ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ & ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

Transcript

1 3η Επιστηµονική Εκδήλωση Σε συνεργασία µε την ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΔΙΑΔΟΣΗΣ ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟ ΠΝΕΥΜΑ Εις μνήμην Δημητρίου Τριχόπουλου Τόµος Πρακτικών Συντονισμός Έκδοσης: Ευαγγελία Σφακιανούδη, Ευάγγελος Βογιατζάκης Επιμέλεια Έκδοσης: Κωνσταντίνος Πάντος, Γεώργιος Κουμαντάκης, Κωνσταντίνος Σφακιανούδης Σάββατο 13 Δεκεµβρίου 2014 ΣΥΝΕΔΡΙΑΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ Παπανικολή 10 - Χαλάνδρι Υπό την αιγίδα των Οργάνωση - Γραμματεία YΠΟΥΡΓΕΙΟY ΥΓΕΙΑΣ IATΡΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΔΙΚΗΓΟΡΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΑΘΗΝΩΝ

2 ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ & ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Πρόεδρος: Μιχαήλ Κουτσιλιέρης Αντιπρόεδροι: Ισμήνη Κριάρη, Κωνσταντίνος Πάντος, Δημήτριος Στάθης Γενικοί Γραμματείς Συντονισμού Αθανάσιος Πλεύρης, Ευαγγελία Σφακιανούδη Γενικοί Γραμματείς: Κωνσταντίνος Σφακιανούδης, Ευάγγελος Bογιατζάκης, Νικόλαος Μπαθρέλλος Ειδικοί Γραμματείς: Σιμέλλα Προβατοπούλου, Αθανάσιος Παππάς, Αναστασία Αναστασοπούλου, Χρυσούλα Παπαδοπούλου Μέλη: Χάρης Δαμάσκος, Δημήτριος Σταύρου, Αριστοτέλης Μιχαλόπουλος, Ιωάννης Μωυσίδης, Χάρης Κασίμης, Στέφανος Σύρκος, Γεώργιος Ζουμής, Αναστάσιος Κωνσταντόπουλος, Γεώργιος Κουμαντάκης, Γεώργιος Νίκας, Έλσα Τσαπάκη, Χαρίλαος Κασίμης, Γεώργιος Παπαπαναγιώτου, Ανδρέας Βυθούλκας, Φένια Στάθη, Ευγενία Χατζηδημητρίου, Μπίργκιτ Πανοπούλου Διοικητικό Συμβούλιο Ελληνικής Εταιρείας Ανθρώπινης Αναπαραγωγής Διοικητικό Συμβούλιο Εταιρείας Διάδοσης Ιπποκρατείου Πνεύματος Επ. Πρόεδρος: Πρόεδρος: Αντιπρόεδρος: Γεν. Γραμματέας: Ταμίας: Μέλη: Μιχαήλ Γραμμάτης Ευγένιος Κουμαντάκης Δημήτριος Στάθης Κωνσταντίνος Πάντος Σπύρος Παύλου Τέρψη Βαξεβάνογλου Μιχαήλ Δανιηλίδης Βασίλειος Κελλάρης Νικόλαος Μπαθρέλλος Ιωάννης Μωυσίδης Νικόλαος Νίτσος Κωνσταντίνος Πάγκαλος Βασίλειος Παρασύρης Αχιλλέας Πλουμίδης Επ. Πρόεδρος: Ιωάννης Κοσμίδης Πρόεδρος: Πάνος Ζηρογιάννης Αντιπρόεδρος Α : Γεώργιος Πετρίκκος Αντιπρόεδρος Β : Αθανάσιος Διαμαντόπουλος Γεν. Γραμματέας: Ευάγγελος Bογιατζάκης Ειδική Γραμματέας: Σιμέλλα Προβατοπούλου Ταμίας: Γεώργιος Δαΐκος Μέλη: Ευγένιος Κουμαντάκης Δημήτριος Σκάρλος Κωνσταντίνος Κολλιός 3

3 ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ & ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ: Ταξιδεύοντας μεταξύ ευσπλαχνίας σελ. 14 και τεχνοκρατίας Πρωτοπρεσβύτερος Αδαμάντιος Γ. Αυγουστίδης Αναπληρωτής Καθηγητής Θεολογίας ΕΚΠΑ, Ψυχίατρος ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟI ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΙΠΠΟΚΡΑΤΗ σελ. 25 Απόστολος Β. Νικολαΐδης, Καθηγητής Θεολογίας ΕΚΠΑ Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚH ΚΑΙ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚH ΚΛΩΝΟΠΟIΗΣΗ ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚH ΠΡAΞΗ σελ. 35 Αριάδνη Μαύρου-Καλπίνη, Καθηγήτρια Γενετικής ΕΚΠΑ ΣΧΕΣΗ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗΣ ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΩΝ ΒΙΟΪΑΤΡΙΚΩΝ ΕΞΕΛΙΞΕΩΝ σελ. 38 Ευάγγελος Δ. Πρωτοπαπαδάκης, Επίκουρος Καθηγητής Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΠΛΕΟΝΑΖΟΝΤΩΝ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΜΕΝΩΝ ΩΑΡΙΩΝ ΓΙΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥΣ σελ. 45 ΣΚΟΠΟΥΣ ΚΑΙ Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΞΙΑ Αθανάσιος Πλεύρης, Βουλευτής, Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών, LLM Πανεπιστημίου Χαϊδελβέργης ΙΠΠΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ σελ. 49 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ Λέανδρος Ρακιντζής, Γενικός Επιθεωρητής Δημόσιας Διοίκησης, Αρεοπαγίτης επί τιμή ΑΚΟΥΣΙΑ ΠΑΤΡΟΤΗΤΑ σελ. 56 Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Επιστημονική Σύμβουλος Ανεξάρτητης Αρχής Προσωπικών Δεδομένων Η ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ (Τεχνικές της ιατρικώς σελ. 73 Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής) Κωνσταντίνος Σφακιανούδης Μαιευτήρας - Γυναικολόγος, με εξειδίκευση στην Eξωσωματική Γονιμοποίηση, Κλινική ΓΕΝΕΣΙΣ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε. ΟΔΕΥΟΝΤΑΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΡΙΑ ΦΥΛΗ: ΒΙΟΗΘΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ σελ. 80 ΠΡΟΕΜΦΥΤΕΥΤΙΚΗΣ ΔΙΑΓΝΩΣΗΣ Ειρήνη Αθανασάκη, Καθηγήτρια Βιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΓΕΝΩΜΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ σελ. 91 Κωνσταντίνος Πάγκαλος, Καθηγητής Ιατρικής Γενετικής, Διευθυντής Κέντρου Γενετικής Intergenetics Η ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ σελ. 96 Ευάγγελος Πολυχρονόπουλος Αναπληρωτής Καθηγητής Χαροκόπειου Πανεπιστημίου, Πρόεδρος Βιοηθικής ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΕΥΠΑΘΩΝ ΟΜΑΔΩΝ (έκθεση της Unesco) σελ. 99 Ισμήνη Κριάρη, Καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστημίου, Αντιπρύτανης ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΓΝΩΣΕΩΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ σελ. 103 ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Ισμήνη Κριάρη, Καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστημίου, Αντιπρύτανης ΒΙΟΗΘΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ - σελ. 109 ΙΑΤΡΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Κωνσταντίνος Πάντος, Μαιευτήρας/Γυναικολόγος, Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών, Διευθυντής Κλινικής ΓΕΝΕΣΙΣ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε., Γενικός Γραμματέας ΕΕΑΙ Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΠΠΟΚΡΑΤΗ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ σελ. 114 Πάνος Ν. Ζηρογιάννης, τ. Διευθυντής Νεφρολογικής Κλινικής Γ.Ν. Αθηνών Γ. ΓΕΝΝΗΜΑΤΑΣ, Κλινικής ΚΥΑΝΟΥΣ ΣΤΑΥΡΟΣ, Πρόεδρος Εταιρείας Διάδοσης Ιπποκρατείου Πνεύματος ΙΑΤΡΙΚΗ ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ σελ. 128 Γεώργιος Πατούλης, Πρόεδρος Ιατρικού Συλλόγου Αθηνών, Δήμαρχος Αμαρουσίου, Πρόεδρος ΚΕΔΕ 12

4 ΣΧΕΣΗ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗΣ ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΩΝ ΒΙΟΪΑΤΡΙΚΩΝ ΕΞΕΛΙΞΕΩΝ Ευάγγελος Δ. Πρωτοπαπαδάκης Επίκουρος Καθηγητής Εφαρμοσμένης Ηθικής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Γενικός Γραμματέας της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας ΠΕΡΙΛΗΨΗ: Λέγεται συχνά πως ο αιώνας που διανύουμε σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό από τον παρελθόντα θα σημαδευθεί ανεξίτηλα από τις εξελίξεις στον χώρο της βιοϊατρικής. Αν η πρόβλεψη αυτή επαληθευθεί, τόσο οι νομικοί όσο και οι φιλόσοφοι οφείλουν να αναμένουν πως θα επωμισθούν νέες ευθύνες, αφού ο γενναίος καινούριος κόσμος της βιοϊατρικής βρίθει ηθικών και νομικών προβληματισμών, οι οποίοι απαιτούν απαντήσεις και διευθετήσεις. Στο δοκίμιο αυτό θα εστιάσω στη φύση και στην ουσία των προβληματισμών αυτών, και ιδίως στους τρόπους κατά τους οποίους στο πλαίσιό τους συμπλέκονται το δίκαιο και η ηθική. Συγκεκριμένα, αρχικά θα παρουσιάσω τις απόψεις μου γενικώς για την ουσία και την αποστολή της ηθικής αφ ενός, και του δικαίου αφ ετέρου. Θα εστιάσω στις ιδιαιτερότητες αυτών, δυνάμει των οποίων τα δυο αυτά ενεργήματα του ανθρωπίνου πνεύματος διακρίνονται μεταξύ τους. Στην συνέχεια θα επιχειρήσω να περιγράψω τη στενότατη συνάφεια που υφίσταται μεταξύ δικαίου και ηθικής. Κατόπιν αυτών θα εξετάσω ειδικότερα στους τρόπους κατά τους οποίους το δίκαιο και η ηθική αλληλοπεριχωρούνται στο πεδίο των βιοϊατρικών εξελίξεων, και θα προτείνω το κατά τη γνώμη μου πλέον λειτουργικό modus operandi μεταξύ τους. ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ: βιοϊατρική, βιοηθική, νόμος, ηθική, διλήμματα. Η βιοϊατρική, είτε ως αυτόνομο επιστημονικό πεδίο την αντιληφθούμε, είτε ως μοντέλο προσέγγισης της ιατρικής πράξης, είτε ως μέθοδο 1, δεν αποτελεί νεοπαγές επιστημονικό πρόταγμα. Ανέκαθεν η ιατρική προσπαθούσε να εκμεταλλευθεί τις παρατηρήσεις και τα πορίσματα των λεγόμενων φυσικών επιστημών, όπως η βιολογία, η χημεία και η φυσική, ώστε να επιτύχει τον απώτατο στόχο της, την κατά το δυνατόν μεγαλύτερη χειραφέτηση του ανθρώπου από την ετερονομία που του επιβάλλει η ευάλωτη φύση του. Ωστόσο, ο όρος βιοϊατρική μπήκε για τα καλά στην ζωή όλων μας μόλις το 1978, έτος κατά το οποίο γεννήθηκε στο Oldham της Αγγλίας το πρώτο παιδί του σωλήνα, η 36χρονη σήμερα Louise Brown 2. Λίγο αργότερα, το 1996, όταν δημιουργήθηκε στο Ινστιτούτο Roslin του Εδιμβούργου ο πρώτος κλώνος θηλαστικού, το πρόβατο Dolly 3, ακόμη και ο πλέον ανυποψίαστος συνειδητοποίησε αφ ενός πως η βιοϊατρική δεν επρόκειτο να αποχωρήσει από το προσκήνιο σύντομα, και αφ ετέρου και το πλέον σημαντικό πως δεν ήταν μόνη της. Συνοδευόταν από την μόνιμη έκτοτε και απαραίτητη συνοδοιπόρο της, την βιοηθική 4, και γύρω τους στροβιλίζονταν απειράριθμα ηθικά διλήμματα και νομικά προβλήματα. Το σύντομο δοκίμιό μου θα εστιάσει σε αυτά τα τελευταία, καθώς και στις σχέσεις που διέπουν την μεταξύ τους αλληλοπεριχώρηση. Συγκεκριμένα, αρχικά θα παρουσιάσω τις απόψεις μου 1 Lani Russell, Sociology for Health Professionals (London: Sage Publications, 2013), Βλέπε σχετικά Remah Moustafa Kamel, Assisted Reproductive Technology after the Birth of Louise Brown, Journal of Reproduction and Infertility 14.3 (2013): Βλέπε Ian Wilmut et al., Viable Offspring Derived from Fetal and Adult Mammalian Cells, Nature 385 (1997): Peter Kemp, Jacob Dahl Rendtorff, The Barcelona Declaration, Synthesis Philosophica 46.2 (2008): , 245. Επίσης Albert R. Jonsen, The Birth of Bioethics (New York: Oxford University Press, 2003), 22 κ.ε. 38

5 γενικώς για την ουσία και την αποστολή της ηθικής αφ ενός, και του δικαίου αφ ετέρου, εστιάζοντας στις ιδιαιτερότητές τους, δυνάμει των οποίων τα δυο αυτά ενεργήματα του ανθρωπίνου πνεύματος διακρίνονται μεταξύ τους. Στη συνέχεια θα επιχειρήσω να ανιχνεύσω και να περιγράψω την στενότατη συνάφεια που υφίσταται μεταξύ δικαίου και ηθικής. Κατόπιν αυτών των γενικών σκέψεων θα εστιάσω ειδικότερα στον τρόπο κατά τον οποίον το δίκαιο και η ηθική αλληλοπεριχωρούνται στο πεδίο των βιοϊατρικών εξελίξεων, και θα προτείνω αυτό που κατά την γνώμη μου είναι το πλέον λειτουργικό modus operandi μεταξύ τους. Όσα θα εκθέσω στο σύντομο αυτό δοκίμιο απηχούν τις προσωπικές μου σκέψεις. Οι σκέψεις αυτές δεν διεκδικούν, φυσικά, κανενός είδους αλάθητο. Τις παρουσιάζω, ωστόσο, επειδή διαθέτω μόνον αυτές, και όχι άλλες, συνεπώς αυτές οφείλω να καταθέσω προς συζήτηση. Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω με μια διευκρίνιση φαινομενικά επιστημολογικής υφής, η οποία, όμως, θεωρώ είναι η πλέον κατάλληλη αφετηρία ώστε να ξετυλίξω το κουβάρι των σκέψεών μου γύρω από την σχέση ηθικής και δικαίου. Αναφέρθηκα μόλις προηγουμένως στους ηθικούς και νομικούς προβληματισμούς που συνοδεύουν αναπόφευκτα την βιοϊατρική, και τους μεν πρώτους τους χαρακτήρισα διλήμματα, ενώ τους δεύτερους προβλήματα. Η διατύπωση αυτή δεν προέκυψε εν τη ρύμη του λόγου, αντιθέτως αντικατοπτρίζει τον τρόπο με τον οποίον αντιλαμβάνομαι τη φύση, την ουσία και την αποστολή της ηθικής και του δικαίου. Στην ηθική, συγκεκριμένα, ο επιστήμων έρχεται αντιμέτωπος με διλήμματα, και