των κυκλικών υφεσιακών κρίσεων. Εµφανίζεται η πιο θεαµατική παρά ποτέ αντιπαράθεση ανάµεσα σε άστεγους ζητιάνους και διάγοντες πολυτελή βίο. Οι σοσιαλιστικές χώρες, µε τις δικές τους παραπαίουσες και ευάλωτες οικονοµίες, οδηγήθηκαν προς εξίσου ή ακόµα και πιο ριζικές ρήξεις µε το παρελθόν τους και προς τη διάλυση. Όµως ήταν προφανές ότι η παγκόσµια κρίση δεν ήταν µόνο γενική µε την οικονοµική έννοια, αλλά εξίσου γενική και στην πολιτική σφαίρα. Η κατάρρευση των κοµµουνιστικών καθεστώτων δηµιούργησε όχι µόνο µια τεράστια ζώνη πολιτικής αβεβαιότητας, αστάθειας, χάους και εµφυλίου πολέµου, αλλά κατέστρεψε επίσης το διεθνές σύστηµα που είχε σταθεροποιήσει τις διεθνείς σχέσεις για σαράντα περίπου χρόνια. Οι βασικές µονάδες της ίδιας της πολιτικής τα εδαφικά κυρίαρχα και ανεξάρτητα «εθνικά κράτη» συµπεριλαµβανοµένων και των πιο παλαιών και σταθερών, άρχισαν να αποδιαρθρώνονται κάτω από τη πίεση των δυνάµεων της υπερεθνικής και διεθνικής οικονοµίας και από τις ενδοεθνικές δυνάµεις αποσχιστικών περιοχών και εθνοτικών οµάδων. Ορισµένες από αυτές τις οµάδες απαίτησαν το

6 6 ξεπερασµένο και µη ρεαλιστικό status µικροσκοπικών κυρίαρχων «εθνώνκρατών». 3. Πως συγκρίνεται ο κόσµος της δεκαετίας του 90 µε τον κόσµο του Υπήρχαν 5 ή 6 δισεκατοµµύρια ανθρώπων, πληθυσµός τριπλάσιος σε σύγκριση µε αυτόν που υπήρχε στις παραµονές του Α παγκοσµίου πολέµου, κι αυτό παρά το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια του σύντοµου 20 ου αιώνα σκοτώθηκαν περισσότερες ανθρώπινες υπάρξεις, ή αφέθηκαν να πεθάνουν από ανθρώπινες αποφάσεις όσο ποτέ άλλοτε στην ιστορία. Ένας πρόσφατος υπολογισµός ανεβάζει τον αριθµό των θανάτων σε 187 εκατ. Πάνω από το 1/10 του παγκόσµιου πληθυσµού το Επίπεδο ζωής Οι περισσότεροι άνθρωποι ήταν ψηλότεροι και βαρύτεροι από τους γονείς τους, τρέφονταν καλύτερα και ζούσαν περισσότερο, πράγµα που δύσκολα γίνεται πιστευτό αν πάρουµε υπόψη µας τις καταστροφές στις δεκαετίες το 80 και του 90 στην Αφρική, τη Λατινική Αµερική και την πρώην ΕΣΣΔ. Μέχρι τη δεκαετία του 80 οι περισσότεροι άνθρωποι ζούσαν καλύτερα από τους γονείς τους, ενώ στις προηγµένες οικονοµίες ζούσαν καλύτερα απ όσο θα περίµεναν ποτέ να ζήσουν ή ακόµα να φανταστούν ότι θα ήταν δυνατόν να ζήσουν. Για ορισµένες δεκαετίες στα µέσα του αιώνα, σαν να φάνηκε ότι είχαν εξευρεθεί τρόποι για τη διανοµή ενός τουλάχιστον µέρους από αυτόν το τεράστιο πλούτο και µε κάποιο βαθµό δικαιοσύνης στους εργαζόµενους των πλουσιότερων χωρών, αλλά προς τα τέλη του αιώνα η ανισότητα πήρε το πάνω χέρι. Η ανισότητα έκανε επίσης την εµφάνιση της στις πρώην «σοσιαλιστικές» χώρες, όπου προηγουµένως βασίλευε µια κάποια ισότητα φτώχειας. Εκπαιδευτικό επίπεδο Από εκπαιδευτική άποψη η ανθρωπότητα ήταν σε πολύ καλύτερο επίπεδο σε σχέση µε το Για πρώτη φορά στην ιστορία, οι περισσότεροι άνθρωποι θα µπορούσαν να χαρακτηριστούν ως εγγράµµατοι, αν και η σηµασία αυτού του επιτεύγµατος ήταν πολύ λιγότερο σαφής προς τα τέλη του αιώνα σε σύγκριση µε το 1914 δεδοµένου του τεράστιου και πιθανότατα αυξανόµενου χάσµατος µεταξύ του ελάχιστου επιπέδου που επισήµως γίνεται αποδεκτό ως εγγραµατωσύνη από