τούτο διότι το ερώτημα με το οποίο σε έσχατη ανάλυση οφείλει κάθε φορά να αντιπαρατεθεί είναι εάν κάτι πρέπει να γίνει ή όχι ο όρος πρέπει μπορεί κατά περίπτωση να αντικατασταθεί από τους συναφείς είναι σωστό, καλό, αγαθό, δέον, προσήκον, δίκαιο, αξιοπρεπές, έντιμο, ηθικώς ορθό και ούτω καθ εξής. Στην αναπαραγωγική κλωνοποίηση ανθρώπων, για παράδειγμα, το ηθικό ερώτημα δεν μπορεί να τεθεί διαφορετικά: είναι ηθικώς ορθό να κλωνοποιούμε ανθρώπινα όντα ή όχι; Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο τίθεται το ηθικό ερώτημα και στην περίπτωση των αμβλώσεων, της ευθανασίας, της τροποποίησης του γονιδιώματος και, εν ολίγοις, σε όλα τα ηθικά διλήμματα. Κάθε μια από τις δύο απαντήσεις που προσφέρονται στο εκάστοτε δίλημμα συνοδεύεται νομοτελειακά από το αντίστοιχο βάρος της απόρριψης της εναλλακτικής της, και τούτο διότι η ηθική ουδέποτε έχει την ευκολία να προκρίνει ανάμεσα σε μια απολύτως ή ξεκάθαρα θεμιτή και μια απολύτως ή ξεκάθαρα απαράδεκτη επιλογή. Αντιθέτως, σε κάθε περίπτωση κάτι θα κερδηθεί και κάτι θα χαθεί, και έργο της ηθικής είναι να εντοπίσει την λύση εκείνη που εκφράζει το καλύτερο δυνατό ισοζύγιο 5. Το δίκαιο από την άλλη, στο οποίο εφεξής θα αναφέρομαι με τον όρο ο νόμος ώστε αυτό να μην συγχέεται με τον αντίστοιχο ηθικό όρο, δεν καλείται να επιλέξει ανάμεσα σε ένα πρέπει και σε ένα δεν πρέπει. Αντιθέτως, έργο του νόμου είναι να θωρακίσει ένα δεδομένο πρέπει, το οποίο ήδη έχει προκριθεί, με τον καταλληλότερο τρόπο μεταξύ αυτών που διαθέτει. Ο νόμος, συνεπώς, καλείται να διαχειρισθεί ερωτήματα με παραπάνω από μια απαντήσεις, επομένως εξετάζει προβλήματα. Συνοψίζοντας, ενώ η ηθική απασχολείται με το ερώτημα περί του εάν κάτι είναι καλό ή καλύτερο από το αντίθετό του, ο νόμος προβληματίζεται σχετικά με τον τρόπο που αυτό το καλό (ή το καλύτερο) θα διαχωρισθεί από το αντίθετό του, θα προστατευθεί, θα προαχθεί και, τέλος, θα επιβληθεί δια της ισχύος σε μια δεδομένη κοινωνία. Οι σκέψεις που μόλις εξέθεσα συμπυκνώνουν τις αντιλήψεις μου για την σχέση της ηθικής και του νόμου. Είναι προφανές πως αφ ης στιγμής η ηθική προϋποθέτει την απόλυτη αυτονομία του 5 Βλέπε, μεταξύ άλλων, και Νικόλαος Χατζηνικολάου, Ελεύθεροι από το Γονιδίωμα (Αθήνα: Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, 1993),

6 ηθικού προσώπου 6, ενώ ο νόμος ως εκ της φύσεώς του συνιστά ετερονομία, η ουσία των δύο αυτών ενεργημάτων καθιστά αδύνατη την ταύτισή τους. Στην επικράτεια του νόμου δεν μπορούν να υπάρχουν ηθικά διλήμματα, και στην αντίστοιχη της ηθικής δεν υπάρχει χώρος για τον νόμο. Αυτό σημαίνει, προφανώς, πως κάτι που η ηθική προκρίνει, ενδέχεται να κολάζεται από τον νόμο - αυτή είναι η περίπτωση του Ρομπέν των Δασών, για παράδειγμα. Και αντίστροφα, πως κάτι που ο νόμος επιβάλλει ή επιτρέπει, είναι δυνατόν να καταδικάζεται από την ηθική - όπως συμβαίνει στην περίπτωση της σύστασης offshore εταιρειών με σκοπό την φοροαποφυγή. Σημαίνει, επίσης, πως δεν οφείλουμε να επικροτούμε ηθικώς τον νομοταγή πολίτη μόνο και μόνο επειδή αυτός τηρεί τον νόμο, και πως, αντιστρόφως, αυτός που παρανομεί δεν είναι υποχρεωτικά ηθικώς καταδικαστέος επειδή παραβιάζει τον νόμο 7. Εκεί που επικρατεί ο νόμος (υπό την έννοια τόσο πως υφίσταται κείμενη νομοθεσία, όσο και πως λειτουργούν οι θεσμοί που θα την επιβάλουν) είναι άνευ νοήματος να αναζητούμε εκφράσεις του ηθικού ενεργήματος, όπως, επίσης, εξ ίσου άνευ νοήματος είναι να ασχολούμαστε σε μια καθαρά ηθική συζήτηση με την κείμενη νομοθεσία. Παρά το γεγονός, ωστόσο, πως η ουσία του ηθικού ενεργήματος είναι αναμφισβήτητα εγγενώς διαφορετική από αυτήν του νόμου, πιστεύω πως μεταξύ τους υφίσταται στενότατη αιτιώδης σχέση, την οποία αντιλαμβάνομαι ως σχέση απορροής. Αυτό σημαίνει πως, κατά την γνώμη μου τουλάχιστον, ο νόμος απορρέει από την ηθική, και