7 7 τη µια µεριά, επίπεδο όµως που συχνά µεταπίπτει στην κατηγορία της «λειτουργικής αγραµµατοσύνης», και της βαθµίδας ανάγνωσης και γραφής που ακόµα συναντάται σε επίπεδα ελίτ. Επανάσταση στις Μεταφορές και τις Επικοινωνίες. Στον κόσµο κυριαρχούσε η επαναστατική και διαρκώς εξελισσόµενη τεχνολογία, βασιζόµενη στους θριάµβους της φυσικής επιστήµης. Η πιο δραµατική ίσως πρακτική συνέπεια ήταν η επανάσταση στις µεταφορές και τις επικοινωνίες που ουσιαστικά εκµηδένιζε χρόνο και απόσταση. Ήταν ένας κόσµος που µπορούσε να µεταδώσει περισσότερες πληροφορίες και ψυχαγωγία σε σύγκριση µε αυτές που ήταν διαθέσιµες στους αυτοκράτορες το 1914, κάθε µέρα κάθε ώρα, σε κάθε νοικοκυριό. Με το άγγιγµα λίγων κουµπιών η τεχνολογία επέτρεψε στους ανθρώπους να συνοµιλούν διασχίζοντας ωκεανούς και ηπείρους και κατήργησε τα πολιτισµικά πλεονεκτήµατα της πόλης έναντι της υπαίθρου. Ο φονικός αιώνας. Από την άλλη πλευρά ο σύντοµος 20 ος αιώνας ήταν ο πιο φονικός αιώνας που έχει καταγράψει η ιστορία τόσο από άποψη κλίµακας όσο και από άποψη συχνότητας και διάρκειας πολέµων που ελάχιστα σταµάτησαν για κάποια στιγµή στη δεκαετία του 20 αλλά επίσης για τις άνευ προηγουµένου ανθρώπινες καταστροφές που επέφερε από τους πιο µεγάλους λοιµούς της ιστορίας µέχρι τη συστηµατική γενοκτονία. Σε αντίθεση µε τον µακρύ 19 ο αιώνα που φάνηκε να είναι µια περίοδος σχεδόν αδιάκοπης υλικής, πνευµατικής και ηθικής προόδου µε άλλα λόγια βελτίωσης των συνθηκών της πολιτισµένης ζωής, από το 1914 και µετά υπήρξε µια ολοφάνερη οπισθοδρόµηση από τους κανόνες που τότε θεωρούντο φυσιολογικοί στις ανεπτυγµένες φυσιολογικά στις ανεπτυγµένες χώρες, σ αυτό που οι προγονοί µας του 19 ου αιώνα θα αποκαλούσαν επίπεδα βαρβαρότητας. Ξεχνάµε ότι ο επαναστάτης Φρ. Ενγκελς εξέφρασε τη φρίκη του για την έκρηξη βόµβας στη Βουλή των Κοινοτήτων διότι ως πίστευε ότι ο πόλεµος διεξάγεται εναντίων ενόπλων και όχι εναντίων αµάχων. Ξεχνάµε ότι τα πογκρόµ στην Τσαρική Ρωσία που εξεδίωξαν εκατοµµύρια Ρώσων Εβραίων ήταν µικρά σχεδόν αµελητέα σε σύγκριση µε τις σηµερινές σφαγές.

8 8 Στην πορεία του 20 ου αιώνα, οι πόλεµοι όλο και περισσότερο διεξήχθησαν και διεξάγονται κατά της οικονοµίας και της υποδοµής των κρατών και κατά του άµαχου πληθυσµού. (Χιροσίµα). Η αναβίωση των βασανιστηρίων ή ακόµη και της δολοφονίας σαν φυσιολογικό µέρος των επιχειρήσεων των υπηρεσιών ασφαλείας στα σύγχρονα κράτη. Οι ποιοτικές αλλαγές Ο κόσµος του τέλους του 90 είναι ένας κόσµος ποιοτικά διαφορετικός από αυτός των αρχών του 20 ου αιώνα τουλάχιστον από τρεις απόψεις: Πρώτον δεν είναι πλέον ευρωκεντρικός. Έφερε την παρακµή και τη πτώση της Ευρώπης που στην αρχή του αιώνα ήταν ακόµα το αναµφισβήτητο κέντρο ισχύος, πλούτου, και πολιτισµού. Οι «Μεγάλες Δυνάµεις» του 1914 όλες ευρωπαϊκές εξαφανίστηκαν ή περιορίστηκαν στο ρόλο περιφερειακής ή επαρχιακής δύναµης µε εξαίρεση τη Γερµανία. Η προσπάθεια να δηµιουργηθεί µια ενιαία υπερεθνική «Ευρωπαϊκή Κοινότητα» και να ανακαλυφθεί κάποια έννοια Ευρωπαϊκής ταυτότητας που να ανταποκρίνεται σ αυτήν, αντικαθιστώντας τις παλιές προσδέσεις στα ιστορικά έθνη και κράτη δείχνει το βάθος αυτής της παρακµής. Από το 1914 οι ΗΠΑ ήταν η µεγαλύτερη βιοµηχανική οικονοµία πρότυπο και προωθητική δύναµη της µαζικής παραγωγής και της µαζικής κουλτούρας που κατέκτησε τον πλανήτη κατά τη διάρκεια του σύντοµου 20 ου αιώνα. Η Ευρώπη, ο τραπεζίτης του κόσµου για έναν αιώνα σχεδόν, έχασε βαθµιαία αυτή τη θέση της, ενώ οι ΗΠΑ εµφανίστηκαν ως σηµαντική χώρα δανειστής µετά τον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο. Ο Δεύτερος Παγκόσµιος Πόλεµος οδήγησε σε µια ριζική µεταβολή: στο πλαίσιο του πολεµικού προγράµµατος δανεισµούεκµίσθωσης ( Lend-Lease program) οι ΗΠΑ έστειλαν σχεδόν 44 δις δολάρια σε αγαθά, σε υλικά και σε υπηρεσίες στους συµµάχους τους. Αµέσως µετά τον πόλεµο, ακολούθησε ένα πακέτο πρώτων βοηθειών ύψους 3 δις δολαρίων. Από το 1948, το Σχέδιο Μάρσαλ πρόσθεσε άλλα 13 δις δολάρια. Η Ευρώπη, που συγκλονίστηκε και που αποδυναµώθηκε σοβαρά, είχε απωλέσει τον ηγετικό ρόλο της στην παγκόσµια οικονοµία.