πως άνευ του ηθικού ενεργήματος είτε δεν θα ήταν δυνατή η ύπαρξή του, είτε θα ήταν στερημένος οιουδήποτε νοήματος. Στην σκέψη μου ο τρόπος με τον οποίον πραγματώνεται αυτό είναι ο εξής: μια δεδομένη κοινωνία εν τόπω και χρόνω πραγματοποιεί ορισμένες πολύ συγκεκριμένες ηθικές επιλογές και υιοθετεί κάποιες ηθικές στάσεις, καταδικάζοντας και αποκλείοντας τις ενάντιές τους. Με άλλα λόγια, τα μέλη της εκάστοτε κοινωνίας καταλήγουν σε συγκεκριμένα πρέπει σε σχέση με τα κεντρικά ηθικά ζητήματα που τους απασχολούν. Τα πρέπει αυτά, στην συνέχεια, επιθυμούν να τα κατοχυρώσουν και να τα επιβάλλουν δια της ισχύος, για τον λόγο αυτό τα μετουσιώνουν σε νόμο. Το ηθικό πρέπει με τον τρόπο αυτό έχει πλέον καταστεί επιταγή του νόμου, και η ουσία του έχει μεταβληθεί ριζικά: το πρέπει αυτό δεν ισχύει πλέον επειδή εγώ ο ίδιος αποφασίζω ελεύθερα πως οφείλω να το καταστήσω ρυθμιστική αρχή της βούλησής μου, αλλά διότι αυτό μου επιβάλλεται έξωθεν. Βεβαίως, εξ αιτίας του τρόπου δημιουργίας του νόμου, είναι ιδιαιτέρως πιθανόν να συνεχίζω να αντιλαμβάνομαι αυτό που ο νόμος επιτάσσει και ως ηθική αρχή, ιδίως εάν το συγκεκριμένο νομοθέτημα είναι πρόσφατο και, συνεπώς, απηχεί τις τρέχουσες ηθικές αξίες, παραδοχές και θέσεις της κοινωνίας στην οποία ανήκω. Τι συμβαίνει, όμως, όταν οι ηθικές αξίες της κοινωνίας μεταβάλλονται ή αντικαθίστανται; Ο νόμος, τότε, αναπόδραστα καθίσταται παρωχημένος. Τα μέλη της κοινωνίας στην οποία ένας τέτοιος νόμος εξακολουθεί να ισχύει είναι υποχρεωμένα να εναρμονίζουν την δράση τους με ηθικές αρχές που πλέον δεν πρεσβεύουν. Το προσδόκιμο επιβίωσης ενός ξεπερασμένου από την ηθική της κοινωνίας νόμου είναι περιορισμένο, αφού αυτός αργά ή γρήγορα είτε θα αναθεωρηθεί, είτε θα ακυρωθεί. Με άλλα λόγια, στην σκέψη μου ο νόμος αποτελεί κάτι σαν μια φωτογραφία: απεικονίζει τις ηθικές αντιλήψεις και στάσεις μιας κοινωνίας σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Όπως κάθε φωτογραφία, όμως, ο νόμος είναι καταδικασμένος από την φύση του αμέσως μετά την θέσπισή του να είναι ήδη σε κάποιον βαθμό ξεπερασμένος. Καμιά φορά, βέβαια, η πραγματικότητα μεταβάλλεται με βραδύτητα, και η φωτογραφία διατηρείται για αρκετό καιρό αντιπροσωπευτική, τουλάχιστον σε κάποιον 6 Βλέπε Immanuel Kant, Τα Θεμέλια της Μεταφυσικής των Ηθών, μετάφραση Γιάννης Τζαβάρας (Αθήνα: Δωδώνη, 1984), Ethical values and legal principles are usually closely related, but ethical obligations typically exceed legal duties. In some cases, the law mandates unethical conduct. American Medical Association, Opinion The Relation of Law and Ethics, in Code of Medical Ethics (Chicago: AMA Press, 2008), 2. 40

7 βαθμό. Άλλες φορές, όμως, τα πράγματα αλλάζουν γρήγορα, και μας κάνουν να αναρωτιόμαστε εάν πράγματι είμαστε εμείς αυτοί που απεικονίζει η φωτογραφία που κοιτάζομε. Ας κλείσω την συγκεκριμένη ενότητα σχηματοποιώντας τις σκέψεις μου: ο νόμος ερείδεται στις ηθικές αντιλήψεις και στάσεις μιας κοινωνίας, όπως ένα κτίσμα εδράζεται στα θεμέλιά του: παρότι αυτά δεν είναι ορατά, όλοι γνωρίζουμε πως υπάρχουν, και πως χωρίς αυτά δεν θα μπορούσε να στέκεται το κτίσμα. Και όταν αυτά διασαλευθούν, ολόκληρο το κτήριο αναστατώνεται, και τότε απαιτούνται είτε διορθωτικές παρεμβάσεις σε αυτό, είτε το γκρέμισμα και η εκ βάθρων ανοικοδόμησή του. Εάν σε κάποιον φαίνεται πειστική η παραπάνω ανάγνωση της σχέσης νόμου και ηθικής, αυτός οφείλει να αναγνωρίσει επίσης και μια ανάγκη που η σχέση αυτή δείχνει να επιβάλλει για τον νόμο: αυτήν της διαρκούς ενημέρωσής του από την ηθική. Και τούτο διότι εάν ο νόμος δεν εναρμονίζεται, ή, ακόμη χειρότερα, συγκρούεται με τις ηθικές αξίες μιας κοινωνίας, όχι μόνον δεν εξυπηρετεί τον σκοπό για τον οποίον δημιουργήθηκε, αλλά λειτουργεί και ως τροχοπέδη για την πρόοδο. Ο νομοθέτης και ο νομικός