9 9 Δεύτερον, µεταξύ του 1914 και των αρχών της δεκαετίας του 90 ο πλανήτης έγινε σε πολύ µεγαλύτερο βαθµό µια ενιαία επιχειρησιακή µονάδα, πράγµα που δεν ήταν και δεν µπορούσε να είναι το Πράγµατι στο πεδίο των οικονοµικών υποθέσεων, ολόκληρος ο πλανήτης αποτελεί τώρα την πρωταρχική επιχειρησιακή µονάδα, ενώ παλαιότερες µονάδες όπως οι «εθνικές οικονοµίες», που προσδιορίζονταν από την πολιτική των εδαφικών κρατών, υφίστανται σήµερα τις περιπλοκές διεθνικών δραστηριοτήτων. Η οικοδόµηση του «παγκόσµιου χωριού» έχει µεταµορφώσει όχι µόνο ορισµένες οικονοµικές και τεχνικές δραστηριότητες αλλά και σηµαντικές πτυχές της ιδιωτικής ζωής, κυρίως µε την αφάνταστη επιτάχυνση των επικοινωνιών και των µεταφορών. Το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό γνώρισµα στα τέλη του 20 ου αιώνα είναι ίσως η ένταση που υπάρχει ανάµεσα σ αυτή την επιταχυνόµενη διαδικασία της παγκοσµιοποίησης και της ανικανότητας των δηµόσιων θεσµών και της συλλογικής συµπεριφοράς των ανθρώπων να συµφιλιωθούν µε αυτήν. Ο τρίτος µετασχηµατισµός είναι η αποσύνθεση των παλαιών προτύπων ανθρώπινων κοινωνικών σχέσεων που έφερε µαζί της η απότοµη ρήξη των δεσµών µεταξύ των γενεών µε άλλα λόγια η ρήξη του παρελθόντος και του παρόντος. Κι αυτό έγινε ιδιαίτερα αισθητό στις πιο ανεπτυγµένες χώρες της δυτικής εκδοχής του καπιταλισµού (όχι Ιαπωνία, και ασιατικές χώρες), στις οποίες οι αξίες του απόλυτου α-κοινωνικού ατοµικισµού ήταν κυρίαρχες. Μια τέτοια κοινωνία που αποτελείται από µια ασύνδετη συνάθροιση εγωκεντρικών ατόµων τα οποία επιδιώκουν µόνο την δική τους ικανοποίηση (π.χ. κέρδος) υπήρχε πάντα ως υπόθεση στη θεωρία της καπιταλιστικής οικονοµίας. Ήδη από την εποχή των επαναστάσεων πολιτικοί παρατηρητές όλων των πολιτικών αποχρώσεων προέβλεψαν τις συνέπειες της αποδιάρθρωσης των παλαιών κοινωνικών δεσµών. Στο Κοµµουνιστικό Μανιφέστο περιγράφεται ο επαναστατικός ρόλος του καπιταλισµού ως εξής: «Η αστική τάξη διέρρηξε τους ετερόκλητους φεουδαρχικούς δεσµούς που πρόσδεναν τον άνθρωπο µε τους «φυσικά ανώτερους» του και δεν άφησε κανένα δεσµό µεταξύ ανθρώπου µε άνθρωπο παρά το γυµνό ατοµικό συµφέρον».

10 10 Στην πράξη η νέα κοινωνία λειτούργησε όχι µε την ολοσχερή καταστροφή όλων όσων κληρονόµησε από την παλαιά κοινωνία, αλλά προσαρµόζοντας επιλεκτικά την κληρονοµιά του παρελθόντος προς ίδια χρήση. Ο πιο αποτελεσµατικός τρόπος για την οικοδόµηση µιας βιοµηχανικής κοινωνίας βασισµένης στην ιδιωτική επιχείρηση ήταν να συνδυαστεί µε κίνητρα που δεν είχαν καµιά σχέση µε τη λογική της ελεύθερης αγοράς όπως η αποχή από την άµεση απόλαυση, η ηθική της σκληρής εργασίας, το οικογενειακό καθήκον και οι οικογενειακοί δεσµοί εµπιστοσύνης. Κι όµως ο Μαρξ καθώς και όσοι άλλοι προφήτευσαν την αποσύνθεση των παλαιών αξιών και κοινωνικών σχέσεων είχαν δίκαιο. Αυτό συνέβαινε από τα µέσα του αιώνα και µετά, κάτω από την επίδραση της εκπληκτικής οικονοµικής έκρηξης της χρυσής εποχής και στη συνέχεια συνακόλουθες κοινωνικές και πολιτισµικές αλλαγές. Οι τάσεις αυτές εντοπίζονται και αλλού ενισχυµένες από τη διάβρωση των παραδοσιακών κοινωνιών και θρησκειών καθώς επίσης και από την κατάρρευση των κοινωνιών του «υπαρκτού σοσιαλισµού».

11 11 Ι. Οι παγκόσµιοι πόλεµοι και οι οικονοµικές τους επιπτώσεις. Μέχρι το 1914 είχε περάσει ένας σχεδόν αιώνας σχεδόν χωρίς να ξεσπάσει κάποιος µεγάλος πόλεµος, µε άλλα λόγια κάποιος πόλεµος στον οποίο να αναµιχθούν όλες οι µεγάλες δυνάµεις. (Οι κυριότεροι παίκτες στο διεθνές παιχνίδι την εποχή εκείνη ήταν η Βρετανία, η Γαλλία, η Ρωσία, η Αυστροουγγαρία, η Πρωσία µετά το 1871 όταν ενώθηκε µε τη Γερµανία και η Ιταλία µετά την ενοποίησή της, οι ΗΠΑ και η Ιαπωνία). Υπήρξε µόνο ένας µεγάλος πόλεµος στον οποίο ήρθαν αντιµέτωπες 3 από τις µεγάλες δυνάµεις, ο πόλεµος της Κριµαίας Επιπλέον οι περισσότεροι πόλεµοι ήταν σχετικά σύντοµοι. Ο πλέον µακροχρόνιος είχε χαρακτήρα εµφυλίου πολέµου (ΗΠΑ ). Στην περίοδο δεν υπήρξαν καθόλου πόλεµοι στην Ευρώπη. Όλα αυτά άλλαξαν το Στον πρώτο παγκόσµιο πόλεµο ενεπλάκησαν όλες οι µεγάλες δυνάµεις και στην πραγµατικότητα όλα τα ευρωπαϊκά κράτη µε εξαίρεση την Ισπανία την Ολλανδία τις τρεις σκανδιναβικές χώρες και την Ελβετία. Επιπλέον συµµετείχαν στρατεύµατα από υπερπόντιες χώρες, Καναδοί Αυστραλοί Νέο-Ζηλανδοί, Αµερικάνοι (ΗΠΑ), Ινδοί, Αφρικανοί, ακόµη και Κινέζοι. Εάν ένας από τους µεγάλους πολιτικούς του παρελθόντος σηκωνόταν από τον τάφο του για να παρατηρήσει τον πρώτο παγκόσµιο πόλεµο σίγουρα θα διερωτάτο γιατί λογικοί πολιτικοί δεν αποφάσισαν να διευθετήσουν να πράγµατα ερχόµενοι σε κάποιο συµβιβασµό πριν καταστρέψουν τον κόσµο του Οι περισσότεροι µη επαναστατικοί πόλεµοι και µη ιδεολογικοί του παρελθόντος δε διεξήχθησαν µέχρι θανάτου ή ολοκληρωτικής εξάντλησης. Το 1914 δεν ήταν η ιδεολογία που χώριζε τους εµπολέµους, παρά µόνο στο βαθµό που ο πόλεµος έπρεπε να διεξαχθεί και από τις δύο πλευρές µε την κινητοποίηση της κοινής γνώµης, δηλαδή ότι υπήρχε κάποια βαθιά πρόκληση απέναντι στις παραδεγµένες εθνικές αξίες, όπως η ρωσική βαρβαρότητα εναντίον της γερµανικής κουλτούρας, η γαλλική και βρετανική δηµοκρατία εναντίον του γερµανικού απολυταρχισµού και τα παρόµοια.