επιστήμων, συνεπώς, οφείλουν να βρίσκονται σε διαρκή διάλογο με τον ηθικό φιλόσοφο. Από την παρέα τους, σημειώνω εκ προοιμίου, δεν μπορεί να απουσιάζει ο ειδικός επιστήμων, ο γενετιστής, ο βιολόγος, ο βιοχημικός όποιος είναι κάθε φορά απαραίτητος ανάλογα με την φύση του εκάστοτε προβλήματος. Στο σημείο, προτού περάσω στον τρόπο κατά τον οποίον υποστασιοποιούνται οι σχέσεις νόμου και ηθικής ειδικώς στον χώρο της βιοϊατρικής, θεωρώ απαραίτητο να αναφερθώ εν συντομία στην φύση των ηθικών (και, κατά συνέπεια, νομικών) προβλημάτων που αναφύονται στο πεδίο αυτό. Ορισμένα από τα προβλήματα αυτά είναι νέα, αλλά τα περισσότερα είναι παλαιά, και απλώς έχουν πλέον καταστεί περισσότερο ανάγλυφα λόγω της ραγδαίας εξέλιξης της βιοϊατρικής 8. Επί παραδείγματι, οι ηθικοί και νομικοί προβληματισμοί που παρακολουθούν την έρευνα για την αναπαραγωγική κλωνοποίηση ανθρώπων είναι καινοφανείς, και τούτο διότι η δυνατότητα αυτή αποτελεί πρόσφατο επίτευγμα της γενετικής - προ πενήντα ετών απλώς δεν θα μπορούσαμε όχι μόνον να διερωτώμεθα εάν είναι ηθικώς ορθό ή όχι να κατασκευάζουμε πιστά γενετικά αντίγραφα υπαρχόντων ή υπαρξάντων ανθρωπίνων όντων, αλλά ούτε και να διανοούμεθα πως κάτι τέτοιο θα μπορούσε να επιτευχθεί 9. Αντιθέτως, οι ηθικοί - και, συνακόλουθα - νομικοί προβληματισμοί που συνοδεύουν την ευθανασία είναι παλαιότατοι 10. Απλώς στις ημέρες μας έχουν παροξυνθεί λόγω της αλματώδους ανάπτυξης της βιοϊατρικής και της ιατρικής τεχνολογίας. Πλέον οι λειτουργοί του Ιπποκράτους διαθέτουν την δυνατότητα να παρέχουν τόσο αποτελεσματική μηχανική υποστήριξη σε έναν ασθενή που βρίσκεται, φέρ ειπείν, σε κώμα, ώστε αυτός να διατηρείται σε κάποιο είδος ύπαρξης ενίοτε για χρόνια, και σίγουρα πολύ πέραν του σημείου που η ανθρώπινη φύση επιτρέπει. Οι ηθικοί και νομικοί προβληματισμοί που σήμερα αναφύονται στο πεδίο της βιοϊατρικής (είτε καινοφανείς είναι αυτοί, είτε παλαιοί που έχουν απλώς καταστεί οξύτεροι) συνιστούν καίριες προκλήσεις τόσο για την ηθική φιλοσοφία όσο και για την νομική επιστήμη. Ορισμένοι από αυτούς φαίνεται να διαθέτουν την δυναμική να αμφισβητήσουν καθιερωμένες ηθικές 8 David J. Roy, The Ethics of Biomedicine, Canadian Medical Association journal (1983): , Βλέπε, για παράδειγμα, την μεγάλη συζήτηση για τα δικαιώματα των κλώνων, όταν και εάν δημιουργηθούν τέτοιοι. Ευάγγελος Πρωτοπαπαδάκης, Κλωνοποίηση και Βιοηθική: Κλωνοποίηση Ανθρώπων και Δικαιώματα (Αθήνα: Παπαζήσης, 2013). 10 Ο όρος με την έννοια περίπου που έχει σήμερα χρησιμοποιείται για πρώτη φορά από τον Άγγλο φιλόσοφο Francis Bacon μόλις κατά τον 17ο αιώνα - βλέπε Francis Bacon, The Major Works by Francis Bacon, edited by Brian Vickers (New York: Oxford University Press, 2008), 630. Ωστόσο, με παρεμφερές περιεχόμενο αναφέρεται στην κλασική και ελληνιστική γραμματεία - βλέπε, μεταξύ άλλων, Ποσείδιππος, Μύρμηξ, απ , στο Comicorum Atticorum fragmenta, edited by T. Kock, τ. 3 (Leipzig: Teubner, 1888). 41

8 αξίες και αρχές και να κλονίσουν συθέμελα συστήματα, θεωρίες και αντιλήψεις 11. Απαιτούν από εμάς να επανεξετάσουμε είτε για να τις επιβεβαιώσουμε εκ νέου, είτε για να τις αναθεωρήσουμε έννοιες που έως σήμερα θεωρούσαμε δεδομένες και ευκρινείς ως προς το περιεχόμενό τους: την έννοια του θανάτου και αυτήν της ζωής, τις αντίστοιχες της μητρότητας και της πατρότητας, την έννοια της μοναδικότητας του ανθρώπου, το περιεχόμενο της αρχής της αγαθοποιίας, το νόημα του ιατρικού καθήκοντος και της ιατρικής ευθύνης, την έννοια του φόνου, την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, και άλλες πολλές τόσο σημαντικές, ώστε από μόνο του το γεγονός πως αυτές τίθενται στην βάσανο της επανανοηματοδότησης φαίνεται να αποτελεί μια δυνατή γροθιά στο μαλακό υπογάστριο όχι μόνο της ηθικής και του νόμου, αλλά και της ευρύτερης κοσμοαντίληψής μας, εν