12 12 Τότε γιατί οι ηγετικές δυνάµεις και των δύο πλευρών διεξήγαγαν τον πρώτο παγκόσµιο πόλεµο σαν ένα πόλεµο που µόνο ολοκληρωτικά µπορούσε να χάσει κανείς ή να κερδίσει. Ο λόγος ήταν ότι ο πόλεµος αυτός, σε αντίθεση µε προηγούµενους πολέµους που είχαν διεξαχθεί για περιορισµένους και συγκεκριµένους αντικειµενικούς στόχους, διεξήχθη για απεριόριστους σκοπούς. Στην Ευρώπη της Αυτοκρατορίας, πολιτική και οικονοµία συγχωνεύθηκαν. Η διεθνής πολιτική αντιπαλότητα ακολούθησε τα ίχνη της οικονοµικής ανάπτυξης και του οικονοµικού ανταγωνισµού, αλλά το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισµα ήταν ακριβώς το γεγονός ότι δεν είχε κανένα όριο. Τα φυσικά όρια της Standard oil ή της Deutshe Bank έφθαναν µέχρι τα όρια της οικουµένης ή µάλλον µέχρι τα όρια τους για επέκταση. Πιο συγκεκριµένα για τους δύο µεγάλους ανταγωνιστές τη Γερµανία και τη Βρετανία µόνο ο ουρανός ήταν το όριο εφόσον η Γερµανία ήθελε να κατακτήσει τη παγκόσµια πολιτική και ναυτική θέση που κατείχε τότε η Βρετανία, θέτοντας αυτόµατα τη Βρετανία που ήδη βρισκόταν σε παρακµή, σε υποδεέστερη θέση. Ήταν µια κατάσταση όπου θα συνέβαινε είτε το ένα είτε το άλλο. Θα µπορούσε κανείς να υποθέσει ότι η ίδια η Γερµανία Θα µπορούσε να περιµένει µέχρις ότου το αυξανόµενο µέγεθος και η ανωτερότητά της κατακτήσουν τη θέση που οι γερµανικές κυβερνήσεις ένιωθαν ότι άξιζε στη χώρα τους, πράγµα το οποίο θα συνέβαινε αργά ή γρήγορα. Πράγµατι η κυρίαρχη θέση της Γερµανία που είχε ηττηθεί δύο φορές, ήταν, χωρίς να διεκδικεί ανεξάρτητη στρατιωτική ισχύ, πολύ πιο ισχυρή στις αρχές της δεκαετίας του 90 σε σχέση µε τις µιλιταριστικές διεκδικήσεις της πριν το Όµως ο λόγος έγκειται στο γεγονός ότι Γαλλία και Βρετανία αναγκάστηκαν µετά τον δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο να αποδεχθούν την υποβάθµισή τους σε δεύτερης κατηγορίας κράτη, όπως η Ο.Δ.Γ. αναγκάστηκε παράλληλα να αποδεχθεί, παρ όλη την οικονοµική της ισχύ, ότι η ανάδειξη της στη µεταπολεµική εποχή σε µοναδική παγκόσµια ανώτατη δύναµη παρέµενε πέρα από τις δυνατότητες της. Στιςς αρχές του αιώνα, στο αποκορύφωµα της αυτοκρατορικής και ιµπεριαλιστικής εποχής, τόσο η διεκδίκηση της Γερµανίας για µια µοναδική παγκόσµια θέση όσο και η αντίσταση της Βρετανίας και της Γαλλίας που