γένει των τρόπων με τους οποίους ο δυτικός άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον εαυτό του και την ζωή του επί αιώνες. Έως αυτού του σημείου αρχικά εξέθεσα τον τρόπο με τον οποίον αντιλαμβάνομαι την ουσία τόσο της ηθικής, όσο και του νόμου. Στην συνέχεια επεσήμανα τις ιδιαιτερότητες εκάστου ενεργήματος, επί των οποίων ερείδεται η ουσιώδης διαφορετικότητά τους. Κατόπιν επεσήμανα την εγγενή συνάφεια της ηθικής με τον νόμο, την οποία απέδωσα στην σχέση απορροής που πιστεύω ότι υφίσταται μεταξύ τους κατά την σειρά που τις αναφέρω, και κατέληξα με ορισμένες παρατηρήσεις για την ιδιαίτερη φύση των ηθικών και νομικών προβληματισμών που αναφύονται στο πεδίο της βιοϊατρικής. Νομίζω είναι πλέον ώρα να περάσω σε κάποιες σκέψεις και προτάσεις περί του τρόπου με τον οποίον οι προβληματισμοί αυτοί μπορούν να αντιμετωπισθούν και να διευθετηθούν ικανοποιητικά. Προ ενός έτους περίπου συμμετείχα σε επιστημονικό συνέδριο με θέμα την ιατρική ευθύνη και την βιοηθική. Ο λαμπρός συνάδελφος που oμίλησε προ εμού, διευθυντής σε Μονάδα Εντατικής Θεραπείας, με μια συγκεκριμένη αποστροφή του συμπύκνωσε κατά τρόπο ιδανικό αυτό που κατά την γνώμη μου πάντοτε αποτελεί το ένα από τα δυο σκέλη κάθε προβλήματος της βιοηθικής. Με αφοπλιστική ειλικρίνεια επεσήμανε πως τόσο ο ίδιος, όσο και κάθε άλλος γιατρός που υπηρετεί σε ΜΕΘ, βρίσκεται διαρκώς αντιμέτωπος με το ερώτημα περί του πότε πρέπει να κλείνουν τα μηχανήματα που υποστηρίζουν τις ζωτικές λειτουργίες ενός ασθενούς που βρίσκεται σε κώμα. Ο ίδιος, συμπλήρωσε, έχει άποψη σχετικά με το ζήτημα, αλλά δεν θεωρεί πως είναι μέρος των αρμοδιοτήτων του να αποφασίσει αυτός. Συνεπώς, κατέληξε, εδώ και χρόνια περιμένουμε τους συναδέλφους μας νομικούς να αποφανθούν. Με το πέρας της συνεδρίας και στο περιθώριο του συνεδρίου, όταν έθιξα το θέμα αυτό σε έναν νομικό, αυτός εξανέστη: Πως μπορεί ο νομικός να αποφασίσει πότε πρέπει να κλείνουν τα μηχανήματα; Αυτό θα το πει ο γιατρός, αλλά κυρίως ο φιλόσοφος, μου είπε. Πιστεύω πως η τοποθέτηση αυτή συμπληρώνει και καλύπτει σφαιρικά κάθε ζήτημα που εμφιλοχωρεί στο πεδίο της βιοϊατρικής. Πράγματι, δεν αποτελεί ούτε αρμοδιότητα, ούτε έργο του γιατρού να αποφασίζει πότε πρέπει να κλείνουν τα μηχανήματα, επωμιζόμενος έτσι ένα ανοίκειο όσο και επαχθέστατο νομικό και ηθικό βάρος. Επίσης, δεν είναι έργο του νομικού να αποφασίζει περί του τι πρέπει και τι δεν πρέπει περί του τι είναι καλό και τι κακό. Για τούτο καταλληλότερος είναι εκείνος που ασχολείται με την ηθική. 11 Modern technology has introduced actions of such novel scale, objects and consequences that the framework of former ethics can no longer contain them. Hans Jonas, Technology and responsibility: reflections on the new tasks of ethics. In Philosophical Essays, from Ancient Creed to Technological Man, edited by Hans Jonas, 3-20 (New Jersey: Prentice-Hall, 1974), 4. 42

9 Αλλά και ο ηθικός φιλόσοφος δεν μπορεί να αποφαίνεται περί του καλού και του κακού στο πεδίο της βιοϊατρικής εν κενώ, χωρίς να λαμβάνει υπ όψιν του τα σχετικά επιστημονικά δεδομένα. Τα δεδομένα αυτά ο ίδιος δεν μπορεί να τα γνωρίζει, συνεπώς οφείλει προτού τοποθετηθεί περί του δέοντος για κάθε ηθικό ζήτημα που σχετίζεται με την βιοϊατρική να ενημερώνεται ενδελεχώς για όλα τα επιστημονικά δεδομένα που αφορούν το συγκεκριμένο ζήτημα. Αν χρειαζόταν να εκθέσω αδρομερώς την πορεία διευθέτησης ενός τέτοιου συγκεκριμένου ζητήματος, θα το έκανα με το εξής σχήμα: Σε πρώτο στάδιο οι ειδικοί επιστήμονες προσφέρουν τα δεδομένα της επιστήμης τους, τα οποία είναι απαραίτητα για την γνωστική προσπέλαση του εν λόγω προβλήματος από τον ηθικό φιλόσοφο. Εκείνος διαμορφώνει άποψη σχετικά με το δέον γενέσθαι, την τεκμηριώνει και την ελέγχει όσο πληρέστερα μπορεί. Εν συνεχεία, ο νομικός αναζητεί τους