13 13 αναµφισβήτητα παρέµεναν µεγάλες δυνάµεις, σ έναν ευρωκεντρικό κόσµο, ήταν ακόµη ανέπαφες. Έτσι στην πράξη, ο µόνος σκοπός του πολέµου ήταν η ολοκληρωτική νίκη: αυτό που στον δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο έφτασε να αποκαλείται «παράδοση άνευ όρων». Επρόκειτο για ένα παράλογο και αυτοκαταστροφικό σκοπό που πράγµατι κατάστρεψε νικητές και ηττηµένους. Η Βρετανία µετά το 1918, δεν θα ήταν ποτέ πια η ίδια, επειδή η χώρα είχε καταστρέψει την οικονοµία της διεξάγοντας ένα πόλεµο ο οποίος ουσιαστικά υπερέβαινε τις δυνάµεις της. Επιπλέον η ολοκληρωτική νίκη που επικυρώθηκε από µια τιµωρό ειρήνη, εκµηδένισε οποιεσδήποτε µικρές πιθανότητες υπήρχαν για αποκατάσταση ακόµα και κάποιας αµυδρής σταθερής φιλελεύθερης και σταθερής Ευρώπης. Εάν η Γερµανία δεν ενσωµατωνόταν εκ νέου στην ευρωπαϊκή οικονοµία, εάν δηλαδή δεν αναγνωριζόταν και γινόταν αποδεκτό το οικονοµικό της εκτόπισµα στη Ευρώπη, σταθερότητα δεν µπορούσε να υπάρξει. Ο επόµενος πόλεµος θα µπορούσε ίσως να είχε αποφευχθεί ή τουλάχιστο να αναβληθεί εάν η προπολεµική οικονοµία κατάφερνε να αποκατασταθεί και πάλι σαν ένα παγκόσµιο σύστηµα ευηµερούσαν ανάπτυξης και επέκτασης. Ωστόσο, µετά από λίγα χρόνια, περί τα µέσα της δεκαετίας του 20 όταν φάνηκε να έχουν ξεπεραστεί τα προβλήµατα που είχαν δηµιουργηθεί στον πόλεµο και τη µεταπολεµική εποχή, η παγκόσµια οικονοµία βυθίστηκε στην πιο δραµατική κρίση που είχε να γνωρίσει από την εποχή της βιοµηχανικής επανάστασης. Η κρίση αυτή έφερε στην εξουσία στη Γερµανία και στην Ιαπωνία τις πολιτικές δυνάµεις του µιλιταρισµού και της άκρας δεξιάς που επεδίωξαν σκόπιµα την κατάργηση του status quo µε σύγκρουση. Έτσι, ένας νέος παγκόσµιος πόλεµος δεν ήταν µόνο προβλέψιµος αλλά η πρόβλεψή του έγινε θέµα ρουτίνας. Πόλεµος και Οικονοµία Ο σύγχρονος πόλεµος διεξάγεται µε όπλα που απαιτούν τη διαφοροποίηση ολόκληρης της παραγωγικής δοµής της οικονοµίας και τα οποία χρησιµοποιούνται σε υπέρογκες ποσότητες και ότι επίσης ο πόλεµος προξενεί τεράστιες καταστροφές και τελικά κυριαρχεί και µετασχηµατίζει τη ζωή των χωρών που εµπλέκονται σ αυτόν.

14 14 Όλα αυτά τα φαινόµενα ανήκουν στους πολέµους του 20 ου αιώνα. Βέβαια υπήρχαν και στο παρελθόν πόλεµοι προποµποί των συγχρόνων ολοκληρωτικών πολέµων όπως η περίπτωση της Γαλλίας στην περίοδο της επανάστασης ή ο αµερικάνικος εµφύλιος, , στον οποίο ο αριθµός των νεκρών αντιστοιχεί µε το συνολικό αριθµό των νεκρών όλων των µετέπειτα πολέµων στους οποίους ενεπλάκησαν οι Ηνωµένες Πολιτείες συµπεριλαµβανοµένων των δύο παγκοσµίων πολέµων, της Κορέας και του Βιετνάµ. Ωστόσο από το 1914 και µετά δεν υπάρχει αµφιβολία ότι οι πόλεµοι ήταν µαζικοί. Στον πρώτο παγκόσµιο πόλεµο η Βρετανία επιστράτευσε το 12,5 % των ανδρών της η Γερµανία το 14,4% και η Γαλλία το 17%. Στο δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο το ποσοστό ανήλθε στο 20%. Ένα τέτοιο επίπεδο µαζικής επιστράτευσης που διαρκεί για πολλά χρόνια δεν µπορεί να διατηρηθεί παρά µόνο από µια σύγχρονη βιοµηχανοποιηµένη οικονοµία υψηλής παραγωγικότητας και εναλλακτικά από µια οικονοµία η οποία βρίσκεται στα χέρια των µη µαχίµων τµηµάτων του πληθυσµού. Παραδοσιακές αγροτικές οικονοµίες δεν µπορούν συνήθως να επιστρατεύσουν µια τόσο υψηλή αναλογία του εργατικού τους δυναµικού παρά µόνο εποχιακά διότι υπάρχουν εποχές στο γεωργικό έτος όπου χρειάζονται όλα τα χέρια, (εποχή σοδειάς). Όµως ακόµη και στις βιοµηχανικές κοινωνίες µια τέτοια µεγάλη επιστράτευση του ανθρώπινου δυναµικού δηµιουργεί τροµερές πιέσεις στον τοµέα του εργατικού δυναµικού, πράγµα που εξηγεί το γιατί οι µαζικοί πόλεµοι ενίσχυσαν και την ισχύ της συνδικαλισµένης εργασίας και προκάλεσαν επανάσταση στην απασχόληση των γυναικών έξω από το νοικοκυριό τους προσωρινά στον πρώτο παγκόσµιο πόλεµο, µόνιµα στο δεύτερο. Επίσης οι πόλεµοι του 20 ου αιώνα ήταν µαζικοί µε την έννοια ότι χρησιµοποίησαν και κατέστρεψαν αδιανόητες µέχρι τότε ποσότητες στα πεδία των µαχών εξ ου και η γερµανική φράση Materialschlacht δηλαδή µάχες υλικών. Για να έχουµε ένα µέτρο σύγκρισης µε τον προηγούµενο αιώνα αναφέρουµε ότι ο Ναπολέων παρά το εξαιρετικά περιορισµένο βιοµηχανικό δυναµικό της Γαλλίας, στάθηκε τυχερός διότι µπόρεσε να κερδίσει τη µάχη της Ιένα το 1806 και να καταστρέψει τις δυνάµεις της Πρωσίας ρίχνοντας περίπου 1500 βολές πυροβολικού.