τρόπους με τους οποίους αυτό που έχει ήδη προκριθεί ως δέον θα αποκτήσει την ισχύ, την δεσμευτικότητα και την καθολικότητα του νόμου. Αυτόν τον νόμο θα κληθεί να εφαρμόσει ο γιατρός και ο ερευνητής στην συνέχεια, έναν νόμο για την θέσπιση του οποίου, θυμίζω, τόσο ο γιατρός όσο και ο ερευνητής έχουν ήδη εργασθεί παρέχοντας την απαραίτητη επιστημονική θεμελίωση. Είναι προφανές πως σε όλα τα ανωτέρω στάδια πρέπει να υπάρχει διαρκής ανάδραση, έτσι ώστε κάθε τι να επαναξιολογείται και να τροποποιείται επί τα βελτίω διαρκώς. Είναι, επίσης, βέβαιον πως η διεπιστημονική διαβούλευση που μόλις περιέγραψα επωφελείται από την κατά το δυνατόν διεύρυνσή της πολλές φορές είναι σκόπιμο αυτή να καθίσταται και δημόσια, ώστε να ανιχνεύονται αυθεντικά οι ηθικές στάσεις της κοινωνίας. Γνωρίζω πως εκθέτοντας τις σκέψεις αυτές δεν ανακαλύπτω την πυρίτιδα. Απέχοντας πόρρω από το να συνιστούν προσωπική μου σύλληψη, τα παραπάνω θα μπορούσαν απλώς να αποτελούν αδρομερή περιγραφή της συμβατικής λειτουργίας μιας τυπικής επιτροπής βιοηθικής. Θα μπορούσαν, επίσης, να σκιαγραφούν την πεπατημένη ως προς τον τρόπο κατά τον οποίο κοινωνίες με παράδοση στην ορθολογική αντιμετώπιση των ηθικών και νομικών προβληματισμών διαχειρίζονται τα σχετικά με την βιοϊατρική ζητήματα. Σε μια κοινωνία όπως η ελληνική, ωστόσο, η οποία όταν τίθεται ενώπιον τέτοιων προβλημάτων συνήθως επιδεικνύει αμηχανία αναμεμειγμένη με δυσαρέσκεια, και πολύ συχνά κατά την συζήτησή τους τείνει προς την προπέτεια, την δοκησισοφία, τους συναισθηματικούς αλαλαγμούς και τις κάθε είδους σπασμωδικές αντιδράσεις, πιστεύω πως, δυστυχώς, ακόμη διατηρεί το νόημά της η εμφατική επιμονή στο αυτονόητο: τα νομικά και ηθικά προβλήματα που αναφύονται στο πεδίο της βιοϊατρικής ούτε αποσπασματικά μπορούν να διευθετηθούν ικανοποιητικά, ούτε από μοναχικούς καβαλάρηδες, ασχέτως με το εάν αυτοί αρέσκονται να καλπάζουν στο μονοπάτι της ηθικής ή στο αντίστοιχο του νόμου. Αντιθέτως, η ραγδαία πρόοδος στις επιστήμες της βιοϊατρικής και οι τεραστίων διαστάσεων επιπτώσεις τους στην ζωή του ανθρώπου φαίνεται να επιτάσσουν τον συγκροτημένο, νηφάλιο, ενδελεχή και εξαντλητικό διεπιστημονικό διάλογο, μια εκδοχή του οποίου μόλις σας παρουσίασα. 43

10 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ American Medical Association, Opinion The Relation of Law and Ethics, in Code of Medical Ethics (Chicago: AMA Press, 2008). Bacon Francis, The Major Works by Francis Bacon, edited by Brian Vickers (New York: Oxford University Press, 2008). Jonas Hans, Technology and responsibility: reflections on the new tasks of ethics, in Philosophical Essays, from Ancient Creed to Technological Man, edited by Hans Jonas, 3-20 (New Jersey: Prentice - Hall, 1974). Jonsen Albert R., The Birth of Bioethics (New York: Oxford University Press, 2003). Kamel Remah Moustafa, Assisted Reproductive Technology after the Birth of Louise Brown, Journal of Reproduction and Infertility 14.3 (2013): Kant Immanuel, Τα Θεμέλια της Μεταφυσικής των Ηθών, μετάφραση Γιάννης Τζαβάρας (Αθήνα: Δωδώνη, 1984). Kemp Peter, Jacob Dahl Rendtorff, The Barcelona Declaration, Synthesis Philosophica 46.2 (2008): , 245. Roy David J., The Ethics of Biomedicine, Canadian Medical Association journal (1983): Russell Lani, Sociology for Health Professionals (London: Sage Publications, 2013). Wilmut Ian et al., Viable Offspring Derived from Fetal and Adult Mammalian Cells, Nature 385 (1997): Ποσείδιππος, Μύρμηξ, απ , στο Comicorum Atticorum fragmenta, edited by T. Kock, τ. 3 (Leipzig: Teubner, 1888). Πρωτοπαπαδάκης Ευάγγελος, Κλωνοποίηση και Βιοηθική: Κλωνοποίηση Ανθρώπων και Δικαιώματα (Αθήνα: Παπαζήσης, 2013). Χατζηνικολάου Νικόλαος, Ελεύθεροι από το Γονιδίωμα (Αθήνα: Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, 1993). 44