15 15 Στην διάρκεια του Α παγκοσµίου πολέµου η Γαλλία έπρεπε να παράγει οβίδες την ηµέρα. Αποτέλεσµα των αναγκών σε στρατιωτικό υλικό ήταν η επανάσταση που σηµειώθηκε στην εκµηχάνιση των εργοστασίων. Βέβαια υπήρχαν και η λιγότερο καταστροφική κατανάλωση. Έτσι στη διάρκεια του Β παγκοσµίου πολέµου ο στρατός των ΗΠΑ παρήγγειλε πάνω από 519 εκατοµµύρια ζευγάρια κάλτσες και πάνω από 219 εκατ. παντελόνια, ενώ οι γερµανικές δυνάµεις πιστές στη γραφειοκρατική παράδοση παρήγγειλαν 4,4 εκατ. ψαλίδια και 6,2 εκατ. σφραγίδες. Με άλλα λόγια ο µαζικός πόλεµος απαίτησε και µαζική παραγωγή. Αλλά η µαζική παραγωγή απαιτούσε επίσης οργάνωση και management. Από αυτή την άποψη ο ολοκληρωτικός πόλεµος ήταν η µεγαλύτερη επιχείρηση που είχε γνωρίσει µέχρι τότε ο άνθρωπος η οποία έπρεπε συνειδητά να οργανωθεί και να διοικηθεί. Ήδη από τον 17 ο αιώνα όταν οι κυβερνήσεις ανέλαβαν τη συντήρηση µονίµων στρατιωτικών δυνάµεων αντικαθιστώντας τους ιδιώτες επιχειρηµατίες, στρατός και πόλεµος έγιναν συµπλέγµατα οικονοµικής δραστηριότητας πολύ µεγαλύτερα σε σχέση µε τις ιδιωτικές επιχειρήσεις. Το γεγονός αυτό εξηγεί το γιατί από το τοµέα αυτόν προέρχονταν οι ειδικότητες και οι διοικητικές ικανότητες που χρειάστηκαν οι µεγάλες ιδιωτικές επιχειρήσεις οι οποίες αναπτύχθηκαν στη βιοµηχανική εποχή όπως οι σιδηρόδροµοι. Επιπλέον, όλες σχεδόν οι κυβερνήσεις κατασκεύαζαν όπλα και πολεµικό υλικό, µολονότι στα τέλη του 19 ου αιώνα αναπτύχθηκε κάποιο είδος συµβιωτικής σχέσης µεταξύ κυβέρνησης και εξειδικευµένων εταιριών παραγωγής εξοπλισµών ιδιαίτερα στους τοµείς υψηλής τεχνολογίας-όπως το πυροβολικό και το ναυτικόπράγµα που αποτέλεσε και τον προποµπό των «στρατιωτικο-βιοµηχανικών συµπλεγµάτων». Ωστόσο η βασική παραδοχή στο διάστηµα µεταξύ της Γαλλικής επανάστασης και του Α παγκοσµίου πολέµου ήταν ότι η οικονοµία θα συνέχιζε να λειτουργεί στην περίοδο πολέµου όπως είχε λειτουργήσει στην ειρηνική περίοδο (δηλαδή χωρίς αλλαγή) αν και ορισµένες βιοµηχανίες όπως η βιοµηχανία ενδυµάτων θα επηρεάζονταν από τον πόλεµο. Ένα από τα κύρια πρόβληµα των κυβερνήσεων ήταν δηµοσιονοµικό, δηλαδή πως θα χρηµατοδοτούσαν τον πόλεµο. Θα έπρεπε να γίνει µε σύναψη δανείων και µε επιβολή φορολογίας (κυκλοφορία πληθωριστικού χρήµατος) Παράδειγµα

16 16 αναγκαστικού δανεισµού αποτελεί και η διχοτόµηση της δραχµής τον Μάρτιο του Κατά συνέπεια διευθύνοντες της πολεµικής οικονοµίας θεωρήθηκαν τα Υπουργεία Οικονοµικών. Όµως η διεξαγωγή πολέµου σε σύγχρονη κλίµακα σηµαίνει όχι µόνο υπολογισµό του κόστους αλλά και ικανότητα διεύθυνσης, διαχείρισης και σχεδιασµού της παραγωγής και τελικά ολόκληρης της οικονοµίας. Οι κυβερνήσεις θα έπρεπε να αναλάβουν τον πλήρη έλεγχο της οικονοµίας και τον σχεδιασµό και την κατανοµή των πόρων (διαφορετικό από την κατανοµή µέσω των συνηθισµένων οικονοµικών µηχανισµών). Δεν είναι τυχαίο ότι οι σοβιετικές ιδέες περί σχεδιασµού άντλησαν την αρχική τους έµπνευση και σε κάποιο βαθµό βασίστηκαν σε όσα οι µπολσεβίκοι γνώριζαν για τη γερµανική σχεδιασµένη πολεµική οικονοµία της περιόδου Τα γερµανικά πειράµατα του κρατικού ελέγχου της πολεµικής οικονοµίας έγιναν ένα είδος προτύπου για όλες τις εµπόλεµες χώρες περιλαµβανοµένης και τις Μεγάλης Βρετανίας. Οι κρατικές παρεµβάσεις, οι οποίες είχαν σηµαντική προϊστορία από το τέλος του 19 ου αιώνα, έπαιξαν διαδοχικά έναν ολοένα πιο σηµαντικό ρόλο, κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης στις αρχές της δεκαετίας του 1930 κατά τη διάρκεια των πολεµικών προπαρασκευών στο δεύτερο µισό της ίδιας δεκαετίας και, τέλος κατά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο. Η πολεµική οικονοµία ανέδειξε καθαρά µια νέα δυνατότητα της αντιµετώπισης των τεράστιων οικονοµικών στόχων µε τις χώρες να πολλαπλασιάζουν τις προσπάθειες τους 1. Πόλεµος και Τεχνολογία Ένα άλλο ζήτηµα είναι το κατά πόσο ο ολοκληρωτικός πόλεµος προώθησε την τεχνολογία και την παραγωγή. Ή για να θέσουµε την ερώτηση διαφορετικά προώθησε ή επιβράδυνε την οικονοµική ανάπτυξη. Καταρχάς είναι σαφές ότι προώθησε την τεχνολογία εφόσον η σύγκρουση των εµπολέµων προηγµένων κρατών δεν ήταν µόνο µια σύγκρουση κρατών αλλά και µια σύγκρουση ανταγωνιζόµενων τεχνολογιών στην προσπάθεια εξοπλισµού των στρατών µε αποτελεσµατικά όπλα και άλλες ουσιαστικές υπηρεσίες. 1 Διαβάστε από τον Berend το υποκεφάλαιο «Η κρίσιµη καµπή: η πολεµική οικονοµία, , το µεταπολεµικό χάος και η αγωνία της ελεύθερης οικονοµίας,σ.84-95

17 17 Έτσι ο πόλεµος αποτέλεσε µηχανισµό για την επιτάχυνση της τεχνικής προόδου επωµιζόµενος το κόστος ανάπτυξης της τεχνολογικής καινοτοµίας το οποίο είναι σχεδόν βέβαιο ότι ουδείς θα αναλάµβανε στη βάση οποιουδήποτε κόστουςωφέλειας εν καιρώ ειρήνης ή το οποίο θα αναλαµβανόταν µε βραδύτερους ρυθµούς και περισσότερη διστακτικότητα. Από την άλλη ο πόλεµος προώθησε την αύξηση των οικονοµικών µεγεθών; Σαφώς όχι. Οι απώλειες παραγωγικών πόρων ήταν βαριές, εκτός από τη µείωση του εργατικού δυναµικού. Ό,τι απέµεινε στο τέλος δεν ήταν παρά µια τεράστια και µη προσαρµόσιµη βιοµηχανία εξοπλισµών. Οι κάτοικοι της Βρετανίας και της Γαλλίας που επέζησαν του Πρώτου Παγκοσµίου Πολέµου ήταν πιο υγιείς αν και φτωχότεροι σε σχέση µε την περίοδο πριν τον πόλεµο ενώ αυξήθηκε το πραγµατικό εισόδηµα των εργατών. Οι Γερµανοί ήταν πιο πεινασµένοι, ενώ οι πραγµατικοί µισθοί των εργατών έπεσαν. Στον Πρώτο παγκόσµιο Πόλεµο ο φόρος αίµατος των στρατιωτών και των πολιτών, που συνδυάστηκε µε µια µείωση του ρυθµού γεννήσεων, άφησε την Ευρώπη (χωρίς τη Ρωσία) µε ένα πληθυσµιακό έλλειµµα των εκατ. Άλλα 7 εκατοµµύρια έγιναν µόνιµα ανάπηροι. Η Ρωσία έχασε σχεδόν 16 εκατοµµύρια ανθρώπους κατά τη διάρκεια του πολέµου, της επανάστασης και του εµφυλίου, και υπέστη ένα έλλειµµα γεννήσεων περίπου 10 εκατ. Μεταξύ 1914 και 1921 εξαιτίας της πτώσης του ρυθµού των γεννήσεων και της επιδηµίας της «ισπανικής» γρίπης 2 η Ευρώπη έχασε εκατοµµύρια ανθρώπους. Από την άλλη µεριά και οι δυο πόλεµοι ήταν εξαιρετικά επωφελείς για την οικονοµία των ΗΠΑ. Οι ρυθµοί ανάπτυξης που πέτυχαν και στους δύο πολέµους ήταν εκπληκτικοί. Οι ΗΠΑ επωφελήθηκαν από το γεγονός ότι γεωγραφικά ήταν µακριά από τα θέατρα του πολέµου, όντας ταυτόχρονα και το κυριότερο οπλοστάσιο των συµµάχων τους, καθώς και από το γεγονός ότι η οικονοµίας τους είχε την ικανότητα να οργανώνει την επέκταση της παραγωγής πιο αποτελεσµατικά σε σχέση µε οποιαδήποτε άλλη. Η πιο διαρκής όµως επίπτωση και των δύο παγκοσµίων πολέµων ήταν ότι έδωσε στην οικονοµία των ΗΠΑ µια παγκόσµια πρωτοκαθεδρία καθ όλη τη διάρκεια 2 Η πανδηµία ισπανικής γρίπης του θεωρείται ότι ήταν η χειρότερη στη σύγχρονη ιστορία. Είχε σκοτώσει περίπου 21 εκατοµµύρια ανθρώπους και είχε προσβάλει περίπου το 40% του πλανήτη.

18 18 του Σύντοµου Εικοστού Αιώνα. Ήδη το 1914 οι ΗΠΑ ήταν η µεγαλύτερη βιοµηχανική οικονοµία, όχι όµως ακόµα η κυρίαρχη. Οι πόλεµοι µετέβαλαν την οικονοµική τους κατάσταση ενισχύοντας τους ενώ παράλληλα εξασθένησαν τους αντιπάλους τους. Οι οικονοµικές επιπτώσεις του Α Παγκοσµίου Πολέµου και οι αλλαγές στις διεθνείς οικονοµικές ισορροπίες. Η βασική οικονοµική συνέπεια του Α Παγκοσµίου πολέµου είναι οι αλλαγές που επέφερε στις καπιταλιστικές ισορροπίες, αλλαγές που γίνουν ακόµη πιο ορατές µε τον Β Παγκόσµιο πόλεµο. Ήδη από το 1919 δεν µπορούµε να µιλάµε για µια Δ. Ευρώπη που κυριαρχεί οικονοµικά και πολιτικά στον υπόλοιπο κόσµο. Το καινούργιο στοιχείο είναι η επιβεβαίωση της υπεροχής της αµερικάνικης οικονοµίας. Οι ΗΠΑ αποτέλεσαν τους βασικούς προµηθευτές της Ευρώπης στην διάρκεια του πολέµου. Οι συγκρούσεις δεν άγγιξαν το έδαφός της. Οι παραγωγικές της δυνατότητες κατά την διάρκεια του πολέµου αυξήθηκαν σηµαντικά. Κυρίως όµως αναδείχθηκαν στους σηµαντικότερους πιστωτές της Ευρώπης και κατά συνέπεια ολόκληρου του κόσµου. Η κυβέρνηση και οι τράπεζες των ΗΠΑ δάνεισαν χρήµατα στους πελάτες τους και συµµάχους και τους βοήθησαν έτσι να ανταπεξέλθουν στις δαπάνες του πολέµου. Οι χρηµατικές ροές από τις ΗΠΑ συνεχίστηκαν και µετά τον πόλεµο και βοήθησαν την Ευρώπη να ανοικοδοµηθεί µετά τις καταστροφές του πολέµου. Έτσι οι ΗΠΑ από οφειλέτες της Ευρώπης µεταβλήθηκαν σε πιστωτές της. Όπως αναφέρει και ο Γάλλος οικονοµολόγος A. Siegfried «Οι τραπεζίτες της Νέας Υόρκης έχουν πλέον συµφέροντα σε όλα τα µέρη του κόσµου. Παντού ελέγχουν τις επιχειρήσεις κρατούν στο έλεος τους τις κυβερνήσεις τις οποίες µε µια τους κίνηση µπορούν να οδηγήσουν στην χρεοκοπία. Απέναντι στην γηραιά ήπειρο ο Αµερικάνος τραπεζίτης βρίσκεται στη θέση του πλούσιου που βοηθάει ένα φτωχό. Ο κίνδυνος έγκειται στο ότι όλα επιτρέπονται στην Αµερική. Η Αµερική αν θέλει µπορεί να βοηθήσει τις κυβερνήσεις µε τους όρους που αυτή υπαγορεύει να τις ελέγξει και τέλος να τις κρίνει από µια ανώτερη ηθική σκοπιά... Έτσι γεννιέται ένας ιµπεριαλισµός καινοφανής και διακριτικός (εκλεπτυσµένος)».

19 19 Στην πραγµατικότητα ο αµερικάνικος επεκτατισµός όπως αναπτύχθηκε την περίοδο και από το 1945 και µετά δεν έχει τίποτα το καινούργιο ούτε το εκλεπτυσµένο εκτός ίσως από το ότι κατά την διάρκεια του µεσοπολέµου δεν χαρακτηρίζεται από «δυναµικές παρεµβάσεις» για την διαφύλαξη των συµφερόντων του. Ο αµερικανικός επεκτατισµός την περίοδο αυτή χαρακτηρίζεται από την «διπλωµατία του δολαρίου». Ωστόσο η οικονοµική θέση των ΗΠΑ την περίοδο του µεσοπολέµου χαρακτηρίζεται από κάτι το µοναδικό για τα χρονικά της οικονοµικής ιστορίας. Η χώρα αυτή συνεχίζει να έχει ένα πλεονασµατικό εµπορικό ισοζύγιο ενώ στο εξής έχει ένα θετικό ισοζύγιο αδήλων πόρων που προέρχεται από τον επαναπατρισµό των τόκων που αποδίδουν οι τοποθετήσεις κεφαλαίων στο εξωτερικό καθώς και από την αλµατώδη ανάπτυξη της εµπορικής ναυτιλίας. Κατά συνέπεια το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών είναι πλεονασµατικό. Όµως οι χρεώστες των ΗΠΑ και ιδιαίτερα η Ευρώπη αδυνατούν να πληρώνουν κανονικά τα οφειλόµενα τοκοχρεολύσια. Η αιτία οφείλεται στην αδυναµία τους να προµηθευτούν δολάρια µέσο του εµπορίου αφ ενός στους υψηλούς προστατευτικούς δασµούς που ισχύουν στις ΗΠΑ και αφ ετέρου στο γεγονός ότι σε γενικές γραµµές η Ευρώπη αγοράζει από την Αµερική περισσότερα από ότι της πουλάει. Αυτή είναι η βάση της περίφηµης ένδειας δολαρίων (dollar-gap) που εµφανίστηκε στις παγκόσµιες ανταλλαγές από την δεκαετία του Υπάρχει έλλειψη δολαρίων από τους χρεώστες των ΗΠΑ άρα αδυναµία αποπληρωµής των χρεών. Η µόνη διέξοδος είναι οι ΗΠΑ να εξακολουθήσουν να εξάγουν κεφάλαια και να δανείζουν δολάρια τον Κόσµο για να µπορεί ο Κόσµος να ξεπληρώνει να χρέη του προς τις ΗΠΑ. Αυτή είναι ακριβώς η κατάσταση της δεκαετίας του 1920 αλλά και της περιόδου που ακολούθησε τον Β Παγκόσµιο πόλεµο. (Σχέδιο Marshall ). Εδώ ακριβώς φαίνεται η σηµαντική διαφορά µεταξύ της κυρίαρχης θέσης που είχαν οι ΗΠΑ µετά τον πόλεµο του και της κυρίαρχης θέσης που είχε η Αγγλία από τα µισά του 19 ου αιώνα. Η Αγγλία µέσω του δόγµατος του ελεύθερου εµπορίου είχε ένα ελλειµµατικό εµπορικό ισοζύγιο. Άρα επέτρεπε στους χρεώστες της του εξωτερικού (στους οποίους ήταν και ο τραπεζίτης) να προµηθεύονται µέσω του εµπορίου τις

20 20 απαραίτητες, για την αποπληρωµή των χρεών τους, λίρες στερλίνες. Έτσι η αναµφισβήτητη βρετανική κυριαρχία συνυπήρχε µε κάποια διεθνή οικονοµική ισορροπία. Στην περίπτωση της αµερικάνικης κυριαρχίας του 20 ου αιώνα δεν υπάρχει ισορροπία. Οι ΗΠΑ πουλάνε τα πάντα ακόµη και το χρήµα που χρειάζεται για να τις πληρώσουν. Η οικονοµική κυριαρχία των ΗΠΑ στην δεκαετία του 1920 προοιωνίζει και την κυρίαρχη θέση που θα αποκτούσε στο νοµισµατικό επίπεδο µετά το Το δολάριο από το 1914 µέχρι την άνοιξη του 1933 παραµένει το µοναδικό νόµισµα που παραµένει συνεχώς µετατρέψιµο σε χρυσό. (Η λίρα στερλίνα δεν θα επιστρέψει στο καθεστώς της µετατρεψιµότητας παρά τον Μάιο του 1925). Κάτω από αυτές τις συνθήκες το δολάριο ανταγωνίζεται την Λίρα ως «παγκόσµιο νόµισµα», «διεθνές νοµισµατικό διαθέσιµο» στο πλαίσιο του «κανόνα συναλλάγµατος χρυσού» που ίσχυσε µεταξύ 1922 και Έτσι το δολάριο όπως και η λίρα αποκτά λειτουργίες τόσο «εσωτερικού» όσο και «εξωτερικού» νοµίσµατος.